R Krajaniak ŚREDNIOWIECZNI PLEBANI KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO POD WEZWANIEM ŚW MIKOŁAJA W CHEŁMZY

PARAFIE W ŚREDNIOWIECZNYCH PRUSACH W CZASACH ZAKONU NIEMIECKIEGO OD XIII DO XVI W.

Pod redakcją Radosława Biskupa i Andrzeja Radzimińskiego

Toruń 2015

Radosław Krajniak

(Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń)

ŚREDNIOWIECZNI PLEBANI

KOŚCIOŁA PARAFIALNEGO

POD WEZWANIEM ŚW. MIKOŁAJA

W CHEŁMŻY

ednym z ważniejszych elementów kompleksowych badań nad histo-

rią każdej parafii jest sporządzenie możliwie najpełniejszych wykazów

plebanów. W dotychczasowej literaturze przedmiotu duchowieństwu pa-

rafialnemu z obszaru państwa zakonnego w Prusach nie poświęcono zbyt

wiele uwagi, choć trudno nie zauważyć skrupulatnych badań Radosława

Biskupa, który zestawił plebanów królewieckiej parafii pw. św. Mikołaja

czy ostatnich ustaleń Marcina Sumowskiego i jego wykazów plebanów

parafii toruńskich

. Odnotowania warte są również wykazy duchownych

Artykuł, poza kilkoma poprawkami i uzupełnieniami, oparty jest na wynikach badań

zaprezentowanych w pracy: R. Krajniak, Duchowieństwo kapituły katedralnej w Chełmży do

1466 roku. Studium prozopograficzne, Toruń 2013.

R. Biskup, Das Domkapitel von Samland in Königsberg (13.–16. Jahrhundert). Bemerkun-

gen über den Einfluß einer kirchlichen Institution auf das Stadtleben, w: 750 Jahre Königsberg.

Beiträge zur Geschichte einer Residenzstadt auf Zeit, hg. v. B. Jähnig, Marburg 2008, s. 63–88;

zob. też idem, Das Domkapitel von Samland (1285–1525), Toruń 2007 (Prussia Sacra 2),

s. 180–185.

M. Sumowski, Duchowni diecezjalni w średniowiecznym Toruniu. Studium prozopogra-

ficzne, Toruń 2012, s. 95–96 (wykaz plebanów parafii św. Jana), s. 99–100 (wykaz plebanów

parafii św. Jakuba).

Średniowieczni plebani kościoła parafialnego...

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

142

parafialnych, które dla diecezji warmińskiej opracował ponad dekadę

temu Andrzej Kopiczko

. W niniejszym tekście, który jest fragmentem

prowadzonych przeze mnie badań nad duchowieństwem parafialnym

diecezji chełmińskiej, przyjrzę się bliżej plebanom parafii pw. św. Mikołaja

w Chełmży i omówię ich kariery oraz zaprezentuję w formie aneksu peł-

ną ich listę. Interesować będą mnie duchowni, którzy plebanami byli do

1466 r., a więc w okresie, gdy diecezja chełmińska stanowiła część pań-

stwa zakonnego, a w składzie chełmżyńskiej kapituły obecni byli wyłącz-

nie duchowni, którzy zostali przez wielkiego mistrza przyjęci w poczet

członków Zakonu

Początki parafii chełmżyńskiej datowane są na połowę XIII w.

22 VII

1251 r. biskup chełmiński Heidenreich w dokumencie fundującym kapi-

tułę nadał kolegium kanoników prawo patronatu oraz określił 12 łanowe

uposażenie parafii

. W średniowiecznych dokumentach nie odnajdujemy

niestety informacji o wezwaniu kościoła. Patronem świątyni był jednak

zapewne już wówczas św. Mikołaj, co wiemy dzięki XVII-wiecznym wi-

zytacjom. W części opracowań pojawiła się jednak informacja, jakoby

pierwotnie patronem parafii był św. Jakub

. Błąd ten wziął się zapewne

stąd, że takie wezwanie, nie wiedzieć zresztą czemu, podał w 1743 r. biskup

A. Kopiczko, Katalog duchowieństwa katolickiego w diecezji warmińskiej (do 1945 roku),

Olsztyn 2003.

Organizację kapituły katedralnej w Chełmży zreferowałem ostatnio w pracy:

R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 36–44, tu szczególnie s. 39. Informacje tam zawarte to

przede wszystkim wyniki badań A. Radzimińskiego publikowane w licznych opracowa-

niach, w tym ostatnio: A. Radzimiński, Kościół w państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach

1243–1525. Organizacja-uposażenie-ustawodawstwo-duchowieństwo-wierni, Malbork 2006,

s. 186–189. Zob. także uaktualnioną, niemieckojęzyczną wersję tej pracy: idem, Die Kirche

im Deutschordensstaat in Preussen (1243–1525). Organisation-Ausstattung-Rechtsprechung-

-Geistlichkeit-Gläubige, Toruń 2014 (Prussia Sacra 4).

W. Rozynkowski, Powstanie i rozwój sieci parafialnej w diecezji chełmińskiej w czasach

panowania zakonu krzyżackiego, Toruń 2000, s. 141–142.

UB Culm, nr 29. O biskupie Heidenreichu zob. A. Nadolny, Heidenreich (Heidenri-

cus), w: Die Bischöfe des Heiligen Römischen Reiches 1198 bis 1448. Ein biographisches Lexikon,

hg. v. E. Gatz unter Mitwirkung von C. Brodkorb, Berlin 2001, s. 301–302; T. Borawska,

Heidenreich (Heidenryk) (zm. 1263), pierwszy bp chełm., w: SBPN, red. S. Gierszewski, t. 2,

red. Z. Nowak, Gdańsk 1994, s. 175–176.

