Wilhelm Dilthey

WŁAŚCIWOŚCI NAUK HUMANISTYCZNYCH

1

Przystępuję obecnie do próby określenia zadania, jakie ma do spełnienia niniejsza praca.

Zajmuje się ona tym, jak w naukach humanistycznych budowany jest świat historyczny
i nawiązuje do pierwszego tomu mego Wprowadzenia do nauk o duchu (1883). Zadaniem
owego studium była krytyka rozumu historycznego. Wyszła ona od sytuacji nauk humani-
stycznych, jaka ukształtowała się w systemie stworzonym przez szkołę historyczną, i szukała
ich

teoriopoznawczego

uzasadnienia.

W

tym

uzasadnieniu

przeciwstawiła się

intelektualizmowi, panującemu wówczas w teorii poznania. „Historyczne i psychologiczne
traktowanie człowieka jako całości skłaniało mnie do tego, by człowieka właśnie w całej
różnorodności jego władz, tę istotę czującą i posiadającą wolę, uczynić podstawą wyjaśniania
poznania i jego pojęć (jak świat zewnętrzny, czas, substancja, przyczyna)”. Tak więc
punktem wyjścia tej pracy było życie i rozumienie oraz zawarty w życiu stosunek
między rzeczywistością, wartością i celem; podejmowała ona próbę wykazania samo-
dzielności stanowiska nauk o duchu wobec nauk przyrodniczych, scharakteryzowania
gnozeologiczno-logicznych związków w pełnej całości [jaką stanowią nauki humanistyczne]
i ukazania znaczenia, jakie ma uchwycenie zjawisk jednostkowych w historii. Ten punkt
widzenia zawarty w mojej książce próbuję teraz uzasadnić gruntowniej w ten sposób, że wy-
chodząc od problemów teoriopoznawczych, badam, jak budowany jest świat historyczny
w naukach o duchu. Związek między problemem poznania a tymi problemami nauk
humanistycznych polega na tym, że analiza prowadzi do ustalenia współdziałania pewnych
postępowań, które z kolei stają się dostępne badaniu teoriopoznawczemu.

Staram się przede wszystkim już tu uwidocznić przeciwieństwo budowy nauk o duchu

i nauk przyrodniczych. Opisany został stan faktyczny nauk humanistycznych, jaki wytworzył
się w epoce, gdy się one kształtowały; następnie wykazaliśmy, że te nauki opierają się
na przeżyciu i rozumieniu; należy więc teraz uchwycić ich budowę, zawartą w fakcie ich
ukonstytuowania się jako nauk samoistnych, co dokonało się dzięki szkole historycznej.
W rezultacie ujawni się zupełna odrębność ich budowy w porównaniu z naukami
przyrodniczymi. Głównym tematem niniejszej pracy będą więc swoiste właściwości budowy
nauk humanistycznych.

Punktem wyjścia jest w tej budowie przeżycie — wychodzi się od rzeczywistości

i dochodzi do rzeczywistości — jest coraz głębsze wdzieranie się w rzeczywistość
historyczną, coraz bogatsze jej odczytywanie, coraz rozleglejsze ogarnianie. Nie ma tu
miejsca na żadne hipotetyczne supozycje, które by podkładały cokolwiek zamiast danych
bezpośrednich. Rozumienie wnika bowiem w obce ekspresje życiowe poprzez transpozycje
pełni własnych przeżyć. Przyroda, jak widzieliśmy, jest składową częścią dziejów tylko
przez swe tworzywo i ponieważ może być przedmiotem twórczego działania. Oczywiście,
właściwym państwem historii jest również pewna zewnętrzność; jednakże dźwięki,
składające się na utwór muzyczny, płótno, na którym namalowano obraz, sala sądowa,
w której ogłoszono wyrok, więzienie, w którym wymierzono karę, zawdzięczają przyrodzie
tylko swoje tworzywo. Każda natomiast operacja nauk o duchu, która zostaje dokonana
na takich faktach zewnętrznych, ma do czynienia jedynie z sensem i znaczeniem, jakie fakty
te uzyskują w wyniku działania ducha. Operacja taka służy rozumieniu, które w tych faktach
pojmuje te znaczenia, ten sens. Rozumienie oznacza nie tylko metodycznie właściwe
postępowanie, jakie podejmujemy wobec tego rodzaju przedmiotów. W odróżnieniu nauk
humanistycznych od nauk przyrodniczych chodzi nie tylko o różnicę między stanowiskiem

1

Fragment z Der Aufbau der geschichtlichen Welt in den Geisteswissenschaften, cz. II, § 5, w: Gesammelte

Schriften, t. VII, Stuttgart—Göttingen 1958—1982.