Zob. m.in. I. Czarciński, Dzieje Chełmży do połowy XV wieku, w: Dzieje Chełmży, red.

M. Wojciechowski, Chełmża 1994, s. 36.

Ś R ED N I OW I E C Z N I P LEBA N I KO Ś C I O Ł A PA R A F I A LN E G O. . .

143

Andrzej Stanisław Załuski w przygotowanym dla papieża opisie stanu

diecezji chełmińskiej

W związku z posiadanym prawem patronatu kapituła chełmżyńska

oddelegowywała spośród swoich członków jednego z kanoników, który

miał sprawować obowiązki duszpasterskie w kościele parafialnym. Wyda-

je się, że urząd plebana miał status kanonii w kapitule. Tak jak kapitulni

prałaci i inni urzędnicy kolegium (np. burgrabia kurzętnicki, komtur zam-

kowy), również plebani miejscowego kościoła parafialnego powoływani

byli na corocznie zwoływanej kapitule na okres jednego roku

. Mimo że

wielu duchownych przez lata piastowało ten sam urząd, będąc rokrocznie

powoływanymi na to samo stanowisko, to niemniej wybory te powodo-

wały i tak dużą rotację, która nie ułatwia niestety identyfikacji osób.

Pierwszym duchownym, który w świetle zachowanych źródeł został

powołany na plebana parafii chełmżyńskiej był Gerhard

. Jako taki po raz

pierwszy wystąpił w roli świadka na dokumencie biskupa chełmińskiego

Wernera w czerwcu 1275 r.

Ponownie w tej samej roli pojawił się jeszcze

10 IX

. Następnie znika ze źródeł na kilka lat, ale nie ulega wątpliwości,

że jest tożsamy z obecnym znów od 26 VII 1289 r. plebanem chełmżyń-

skim Gerhardem, odnotowywanym ponownie aż do 19 II 1293 r.

Mało

prawdopodobne, by był on tożsamy z plebanem kościoła parafialnego

w Chełmnie, również Gerhardem, obecnym w źródłach dowodnie od

23 XII 1275 r. do 29 III 1276 r.

Chociaż jego aktywność w Chełmnie

W. Rozynkowski, Omnes Sancti et Sanctae Dei. Studium nad kultem świętych w diece-

zjach pruskich państwa zakonu krzyżackiego, Malbork 2006, s. 92; idem, Powstanie i rozwój,

s. 141–142, przypis 75.

Zasady wyborów na kapitulne godności zostały nakreślone w liście wielkiego mistrza

zakonu niemieckiego Konrada von Jungingen do mistrza inflanckiego Wennemara von

Brüggenei, datowanym na 1395 r., zob. UB Culm, nr 408. Szczegółowo omawia wybory

A. Radzimiński, Kościół, s. 193–194.

Szerzej o nim zob. R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 134–135.

UB Culm, nr 85.

UB Culm, nr 86.

UB Culm, nr 120 (26 VII 1289), nr 122 (14 XII 1289), nr 126 (1 IX 1291), nr 127 (14 X

1291), nr 131 (19 II 1293).

UB Pomm., nr 272 (23 XII 1275), nr 278 (29 III 1276), nr 279 (29 III 1276). Nie sposób

go raczej utożsamiać z plebanem chełmińskim Gerhardem, który odnotowany został 13 IV

1285 r. (zob. UB Culm, nr 108), ponieważ w tym czasie, 26 VII 1283 r., plebanem kościoła

parafialnego w Chełmnie był Peter (zob. UB Pomm. , nr 366).

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

144

przypada na czas, gdy nie znamy źródeł oświetlających karierę Gerhar-

da, plebana chełmżyńskiego, to najpewniej mamy w tym okresie do czy-

nienia z dwoma duchownymi o tym samym imieniu

. Z końca XIII w.

nie znamy już żadnego innego plebana chełmżyńskiego i musimy w tym

miejscu odrzucić wcześniejsze sugestie Jana Pakulskiego, który za takie-

go uznał kanonika płockiego Paula, który 6 IV 1295 r. pojawił się jako

świadek w dokumencie księcia Przemysła II

. Błąd Pakulskiego wziął

się z przejęcia wcześniejszych ustaleń wydawców źródła, którzy błędnie

zidentyfikowali miejscowość określoną jako Cheleuist

czy też Chelmicz

Z cała pewnością nie jest to Chełmża.

Kolejnym znanym plebanem był frater Fridericus odnotowany w do-

kumencie datowanym na rok 1315

. Duchowny ten tożsamy jest z pewno-

ścią z kanonikiem o tym imieniu poświadczonym kilka lat wcześniej, 21

VII 1310 r.

, jak również członkiem kolegium piszącym się z Goldberga

(de Aureomonte), który 16 IX 1324 r. ponownie był tylko kanonikiem

Ten sam duchowny w 1330 r. wystąpił już jako prepozyt będąc na tej god-

ności widoczny dowodnie w okresie od 28 II do 27 IX tego roku

. Wspo-

mniany Friedrich, którego należy więc identyfikować z Friedrichem von

Goldberg

, pochodził zapewne już z Torunia, choć jego przodkowie,

Chociaż biorąc pod uwagę dużą rotację na urzędach, nie możemy ostatecznie wy-

kluczyć, że to jednak ta sama osoba.

J. Pakulski, Itinerarium książęco-królewskie Przemysła II, SŹ 39 (2002), s. 90.

UB Pomm. , nr 522.

KDW, t. 2, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1878, nr 732.

Pr. Urk., Bd. 2, hg. v. M. Hein, E. Maschke, Königsberg 1932–1939, nr 143.

UB Culm, nr 164.

UB Culm, nr 204.

UB Culm, nr 226 (28 II 1330), nr 227 (28 II 1330), nr 231 (27 IX 1330).

Por. ostatni z poświęconych mu biogramów: R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 133–134.

Wcześniej A. Mańkowski uważał, że w 1 poł. XIV w. w składzie kapituły chełmżyńskiej

odnotowywanych było dwóch kanoników o imieniu Friedrich. Pierwszy (zob. A. Mań-

kowski, Prałaci i kanonicy katedralni chełmińscy od założenia kapituły do naszych czasów,

Roczniki TNT 33 (1926), s. 41) miał być kanonikiem w 1310 r. i plebanem chełmżyńskim

w 1315 r. Drugi z kolei (zob. ibidem, s. 47), miał być obecny w gronie kanoników w latach

1324–1330. W niniejszym artykule, jak i wcześniejszych moich publikacjach uznałem, że

dostępne źródła przemawiają raczej za obecnością w badanym okresie jednego duchownego

o imieniu Friedrich. Fakt, że w 1310 oraz 1315 r. kanonik odnotowany był tylko z imienia

(Fredericus), nie może być dostatecznym powodem do rozdzielania go od piszącego się

kilka lat później z Goldberga kanonika o tym samym imieniu.

Ś R ED N I OW I E C Z N I P LEBA N I KO Ś C I O Ł A PA R A F I A LN E G O. . .

145

jak ustalił Piotr Oliński, pochodzili najpewniej ze Złotoryi

. Goltber-

gowie byli jedną z najstarszych rodzin toruńskich. Pierwszym znanym jej

przedstawicielem był Heinrich, który pojawił się w źródłach już w 1257 r.

Cztery lata później we władzach miejskich Starego Miasta Torunia spo-

tykamy rajcę Heinzo vom Goltberg

. Członkami tej samej rodziny byli

również: burmistrz staromiejski Nicolaus vom Goltberg (lata 1303–1308),

sędzia w Starym Mieście Toruniu Henricus de Aureo Monte, poświad-

czony w 1289 r.

oraz Johann Goltberg ławnik Starego Miasta w latach

1374–1378

Następnego plebana chełmżyńskiego kościoła parafialnego źródła od-

notowują po 20 latach, 14 IV 1335 r.

Był nim wówczas Christian, który

jeszcze rok wcześniej posiadał kustodię przy katedrze w Chełmży

. Ten

sam duchowny w latach 1338–1339 odnotowywany był jako prepozyt kapi-

tulny

, by ponownie 29 IX 1340 r. zostać plebanem kościoła parafialnego

Wydaje się, że w związku z powyższym przynajmniej w latach 1338–1339

plebanem musiał być jednak inny duchowny, chyba, że Christian jako

prepozyt nadal pozostawał plebanem. Na poparcie tej tezy brakuje jed-

nak w tym momencie wystarczających dowodów źródłowych, a także in-

nych tego typu przykładów.

P. Oliński, Goltberg Nicolaus, w: TSB, red. K. Mikulski, t. 3, Toruń 2002, s. 77. Teren, na

którym znajdowała się Złotoryja, Lwówek Śląski i okoliczne osady, był kompleksem osad-

niczym, na którym oparli się Krzyżacy wybierając pierwszych kolonistów, zob. T. Jasiński,

Toruń XIII-XIV wieku - lokacja miast toruńskich i początki ich rozwoju (1231-ok. 1350), w: Hi-

storia Torunia, t. 1. W czasach średniowiecza (do roku 1454), red. M. Biskup, Toruń 1999, s. 112.

P. Oliński, Goltberg Nicolaus, s. 77.

R. Czaja, Urzędnicy miejscy Torunia do roku 1454, Toruń 1999, s. 37.

Ibidem, s. 37–39, 135; zob. także biogram: P. Oliński, Goltberg Nicolaus, s. 76–77.

UB Culm, nr 247.

UB Culm, nr 244 (10 XI 1334). Zob. ostatni z poświęconych mu biogramów: R. Kraj-

niak, Duchowieństwo, s. 129–130.

UB Culm, nr 261 (20 VI 1338), Pr. Urk., Bd. 3, hg. v. M. Hein, Königsberg–Marburg

1944–1961, nr 233 (31 III 1339); UB Culm, nr 267 (21 XII 1339). Wypada skomentować, że

z całą pewnością prepozytem był jeszcze w marcu 1339 r. Jego obecność na najwyższej

z kapitulnych prałatur w grudniu tego roku już tak pewna nie jest. Niewymieniony wów-

czas z imienia prepozyt kapituły katedralnej w Chełmży, który dostał wraz z plebanem

w Biskupicach Jakobem polecenie ściągnięcia zaległej sześcioletniej dziesięciny z diecezji

chełmińskiej, może być również utożsamiany z Heinrichem von Thymau na prepozyturze

odnotowanym 29 IX 1340 r., zob. Pr. Urk., Bd. 3, nr 324.

Pr. Urk., Bd. 3, nr 324.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

146

Kolejny z interesujących nas duchownych, Heinrich, został wymie-

niony w roli plebana chełmżyńskiego kościoła parafialnego raz, 30 XI

1343 r., jako świadek nadania przez kapitułę pewnemu Martinowi 3 łanów

we wsi Zembrze

. Nic więcej o nim nie wiemy.