podmiotu wobec przedmiotu, o sposób postępowania, o metodę, ale i o to, że proces
rozumienia jest rzeczowo uwarunkowany przez to, że zewnętrzność, która jest przedmiotem
nauk humanistycznych, różni się zasadniczo od przedmiotu nauk przyrodniczych. Duch
zobiektywizował się w przedmiotach zewnętrznych, ukształtowały się w nich cele,
urzeczywistniły się w nich wartości i właśnie ten pierwiastek duchowy, jaki został wniesiony,
jest przedmiotem rozumienia. Między mną a przedmiotami nauk humanistycznych zachodzi
stosunek określony przez życie, ich celowy charakter ma oparcie w moich celach, ich dobro
i piękno w moim wartościowaniu, ich rozumny charakter w moim intelekcie. Moje przeżycie
i rozumienie nie likwiduje realności faktów. Tworzą one system wyobrażeń, w którym to,
co dane z zewnątrz, powiązane jest z biegiem mojego życia. Żyję w tym świecie wyobrażeń,
a gwarancją jego obiektywnego znaczenia jest dla mnie nieustanna wymiana moich przeżyć
z przeżyciami i rozumieniem innych. Wreszcie pojęcia, sądy ogólne, teorie generalizujące
nie są hipotezami dotyczącymi czegoś, do czego odnosimy zewnętrzne wrażenia, lecz są po-
chodne od przeżyć i od rozumienia. I tak jak w nim zawsze obecna jest totalność naszego
życia, tak w najbardziej nawet abstrakcyjnych zdaniach tej nauki dźwięczy pełnia życia.

Możemy zatem, zgodnie z tym, co zostało ustalone, podsumować rozważania o stosunku

obydwu klas nauk i podstawowych różnicach ich budowy. Przyroda jest podłożem nauk
o duchu. Przyroda jest nie tylko sceną dziejów; procesy fizyczne, konieczności w nich
tkwiące, działania przez nie wywoływane tworzą podłoże wszystkich stosunków w świecie
historycznym, czynu i cierpienia, akcji i reakcji. Świat fizyczny tworzy również materiał
dla całego obszaru, w którym duch wyraża swoje cele, swoje wartości, swoją istotę. Na tym
podłożu wznosi się jednak rzeczywistość, w którą nauki o duchu coraz głębiej wnikają z dwu
stron: od strony przeżycia duchowego i od strony rozumienia pierwiastka duchowego, zo-
biektywizowanego w świecie zewnętrznym. I tu właśnie zawiera się różnica między tymi
dwoma typami nauk. W przyrodzie zewnętrznej zjawiska zostają ujęte w związek
przy pomocy układu abstrakcyjnych pojęć. Natomiast w świecie duchowym związek jest
przeżywany i rozumiany. Związek w pierwszym przypadku jest abstrakcyjny; związki
duchowe i historyczne są żywe i nasycone życiem. Nauki przyrodnicze uzupełniają zjawiska
czymś, co myśl wnosi niejako do nich, i chociaż właściwości ciał organicznych i zasada
indywiduacji w świecie organicznym oparły się dotąd takim zabiegom poznawczym,
to przecież w naukach przyrodniczych zawsze jest żywy postulat takiego poznania. Dla jego
pełnego urzeczywistnienia odczuwa się tylko brak pewnych ogniw w łańcuchu przyczyn —
odnalezienie ich jest zawsze ideałem. Toteż zawsze koncepcja, która dla wyjaśnienia po-
średnich stopni między przyrodą nieorganiczną a duchem chce wprowadzić nową zasadę,
znajduje się w nieprzejednanym sporze z tym ideałem. Odwrotnie postępują nauki
humanistyczne — ład polega tu na tym, że ową niezmiernie rozległą społeczno-historyczną,
zewnętrzną rzeczywistość ludzką zwracają życiu ducha, z którego się ona wywodzi.
W naukach przyrodniczych szuka się hipotetycznych zasad wyjaśniania tego, co
indywidualne — w naukach humanistycznych w samym życiu doświadcza się przyczyn
indywiduacji.

Wynika stąd pozycja teorii poznania, która podejmuje dalsze badania nad tym,

jak budowany jest świat historyczny w naukach o duchu. Zasadniczy problem teorii poznania,
opartej jedynie na naukach przyrodniczych, polega na uzasadnieniu prawd abstrakcyjnych,
charakteru przysługującej im konieczności, prawa przyczynowości oraz na poszukiwaniu
pewności wniosków indukcyjnych w ich stosunku do abstrakcyjnych założeń. Ta oparta
na naukach przyrodniczych teoria poznania tak bardzo się rozszczepiła, że wielu może
przypuszczać, iż podzieli los metafizyki. Z drugiej strony już dotychczasowy przegląd
struktury nauk o duchu ujawnił ogromną odrębność stosunku poznania wobec swego
przedmiotu w tej właśnie dziedzinie. Należy więc przypuszczać, że dalszy rozwój ogólnej
teorii poznania zależy przede wszystkim od uporania się z naukami o duchu. Wymaga to
jednakże studiów nad budowaniem świata historycznego w naukach humanistycznych, podej-
mowanych z punktu widzenia problematyki teoriopoznawczej; dopiero później,
uwzględniając rezultaty tych studiów, będzie można poddać rewizji ogólną teorię poznania.