Niecałe trzy lata później, 11 VI 1346 r.

jako pleban chełmżyński

odnotowany został Nikolaus von Senczkow

. Duchowny pochodzący

być może z położonego nieopodal Chełmży Zajączkowa

, w składzie

chełmżyńskiej kapituły katedralnej pojawił się już we wrześniu 1341 r.,

gdy piastował tamtejszą dziekanię

. 12 IX 1351 r. Nikolaus von Senczkow

otrzymał od papieża Klemensa VI odpust zupełny in articulo mortis

. Był

wówczas tylko zwykłym kanonikiem. Rok później, 15 VI, jest poświadczo-

ny jako oficjał chełmiński nadal posiadający kanonię w kapitule katedral-

nej w Chełmży

. Z powodu braku stosownych źródeł niełatwo określić

jak długo mógł być obecny na tym stanowisku. Niewymieniony z imienia

oficjał chełmiński, który pojawia się 10 III 1358 r., być może powinien być

Pr. Urk., Bd. 3, nr 622. Zob. poświęcony duchownemu biogram: R. Krajniak, Du-

chowieństwo, s. 138–139.

Pr. Urk., Bd. 4, hg. v. H. Koeppen, Marburg 1960–1964, nr 36.

Zob. poświęcony mu biogram: R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 222–223.

Wieś ta wzmiankowana była po raz pierwszy w 1222 r., zob. Słownik historyczno-

-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, oprac. K. Porębska, przy współpracy

M. Grzegorza, red. M. Biskup, Wrocław–Warszawa–Kraków–Gdańsk 1971, s. 150. Musimy

również pamiętać, że w diecezji chełmińskiej inne Zajączkowo położone jest w okolicach

Lubawy. Znane jest jednak dopiero ze źródeł XV-wiecznych; zob. Słownik historyczno-

-geograficzny ziemi chełmińskiej w średniowieczu, s. 150–151.

UB Culm, nr 270. Wyjaśnienia wymaga datacja cytowanego tu dokumentu. Carl

Peter Woelky, wydawca kodeksu dyplomatycznego chełmińskiego, datował ów dokument

na wrzesień ok. 1340 r. Taka datacja z powodzeniem funkcjonowała w dotychczasowej

literaturze (zob. hasło Szynych w Słowniku historyczno-geograficznym ziemi chełmińskiej

w średniowieczu, s. 129; W. Rozynkowski, Powstanie i rozwój sieci parafialnej, s. 171; T. Jasiń-

ski, Przedmieścia średniowiecznego Torunia i Chełmna, Poznań 1982, s. 50). Badając kariery

członków kapituły katedralnej w Chełmży, a ściślej śledząc losy wchodzących w jej skład

oficjałów chełmińskich, możemy uściślić wspomnianą datację. W cytowanym dyplomie

oficjałem, który zwracał się do rady miasta Chełmna, był Johann Ritter (o nim szerzej zob.

R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 173–176), który jednak nie mógł być obecny na tym urzędzie

w zaproponowanym przez wydawcę źródła czasie, ponieważ jego poprzednik, oficjał od

1334 r. Berthold (szerzej o nim R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 124–125) był oficjałem nadal

29 IX 1340 oraz 21 VI 1341 r. W związku z powyższym pierwszą możliwą i prawdopodobną

datą wystawienia tego dokumentu wydaje się wrzesień roku 1341.

Pr. Urk., Bd. 4, nr 753.

UB Culm, nr 299.

Ś R ED N I OW I E C Z N I P LEBA N I KO Ś C I O Ł A PA R A F I A LN E G O. . .

147

utożsamiany z Nikolausem

. Nie zmienia to faktu, że niedługo później,

po raz drugi w swojej karierze został dziekanem, pojawiając się źródłowo

z tą godnością od 19 IX 1359 r. do 26 VIII 1367 r.

W tym czasie, 3 VI

1364 r. uczestniczył z innymi prałatami kapituł pruskich w Lidzbarku na

rozprawie poświęconej sporowi pomiędzy plebanem elbląskim Peterem

a tamtejszą radą miejską

21 XII 1361 r. źródła odnotowały na chełmżyńskiej plebanii Johanna

von Lessen

. Funkcja ta była ostatnią ze znanych w jego trwającej już

od ponad 15 lat karierze kapitulnej. Początki działalności kościelnej tego

pochodzącego z Łasina w diecezji pomezańskiej duchownego, związane

były z objęciem urzędu oficjała chełmińskiego

. Jako taki po raz pierwszy

odnotowany został 11 VI 1346 r. w Chełmży, jako świadek w dokumencie

biskupa chełmińskiego

. Ponownie w tej roli pojawił się po dwóch latach,

21 X 1348 r.

Będąc oficjałem, nadal pozostawał członkiem chełmżyńskiej

kapituły katedralnej

. Nie możemy wykluczyć, że funkcję oficjała przyszło

Johannowi pełnić dłużej, skoro kolejny znany oficjał, Nikolaus von Sencz-

kow, pojawił się w zachowanym materiale źródłowym dopiero 15 VI 1352 r.

Pr. Urk., Bd. 5, hg. v. K. Conrad, Marburg 1969–1975, nr 635c.

UB Culm, nr 302 (19 IX 1359), nr 309 (21 XII 1361), nr 312 (1 XI 1363); Pr. Urk.,

Bd. 6, hg. v. K. Conrad, Marburg 1986–2000, nr 280 (3 VI 1364), nr 570 (9 VI 1367 – w tym

dokumencie nie została co prawda przy jego imieniu wymieniona dziekania; posiadał ją

jednak, o czym przekonuje kolejny dokument wystawiony zaledwie dwa miesiące później,

w którym ponownie nazwany został dziekanem. Zob. A. Mańkowski, Przywilej biskupa

chełmińskiego Wikbolda z 1367, Zapiski TNT 6 (1923), nr 1, s. 3–5 (19 VIII 1367); UB Culm,

nr 320 (26 VIII 1367).

Zob. też M. Józefczyk, Elbląskie duchowieństwo katolickie na tle dziejów miasta 1246–1945,

Elbląg 2005, s. 42; idem, Średniowiecze Elbląga, Elbląg 1996, s. 92–93.

UB Culm, nr 309. Por. poświęcony mu biogram: R. Krajniak, Duchowieństwo,

s. 186–187.

Słownik historyczno-geograficzny ziemi chełmińskiej, s. 71–72; J. Wiśniewski, Kościoły

i kaplice na terenie byłej diecezji pomezańskiej 1243–1821, Elbląg 1999, s. 246. Z Łasina pisał

również magister Jakob, który od 29 IX 1340 do 25 III1360 r. poświadczany był w źródłach

jako pleban tamtejszego kościoła parafialnego. Jan Wiśniewski uznał jednak, niewątpliwie

błędnie, że 28 XII 1345 r. (zob. Pr. Urk., Bd. 3, nr 750) był on także kanonikiem kapituły kate-

dralnej w Chełmży. W przywoływanym dokumencie taka informacja jednak nie występuje.

Pr. Urk., Bd. 4, nr 36.

Ibidem, nr 361.

Kanonię w Chełmży posiadała większość oficjałów chełmińskich. Zob. podrozdział

poświęcony oficjałom w pracy: R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 63–66.

UB Culm, nr 299.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

148

Zauważyć musimy jednak, że oficjałem nie był raczej dłużej niż do 12 IX

1351 r. Wtedy był już bowiem dziekanem i został wymieniony wśród osób

które otrzymały od papieża Klemensa VI odpust zupełny in articulo mortis

Kolejnego plebana chełmżyńskiego spotykamy 1 XI 1363 r.

Był nim

Heinrich von Thymau

. Również w tym przypadku była to ostatnia

znana godność, poświadczanego od ponad 20 lat kanonika. Duchowny

pochodzący zapewne z Tymawy Wielkiej położonej w dobrach bisku-

pich diecezji pomezańskiej karierę kościelną zaczął od pracy na dwo-

rze biskupa pomezańskiego Bertholda von Riesenburg w Kwidzynie

Jako kapelan tego hierarchy w źródłach poświadczany był w okresie od

4 X 1334 r. do 3 VI 1335 r.

Następnie otrzymał kanonię przy katedrze

w Chełmży, na którą to godność być może prezentował duchownego

sam biskup pomezański

. W składzie kolegium kanoników chełmżyń-

skich, Heinrich von Thymau pojawił się ponad wszelką wątpliwość 29 IX

1340 r.

Musiał cieszyć się sporym autorytetem i popularnością wśród

Pr. Urk., Bd. 4, nr 753. Na marginesie zauważmy, że prawo kościelne nie zabraniało

łączenia dziekanii z funkcją oficjała. Znane mi źródła dotyczące składu osobowego kapituły

chełmżyńskiej nie przynoszą jednak przykładów łączenia tych urzędów.

UB Culm, nr 312.

Zob. ostatni poświęcony mu biogram: R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 148–149.

Zob. M. Roman, Osadnictwo i stosunki własnościowe w Pomezanii biskupiej od końca

XIII do połowy XV wieku, ZH 37 (1972), z. 1, s. 49. Tymawę spotykamy także na Pomorzu

Gdańskim w ziemi gniewskiej, zob. M. Grzegorz, Osady Pomorza Gdańskiego w latach

1309–1454, Warszawa–Łódź 1990, s. 94, 230. Maksymilian Grzegorz łączy zresztą kapelana

biskupa pomezańskiego Heinricha von Thymau z tą właśnie miejscowością, zob. M. Grze-

gorz, Słownik historyczno-geograficzny komturstwa gniewskiego i okręgu nowskiego wójtostwa

tczewskiego w średniowieczu, Gniew 2009, s. 91. Odnośnie do osoby biskupa zob. poświęcone

mu biogramy: J. Wiśniewski, Bertold von Riesenburg, w: Die Bischöfe des Heiligen Römischen

Reiches 1198 bis 1448, s. 570; J. Powierski, Bertold (Bartold) z Prabut, v. Riesenburg (zm. 1346),

bp pomezański, w: SBPN, red. S. Gierszewski, t. 1, Gdańsk 1992, s. 95–96.

Pr. Urk., Bd. 2, nr 854 (4 X 1334); Bd. 3, nr 2 (3 VI 1335).Wcześniej dokument ten

opublikowany został w UB Pomesanien, nr 45; zob. też J. Wiśniewski, Kościoły i kaplice,

s. 463. Jako kapelana tegoż biskupa zauważa Heinricha również M. Jarzebowski, Die

Residenzen, s. 461.

Poza samą kapitułą i wielkim mistrzem zakonu niemieckiego prawo prezentacji na

kanonie chełmżyńskie, o czym dowiadujemy się z materiału XV-wiecznego mieli również

dostojnicy krzyżaccy, kapituła pomezańska i arcybiskup ryski; zob. A. Radzimiński, Kościół,

s. 188–189. Możemy chyba założyć, że w przytoczonym przypadku biskup pomezański, o ile

sam nie prezentował duchownego na kanonię, to przynajmniej wstawiał się za Heinrichem.

Pr. Urk., Bd. 3, nr 324.

Ś R ED N I OW I E C Z N I P LEBA N I KO Ś C I O Ł A PA R A F I A LN E G O. . .

149

pozostałych członków kapituły, skoro już wówczas osiągnął najwyższy

z kapitulnych urzędów – prepozyturę. Choć brakuje na potwierdzenie

tej tezy bezsprzecznych dowodów, nie można wykluczyć, że na czele ka-

pituły stał już od pewnego czasu. Być może należy utożsamiać go z nie-

wymienionym z imienia prepozytem odnotowanym w grudniu 1339 r.

choć niemniej prawdopodobne jest łączenie tej wzmianki z Christianem,

obecnym na tym urzędzie dowodnie do 31 III 1339 r., o czym wspomina-

łem już wcześniej

. Poza przywołanym już rokiem 1340, Heinricha jako

prepozyta widzimy jeszcze 30 XI 1343 r.

Nie mógł jednak posiadać tego

urzędu przez cały ten okres, skoro prepozyturę w 1341 r. dzierżył już Her-

mann von der Kemenate, a w lipcu 1343 r. jeszcze inny duchowny Johann

Ritter

. Kolejne źródła, z okresu od 11 VI 1346 do 21 X 1348 r. informują

o kolejnej posiadanej przez niego prałaturze, tj. dziekanii

. Również ona

nie okazała się jednak ostatnią w kapitulnej karierze Heinricha. Po dość

długim okresie, gdy nie został poświadczony w żadnym z zachowanych

źródeł, został wymieniony 23 I 1360 r. wśród innych osób, które wyprosiły

u papieża Innocentego VI odpust in articulo mortis

. Rok później, 21 XII

1361 r., poświadczony został jako komtur zamkowy

Następnego plebana kościoła parafialnego w Chełmży odnajdujemy

w dostępnych źródłach dopiero po ponad 30 latach, 28 I 1396 r.

Funkcję

UBC, nr 267.

Pr. Urk., Bd. 3, nr 233.

Pr. Urk., Bd. 3, nr 622. Na 24 VI 1345 i 18 III 1346 r. datowane są źródła, w których

spotykamy niewymienionego z imienia prepozyta, zob. Pr. Urk., Bd. 3, nr 726a; BP, t. 2

(1342–1378), ed. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, Rzym 1985, nr 231. W tym okresie mógł być

nim albo Heinrich von Thymau albo Johann Ritter, przy czym późniejszą wzmiankę należy

już z pewnością łączyć z Ritterem.

Zob. poświęcone im biogramy: R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 152–155 (Hermann

von der Kemenate), s. 173–176 (Johann Ritter); zob. również wykaz prepozytów kapituły

w Chełmży – ibidem, s. 48–49.

Pr. Urk., Bd. 4, nr 36 (11 VI 1346), nr 242a (21 VIII 1347), nr 361 (21 X 1348).

Pr. Urk., Bd. 5, nr 846.

UB Culm, nr 309. Urząd komtura zamkowego, jak zakładał chyba słusznie Karol Górski,

został w kapitule stworzony na wzór konwentów krzyżackich. Urzędnik ten posiadał niewąt-

pliwie służbę i miał pieczę nad zapasami, zob. K. Górski, Kapituła chełmińska w czasach krzy-

żackich, w: idem, Studia i szkice z dziejów państwa krzyżackiego, Olsztyn 1986, s. 117. O komturze

zamkowym, ale jako urzędniku biskupiej administracji dworskiej pisał ostatnio M. Jarzebowski,

Die Residenzen der preussischen Bischöfe bis 1525, Toruń 2007 (Prussia Sacra 3), s. 214–217.

UB Culm, nr 409.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

150

tę pełnił wówczas Nikolaus Scherlin

. Wspomniany dokument stanowi

zresztą jedyny ślad działalności tego duchownego w Chełmży. O nim

samym również nie jesteśmy w stanie wiele powiedzieć. Być może po-

chodził ze wsi Skarlin w diecezji pomezańskiej, z której to pochodził naj-

pewniej również Heinrich (von) Skerlin, członek pomezańskiej kapituły

katedralnej w latach 1372–1396

Niewiele jesteśmy w stanie powiedzieć również o kolejnym duchow-

nym, który objął plebanię w Chełmży. Johann von Ylaw

, czyli duchow-

ny pochodzący zapewne z Iławy leżącej w diecezji pomezańskiej, jako

pleban chełmżyński i jednocześnie kanonik kapituły katedralnej odno-

towany został tylko raz, w dokumencie datowanym na 14–20 IV 1403 r.

Więcej w znanych źródłach już się nie pojawił.

Co ciekawe, w tym samym roku na wydziale prawa uniwersytetu pra-

skiego wśród żaków nacji polskiej pojawił się niejaki Henricus Stange ple-

banus in Colmenze, wpłacający 14 groszy opłaty immatrykulacyjnej

. Nie

został przy tym określony jako kanonik w Chełmży, a przypomnijmy, że

wszyscy dotychczas poznani, a także kolejni plebani fary chełmżyńskiej byli

członkami kolegium kanonickiego. Albo w metryce praskiej mamy więc

do czynienia z błędem, albo rzeczywiście ów Heinrich zastąpił np. w poło-

wie 1403 r. na stanowisku plebana wspomnianego wyżej Johanna von Ylaw.

Problem do rozwiązania jest tym trudniejszy, że nie wiemy, niestety, w któ-

rym semestrze Heinrich pojawił się w Pradze. Pozostaje również pyta-

nie, czy należy uznawać go za członka chełmżyńskiej kapituły katedralnej.

O samym Heinrichu wiemy jeszcze tylko tyle, że od 28 IV do 29 V 1393 r.

poświadczany był w Malborku jako kleryk diecezji chełmińskiej

Zob. poświęcony mu biogram: R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 213–214.

J. Wiśniewski, Kościoły i kaplice, s. 380–383; M. Glauert, Das Domkapitel von Pome-

sanien (1284–1527), Toruń 2003, (Prussia Sacra 1), s. 439–440, nr 47.

Zob. poświęcony mu biogram: R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 193.

UB Culm, nr 442.

Album seu matricula juridicae Universitatis Pragensis ab anno Christi 1372 usque ad

annum 1418, Pars I, Pragae 1834 (Monumenta historica Universitatis Carolo-Ferdinandae

Pragensis, t. 2), s. 113; zob. też Studenten aus Ost- und Westpreußen an außerpreußischen

Universitäten vor 1815. Anhand der gedruckten Matrikeln bearbeitet und herausgegeben von

Horst Kenkel, Hamburg 1981, s. 455; Prussia scholastica. Die Ost- und Westpreussen auf den

mittelalterlichen Universitäten, gesammelt v. M. Perlbach, Braunsberg 1895, s. 22.

GStA PK, XX HA, Perg.-Urk., Schiebl. 20, nr 30, 31, 35 (28 IV 1393); RHD, P. 2,

nr 1275 (29 IV 1393); GStA PK, XX HA, Perg.-Urk., Schiebl. 52, nr 8 (29 IV 1393); RHD, P. 2,

Ś R ED N I OW I E C Z N I P LEBA N I KO Ś C I O Ł A PA R A F I A LN E G O. . .

151

Kolejnego plebana parafii chełmżyńskiej, Steffana Medardiego

notujemy w okresie od 2 IV 1410 r. do 30 IX 1411

. W tym przypadku

urząd plebana jest pierwszym znanym w dość bogatej karierze kapitul-

nej duchownego. Niedługo po zwolnieniu stanowiska plebana kościoła

parafialnego, 31 I 1413 r. został komturem zamkowym

. Również na tym

stanowisku nie pozostał zbyt długo, skoro dowodnie od 1 XI 1416 r. do

ok. 1419 r. tytułował się prepozytem kapitulnym

. Od 4 VIII 1421 r. do

16 XI 1422 r. poświadczony jest jako dziekan kapituły chełmżyńskiej

Rok później, 1 X 1423 r. był już oficjałem chełmińskim

, nadal przy tym

pozostając członkiem kapituły. To ważne z punktu widzenia funkcjono-

wania diecezji stanowisko powierzono mu, zapewne biorąc pod uwagę

jego doświadczenie i długą służbę przy katedrze chełmżyńskiej. Oficja-

łem pozostał przynajmniej do 28 XI 1428 r.

31 I 1413 r. spotykamy następnego plebana chełmżyńskiego

. Był nim

wówczas Martin von Strasburg

. To kolejny duchowny, który na pleba-

nii kościoła parafialnego pw. św. Mikołaja w Chełmży kończy, naturalnie

w obliczu zachowanych źródeł, swoją kapitulną karierę. W składzie kapi-

tuły po raz pierwszy widzimy go już jednak 10 lat wcześniej, gdy w kwiet-

nr 1283 (29 V 1393); GStA PK, XX HA, Perg.-Urk., Schiebl. L.S. VI, nr 2 (29 V 1393 – błędnie

zapisany jako laicus); Schiebl. L.S. XLI, nr 10 (29 V 1393 – błędnie zapisany jako laicus);

Schiebl. L.S. XI, nr 5 (29 V 1393 – błędnie zapisany jako laicus); Schiebl. 22, nr 11 (V 1393).

UB Culm, nr 465, 474. O duchownym zob. R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 229–230.

UB Culm, nr 479.

UB Culm, nr 498 (1 XI 1416); GStA PK, XX HA, Perg.-Urk., Schiebl. L.S. XLI, nr

14 (17 XII 1417) – zob. regest publikowany w UB Culm, nr 504; UB Culm, nr 507 (30 VI

1418), nr 510 (ok. 1419).

UB Culm, nr 520, 524.

APT, Akta Miasta Toruniu, Dokumenty i listy, Katalog I, nr 819.

APT, Akta Miasta Torunia, Dokumenty i listy, Katalog I, nr 831 (3 V 1427); BP, t. 4

(1417–1431), ed. I. Sułkowska-Kuraś, S. Kuraś, Rzym–Lublin 1992, nr 2218 (28 XI 1428),

RG, Bd. 4 (1417–1431), bearb. v. K. A. Fink, Berlin 1958, szp. 362–363 (28 XI 1428). Zwróćmy

w tym miejscu uwagę na błąd, który popełnił Hubert Wajs, autor indeksu do czwartego

tomu BP. Utożsamił on bowiem kanonika i oficjała chełmińskiego Steffana z noszącym

to imię kanonikiem i oficjałem chełmskim. W ten sam sposób w przywoływanym źródle

utożsamił biskupa chełmińskiego Johanna z biskupem chełmskim Janem Biskupcem,

zob. BP, t. 4, nr 2218 i indeksy.

UB Culm, nr 479.

Zob. poświęcony mu biogram: R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 205–206.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

152

niu 1403 r. był scholastykiem

. Dopiero 2 IV 1410 r. poświadczony jest

ponownie, tym razem jako kanonik

. 30 IX 1411 r. po raz drugi w swojej

karierze występuje na scholasterii chełmżyńskiej

, ale prałatury tej nie

utrzymał zbyt długo, skoro w 1412 r. ponownie był tylko kanonikiem nie-

pełniącym żadnego urzędu

. O samym duchownym nie jesteśmy w zasa-

dzie w stanie powiedzieć nic więcej – pisał się z Brodnicy skąd zapewne

pochodził bądź gdzie posiadał jakieś beneficjum przed przybyciem do

Chełmży.

26 II 1414 r. jako pleban pojawia się Johann Schowenfurst

, Duchow-

ny w składzie kapituły obecny był już jednak z całą pewnością prawie trzy

lata wcześniej, gdy jako kanonik wspomniany został w źródle datowanym

na 30 IX 1411 r.

Rządcą parafii nie był jednak zbyt długo, skoro już 1 XI

1416 r.

poznajemy nowego plebana w Chełmży, Heinricha

. W tym sa-

mym dokumencie Johann Schowenfurst określony został już jako ku-

stosz, by już od 30 VI 1418 r. do ok. 1419 r. piastować kapitulną dziekanię

Wspomniany już Heinrich, pleban z 1416 r., tożsamy najpewniej z du-

chownym o tym imieniu, za którym 4 IX 1416 r. wstawiał się u wielkiego

mistrza zakonu niemieckiego elekt chełmiński Johann Marienau

, pro-

sząc go o przyjęcie Heinricha do Zakonu, być może na tej samej funkcji

obecny był nadal 31 I 1428 r.

W tym czasie nie znamy innego plebana

więc możliwe, że mamy tu do czynienia z jedną osobą. Niedługo potem,

2 II 1429 r. na plebanię chełmżyńską, po latach innej aktywności kapi-

UB Culm, nr 442.

UB Culm, nr 465.

UB Culm, nr 474.

A. Kolberg, Ein preussisches Formelbuch des 15. Jahrhunderts, ZGAE 9 (1888), s. 315–316,

nr 78; s. 319–320, nr 86.

UB Culm, nr 482. O duchownym zob. R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 176–177.

UB Culm, nr 474.

UB Culm, nr 498.

Zob. poświęcony mu biogram: R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 139–140.

UB Culm, nr 507, 510.

UB Culm, nr 496. Duchownego na kanonię przy katedrze chełmżyńskiej pre-

zentowali wielki marszałek, wielki komtur oraz komturowie z Elbląga i Gniewu. Zob.

też A. Radzimiński, Biskupstwa państwa krzyżackiego w Prusach XIII-XV w. Z dziejów

organizacji kościelnej i duchowieństwa, Toruń 1999, s. 98, 113.

UB Culm, nr 543.

Ś R ED N I OW I E C Z N I P LEBA N I KO Ś C I O Ł A PA R A F I A LN E G O. . .

153

tulnej wraca Johann Schowenfurst

. Dokument datowany na ten dzień

jest ostatnim znanym z badanego okresu, w którym wymieniony został

pleban chełmżyńskiego kościoła parafialnego.

Przeprowadzone badania pozwoliły na ustalenie 14 średniowiecznych

plebanów kościoła parafialnego pw. św. Mikołaja w Chełmży. Uchwytni

są oni w źródłach między 1275 a 1429 r. Niemal wszyscy, wyjątkiem po-

zostaje Heinrich Stange, do sprawowania obowiązków duszpasterskich

powoływani byli z grona miejscowej kapituły katedralnej. Zgodnie z re-

gułami tam obowiązującymi obejmowali parafię na okres jednego roku,

co naturalnie nie przeszkadzało być w kolejnym roku ponownie wybra-

nym na to samo stanowisko. Jako kanonicy chełmżyńskiej kapituły kate-

dralnej byli członkami zakonu niemieckiego. Lektura zaprezentowanych

powyżej karier, które na skutek mocno przetrzebionych źródeł, zawierają

najczęściej pojedyncze informacje, nie pozwala na poczynienie zbyt wielu

uwag ogólnych. Trudno bowiem wskazać, co mogło kierować członka-

mi kolegium przy powoływaniu danego kanonika na miejscową parafię.

Urząd ten był niewątpliwie mniej zaszczytny od kapitulnych prałatur, co

potwierdzają zresztą testacje zachowanych dokumentów, niemniej rów-

nież stanowił pewien honor dla członka chełmżyńskiego kolegium. Kilka

powyższych przykładów pokazuje, że stanowisko to powierzane było ka-

nonikom mającym już znaczny staż kapitulny i było ostatnim urzędem,

z którym duchowni poświadczani byli w Chełmży. Inne przykłady, rów-

nież zaprezentowane powyżej, pokazują jednak, że w żadnym razie nie

było to regułą.

Spośród wszystkich zaprezentowanych tu duchownych studia uni-

wersyteckie podjął jedynie Heinrich Stange. Heinrich von Thymau przed

objęciem kanonii w Chełmży i później parafii chełmżyńskiej związany był

z dworem biskupa pomezańskiego. Większość duchownych rekrutowała

się z najbliższego Chełmży obszaru ograniczonego do diecezji pruskich,

a przede wszystkim z diecezji chełmińskiej i pomezańskiej. Te bardzo

szczątkowe dane potwierdzają tylko ustalenia, jakie udało się poczynić

dla całego kolegium kanoników chełmżyńskich w okresie przynależności

diecezji chełmińskiej do państwa zakonnego. Byli to z reguły synowie

UB Culm, nr 547.

R A D O S Ł AW K R A J N I A K

154

mieszczańscy pochodzący przede wszystkim z obszaru władztwa braci

zakonnych w Prusach, którzy do kapituły trafiali często po służbie na

dworach biskupich bądź pracy w kancelarii wielkiego mistrza, niekiedy

również po odbytych studiach

ANEKS:

PLEBANI PARAFII CHEŁMŻYŃSKIEJ PW. ŚW. MIKOŁAJA DO 1466 R.

VI 1275–19 II 1293

Gerhard

1315

Friedrich von Goldberg

14 IV 1335

Christian

29 IX 1340

Christian

30 XI 1343

Heinrich

11 VI 1346

Nikolaus von Senczkow

21 XII 1361

Johann von Lessen

1 XI 1363

Heinrich von Thymau

28 I 1396

Nikolaus Scherlin

14–20 IV 1403

Johann von Ylaw

1403

Heinrich Stange

2 IV 1410–30 IX 1411 Steffan Medardi
31 I 1413

Martin von Strasburg

26 II 1414

Johann Schowenfurst

1 XI 1416–31 I 1428 Heinrich
2 II 1429

Johann Schowenfurst

Zob. R. Krajniak, Duchowieństwo, s. 70–93.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron