Joanna Szalacha Jarmużek Instrumentarium globalnego panowania Podmioty globalne

Joanna Szalacha-Jarmużek

Instrumentarium

globalnego

panowania.

O podmiotowych
aspektach
globalizacji

ZAKULISOWE STUDIA SPOŁECZNE

ROZDZIAŁ 3
Podmioty globalizacji

Upadek bloku komunistycznego otworzył pole nowych możliwości dla pod-
miotów podejmujących działania międzynarodowe. Wraz z końcem zimnej
wojny uaktywniły się niektóre państwa (na przykład Chiny i Indie), orga-
nizacje międzynarodowe i niektóre podmioty prywatne. Z punktu widze-
nia głównego celu prowadzonej tu analizy interesujący jest problem istoty
i zakresu owego „uaktywnienia”. Mówiąc inaczej, czy działania podejmowane
po zakończeniu zimnej wojny przez trzy grupy aktorów — PPA, organiza-
cje międzynarodowe i państwa narodowe — wiązały się z tym, co określiłam
jako podmiotowe aspekty globalizacji? Czy i jak podmioty te inicjowały, pla-
nowały na międzynarodową skalę działania strukturalizujące spontaniczne
i niekontrolowane procesy społeczne?

Analizę działań podejmowanych przez globalne podmioty oraz stoso-

wanych przez nie mechanizmów budowania podmiotowości chcę zacząć
od pewnych uwag związanych z systemem kapitalistycznym. Nurt badań
nad różnorodnością kapitalizmu (Varieties of Capitalism — VOC) poka-
zuje, że pomimo istotnych podobieństw istnieją także zasadnicze różnice
w stylach realizowania modelu kapitalistycznego. Różnice te zaś biorą się
z odmienności w ładzie instytucjonalnym występującym w różnych kra-
jach (Federowicz 2004: 172-175). Odmienności (często wynikające z kultu-
ry, tradycji danego społeczeństwa) pojawiające się w stosunkach przemy-
słowych, w otoczeniu edukacyjnym czy w kształcie systemu fi nansowego
wpływają na całokształt jakości kapitalizmu, jego wydajności, a wreszcie
na sukces państwa w międzynarodowych stosunkach gospodarczych. Stąd
mamy dziś do czynienia z rywalizującymi kapitalizmami, z różnymi sys-
temami gospodarczymi, które łączy jednak fundament, jakim jest akcep-
tacja własności prywatnej, swobody obrotu gospodarczego oraz mechani-
zmu cenowego

Jak pisze Michał Federowicz w opracowaniu o różnorodoności kapitali-

zmu, nurt VOC miał swoje korzenie w przekonaniu, że „reakcje krajów na
presje globalizacyjne” różnią się między sobą (tamże: 174). Podmioty, któ-
rym w znacznej części poświęcony jest ten rozdział (czyli PPA), chcę przed-
stawić jako ośrodki tworzące ową presję globalizacyjną, jako aktorów, któ-

Ten ostatni z pewnymi oczywiście wyjątkami związanymi z istnieniem oligopo-

li, ceł czy subsydiów.

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

rzy realizując własne interesy, próbują stworzyć dla siebie podobne środowi-
sko niezależnie od lokalnej specyfi ki instytucjonalnej. A więc są to podmio-
ty, które, jak pokażę, zmagają się z różnorodnością kapitalizmów, czasem
wychodząc z tych zmagań z sukcesem, a czasem nie. Można jednak zauwa-
żyć powtarzalne mechanizmy budowania globalnej podmiotowości oraz
powtarzalne ich skutki w postaci podobnych rozwiązań instytucjonalnych
(w zakresie systemu fi nansowego, edukacji, relacji przemysłowych) przyj-
mowanych w różnych kulturach kapitalistycznych. I ten ostatni fakt można
uznać za widoczny efekt realizowanej przez te podmioty globalizacji.

3.1. Pozapaństwowi aktorzy — wprowadzenie

Literatura dotycząca globalizacji stosunkowo rzadko w sposób systema-
tyczny podejmuje się charakterystyki kategorii PPA. W obydwu przywo-
łanych w książce nurtach dyskursu globalizacyjnego autorzy nie stosują
tej kategorii wcale lub stosują ją marginalnie (na przykład Susan George).
Z kolei cytowani w tym rozdziale autorzy, na których opracowaniach opie-
ram podstawy swojej analizy działalności PPA — Josselin i Wallace (2001),
Ronit i Schneider (2005) oraz Arts, Noortman i Reinalda (2002) — przed-
stawiają PPA w szerokiej perspektywie teorii stosunków międzynarodo-
wych i raczej nie stosują socjologicznych narzędzi analizy. Same podmioty
zaliczane przez powyższych autorów do grupy PPA są jako takie przed-
miotem opisów stanowiących część dyskursu globalizacyjnego. Nie ma
natomiast opracowań o charakterze socjologicznym, gdzie za pomocą so-
cjologicznych narzędzi analizy wyjaśniane są mechanizmy działań PPA.
Przedstawiona w dalszej części książki analiza PPA ma wypełnić tę lukę.

Poniższy, znaczący fragment książki poświęcony jest socjologicznej

charakterystyce PPA, czyli podmiotów posiadających (zgodnie z przyjęty-
mi założeniami) możliwości oraz interes w kontrolowaniu i wpływaniu na
mobilność ludzi, idei i zasobów, a w dalszej kolejności formujących struk-
tury podmiotowych aspektów globalizacji. Na podstawie charakterystyki
PPA autorstwa Josselin i Wallace’a oraz Ronit i Schneidera poniżej zostały
przedstawione przykłady konkretnych metod realizacji podmiotowości or-
ganizacyjnej oraz metod wpływu na mobilność. Materiałami źródłowymi
wykorzystanymi w tej części są głównie stworzone przez samych PPA ra-
porty z ich działalności, informacje z ofi cjalnych stron internetowych itp.
Materiały te będą w niektórych miejscach poddane krytyce, dzięki odwoła-
niu do materiałów organizacji pozarządowych lub efektów dziennikarstwa
śledczego. Poza tym pojawią się odwołania do tekstów naukowych i publi-
cystycznych analizujących procesy globalizacyjne.

PODMIOTY GLOBALIZACJI

3.1.1. Organizacje for-prof it

W tej części analizy przedstawiona zostanie charakterystyka podmiotowości
i mechanizmów działania typowych dla globalnych podmiotów należących
do grupy PPA, czyli dla korporacji transnarodowych. Standardowo ujmu-
jąc, przedsiębiorstwo ma status korporacji transnarodowej (dalej jako TNK)
wówczas, gdy posiada oddziały (fi lie) ulokowane w wielu krajach jednocześ-
nie, fi lie współdziałające pod jednym szyldem i koordynujące swoje działania
z działaniami centrali (Nace 2004; Sklair 2001: 19). Filie te mogą pełnić różne
funkcje. Od produkcji, przez dostarczanie usług, aż po pełnienie funkcji re-
prezentacyjnych, marketingowych czy szeroko pojmowane wspieranie cen-
trali w procesie „otwierania lokalnych rynków”. Od lat 90., gdy o TNK zrobiło
się głośno i gdy zaczęto zwracać uwagę na ich wpływ na lokalne społeczno-
ści i gospodarki, w dyskursie publicznym najczęściej łączono kategorię TNK
z formą prowadzenia działalności produkcyjnej w wielu krajach.

Jednym z celów poniższego fragmentu książki jest ukazanie, że takie uj-

mowanie sprawy jest zbyt wąskie. TNK to dziś kategoria bardzo rozbudo-
wana, obejmująca różne typy działalności dla zysku, w tym także dosłow-
ną działalność produkcyjną (dającą efekt w postaci zmaterializowanego
towaru sprzedawanego globalnie). Istotą działania TNK jest jednak przede
wszystkim podporządkowanie ekspansji na lokalne rynki interesom centra-
li. W jakimś więc sensie działalność TNK odzwierciedla w miniskali kon-
cepcję Centrum–Peryferie Wallersteina. System współzależności pomiędzy
fi liami a ośrodkiem zarządzającym też jest zawsze asymetryczny. Jak poka-
zują niektórzy autorzy (zob. Nace 2004; Robins 2006), ten system funkcjo-
nowania fi rm ma długą historię w gospodarkach zachodnich. Prekursorami
współczesnych TNK były Kompania Wschodnioindyjska i inne brytyjskie,
francuskie czy holenderskie spółki handlowe z XVII i XVIII wieku, których
centrale znajdowały się w europejskich stolicach, podczas gdy rdzeń dzia-
łalności opierał się na zasobach kolonialnych (Chancellor 2001). Według
takiego modelu działa się dziś w różnych branżach.

Leslie Sklair skłania się jednak do tezy mówiącej, że współczesne korpo-

racje różnią się w sposób znaczny — bo ilościowy i jakościowy — od wiel-
kich fi rm z przeszłości. Różnica, zdaniem Sklaira, leży nie tylko w znacznie
większej skali działalności współczesnych TNK, ich zasobach fi nansowych
i posiadanych technologiach, lecz przede wszystkim w artykułowanych
przez zarządy tych fi rm intencjach działania i poglądach na świat oraz eko-
nomię. Istotą działania współczesnych TNK nie są już tylko globalne zaso-
by, ale też „globalna wizja” działania podzielana przez kierownictwa tych
przedsiębiorstw (Sklair 2001). Firma, zdaniem Sklaira, staje się globalna
i uzyskuje status globalnej TNK nie tylko wtedy, gdy ma fi lie w wielu kra-

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

jach i czerpie zasoby i kapitał z wielu lokalnych rynków w tym samym cza-
sie. Według Sklaira kluczowe jest podejście zarządów fi rm do międzynaro-
dowej działalności. Gdy zarząd podporządkowuje wszystkie swoje działania
międzynarodowej wizji funkcjonowania przedsiębiorstwa, gdy koordynuje
globalnie wizerunek fi rmy, wówczas dopiero możemy mówić o TNK (tam-
że: 81-109).

Obecność TNK jest dziś tak duża, że skłania to niektórych badaczy —

jak na przykład Katarzynę Marzędę czy Susan George — do uznania dzia-
łalności tych podmiotów za najważniejszą cechę globalizacji. Obie autorki
stosują określenia stawiające TNK w centrum procesów globalizacyjnych.
Według Marzędy doświadczamy dziś globalizacji korporacyjnej, a Susan
George twierdzi, że jej analizy odnoszą się głównie do zjawiska corporate-
-led globalization. W zaproponowanym w tym rozdziale podziale PPA kor-
poracje transnarodowe również stanowią niemalże centralny punkt analizy.
Z powodów wskazanych powyżej proponuję jednak dokonać istotnego
„rozwarstwienia” tego pola badawczego. Jak pokażę w kolejnych fragmen-
tach książki, organizacje zaliczane do TNK mogą przyjmować bardzo róż-
ne strategie działania międzynarodowego i chociażby z tego powodu nie
należy ich umieszczać w przysłowiowym jednym worku. Możemy wy-
różnić przecież — kierując się między innymi analizami Marzędy (2006)
i Zorskiej (1998) — trzy podtypy korporacji:

1) produkcyjne;
2) usługowe;
3) fi nansowe.
Każdy z tych podtypów ma nieco inną logikę działania i inaczej wpły-

wa na podmiotowe aspekty globalizacji, co postaram się pokazać poniżej.

Produkcyjne korporacje transnarodowe

W 1998 roku na opublikowanej przez Bank Światowy liście 100 najbo-
gatszych gospodarek świata znalazło się 48 TNK. W tym samym roku
Bank Światowy szacował także, że w sumie na całym świecie działa 53 000
tego typu przedsiębiorstw posiadających łącznie 448 000 fi lii (Went 2000:
18-20). Już rok później lista TNK zwiększyła się o kolejne trzy wielkie kor-
poracje (w sumie 51 TNK na liście 100 gospodarek światowych), ale łączna
liczba wszystkich TNK na świecie zwiększyła się aż do 63 000 fi rm posia-
dających w sumie 690 000 fi lii

. W 2003 roku na liście magazynu „For-

Dane przytoczone za stroną organizacji pozarządowej Corporate Watch: http://

www.corpwatch.org/article.php?id=378 (dostęp: czerwiec 2007).

PODMIOTY GLOBALIZACJI

tune” już od miejsca 21. obecne są TNK (sieć hipermarketów Wal-Mart zaj-
muje najwyższe miejsce wśród TNK umieszczonych na liście największych
potęg gospodarczych świata) (Marzęda 2006: 47). W 2010 roku zaś, zesta-
wiając listy Banku Światowego (najbogatsze gospodarki narodowe) oraz li-
sty czasopisma „Fortune” (500 największych fi rm na świecie), otrzymujemy
następujące wyniki — w pierwszej pięćdziesiątce najbogatszych podmio-
tów 14% stanowią TNK, na miejscach od 51. do 100. TNK stanowią już 74%.
W sumie na liście 175 najbogatszych podmiotów prawie 63% stanowią TNK

Produkcyjne TNK są dziś obecne w każdym sektorze gospodarki — od

branży spożywczej (na przykład Nestle), przez producentów telewizorów
(na przykład Sharp), TNK działające w sektorze energetycznym (na przy-
kład Shell) czy infrastrukturalnym (na przykład Suez), aż po takich global-
nych monopolistów, jak Microsoft . Są to przedsiębiorstwa, których głów-
nym celem jest produkcja i sprzedaż określonego materialnego produktu.
Do produkcyjnych TNK zaliczamy również globalne domy medialne, któ-
re pracują nad powstawaniem szczególnego typu produktu, jakim jest roz-
rywka i informacja. Centrum działalności produkcyjnych TNK stanowią
dziś przede wszystkim sieci dystrybucji rozsiane na całym świecie.

Przytoczone listy najpotężniejszych fi rm świata pokazywały do roku

2010, że wiele tych prywatnych podmiotów posiadało większy potencjał
gospodarczy niż znaczna liczba państw

. W wyniku kryzysu fi nansowe-

go listy te uległy dużym przeobrażeniom. Przede wszystkim wiele pro-
dukcyjnych TNK zostało znacjonalizowanych lub w znaczący sposób
zmniejszyło swój potencjał ekonomiczny. Wiele z nich przetrwało dzięki
zastrzykom pieniędzy z publicznej kasy (tak było między innymi w przy-
padku General Motors).

Pomimo fazy regresu i spadku koniunktury nadal ponad 70% świa-

towego handlu jest związane z działalnością gospodarczą TNK. Przejęcie
tak dużego procentu całej światowej wymiany handlowej było możliwe
dzięki skoncentrowaniu się TNK na rozwoju własnej działalności przez
forsowanie procedury bezpośrednich inwestycji zagranicznych (dalej
jako BIZ).

BIZ to podjęcie przez inwestora długofalowej i względnie trwałej dzia-

łalności gospodarczej na terenie obcego kraju. BIZ mogą przybrać dwie

Zob. http://dstevenwhite.com/2010/09/13/the-top-175-global-economic-entities-

-2009-2/ (dostęp: styczeń 2011).

Przykładowo fi rma General Motors w 1998 roku miała większe obroty niż PKB

takich krajów, jak Polska, Grecja czy Portugalia (Went 2000: 19), przychody Toyoty
przekraczały w 2003 roku PNB Irlandii o około 40 mld dolarów, a przychody hiper-
marketów Wal-Mart w 2010 roku były większe niż PNB Szwecji (Marzęda 2006: 47).

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

formy: przeniesienia kapitału i budowy przedsiębiorstwa od podstaw (tzw.
inwestycja typu greenfi eld) lub przeniesienia kapitału, przejęcia istniejące-
go już przedsiębiorstwa (na przykład przez wykup udziałów) i stworzenia
na jego bazie oddziału własnej fi rmy (zob. Szalacha 2006)

Działania związane z BIZ powodują, że TNK są obecnie niezwykle za-

angażowanymi globalnie transnarodowymi aktorami — uwidacznia to ska-
la BIZ, które w 2002 roku miały wartość 7 bln dolarów (Marzęda 2006:
48-49). W zasadzie można powiedzieć, że BIZ, wyzwalając zaangażowanie
globalnych korporacji, przyczyniły się do ukształtowania nowego myślenia
o korporacjach. Jak pisze Sklair, pod koniec lat 90. sama kadra zarządza-
jąca TNK dostrzegała strategiczne zmiany w jej własnym myśleniu o kor-
poracjach. Ten sposób myślenia, który Sklair nazywa „globalną wizją”, po-
lega na odejściu od rozpatrywania fi rmy jako przedsiębiorstwa krajowego
z zagranicznymi fi liami (dawna strategia tzw. global reach) i przejścia na
poziom, w którym globalna koordynacja działań spaja się poniekąd ze zja-
wiskiem „korporacyjnej globalnej odpowiedzialności” (Sklair 2001: 73-74,
149-150). Ten okres zmiany w historii TNK Sklair nazywa wejściem w stra-
tegię global shift . W zmianie tej kluczowe są trzy elementy:

• korporacyjna globalna tożsamość wdrukowana w działania zarzą-

;

• globalnie zintegrowane strategie rozwoju fi rmy;
• globalna korporacyjna odpowiedzialność.
Oczywiście bez zintegrowanego systemu współpracy oddziałów rozsia-

nych na całym globie nie byłoby transnarodowych korporacji. Ale status
korporacji transnarodowej przynoszą im dopiero korporacyjna tożsamość
i odpowiedzialność. TNK, generując międzynarodowe zyski, generują
też bowiem międzynarodowe problemy. Jak ujął to jeden z członków zarzą-
du fi rmy Shell: „Jesteśmy teraz odpowiedzialni za sprawy, o których nigdy
nie sądziliśmy, że staną się przedmiotem naszej odpowiedzialności” (tam-

Ze względu na różne motywacje produkcyjnych TNK wyróżnia się dziś co naj-

mniej trzy typy BIZ. Typ 1: BIZ szukające rynku — fi lia zostaje założona w obcym kraju,
bo jest w nim popyt na określony produkt lub usługę. Typ 2: BIZ szukające wydajno-
ści — fi lia zostaje założona w obcym kraju, bo koszty produkcji czy prowadzenia dzia-
łalności są w nim niższe niż w kraju centrali, na przykład pracownicy są tańsi. Typ 3:
BIZ szukające strategicznych zasobów — fi lia zostaje założona w obcym kraju, bo kraj
ten posiada ważne dla centrali surowce, na przykład ropę, miedź (zob. Szalacha 2006).

Zauważmy, że pojawia się tu jeden z efektów budowania organizacyjnej pod-

miotowości — „podmiotowość do wewnątrz”. Tworzenie kultury organizacyjnej, która
pozwala na utożsamienie się z interesem fi rmy, jest pierwszym krokiem do wykrystali-
zowania się spójnego interesu grupowego danej TNK, a także, w konsekwencji, pozwala
na tworzenie sieci interesów grupowych pomiędzy różnymi TNK.

PODMIOTY GLOBALIZACJI

że: 149). To właśnie aspekt odpowiedzialności sprawia, że zarządy fi rm za-
czynają postrzegać i defi niować swoją korporacyjną tożsamość właśnie
jako tożsamość globalną. Oczywiście dzięki zasobom fi nansowym i spo-
łecznemu położeniu zarządy TNK mogą łatwo wykupić się od tej odpowie-
dzialności, a także od potencjalnych zagrożeń generowanych przez ich fi r-
my. Niemniej jednak, jak pokazują wywiady przeprowadzone przez Sklaira,
świadomość istnienia globalnych skutków działań głęboko przedefi niowa-
ła myślenie osób odpowiedzialnych za strategiczne decyzje w TNK (tam-
że: 150-152).

Cechy podmiotowości globalnej

Obserwowane przejawy podmiotowości — wybrane przypadki

Umiejętność wyznaczania
i zabezpieczania realizacji celów
oraz zdolność do działania
i planowania w perspektywie
ponadpokoleniowej
i ponadnarodowej

Organizowanie ﬁ lii produkcyjnych
na całym świecie, które zakorzeniają
się na wiele lat w krajobrazie
gospodarczym wielu państw.
Kadry kierownicze TNK wyrażają
oczekiwania, że konsekwencje
ich pracy nad marką w sposób
długofalowy zapewnią ich ﬁ rmie
stabilną pozycję w danym sektorze.
W tym celu TNK opracowują
strategie działania kompatybilne
z przewidywanymi trendami
konsumpcyjnymi i społecznymi
zmianami w skali lokalnej i globalnej
(Klein 2004; Sklair 2001).

Prowadzenie skoordynowanych akcji
reklamowych i marketingowych
w wielu krajach w tym samym czasie
(Klein 2004).

Zwiększona odporność
na zaburzenia zewnętrzne

Produkcyjne korporacje dzięki posiadanym zasobom potraﬁ ą zminimalizować
straty wywołane na przykład strajkiem, klęską naturalną czy katastrofą
technologiczną we własnej fabryce. Przykładem takiej odporności jest historia
ﬁ rmy chemicznej Union Carbide. W roku 1984 w mieście Bhopal w Indiach
doszło do wybuchu instalacji w fabryce pestycydów Union Carbide. W wyniku
tego zmarło natychmiast około 3000 osób, a prawie 20 000 zmarło z powodu
powikłań wywołanych wdychaniem chemicznych trucizn

. Jak wykazały

niezależne (prowadzone między innymi przez Greenpeace) dochodzenia,
w fabryce nie stosowano należytych środków ostrożności i oszczędzano
na procedurach zabezpieczających

. Pomimo ogromu nieszczęść

spowodowanych katastrofą oraz fali krytyki ﬁ rma Union Carbide

Ofi cjalna strona Union Carbide na temat katastrofy: http://www.bhopal.com/

union-carbide-statements (dostęp: marzec 2011).

Źródło: http://www.greenpeace.org/international/en/campaigns/toxics/toxic-hot-

spots/the-disaster-in-bhopal/ (dostęp: marzec 2011).

100

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

nadal funkcjonuje, podejmuje współpracę z innymi TNK — Exxon,
Dow Chemicals

. Katastrofa w Bhopalu jedynie chwilowo obniżyła wartość

ﬁ rmy. Elementem, który wspomógł między innymi wyjście z kryzysu,
było wykorzystanie ﬁ rmy konsultingowej, która przeprowadziła kampanię
ochronną interesów Union Carbide

Organizacja posiada umiejętność
ochrony interesów grupowych

TNK prowadzą w stosunku do
prawodawców aktywny lobbing
w prawie wszystkich krajach,
w których sprzedają swoje
produkty. Przykładowo pod
wpływem lobbingu ze strony TNK
Australia zmieniła się w ciągu
ostatnich ponad 20 lat z kraju
protekcjonistycznego w niezwykle
liberalny. Powstało tam również
wiele ułatwień stworzonych pod
kątem TNK (Sklair 2001: 93-94).
Czasem lobbing jest prowadzony
w stosunku do organizacji
międzynarodowych

Niektóre TNK podejmują z sukcesem
próby budowania kartelu,
aby wzmocnić swoją pozycję
w danym sektorze. Znany jest
między innymi przypadek tzw.
kartelu witaminowego z lat 90.,
gdy ujawniono zmowę cenową
prowadzoną przez największe
farmaceutyczne TNK. W wyniku tej
zmowy ceny witamin były sztucznie
zawyżone na całym świecie
(Bernd 2002; Hackenbroch 2002).

Korporacje produkcyjne podejmują
współpracę również z organizacjami
pozarządowymi, aby poszerzać pole
sprzedaży swoich produktów
lub poprawić wizerunek marki.

Lobbing prowadzony w ważnych
punktach decydenckich jak Komisja
Europejska. Stały kontakt
z urzędnikami w Brukseli może
poprawić dostępność produktu.
Lobbing powoduje między innymi,
że produkty znajdują się na listach
dopuszczonych do sprzedaży.

Regularna współpraca na forum
OECD i WTO podczas obrad
dotyczących inwestycji
zagranicznych i ograniczeń
w przepływie towarów
(Singer 2006).

Aktywne zaangażowanie korporacji
w prace nad Wielostronnym
traktatem o inwestycjach (MAI)

Ofi cjalna strona Union Carbide: http://www.unioncarbide.com/history/index.

htm (dostęp: marzec 2011).

Ofi cjalna strona Union Carbide na temat katastrofy: http://www.bhopal.com/

irs/chrono.htm (dostęp: marzec 2011).

Przykładowo Międzynarodowy Komitet ds. Standardów Księgowych był obiek-

tem zmasowanego lobbingu ze strony amerykańskich TNK (Larson 1997).

Multilateral Agreement on Investment (MAI) — traktatowi temu poświęcamy

osobny fragment książki.

101

PODMIOTY GLOBALIZACJI

Umiejętność realizowania
podmiotowości do wewnątrz

TNK mają jedne z najbardziej
rozbudowanych systemów
wewnętrznej ewaluacji;
monitoring własnych działań
jest prowadzony nieustannie
i za pomocą wielu
zestandaryzowanych narzędzi.

Kreowanie kultury organizacyjnej,
która wspomaga tworzenie globalnej
tożsamości korporacyjnej (praca
w korporacji jako praca dla „rodziny”
— zob. Frank 2002: 224-225).

Budowanie globalnej kultury organizacyjnej obowiązującej zarząd w centrali
i zarząd w ﬁ liach (zob. Sklair 2001).

Organizacja w sposób systemowy
organizuje i dysponuje wieloma
rodzajami zasobów, a posiadane
kapitały rekonfi guruje
w korzystny dla siebie sposób

Ogromny kapitał ﬁ nansowy
(Marzęda 2006; Went 2000)
stale rekonﬁ gurowany na kapitał
polityczny, społeczny itp. Na przykład
TNK z branży rolniczo-chemicznej
wydają nawet ponad 10% obrotu
ﬁ rmy na badania naukowe.

„Marka”, „logo” oraz wykorzystanie
ekspertyz „naukowych” jako
elementy budowania kapitału
symbolicznego, który jest zamieniany
na kapitał ekonomiczny (Klein 2004).

TNK są jednymi z głównych klientów ﬁ rm ratingowych nie tylko jako klienci
emitujący akcje, ale także jako klienci poszukujący informacji o innych TNK
i o obligacjach emitowanych przez sektor publiczny (Greene 1996).

Organizacja posiada umiejętność
wysyłania impulsów
strategicznych

Promowanie w drugiej połowie
lat 90. idei Nowej Ekonomii
(zob. Zybała 2004: 135). Nowa
Ekonomia to koncepcja mówiąca,
że sposoby organizacji pracy
w ﬁ rmie oraz zarządzania jej
ﬁ nansami i marką ulegają
znacznej zmianie ze względu na
wykorzystanie nowoczesnych
technologii komputerowych.
Nowa Ekonomia była (a w wielu
krajach nadal jest) ideą, którą TNK
wykorzystywały do zwalniania
pracowników czy do promowania
outsourcingu (Frank 2002: 254-256).

TNK posiadają umiejętność
kreowania trendów konsumpcyjnych,
stylów konsumpcji (Klein 2004),
które na długi czas tworzą struktury
działania mas konsumentów oraz
decydują o strumieniach przepływu
towarów lub usług w skali globu.
Jednym z najnowszych przykładów
jest wykreowanie mody
na komputery przenośne

czy telefony komórkowe 3G.

TNK udało się zdeﬁ niować nowy model akumulacji kapitału — model
globalnego monopolu i globalnego oligopolu (zob. Zorska 1998).

W ten sposób rozpoczęto proces minimalizowania znaczenia dla lokalnych go-

spodarek małych fi rm IT, które do tej pory utrzymywały się z tzw. składania kompu-
terów stacjonarnych. Moda na laptopy i netbooki sprowadza te fi rmy już tylko do roli
pośredników w sprzedaży.

102

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

Wpływ na globalną mobilność w świetle działań produkcyjnych TNK — przykłady

Mobilność osób — wpływ prywatnych
międzynarodowych przewoźników na kierunki
uruchamiania tanich linii lotniczych.

Mobilność informacji — wpływ globalnych grup
medialnych na rodzaj i sposób podawanych informacji.

Mobilność osób — decyzje TNK o skierowaniu swoich
bezpośrednich inwestycji do określonych regionów
świata, co w konsekwencji wpływa na kierunki
przestrzennej mobilności siły roboczej — migracje
zarobkowe (Sassen 2007).

Mobilność idei — wpływ na kształtowanie postaw
konsumenckich poprzez kampanie reklamowe
prowadzone we współpracy z ﬁ rmami
konsultingowymi i PR.

Mobilność zasobów — produkcyjne TNK, podejmując
decyzje o sprzedaży swoich towarów na danym
rynku krajowym, intensyﬁ kują przewóz przedmiotów,
dynamizują ich obroty oraz wprowadzają do lokalnych
kultur towary, których być może normalnie by tam
nie było.

Wpływ na wielkość dystansów:
• TNK, przesuwając produkcję do krajów rozwijających

się, powodują, że wiele negatywnych aspektów
systemu produkcji (na przykład zanieczyszczenia
środowiska spowodowane stosowaniem starych
technologii) jest zatrzymywanych w krajach
peryferyjnych.

• W poszukiwaniu nowych klientów i nowych rynków

TNK zmniejszają dystanse kulturowe pomiędzy
krajami Centrum i Półperyferii. Między innymi poprzez
oferowanie nowych technologii telekomunikacyjnych
oraz poprzez produkty medialne zacierają się różnice
kulturowe i pojawiają się podobne style konsumpcji
(w przypadku Półperyferii także na wyższym niż
dotychczasowy poziomie).

Usługowe korporacje transnarodowe

Usługi stanowią dziś jeden z kluczowych elementów gospodarki najbardziej
uprzemysłowionych krajów. Rynek usług obejmuje obecnie wiele specjali-
stycznych działań, które coraz częściej są realizowane przez wielkie korpo-
racje. W przeciwieństwie do produkcyjnych TNK wielkie fi rmy usługowe
dostarczają klientom nie określony towar, ale specyfi czną usługę, na przy-
kład poradę prawną, ekspertyzę podatkową, kampanię reklamową. Z tego
też powodu większość usługowych TNK lokuje swój kapitał w zasoby ludz-
kie, specjalistów w danej branży. Ten typ TNK stosunkowo rzadziej musi
podejmować skomplikowane logistycznie działania związane z BIZ. Uru-
chomienie działalności nowej zagranicznej fi lii jest w ich przypadku prost-
sze i szybsze.

Ponieważ interesują nas możliwości kontrolowania wybranych aspek-

tów globalnych procesów mobilności, to zostaną tu omówione podmioty
posiadające możliwości i narzędzia do podejmowania kontroli mobilności.

103

PODMIOTY GLOBALIZACJI

Są to międzynarodowe fi rmy ratingowe, międzynarodowe kancelarie praw-
nicze, międzynarodowe fi rmy audytorskie i konsultingowe, globalne grupy
medialne i fi rmy public relations.

Międzynarodowe agencje ratingowe

W założeniu głównym celem agencji ratingowych jest ocenianie działal-
ności gospodarczej innych podmiotów życia gospodarczego. Agencje ra-
tingowe (czasem nazywa się je po prostu fi rmami rangowymi) analizu-
ją działalność ekonomiczną przedsiębiorstw, różnych typów TNK, państw
i instytucji publicznych. W węższym ujęciu te międzynarodowe agencje
interesują się podmiotami, które uczestniczą w międzynarodowym obiegu
kapitału. W szczególności w centrum zainteresowania fi rm ratingowych
są podmioty, które przekształcają się w spółkę akcyjną lub decydują się
na emisję obligacji. Zadaniem fi rm ratingowych jest ocena wiarygodności
ekonomicznej podmiotu oferującego akcje lub obligacje. Firma ratingowa
dokonuje przeglądu aktywów i pasywów danego podmiotu, ocenia ogólny
stan prawny oraz fi nansowy i wydaje decyzję, która stanowi wskaźnik bez-
pieczeństwa związanego z inwestowaniem w obligacje. Mówiąc inaczej,
fi rmy te stwierdzają, czy dany podmiot będzie w stanie oddać pieniądze
zainwestowane w jego papiery wartościowe. Dokonując takiej ewaluacji,
fi rmy ratingowe nadają badanym podmiotom oceny w skali od „AAA” do
„DD” przy inwestycjach długoterminowych, a dla inwestycji krótkotermi-
nowych oceny od „A+” do „C”

Obecnie największymi międzynarodowymi fi rmami ratingowymi, do

których analiz odwołują się najczęściej inni gracze, są trzy fi rmy — Stan-
dard & Poor’s, Moody’s i Fitch Ratings. Firmy te pojawiają się dziś wszę-
dzie tam, gdzie jakaś korporacja lub państwo chce wyemitować obligacje.
Działają według zasady mówiącej, że inwestor ma prawo wiedzieć, w co in-
westuje i jakie jest ryzyko z tym związane. Dokonując oceny inwestycyj-
nego ryzyka, fi rmy ratingowe tworzą porównywalne miary stosowane do
oceny zjawisk do tej pory, wydawałoby się, nieporównywalnych. Tym sa-
mym tworzą uniwersalne, globalne „kierunkowskazy” dla międzynarodo-
wego kapitału i zmniejszają koszty prowadzenia międzynarodowej działal-

Kategoria „AAA” jest najlepsza w ocenie długoterminowej, oznacza wysoką

wiarygodność inwestycji przy relatywnie jednak niskich odsetkach. Im gorsza kate-
goria, na przykład „C”, tym wyższe odsetki i bardziej spekulacyjny charakter inwe-
stycji. Zob. Understanding Global Ratings 1998; por. www.globalratings.net/page.php?
p_id=41 (dostęp: marzec 2012).

104

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

ności ekonomicznej — są „przewodnikami stada” (Friedman 2001: 147).
Firmy te działają głównie na zlecenie banków inwestycyjnych, międzyna-
rodowych grup kapitałowych i TNK, które chcą zainwestować w papiery
wartościowe. Zleceniodawcami wyceny ryzyka bywają również same oce-
niane podmioty.

Cechy podmiotowości globalnej

Obserwowane przejawy podmiotowości — wybrane przypadki

Umiejętność wyznaczania
i zabezpieczania realizacji celów
oraz zdolność do działania
i planowania w perspektywie
ponadpokoleniowej
i ponadnarodowej

Firmy ratingowe działają w zasadzie
we wszystkich krajach świata,
którymi mogą być potencjalnie
zainteresowani inwestorzy. Dokonują
oceny stanu gospodarek narodowych
i wpływają na ich wizerunek
na globalnych giełdach papierów
wartościowych. Przykładowo
indeksy wystawiane przez
Standard & Poor’s dotyczą około
70% światowych przepływów
kapitałowych, a ﬁ rma ma prawie
150-letnią historię

. Firma Fitch

Ratings działa w 90 krajach
(The History of Fitch Ratings 2008).

Oceniając gospodarkę na
przykład jako spekulacyjną,
agencje ratingowe powodują,
że popyt na ich produkty (czyli
wycenę ryzyka inwestycyjnego)
wzrasta. Sygnalizując istnienie
permanentnego ryzyka w systemie
gospodarczym, wzmacniają
zapotrzebowanie na własne usługi.

Zwiększona odporność
na zaburzenia zewnętrzne

Międzynarodowe ﬁ rmy ratingowe, pomimo że nie zasygnalizowały
wystarczająco wcześnie nadchodzącego kryzysu 1997 roku ani najnowszego
kryzysu na rynku długów hipotecznych (a więc nie spełniły jednej ze swoich
podstawowych funkcji, jaką jest ostrzeganie inwestorów przed nadchodzącym
ryzykiem), nie zmieniają swoich metod działania i neutralizują krytykę
zewnętrzną, na przykład przez wskazanie na konﬂ ikt interesów, w jakim się
znajdują (Roubini i Mihm 2011: 227). Wykorzystują do tego swoją quasi-
-monopolistyczną pozycję, na bieżąco modyﬁ kują własne regulaminy działania,
tak by dopasować ich zawartość do aktualnej sytuacji, między innymi
dodając zapis o braku konieczności powtórnej oceny przedstawionych
przez badaną organizację danych ﬁ nansowych (Rosner 2007; Roubini
i Mihm 2011).

Organizacja posiada umiejętność
ochrony interesów grupowych

Przedstawiciele ﬁ rm ratingowych
potwierdzają, że komunikują
się ze sobą, aby wykluczyć
potencjalne pojawienie się na rynku
„niewłaściwej” oceny (Greene 1996).

Trzy największe międzynarodowe
agencje ratingowe tworzą coś
w rodzaju kartelu, a konkurencja
jest między nimi niewielka
(Rosner 2007).

Źródło — strona fi rmy Standards & Poor’s: www.standardandpoors.com/about

-sp/main/en/us/ (dostęp: marzec 2012).

105

PODMIOTY GLOBALIZACJI

Umiejętność realizowania
podmiotowości do wewnątrz

Firmy te promują typową korporacyjną kulturę organizacyjną, której rdzeń
stanowią odwołania do ﬁ rmy jako „rodziny” i wskazywanie na tożsamość
interesów jednostkowych i organizacyjnych.

Organizacja w sposób systemowy
organizuje i dysponuje wieloma
rodzajami zasobów, a posiadane
kapitały rekonfi guruje
w korzystny dla siebie sposób

Wysoki kapitał ekonomiczny
i społeczny (Standard & Poor’s
zatrudnia około 8500 pracowników
w 21 krajach, Moody’s ma
3000 pracowników)

Firmy ratingowe jako ﬁ rmy
badawczo-statystyczne dysponują
szerokim spektrum tajnych
często informacji na temat
kondycji ﬁ nansowej skarbu
państwa lub danego TNK
(Greene 1996).

Firmy ratingowe zatrudniają
najlepszych analityków i statystyków,
wiarygodnością swoich analiz budują
kapitał zaufania, stając się symbolami
rynków międzynarodowych.

Organizacja posiada umiejętność
wysyłania impulsów
strategicznych

Przykład działania: japoński jen został
osłabiony po tym, jak Moody’s wydał
oﬁ cjalne stanowisko o ryzykownym
(zdaniem ﬁ rmy) poziomie długu
państwa japońskiego. Oddziaływanie
psychologiczne tej informacji było
bardzo duże: „Wieści z Moody’s
psychologicznie popchnęły rynek do
samej granicy” (Watts 2000).
Oceniając gospodarkę na przykład
jako spekulacyjną, agencje ratingowe
powodują, że narasta tendencja
spadkowa na giełdach lokalnych.

Wysłanie impulsu strategicznego,
który może zdeterminować sytuację
ekonomiczną badanego podmiotu
— Thomas Friedman opisuje
sytuację sprzed kilku lat, gdy
Moody’s obniżył ocenę obligacji
indyjskich po tym, jak Indie
dokonały próby z bronią jądrową.
W wyniku tego jednego, wcale
nieekonomicznego zdarzenia
cała gospodarka indyjska została
zaklasyﬁ kowana jako „spekulacyjna”,
co przyniosło spadki na indyjskich
giełdach (Friedman 2001: 63).
Im zaś gospodarka staje się
bardziej niepewna, tym cenniejsze
są częste oceny dokonywane
przez ﬁ rmę ratingową celem
sprawdzenia, czy sytuacja się
poprawiła.

Źródło — strony internetowe fi rm Standard & Poor’s (www.standardandpoors.

com) i Moody’s (www.moodys.com) (dostęp: marzec 2011).

106

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

Wpływ na globalną mobilność w świetle działań ﬁ rm ratingowych — przykłady

Mobilność zasobów — wpływ poprzez wystawiane
oceny na powstawanie kierunków przepływu inwestycji
portfelowych i BIZ.

Mobilność idei/informacji — wpływ na kształtowanie
się wiedzy o bezpiecznych (gwarantujących zyski)
obszarach inwestowania.

Mobilność idei — wpływ na szerzenie się przekonań
o cechach właściwych dla stabilnej gospodarki.

Wpływ na wielkość dystansów:
Ratingi wpływają na powstanie globalnych obszarów
stabilności i niepewności ﬁ nansowej, tym samym
powodując, że tworzy się symboliczna przepaść
między pewnymi regionami, która ma przełożenie na
skierowanie do tych „niepewnych” regionów większej
części inwestycji-spekulacji.

Międzynarodowe ﬁ rmy sektora audytu, konsultingu i public relations

Międzynarodowe fi rmy tego sektora to fi rmy audytorskie i konsultingowe
oraz podmioty zajmujące się globalnymi public relations. Razem tworzą
one zbiór podmiotów gospodarczych oferujących tzw. usługi korporacyj-
ne (zob. Sassen 2007), a więc specjalistyczne usługi skierowane głównie do
odbiorców instytucjonalnych, choć nieograniczające się tylko do pracy dla
produkcyjnych TNK.

Na świecie działa bardzo wiele fi rm audytorskich i wiele fi rm dorad-

czych, ale międzynarodowych fi rm audytorsko-konsultingowych jest
w zasadzie kilka. Obecnie uznaje się (rok 2011), że są tylko cztery mię-
dzynarodowe fi rmy — PwC (PricewaterhouseCoopers), Ernst & Young,
KPMG, Deloitte. Postępująca koncentracja fi rm audytorskich działają-
cych na rynku globalnym sprawiła, że dziś światowy rynek audytorski
obsługiwany jest w głównej mierze przez wymienionych wyżej czterech
gigantów

, podczas gdy jeszcze pod koniec lat 90. mówiło się o „wiel-

kiej szóstce” fi rm audytorsko-konsultingowych (zob. Strange 1996: 135).
Koncentracja ta powoduje, że międzynarodowy sektor usług audytor-
skich jest dziś zmonopolizowany przez fi rmy anglosaskie i ich kulturę or-
ganizacyjną. A na lokalnych rynkach tych usług fi rmy narodowe muszą
profi lować swoje działania pod globalnych gigantów, ich standardy i me-
tody funkcjonowania.

Międzynarodowe fi rmy audytorsko-konsultingowe w swojej działal-

ności wykroczyły już dawno poza standardową linię obsługi prawidłowo-
ści systemów księgowych czy oceny stanu fi nansów fi rm i instytucji pu-

Szacuje się, że około 78% audytów instytucji publicznych na świecie wykonu-

je „wielka czwórka”.

107

PODMIOTY GLOBALIZACJI

blicznych. Dziś w zasadzie, gdy mówimy o tych fi rmach, to mamy na myśli
przedsięwzięcia dotyczące również obsługi prawnej, porad fi nansowych,
oceny ryzyka i szeroko pojmowanego konsultingu kryzysowego (crisis ma-
nagement). Audyt pozostaje oczywiście ich fl agowym produktem, ale nie
jedynym.

Obok fi rm audytorsko-konsultingowych działają również fi rmy mię-

dzynarodowe, które świadczą wyłącznie usługi doradcze — międzynaro-
dowe fi rmy konsultingowe. Grono najwyżej cenionych fi rm międzynaro-
dowych jest wąskie, chociaż nie ogranicza się do żadnej „wielkiej czwórki”.
Do najbardziej znanych fi rm konsultingowych należą między innymi
— McKinsey, Accenture, A.T. Kearney, Booz Allen Hamilton, Th

e Bo-

ston Consulting Group, Roland Berger Strategy Consultants. Roczne
obroty międzynarodowych fi rm konsultingowych liczone są już w miliar-
dach dolarów, na przykład obroty Accenture za rok 2007 to 19 mld dola-
rów, za rok fi skalny 2010 prawie 22 mld dolarów

, wartość obrotów fi r-

my Booz Allen Hamilton wyniosła za rok 2007 4,1 mld dolarów, a za rok
2010 już 5 mld dolarów (Booz Allen Hamilton Annual Report 2007, 2010).
Firmy te między innymi podejmują się opracowywania strategii działa-
nia dla produkcyjnych i fi nansowych TNK, a także dla instytucji publicz-
nych państw.

Jak piszą autorzy opracowania Lobbing, współcześnie rozróżnia się

działania typu public aff airs i public relations (Jasiecki, Molęda-Zdziech
i Kurczewska 2006: 44-48). Pierwszy typ działania nastawiony jest na
problemy polityczne, na komunikowanie się z instytucjami państwowy-
mi. Typ drugi obiera częściej za cel sektor prywatny i buduje jego relacje
z potencjalnymi odbiorcami (por. Davies 2005). Firmy, którym poświę-
cony jest niniejszy fragment książki, łączą te dwa wymiary. Podejmują
się one zarówno zleceń ze strony instytucji państwowych, jak i ze stro-
ny prywatnych, szeroko rozumianych organizacji. Wśród fi rm zajmują-
cych się takim „globalnym PR” są między innymi Ogilvy Public Relations
Worldwide, Th

e Interpublic Group, Ruder Finn, Hill & Knowlton, IPREX.

Klientela tych przedsiębiorstw to przede wszystkim rządy państw, wiel-
kie metropolie, produkcyjne i fi nansowe TNK, a nawet największe świato-
we muzea. Firmy globalnego PR nieco podobnie jak fi rmy konsultingowe
prowadzą też doradztwo w zakresie zarządzania kryzysowego oraz budu-
ją strategie wizerunkowe.

Źródło: http://newsroom.accenture.com/section_display.cfm?section_id=160 (do-

stęp: luty 2008) oraz www.newsroom.accenture.com/fact+sheet (dostęp: marzec 2011).

108

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

Cechy podmiotowości globalnej

Obserwowane przejawy podmiotowości — wybrane przypadki

Umiejętność wyznaczania
i zabezpieczania realizacji celów
oraz zdolność do działania
i planowania w perspektywie
ponadpokoleniowej
i ponadnarodowej

Firmy audytorskie dokonują oceny
stanu ﬁ nansowego i prawnego
ﬁ rm i instytucji na całym świecie
(na przykład „wielka szóstka”
wykonywała audyty 96 ze 100
największych ﬁ rm brytyjskich)
(Strange 1996: 135). Klientelę
ﬁ rmy Booz Allen Hamilton w roku
2007 stanowiły między innymi
Departament Obrony USA i rząd
Australii (Booz Allen Hamilton Annual
Report 2007).
Firmy audytorskie i konsultingowe
to w wielu przypadkach
przedsięwzięcia prowadzone od
ponad kilkudziesięciu lat, to ﬁ rmy
o długiej tradycji (na przykład
Deloitte to ﬁ rma o historii sięgającej
roku 1845)

Zauważalne jest przeniesienie
większego ciężaru w działalności
MFA/K

na aspekty doradztwa

(konsultingu) i minimalizowanie
działalności stricte księgowej,
którą mogą wykonywać krajowi
księgowi. Klientami MFK
są największe produkcyjne
korporacje i administracja urzędów
wykonawczych państw.
Przykładowo ﬁ rmy
PricewaterhouseCoopers i KPMG
współpracowały z sejmową komisją
„Przyjazne państwo” przy pisaniu
nowelizacji ustaw podatkowych
związanych z podatkiem VAT,
CIT i PIT (Pawlak 2008 )

MFA/K, wprowadzając do ﬁ rm
określony pomysł na strategię
prawną czy ﬁ nansową, często
proponują niezwykle skomplikowane
procedury i zapisy, co powoduje,
że ﬁ rma staje się zazwyczaj zależna
od dalszej współpracy z daną MFA/K.
Firmy te opracowują strategie, które
na długie lata wiążą klienta.

Firmy zajmujące się globalnym PR prowadzą w sumie sprawy związane
z setkami instytucjonalnych klientów. Wśród nich są także najważniejsze
światowe potęgi — na przykład Komisja Europejska jest klientem Ogilvy PR

Przykładowo ﬁ rma PR IPREX działająca od 1983 roku ma około 800 klientów
na całym świecie

Źródło: http://www.deloitte.com/dtt/section_node/0,1042,sid%253D76339,00.

html (dostęp: luty 2008).

Na potrzeby tej tabeli wprowadzamy dwa skróty — MFA/K (międzynarodowe

fi rmy audytorsko-konsultingowe) i MFK (międzynarodowe fi rmy konsultingowe).

Por. www.pwc.com/pl/pl/biuro-prasowe/propozycje-pwc-dla-komisji-przyjazne-

państwo.jhtml (dostęp: marzec 2010).

Źródło: http://www.ogilvypr.com/en/case-study/european-commission (dostęp:

marzec 2011).

Źródło — strona fi rmy PR IPREX: http://www.iprex.com/aboutus.aspx (dostęp:

marzec 2009).

109

PODMIOTY GLOBALIZACJI

Zwiększona odporność
na zaburzenia zewnętrzne

W ﬁ rmach konsultingowych
stosowana jest praktyka jednoczesnej
pracy dla dwóch, konkurujących
ze sobą podmiotów. W ﬁ rmie
obowiązuje wówczas zasada
„chińskiego muru”, co oznacza, że
oﬁ cjalnie teamy pracujące dla dwóch
różnych podmiotów nie komunikują
się ze sobą. Taktyka ta zabezpiecza
interesy MFK.

Firmy globalnego PR oferują swoje
usługi szerokiej palecie klientów —
państwom, muzeom, produkcyjnym
TNK

. Budują w ten sposób swoją

markę na wielu polach i nawet, gdy na
jednym z nich spotka je niepowodzenie
(na przykład zostanie ujawniona ich
taktyka działania lub ważne informacje
dla klienta), ﬁ rma jako całość będzie
nadal działać. Przykładem jest sprawa
ﬁ rmy Hill & Knowlton, która w ramach
kampanii antyirackiej namówiła
w 1991 roku córkę ambasadora Kuwejtu
do składania fałszywych zeznań
przed komisją Senatu USA. Pomimo
ujawnienia tej sprawy Hill & Knowlton
nadal funkcjonuje i jest zatrudniana
przez rządy i przedsiębiorstwa

Organizacja posiada umiejętność
ochrony interesów grupowych

W krajach przechodzących
transformację MFK podejmują
regularną współpracę
z organizacjami systemu ONZ
(zwłaszcza z Bankiem Światowym).
W ten sposób stają się częścią
rozwiązań modernizujących
podejmowanych przez Bank.

MFA/K angażują się politycznie,
sponsorując tych kandydatów
w amerykańskich wyborach
prezydenckich, którzy potencjalnie będą
wspierać ich działania (w kampanii
w 2004 roku PricewaterhouseCoopers
i Ernst & Young znalazły się na liście
największych donatorów George’a
Busha, wpłacając więcej niż na przykład
Citigroup (Komisar 2004).

Postępujące fuzje pomiędzy
MFA/K — w ciągu kilku lat
„wielka szóstka” przekształciła się
w „czwórkę”. Tendencje do integracji
i przeprowadzania fuzji wsparte są
działaniami, które, jak wykazano
w sprawie planowanej fuzji Ernst
& Young i KPMG, miały charakter
zmowy kartelowej (Petersen 1998).

Pracownicy MFA/K i MFK często
traﬁ ają do najwyższych urzędów
wykonawczych państw, na przykład
swego czasu rzeczniczka polskiego
rządu — Agnieszka Liszka — przez
wiele lat odpowiadała za PR ﬁ rmy
McKinsey, wcześniej pracowała
w KPMG

Przykładowa lista klientów fi rmy Hill & Knowlton znajduje się na ich stronie:

http://www.hillandknowlton.com/index/case_studies (dostęp: kwiecień 2011).

Źródło — strona organizacji pozarządowej PR Watch: http://www.prwatch.org/

books/tsigfy10.html (dostęp: kwiecień 2011).

Zob. http://www.kprm.gov.pl/s.php?bio=600 (dostęp: luty 2008).

110

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

Organizacja w sposób systemowy
organizuje i dysponuje wieloma
rodzajami zasobów, a posiadane
kapitały rekonfi guruje
w korzystny dla siebie sposób

MFA/K posiadają tajne informacje
o stanie prawnym i ﬁ nansowym
większości TNK na świecie,
a także wielu ważnych instytucji
publicznych, przykładowo
Ernst & Young obsługuje zarówno
Royal Mail w Wielkiej Brytanii,
jak i France Telecom.

MFA/K jako audytor posiada
informacje o swoich klientach,
a jako konsultant gromadzi
informacje o instytucjach
niebędących ich klientami.
W Polsce ﬁ rmy z tzw. „wielkiej
czwórki” zatrudniają ludzi
ze służb specjalnych (na przykład
gen. Gromosław Czempiński
jest doradcą Deloitte,
a gen. Sławomir Petelicki
był strategicznym doradcą polskiego
oddziału Ernst & Young (Kania 2008;
Konsultanci, audytorzy i generał
2010). Tego typu osoby są cennym
zasobem dla MFA/K i MFK,
gdyż dysponują specyﬁ cznymi
umiejętnościami i szczególnym
kapitałem społecznym.

Zasoby ﬁ nansowe — łączny roczny
dochód „wielkiej szóstki” w połowie
lat 90. równał się PKB Irlandii
(Strange 1996). Przykładowo w roku
2007 obroty ﬁ rmy Ernst & Young
wyniosły 21 mld dolarów, a ﬁ rmy
Deloitte — 23,1 mld dolarów

(Deloitte Annual Review 2007).
Firma PR The Interpublic Group
zatrudnia około 42 000 osób
w 100 krajach

MFA/K wykorzystują symboliczne
(wywodzące się z anglosaskiej
tradycji) znaczenie roli, jaką
w społeczeństwie odgrywają
„profesjonaliści” (lekarze, prawnicy,
akademicy, księgowi, ekonomiści)
traktowani jako swoiści stróże
porządku i ładu oraz jednocześnie
osoby wolne od tradycyjnych
ograniczeń działań zbiorowych
(Strange 1996). Przykładowo
ﬁ rma McKinsey nazywana
jest „Watykanem kosmokracji”
ze względu na swoją dominującą
pozycję na rynku konsultingu
i współpracę z osobami,
które potem pracują w różnych
innych międzynarodowych
organizacjach (Micklethwait
i Wooldridge 2002: 231).

Źródło: http://www.ey.com/global/content.nsf/International/About_EY (dostęp:

listopad 2010).

Źródło: http://www.interpublic.com/interpublicgroupinfo (dostęp: kwiecień 2011).

111

PODMIOTY GLOBALIZACJI

Wiedza i jej kumulacja traktowane są jako główny kapitał MFK. Kluczowym
zasobem dla MFK są również zatrudniani ludzie. Jest to „biznes oparty
na ludziach”.

Umiejętność realizowania
podmiotowości do wewnątrz

Podobnie jak produkcyjne TNK ﬁ rmy opisywanego tu sektora tworzą silną
kulturę korporacyjną

Organizacja posiada umiejętność
wysyłania impulsów
strategicznych

MFA/K i MFK, doradzając
największym TNK, wprowadzają do
obiegu instytucjonalnego komplety
reguł prawnych i organizacyjnych,
które są następnie kopiowane przez
kolejne podmioty gospodarcze —
przykład koncepcja „kreatywnej
księgowości” (Madsden 2002).

Upublicznione raporty
z audytów wykonywanych przez
MFA/K stanowią wyznacznik
dla inwestorów i podstawę dla
ewentualnego zaangażowania się
ﬁ nansowego w daną ﬁ rmę. MFA/K
przesyłają impulsy z kluczowymi
informacjami o kondycji podmiotów
gospodarczych i publicznych.

W ciągu ostatnich 30 lat MFA/K udało się zdeﬁ niować, na czym polega
stabilna działalność gospodarcza współczesnych przedsiębiorstw i jak
wyglądają prawidłowo wykonywane procedury rozliczeń prowadzonych
przez podmioty prywatne i publiczne, obecnie nikt nie próbuje zmienić
anglosaskiego wzorca działania, na którego straży stoją te ﬁ rmy. MFA/K do
pewnego stopnia zdeﬁ niowały linię podziału pomiędzy niekontrolowanym
wzrostem ekonomicznym przedsiębiorstw a wzrostem stabilnym
i kontrolowanym. Linią podziału jest tu kwestia sprawozdawczości i idąca
za nią transparentność ﬁ rmy (Strange 1996: 143).

Firmy zajmujące się globalnym PR posiadają szeroką paletę inicjowania
kierunków interpretacji zdarzeń politycznych czy gospodarczych. Za pomocą
narzędzi medialnych (artykułów, zdjęć) potraﬁ ą zapoczątkować określony
kierunek postrzegania zdarzeń. Jednym z ciekawszych przypadków wpływu
na międzynarodową scenę polityczną jest sprawa kampanii globalnej
przeprowadzonej przez ﬁ rmę Ruder Finn na zlecenie Republiki Chorwacji.
Ruder Finn została zatrudniona w celu zbudowania pozytywnego medialnego
wizerunku Chorwacji podczas apogeum wojny na Bałkanach w pierwszej
połowie lat 90. Elementem kluczowym tej kampanii była seria artykułów
w amerykańskiej prasie przedstawiających konﬂ ikt na Bałkanach jako
wojnę, w której Chorwaci stanowili wyłącznie oﬁ ary. Jak ujawnił szef ﬁ rmy
— James Harﬀ — dla uzyskania efektu celowo i cynicznie posługiwano
się słownictwem kojarzonym z wydarzeniami Holokaustu. W artykułach
nie wspominano o chorwackich zbrodniach ani o obustronnej etnicznej
nienawiści. Efektem kampanii była fala publicznej sympatii i poparcia
Zachodu dla działań chorwackich (Waldenberg 2005; por. Johnston 2002).

Źródło: http://www.ey.com/global/content.nsf/International/About_EY (dostęp:

październik 2010).

112

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

Wpływ na globalną mobilność w świetle działań ﬁ rm sektora audytu, konsultingu i PR — przykłady

Mobilność informacji — ﬁ rmy doradcze i PR w zakresie
zarządzania kryzysowego wpływają na publiczny odbiór
reprezentowanych przez nie klientów. Intensyﬁ kują obieg
informacji poprzez zdominowanie news cycle.

Mobilność kapitału — międzynarodowi audytorzy
ukazują potencjalnym inwestorom kraje i branże, które
można uznać za bezpieczne i godne zaufania.

Wpływ na wielkość dystansów:
Deﬁ niując określone działania jako słuszne, ﬁ rmy
PR powodują, że tworzą się publiczne mentalne
reprezentacje tego, co powinno być realizowane
i akceptowane. Przykład współpracy Ruder Finn
z Chorwacją doprowadził do zwiększenia dystansu
między światem Zachodu a Serbią.

Międzynarodowe kancelarie prawnicze

Funkcjonowanie na skalę międzynarodową wiąże się z wieloma problema-
mi natury prawnej. Przechodzenie fi rm pomiędzy granicami, angażowanie
się państw w działalność międzynarodową wymagają drobiazgowej ochro-
ny prawnej. Część tego typu zadań wykonują lokalne fi rmy prawnicze lub
prawnicy zatrudnieni bezpośrednio w danej fi rmie czy instytucji. Gdy jed-
nak instytucja lub fi rma staje w obliczu złożonych problemów prawnych
powstających na przecięciu różnych systemów lub gdy pojawia się ryzyko
kryzysu przekraczającego granice jednego kraju, wówczas lokalne kancela-
rie stają się niewystarczającą linią obrony.

Międzynarodowe kancelarie prawnicze to globalne korporacje, które

swoją działalność rozciągają na różne systemy prawa i różne kontynenty.
Kancelarie te posiadają wiele zagranicznych oddziałów, które współdziała-
ją w ramach wspólnie gromadzonej wiedzy o międzynarodowych proble-
mach, z jakimi borykają się ich klienci. Obszar ich działalności jest niezwy-
kle szeroki i obejmuje zadania sięgające od doradztwa podatkowego (tu ich
działania krzyżują się z funkcjami pełnionymi przez międzynarodowych
audytorów), przez rozwiązywanie międzynarodowych konfl iktów praw-
nych pomiędzy państwami i fi rmami, przeprowadzanie fuzji i przejęć na
rynkach fi nansowych, aż po doradztwo w zakresie usług publicznych i lo-
kalnych praw konstytucyjnych — jedne z największych kancelarii to White
& Case, Allen & Overy, Cliff ord Chancee, Reed Smith czy CMS Cameron
McKenna (Bugdalski 2006; por. Burnetko 2009)

Zob. też strony kancelarii: http://www.reedsmith.com/practice_areas.cfm (do-

stęp: październik 2010); www.whitecase.pl (dostęp: październik 2010).

113

PODMIOTY GLOBALIZACJI

Aby zobrazować rozmach działalności oraz skalę możliwości oddziały-

wania w skali globu tych podmiotów, spójrzmy na roczny raport kancelarii
Allen & Overy — w 2010 roku kancelaria ta kolejno:

• reprezentowała (z sukcesem) interesy Zjednoczonych Emiratów Arab-

skich w sporze o koncesje portowe

;

• doradzała bankom HSBC i Citibank w sprawie pierwszej w Azji emi-

sji listów zastawnych (covered bonds) przez koreański bank Kookmin
Bank (wartość emisji 1 mld dolarów);

• doradzała 11 bankom działającym w Polsce w kwestii fi nansowania

budowy autostrady A2;

• reprezentowała stronę inwestora (Enel Group) w związku z budową

elektrowni atomowej w Mochovcach na Słowacji.

Jak zatem widać, zakres działania takiej kancelarii jest bardzo szeroki,

obejmuje wiele pól problematycznych, wiele krajów oraz typów podmiotów.

Cechy podmiotowości globalnej

Obserwowane przejawy podmiotowości — wybrane przypadki

Umiejętność wyznaczania
i zabezpieczania realizacji celów
oraz zdolność do działania
i planowania w perspektywie
ponadpokoleniowej
i ponadnarodowej

Międzynarodowe kancelarie
prawnicze mają możliwość obsługi
klientów działających na różnych
kontynentach, w różnych systemach
prawnych (przykładowo kancelaria
White & Case działa w 23 krajach
i zatrudnia 2100 prawników

, a Rödl

& Partner ma ﬁ lie w 43 krajach

CMS działa na obszarze 27 różnych
jurysdykcji, obsługując klientów
w 25 językach (CMS Annual
Report 2009). Obsługując wiele
podmiotów i angażując się w wiele
problemów prawnych, kancelarie
łatwiej rozpoznają trendy i kierunki
zmian instytucjonalnych, przez co

Kancelarie międzynarodowe
obsługują wielu, organizacyjnie
złożonych klientów — produkcyjne
TNK, rządy państw, instytucje
publiczne, ﬁ rmy z udziałem
skarbu państwa. Przykładowo
kancelaria White & Case w 2007
roku przygotowywała projekt
zmian organizacyjnych w polskim
Ministerstwie Skarbu (Losz 2007)

Następnie współpracowała
z sejmową komisją „Przyjazne
państwo” w pracach nad ustawami
o ewidencji gruntów rolnych
i budynków oraz o ochronie gruntów
rolnych i leśnych (Pawlak 2008).

Sprawa stanęła na forum sądu arbitrażowego International Center for the Set-

tlement of Investment Disputes przy Banku Światowym.

Zob. http://www.whitecase.com/ (dostęp: październik 2010).

Zob. http://manager.money.pl/ludzie/wywiady/artykul/krzysztof;bramorski;szef;

kancelarii;rdlpartner,69,0,177989.html (dostęp: październik 2009).

Por. http://news.money.pl/artykul/minister;skarbu;czysci;resort;po;pis,112,0,

299120.html (dostęp: marzec 2009).

114

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

szybciej od lokalnych (czyli
działających w jednym państwie)
kancelarii odnajdują pola
problemowe, w które mogą się
zaangażować. Wielość klientów
i zaangażowanie w różne pola
problemowe pozwalają takim
kancelariom na zdobycie szeregu
informacji o podmiotach działających
na różnych kontynentach. Kancelarie
te współpracują z największymi
bankami inwestycyjnymi
(Karnaszewski 2010).

W ostatnich latach obsługiwała
również koncern Nord Stream
(White & Case Annual Report 2010).
Kancelaria Allen & Overy w 2010
roku doradzała grupie instytucji
w Rwandzie (między innymi
Ministerstwu Sprawiedliwości,
Narodowemu Uniwersytetowi
w Rwandzie) na temat prawa
handlowego

Kancelarie wprowadzają do międzynarodowego systemu zasady prawne
oraz tendencje do zmiany, które są dla nich korzystne, na przykład kancelarie ze
Stanów Zjednoczonych propagują zmiany w lokalnych systemach prawnych, które
upodabniają te systemy do anglosaskiego. W ten sposób uzyskują środowisko
działania, w którym wszelkie koszty transakcyjne są dla nich zmniejszone.

Zwiększona odporność
na zaburzenia zewnętrzne

Wielkie międzynarodowe kancelarie, stosując podobnie jak ﬁ rmy
konsultingowe metody „chińskich murów”, potraﬁ ą reprezentować podmioty,
które na jakiejś płaszczyźnie są ze sobą w konﬂ ikcie. White & Case jest
ekspertem zatrudnianym przez polskie ministerstwa, a jednocześnie
reprezentuje ﬁ rmę Eureko w jej sporze z Ministerstwem Skarbu (Stenogram
z Komisji Śledczej ds. PZU 2005; por. Stenogram z posiedzenia Komisji
Gospodarki Narodowej 2007)

Międzynarodowe kancelarie prawnicze wydają się jak dotąd odporne na
zawirowania związane z kryzysem ﬁ nansowym. Kancelaria Allen & Overy
w 2009 roku zwolniła 9% swojej kadry, ale w tym samym roku odnotowała
tylko 4% spadku obrotów (Allen & Overy Annual Report 2009).

Organizacja posiada umiejętność
ochrony interesów grupowych

Międzynarodowe kancelarie
współdziałają ze sobą w sytuacjach
zagrożenia interesów grupowych,
na przykład „brytyjskie kancelarie
prawnicze wspierane przez
ambasadora Wielkiej Brytanii
w Polsce wyraziły sprzeciw wobec
reformy rządu, która ma

Kancelarie te z założenia zmierzają
do stworzenia długotrwałych
stosunków z klientami

Źródło: http://annualreview.allenovery.com/ (dostęp: kwiecień 2011).

Strona kancelarii — http://www.whitecase.pl/zakres_dzialalnosci/doradztwo_na_

rzecz_administracji_publicznej.html (dostęp: marzec 2008).

Zob. http://www.reedsmith.com/about_us.cfm (dostęp: październik 2010).

115

PODMIOTY GLOBALIZACJI

wprowadzić ograniczenie stawek
za usługi prawnicze. [...] Kancelarie
amerykańskie również planują
przyłączyć się do działań londyńskich
kancelarii, angażując ambasadę
Stanów Zjednoczonych”
(Zalewska 2007).

Kancelarie międzynarodowe są naturalnymi „współpracownikami” niektórych
państw. Implementując w innych krajach podobne zasady prawne, co
w swoim ojczystym kraju (kraju centrali), wspierają państwo, z którego
się wywodzą.

Organizacja w sposób systemowy
organizuje i dysponuje wieloma
rodzajami kapitałów oraz potrafi
je w korzystny dla siebie sposób
rekonfi gurować

Międzynarodowe kancelarie dysponują
znacznymi środkami ﬁ nansowymi,
pozwalającymi im na zatrudnianie
najlepszych profesjonalistów
w branży. Przykładowo obroty ﬁ lii
międzynarodowych kancelarii w samej
tylko Warszawie w 2005 roku wyniosły
około 200 mln złotych (Bugdalski
2006). W latach 2007-2008 polski
oddział międzynarodowej kancelarii
Cliﬀ ord Chance osiągnął przychody
wysokości 109 mln. W 2009 roku
łączna wartość przychodów 20
największych kancelarii działających
w Polsce zbliżyła się do miliarda złotych
(Burnetko 2009).

Podobnie jak ﬁ rmy konsultingowe
kancelarie wykorzystują anglosaską
kulturę „profesjonalizmu” i swobody
działania.

Umiejętność realizowania
podmiotowości do wewnątrz

Silna kultura organizacyjna — na przykład White & Case czy
ReedSmith prowadzą sieci prawników absolwentów, czyli osób obecnie
niezaangażowanych w działania ﬁ rm, ale mających za sobą historię
współpracy z ﬁ rmą

Organizacja posiada umiejętność
wysyłania impulsów
strategicznych

Kancelarie angażują się w tzw.
doradztwo strategiczne, które
często polega na wprowadzaniu
ﬁ rm lub instytucji na nowe obszary
działalności. Międzynarodowe
kancelarie prawnicze, proponując

Kancelarie potraﬁ ą być inicjatorami
nowych rozwiązań w zakresie
ﬁ nansów i prowadzenia działalności
gospodarczej — kancelaria Allen
& Overy w 2006 roku jako pierwsza
na świecie opracowała projekt

Zob. strony MKP White & Case i ReedSmith: https://www.whitecasealumni.com/

jsp/Front/login.jsp oraz http://www.reedsmith.com/alumni.cfm (dostęp: październik
2010).

116

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

doradztwo w takich sytuacjach,
tworzą sprzyjające warunki
do zaangażowania się danego
podmiotu w wybraną działalność.
Przykładowo być może zmiany
proponowane przez White
& Case w Ministerstwie Skarbu
mogą przyspieszać działania
proprywatyzacyjne (Losz 2007).

sekurytyzacji zasobów klubu
piłkarskiego (chodziło o brytyjski
Arsenal). Wartość projektu to
260 mln dolarów (Allan & Overy
Annual Report 2007).
W 2002 roku kancelaria
Allen & Overy doradzała przy
przeprowadzaniu pierwszej na
świecie międzynarodowej emisji
obligacji rządowych zgodnych
z prawem koranicznym

(tamże).

Wpływ na globalną mobilność w świetle działań międzynarodowych kancelarii prawniczych

— przykłady

Mobilność informacji i zasobów — ekspertyzy kancelarii
mogą zachęcać instytucje publiczne do przyjęcia
określonej BIZ.

Mobilność zasobów — działania kancelarii mogą
się przyczyniać do wejścia do globalnej gry rynkowej
podmiotów do tej pory izolujących się od takiej
działalności.

Wpływ na wielkość dystansów:
Dostarczając obsługę prawną podmiotom działającym
na rynkach lokalnych, kancelarie dają im narzędzia do
zmniejszania dystansów w stosunku do podmiotów
działających globalnie.

Finansowe korporacje transnarodowe

Trzecią grupę korporacji tworzą fi rmy działające na obszarze global-
nych fi nansów. Jak szacują ekonomiści, po roku 2000 około 90% wszyst-
kich transakcji fi nansowych realizowanych w skali globu (poza handlem
towarami i usługami) było przeprowadzanych przez fi nansowe TNK.
Do fi nansowych TNK zaliczamy, obok międzynarodowych sieci banko-
wych jak Citigroup czy grupa Fortis, także globalne banki inwestycyj-
ne, jak Goldman Sachs, Solomon Brothers, Merril Lynch, Morgan Chase,

Prawo koraniczne zabrania emitowania obligacji w formie takiej, jak czyni się

to w świecie zachodnim. Istnieje jednak forma zbliżona do obligacji — tzw. sukuk.
Pierwszym rządem, który wyemitował te papiery wartościowe, był rząd Malezji, któ-
remu doradzała kancelaria Allen & Overy. Później kancelaria doradzała w tym zakre-
sie rządom Kataru i Pakistanu (Allen

& Overy Annual Report 2007).

117

PODMIOTY GLOBALIZACJI

a także fundusze inwestycyjne, na przykład Quantum Fund, które lokują
zgromadzone środki fi nansowe w papierach wartościowych dostępnych
na całym świecie. Lecz podobnie jak w przypadku produkcyjnych TNK
analiza działań fi rm sektora fi nansów musi być dziś dokonana z uwzględ-
nieniem kryzysu.

Do roku 2008 korporacje fi nansowe zajmowały dominującą pozycję

w światowej gospodarce i lokowały się coraz wyżej na listach największych
potęg gospodarczych świata. Finansowe korporacje, takie jak Citigroup,
HSBC czy Deutsche Bank, posiadały roczne przychody liczone w miliar-
dach dolarów, a ich pozycja jako podmiotów globalnych wydawała się nie-
zachwiana. Kryzys fi nansowy, którego początki sięgają roku 2007, niezwykle
nadszarpnął pozycję aktorów z tej grupy korporacji

. Spowodował upadek

kilku podmiotów o długiej historii i potężnej pozycji, takich jak bank inwe-
stycyjny Lehman Brothers. Niewątpliwie sytuacja fi nansowych korporacji
nie jest dziś taka sama jak jeszcze kilka lat temu. W rozdziale poświęconym
kryzysowi czytelnik będzie miał okazję zobaczyć, że „wieści o zgonie potę-
gi sektora fi nansów były zbyt wczesne”.

Jak pokazują analizy Sorosa (1999), Strange (1997), Solomona (2000)

czy Friedmana, międzynarodowi inwestorzy od lat 70. przyczyniali się
do wzrostu zależności fi nansowych pomiędzy krajami, a także stali się
jedną z głównych przyczyn gwałtownych zmian na światowych rynkach.
Th

omas Friedman zaproponował termin „elektroniczne stado” na okre-

ślenie zjawiska przepływów kapitałowych napędzanych przez instytucjo-
nalnych inwestorów (banki, fundusze) oraz indywidualne osoby, którzy
wspólnie przyczyniają się do transferowania kapitału pomiędzy granica-
mi państw i kontynentów. W stadzie tym Friedman wyróżnia „krótkoro-
gie byki”, bo traktują państwa jako „pastwiska”, na których mogą „wypa-
sać się” do momentu dogodnego dla nich samych. Kryzys zaś jest tą chwi-
lą, gdy „byki”, wycofując się z danego rynku (państwa), tratują „pastwi-
sko” i niszczą jego infrastrukturę (Friedman 2001: 155-173). Podmioty
„elektronicznego stada” prowokowały (i nadal wywołują) kryzysy fi nan-
sowe, takie jak na przykład kryzys azjatycki 1997 roku, kryzys „dot-com”
sprzed kilku lat czy też najnowszy kryzys fi nansowy (por. Zybała 2004:
151-153). Od wielu lat pozostają kluczowym elementem „epoki bezpań-
stwowych pieniędzy” wpływającym na kondycję gospodarek lokalnych,
a czasem fundamentalnie determinującym spadek zaufania w całej mię-
dzynarodowej gospodarce (zob. Solomon 2000: 23).

Ponieważ kryzysowi fi nansowemu poświęcam osobny fragment książki, w tym

miejscu nie będę szczegółowo omawiać tej problematyki.

118

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

Cechy podmiotowości globalnej

Obserwowane przejawy podmiotowości — wybrane przypadki

Umiejętność wyznaczania
i zabezpieczania realizacji celów
oraz zdolność do działania
i planowania w perspektywie
ponadpokoleniowej
i ponadnarodowej

Możliwość zbierania funduszy
na międzynarodową skalę.
Wprowadzenie zasad tzw. ekonomii
kasynowej (Strange 1997), czyli
gospodarki opartej w dużej mierze na
przepływach inwestycji portfelowych,
charakteryzującej się gwałtownością
zmian. W ekonomii kasynowej dużą
rolą odgrywają ﬁ nansowe TNK
i proces minimalizowania znaczenia
tradycyjnej gospodarki (zob. też
Chancellor 2001: 312).

Możliwości generowania
zdarzeń prowadzących do
międzynarodowych kryzysów
ﬁ nansowych (Soros 1999).
Posiadanie decydującego wpływu
na zachowania rządów względem
instytucji publicznych i ﬁ rm
prywatnych — deﬁ niowanie ich
zachowań przez wywołanie kryzysu
(Kuttner 2000).

Finansowe TNK, utrzymując się
na fali postępu technologicznego
w telekomunikacji, przez całe lata 90.
utrzymywały spekulacyjne trendy
w gospodarce światowej, posługując
się wizją szybkich i łatwych
indywidualnych zysków (Friedman
2001; Zybała 2004: 148-150).
W ten sposób podmioty te
utrzymywały realizację swojego
długofalowego celu, jakim było
poszerzenie pola działalności
i pozyskiwanie nowych klientów.

Wymyślanie nowych narzędzi
inwestycyjnych, które są następnie
przyjmowane i wdrażane przez inne
podmioty rynkowe, na przykład
bank Salomon Brothers wprowadził
narzędzie o nazwie „zamiana
długów”, a legendarny inwestor
lat 80. Michael Milken wprowadził
„obligacje śmieciowe” (Chancellor
2001: 334-337, 347-351).

Zwiększona odporność
na zaburzenia zewnętrzne

Formuła działania podmiotów należących do sektora ﬁ nansowych korporacji
(czyli swoista „wirtualność” ich działalności i udział we friedmanowskim
„elektronicznym stadzie”) chroni je przed odpowiedzialnością za skutki
dokonywanych inwestycji. Międzynarodowi inwestorzy, nawet jeśli są
obwiniani za kryzys, to w zasadzie nie są pociągani do odpowiedzialności
(Soros 1999: 86-87). Podobnie jak inne opisywane tu podmioty ﬁ nansowe
TNK również korzystają z metody „chińskiego muru” (Stiglitz 2006: 152).

Organizacja posiada umiejętność
ochrony interesów grupowych

Instytucjonalni inwestorzy wspierali
ﬁ nansowo ośrodki badawcze, które
legitymizowały spekulację i doktrynę
monetaryzmu (Chancellor 2000: 328)

Banki i fundusze inwestycyjne są dziś
głównymi podmiotami, które na
międzynarodową skalę określają zasady
dostępu do kapitału, pieniędzy

Chancellor nie wyraża tej opinii wprost, raczej ją sugeruje, natomiast opinię

identyczną z przedstawioną powyżej wygłosiła Susan George, autorka książki Th

e Lu-

gano Report (1999), podczas konferencji zorganizowanej przez organizację War on
Want w Londynie, w lutym 2004 roku (źródło: notatki autorki z wystąpienia George).

119

PODMIOTY GLOBALIZACJI

W ten sposób zagwarantowywali
sobie przychylność polityków, którzy
wiedzę o świecie również czerpią
z tych samych ośrodków

i sposobów ﬁ nansowania biznesu
(Zybała 2004: 147). Zasady
wprowadzane przez banki inwestycyjne
pozwalają im zachowywać główną
pozycję w ekonomii kasynowej.

W połowie lat 90. amerykańskie banki inwestycyjne zorganizowały wspólną
kampanię na rzecz zniesienia tzw. ustawy Glassa–Steagalla, która od 1933
roku zabraniała łączenia amerykańskim bankom działalności komercyjnej
i inwestycyjnej (czyli prowadzenia indywidualnych kont bankowych razem
z prowadzeniem emisji akcji i obligacji). W wyniku zmasowanego lobbingu
i poparcia między innymi ze strony Roberta Rubina — sekretarza skarbu
i byłego członka zarządu banku Goldman Sachs — ustawa została uchylona
i doprowadziła do największych fuzji w sektorze ﬁ nansowych TNK
(Stiglitz 2006: 160; por. Strange 1997).

Organizacja w sposób systemowy
organizuje i dysponuje wieloma
rodzajami zasobów, a posiadane
kapitały rekonfi guruje
w korzystny dla siebie sposób

Ogromne zasoby ﬁ nansowe, wsparte
tradycyjną, silną, kulturową pozycją
ﬁ nansistów, pozwalają ﬁ rmom
operującym na amerykańskiej
Wall Street uzyskiwać kapitał
polityczny, czyli polityczne poparcie
dla ich interesów grupowych,
na przykład ﬁ nansowe TNK
uzyskiwały poparcie amerykańskiego
rządu w tworzeniu systemowych
nacisków na kraje rozwijające się,
aby otwierały swoje rynki
(Stiglitz 2006: 32-33, 60)

Bliska współpraca z ﬁ rmami
ratingowymi, dzięki czemu
ﬁ nansowe TNK posiadają bieżącą
informację o międzynarodowej
sytuacji ekonomicznej
(Marzęda 2006).

Umiejętność realizowania
podmiotowości do wewnątrz

Banki inwestycyjne mają bardzo silną kulturę korporacyjną, która mocno
determinuje życie ich pracowników i emocjonalnie wiąże z ﬁ rmą i samym
przedsięwzięciem, jakim jest gra na giełdzie

Organizacja posiada umiejętność
wysyłania impulsów
strategicznych

Szczególną rolę w wysyłaniu
impulsów strategicznych odgrywają
szefowie banków inwestycyjnych
i tzw. wielcy ﬁ nansiści, którzy

Banki inwestycyjne od lat 80. często
są podmiotem inicjującym tzw.
wrogie przejęcia w sektorze
przemysłowym (Zybała 2004: 145).

O roli międzynarodowej sławy ekonomistów w kształtowaniu przychylności po-

litycznej dla międzynarodowego kapitału pisze również Robert Kuttner (2000: 161).

Stiglitz wyraża to słowami: „a jeśli Wall Street czegoś chciała, to było więcej niż

prawdopodobne, iż to dostanie” (2006: 60).

Przykładowo Nick Leeson, makler banku inwestycyjnego Barings National, tak

bardzo uzależnił się od emocji związanych z grą na giełdzie, że doprowadził swój or-
ganizm do skrajnego wycieńczenia (Walewska 2008).

120

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

wykorzystują posiadane zasoby
ﬁ nansowe i kapitał społeczny.
Przykładem jest opisany już
wcześniej list George’a Sorosa.
List ten odegrał znaczącą rolę
w wygasaniu kryzysu w Rosji
w 1998 roku, powodując między
innymi zmianę działania banku
centralnego Rosji (Soros 1999:
208-209).

Wrogie przejęcia zostały
nieodłącznym elementem
gospodarki międzynarodowej
i okresowo posiadły znaczący wpływ
na całokształt kondycji danego
sektora gospodarki.

Publiczne naznaczenie gospodarki danego kraju jako „spekulacyjnej” poprzez
nagłe wycofanie kapitału (Friedman 2001; Volcker 2000).

Bank inwestycyjny Goldman Sachs jest autorem terminu „BRIC” stosowanego
od 2001 roku do określenia nowych rynków inwestycyjnych Brazylii–Rosji–
Indii–Chin. Termin ten pozwolił zdeﬁ niować te cztery regiony jako obszary
inwestycyjnie atrakcyjne, ale jednocześnie bardziej ryzykowne. Idea BRIC
została szybko podjęta przez innych inwestorów i wkrótce do tych czterech
krajów zaczęły napływać większe inwestycje. Globalne banki inwestycyjne,
na przykład HBSC i Deutsche Bank, uruchomiły fundusze inwestycyjne
specjalnie przeznaczone dla regionów BRIC (Tedd 2010).

Wpływ na globalną mobilność w świetle działań ﬁ nansowych TNK — przykłady

Mobilność zasobów — ﬁ nansowe TNK kierują swoje środki
w obranym kierunku, decydując okresowo o naznaczaniu
danego kraju jako wartościowego obszaru dla inwestycji;
tworzenie baniek spekulacyjnych (Stiglitz 2006: 149).

Mobilność informacji — analitycy banków
inwestycyjnych stanowią ważne źródło oceny stanu
ﬁ nansowego różnych podmiotów gospodarczych.

Wpływ na wielkość dystansów:
Korporacje ﬁ nansowe należą do grona podmiotów
posiadających najsilniejszy wpływ na potencjalną
ekskluzję lub inkluzję różnych aktorów do globalnego
systemu. Na przykład decyzja o podjęciu gry
spekulacyjnej na określonym rynku może skutecznie
blokować rozwój inwestycji w danym kraju i może
potęgować zacofanie gospodarcze.

3.1.2. Organizacje typu interlocking

Organizacje, o których będzie tu mowa, stosunkowo rzadko są wymienia-
ne w kontekście globalizacji jako jedna wspólna grupa instytucji. Grupę
tę tworzą trzy typy organizacji — umiędzynarodowione think tanki, pry-

121

PODMIOTY GLOBALIZACJI

watne szczyty światowe i transnarodowe stowarzyszenia korporacyjne. Ich
rola w kształtowaniu kierunku zmian globalizacyjnych bywa marginali-
zowana

. Tymczasem można je uznać za dowód istnienia zinstytucjona-

lizowanych sieci łączących elity z różnych krajów. W jakimś sensie można
również uznać, że organizacje te świadczą o istnieniu swoistych węzło-
wych punktów tych sieci. Punkty te stanowią często — jak pokazują różne
analizy przywołane dalej — miejsca integracji, ustalania wspólnych stano-
wisk, tworzenia publicznych scenariuszy i są swoistymi silnikami „drzwi
obrotowych” pomiędzy różnymi sferami działalności (polityką, światem
nauki, biznesem etc.). Uczestnictwo w tego typu organizacjach pozwala
zaś na szybszą i łatwiejszą konwersję różnych kapitałów posiadanych przez
uczestników tych podmiotów.

Umiędzynarodowione think tanki

W kręgach badaczy zainteresowanych tym tematem wciąż brakuje jednej
defi nicji organizacji określanej jako „think tank”. Do tej pory pojawiły się
propozycje defi nicyjne, według których think tank to:

• niezależny, działający w formule non profi t instytut badawczy (Stone

2001: 114);

•

niezależna, nieoparta na interesach (non-interest-based) organiza-
cja non profi t, która wytwarza ekspertyzy i idee oraz bazuje na nich
w celu uzyskania wsparcia i wpływu na proces polityczny (Rich 2004:
11);

• instytut opracowujący koncepcje polityczne (ramowe wytyczne dla

szeroko pojmowanej polityki) (policy research institute) (Smith 1993:
XIV);

• prywatny instytut opracowujący polityczne wytyczne i idee (Stone

2005: 187).

Z defi nicji tych wyłania się obraz organizacji poświęcających się głów-

nie produkcji wiedzy, dostarczających politycznie przydatnych koncepcji.
Th

ink tanki powoływane są ofi cjalnie jako instytucje służące powstawaniu

idei i wiedzy poza ofi cjalnym światem akademickim i bez jego naturalnych,
instytucjonalnych ograniczeń (stąd think tanki nazywa się czasem „uni-
wersytetami bez studentów” — zob. Weaver 1989).

Przykładowo określenie „prywatne szczyty światowe” nie pojawia się w żadnej

z przytoczonych przez nas w rozdziale 1 analiz globalizacji. Th

ink tanki w pracach Ka-

tarzyny Marzędy czy Susan George znajdują się zaś w zasadzie na marginesie analizy
(Marzęda 2006; George 1999, 2007).

122

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

Geneza think tanków, sięgająca polityki amerykańskiej początków XX

wieku, związana jest ze wzrostem zapotrzebowania instytucji publicznych
na zsyntezowaną wiedzę na temat społecznych trendów (Smith 1993: 24-
-56). Pierwsze think tanki powstawały po to, aby dostarczać opracowania
statystyczne administracji rządowej i aby budować zaplecze badawcze dla
publicznych instytucji, które z różnych względów nie mogły sobie pozwolić
na samodzielne prowadzenie badań. W ten sposób think tanki stały się ele-
mentem budującym amerykański „przemysł wiedzy” (Raucher 1978; Rich
2004: 34-41; por. Kaczmarek 2011: 19). Szybko jednak organizacje te prze-
szły od pełnienia funkcji dostarczyciela danych do funkcji doradcy i eks-
perta w zakresie opracowywanych statystycznie problemów społecznych.
Już w latach 30. amerykańskie think tanki zyskały status zinstytucjonalizo-
wanych doradców i ekspertów dla instytucji publicznych, a nie tylko pry-
watnych ośrodków badawczych (Smith 1993: 67-97).

ink tanki jako organizacje przechodziły kilka etapów zmiany. W za-

sadzie trzeba podkreślić, że wszystkie ważne instytucjonalne przełomy
dokonywały się w ramach funkcjonowania think tanków w Stanach Zjed-
noczonych, a dopiero potem trendy przenosiły się na podobne organi-
zacje w Europie i na innych kontynentach. Po wspomnianych zmianach
lat 30. (mocno związanych z polityką Nowego Ładu) kolejnym etapem
w historii ewolucji think tanków był wzrost stopnia ich zaangażowania
politycznego od drugiej połowy lat 60. (Rich 2004: 44-49). Proces ten do-
prowadził do wzmocnienia ideologicznego wydźwięku prywatnych ba-
dawczych instytutów, dokonując wyraźnego podziału na instytuty prore-
publikańskie i prodemokratyczne (lub inaczej mówiąc — konserwatywne
i liberalne) (tamże: 49-53). Od lat 70. amerykańskie think tanki podejmują
więc starania wykreowania w miarę wyraźnej identyfi kacji polityczno-ideo-
wej dla siebie samych

. Tadeusz Kaczmarek podaje, że obecnie można wy-

różnić trzy historyczne fenotypy, generacje think tanków — uniwersytety bez
studentów (I generacja), instytuty działające na zamówienie (II generacja)
i jednostki doradcze (III generacja) (Kaczmarek 2011: 22).

Trend polegający na opowiadaniu się po jednej ze stron areny politycz-

nej przeniósł się po kilkunastu latach do europejskich think tanków. Dane
z końca lat 90. podawały, że istniało wówczas ponad 1200 amerykańskich
think tanków oraz około 600 tego typu instytucji w Europie Zachodniej
(Stone 2001: 113). Andrew Rich, który zresztą w swoich badaniach twier-
dzi, że tylko 306 organizacji w USA można nazwać prawdziwymi think tan-
kami (czyli niezależnymi ośrodkami eksperckimi), podaje, że w latach 60.

Ponad trzy czwarte funkcjonujących w latach 90. amerykańskich think tanków

powstało po roku 1965 (Rich 2004: 15).

123

PODMIOTY GLOBALIZACJI

XX wieku działało około 70 takich organizacji w USA, natomiast w drugiej
połowie lat 90. było ich już ponad 300 (Rich 2004: 204, 218). Kaczmarek
podaje, że Th

ink Tank Directory w 2009 roku szacował liczbę takich ośrod-

ków w USA na 1815, w Chinach na 428 oraz aż 285 w samej Wielkiej Bry-
tanii (Kaczmarek 2011: 51). Obserwujemy zatem wzmożoną tendencję do
powoływania think tanków na całym świecie.

Najwyraźniej wraz z powstającą dużą liczbą tych organizacji upo-

wszechnia się także tendencja do wzmacniania roli „marketingu idei” do-
konywanego przez nie kosztem tradycyjnej „produkcji” analiz, statystyk
i wiedzy (Rich 2004: 67-73). Th

ink tanki coraz częściej działają zatem jako

ośrodki quasi-konsultingowe, których rola sprowadza się do wymyślania
politycznych rozwiązań, promowanych podobnie, jak promuje się koncep-
cje reklamowe dla konkretnych produktów

W wyniku kolejnych przemian dzisiejsze think tanki stały się prywat-

nymi ośrodkami badawczymi nastawionymi już od początku na ścisłą
współpracę z politykami. Rola think tanków polega dziś na uzupełnianiu
wiedzy polityków o różnych sferach polityki i gospodarki. Coraz większa
konkurencja pomiędzy think tankami sprawia, że skłonne są one nie tylko
do pełnienia funkcji doradców, ale także do angażowania się w kreowanie
własnego wyraźnego wizerunku ideologicznego i w konsekwencji do moc-
nego dążenia do wdrażania promowanych ideologii w życie (Velez i Smo-
czyński 2006).

Należy w tym miejscu powiedzieć o jednej z podstawowych różnic po-

między think tankami a innymi PPA omawianymi już w tej rozprawie.
Otóż większość think tanków to instytucje działające w obrębie jednego
kraju. Mogłoby się więc wydawać, że nie zasługują na miano PPA. Są jed-
nak takie think tanki, które zyskały rangę międzynarodowych ośrodków
badawczych i które nie ograniczają swoich działań do jednego kraju, zaj-
mując się zagadnieniami globalnymi. Ponadto takie think tanki, współpra-
cując z administracjami najsilniejszych państw, dzięki formalnym i niefor-
malnym powiązaniom uzyskują możliwość przełożenia swoich ekspertyz
na praktyczne działania.

W procesach globalizacyjnych coraz większą rolę odgrywają zatem

Świadectwem tej tendencji jest zmniejszenie liczby wydawnictw książkowych

i obszernych monografi i wydawanych przez think tanki. Zamiast pracować nad tego
typu produktami amerykańskie i europejskie think tanki wolą skoncentrować swo-
ich pracowników przy pracy nad krótkimi raportami i syntetycznymi opracowaniami,
które polityk może przeczytać w 15 minut (Rich 2004: 68-69). Innym wyrazem tego
podejścia jest angażowanie się naukowców w publiczne, medialne wystąpienia, pod-
czas których prezentują stanowisko swojego instytutu i promują konkretne idee (zob.
Eizenstat 1992).

124

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

think tanki, które można nazwać „umiędzynarodowionymi”. Są to prywat-
ne instytuty badawcze i ośrodki kształtowania opinii, które:

• zatrudniają badaczy i byłych polityków z różnych krajów;
• produkują idee polityczne i ekonomiczne związane z polityką mię-

dzynarodową;

• promują swoich pracowników na forum międzynarodowym;
• silnie koncentrują się na promocji swoich koncepcji, mniej na kre-

owaniu oryginalnych rozwiązań naukowych;

• tworzą sieci współpracy i okresowych koalicji z innymi PPA (zob.

Stone 2001: 116).

Przykładami takich umiędzynarodowionych think tanków są dziś szcze-

gólnie ośrodki amerykańskie i brytyjskie — American Enterprise Institute,
Brookings Institution, Council on Foreign Relations, Heritage Founda-
tion, Hoover Institution, Foreign Policy Institute, Center for the New Eu-
rope, Freedom House, Cato Insitute, Rand Corporation, Th

e Chatham

House, Adam Smith Institute. Ale także niemiecki Transparency Interna-
tional, belgijski Center for European Policy Studies, szwedzki Stockholm
International Peace Research Institute czy japoński Japan Institute of Inter-
national Aff airs. Przedstawione powyżej warunki spełnia więc co najwy-
żej garstka spośród setek istniejących think tanków. Nie jest jednak wyklu-
czone, że mniejsze think tanki przejmują idee od tych międzynarodowych
i promują je lokalnie.

Cechy podmiotowości globalnej

Obserwowane przejawy podmiotowości — wybrane przypadki

Umiejętność wyznaczania
i zabezpieczania realizacji celów
oraz zdolność do działania
i planowania w perspektywie
ponadpokoleniowej
i ponadnarodowej

Tworzenie koncepcji działań
politycznych w zakresie polityki
międzynarodowej, które mają
bezpośrednie przełożenie na decyzje
polityków (Velez i Smoczyński 2006;
Raucher 1978; McGann 1992

Umiędzynarodowione think tanki
bywają współautorami pomysłów
w polityce międzynarodowej, które
na wiele lat zdominowują wydarzenia
polityczne i gospodarcze, jak na

Najnowszym przykładem jest
działalność Project for the New
American Century (PNAC),
neokonserwatywnego think
tanku, który działalność rozpoczął
w 1997 roku. W jego tworzenie
zaangażowała się grupa
amerykańskich polityków (z nurtu
republikańsko-konserwatywnego).
PNAC od początku postulował
zniszczenie dyktatury Saddama

Tendencja ta sięga daleko w historię think tanków, przykładowo w przededniu

drugiej wojny światowej amerykański think tank — Institute of Pacifi c Relations —
miał tak duży wpływ na zagraniczną politykę Roosevelta, że IPR został oskarżony
o „wielką intelektualną i elitarną konspirację” (Raucher 1978).

125

PODMIOTY GLOBALIZACJI

przykład pomysł „gwiezdnych wojen”
i programu neoliberalnego ery
Reagana ukształtowane w znacznej
mierze przez Heritage Foundation.
Transparency International jest think
tankiem działającym obecnie
w 90 krajach świata, prowadzącym
w skali globu kampanie informacyjne
oraz mobilizujące do walki
z korupcją.

Husajna w Iraku i zabezpieczenie złóż
ropy naftowej w tym rejonie przez
amerykańskie koncerny. Gdy urząd
prezydencki objął George
Bush jr, politycy i naukowcy tworzący
rdzeń PNAC weszli do administracji
rządowej i walnie przyczynili
się do wprowadzenia w życie
postulowanych od dawna celów

Zwiększona odporność
na zaburzenia zewnętrzne

Umiędzynarodowione think tanki prowadzą różnorodne badania (od
analizy problemów zdrowotnych, edukacyjnych, po badania dotyczące
infrastruktury, bezpieczeństwa), w ten sposób zabezpieczają swoje
pozycje na wielu polach. Gdyby ich analizy na którymś z pól okazały się
nieudane, całość funkcjonowania organizacji zostaje utrzymana
(Stone 2005).

Organizacja posiada umiejętność
ochrony interesów grupowych

Zatrudniając polityków, którzy
aktualnie są poza „karuzelą
stanowisk”, think tanki tworzą sobie
zaplecze gwarantujące wsparcie
polityczne na wypadek zmiany
władzy

(zob. Weaver 1989).

Think tanki starają się zakładać
siedziby w stolicach państw,
najchętniej blisko siedzib
rządowych. Jak pokazują badania
Richa, bliskość ta przekłada się
na wielkość doﬁ nansowania
i medialną „widoczność”
think tanku (Rich 2004: 87-89).

Organizacja w sposób systemowy
organizuje i dysponuje wieloma
rodzajami zasobów, a posiadane
kapitały rekonfi guruje
w korzystny dla siebie sposób

Think tanki dysponują dużym
zapleczem badawczym, wieloma
bazami danych, które pozwalają
na bieżąco uzupełniać wiedzę
o różnych aktorach. Największe
ośrodki amerykańskie (i jednocześnie
te najbardziej umiędzynarodowione)
dysponują budżetami rzędu od kilku

Ogromny kapitał symboliczny
(eksperci, autorytety naukowe,
aura „akademii”) i społeczny
(zaprzyjaźnieni politycy,
dziennikarze, szeroka sieć
kontaktów

, na przykład w radzie

nadzorczej RAND zasiada były
wiceszef CIA i sekretarz

Źródło — strona internetowego serwisu informacyjnego: http://www.informa-

tionclearinghouse.info/article1665.htm (dostęp: listopad 2009); strona think tanku
PNAC: http://www.newamericancentury.org/index.html (dostęp: listopad 2009).

American Enterprise Institute ma zwyczaj zatrudniać na okresowych kontrak-

tach byłych polityków z krajów sprzyjających polityce zagranicznej USA. Tak było
w przypadku Radosława Sikorskiego. Inny ośrodek analityczny — Wilson Center —
zapewnił stypendium premierowi Leszkowi Millerowi.

Były wiceprezydent Dick Cheney jest członkiem założycielem PNAC wspólnie

z byłym sekretarzem obrony Donaldem Rumsfeldem i członkiem rady polityki bez-

126

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

do kilkudziesięciu milionów dolarów
— na przykład obroty Heritage
Foundation za rok 2005 wynosiły
39 mln dolarów, a za rok 2007
48 mln dolarów (Foundation Heritage
Annual Report 2005 i 2007;
por. Weaver 1989)

obrony USA Frank Carlucci)

Umiejętność realizowania
podmiotowości do wewnątrz

Umiędzynarodowione think tanki działają na podstawie dosyć luźnych
struktur i znacznej mobilności pracowników. Nie jesteśmy zatem w stanie
ocenić bliżej, za pomocą jakich instrumentów kulturowych — poza
deklarowaną bliskością poglądów — buduje się wspólnotę zaangażowanych
osób (zob. Smith 1993).

Organizacja posiada umiejętność
wysyłania impulsów
strategicznych

Umiędzynarodowione think tanki stały się jednym z głównych
podmiotów deﬁ niowania priorytetów dla działań w polityce
międzynarodowej (opanowanie procesu agenda setting). Z tych ośrodków
wypłynęły między innymi idee wojny w Iraku (PNAC), amerykańskiego
zabezpieczenia źródeł ropy w rejonie Morza Kaspijskiego
(Heritage Foundation

), koncepcje kolorowych rewolucji w krajach

byłego ZSRR (Freedom House), globalnej tarczy antyrakietowej,
a w latach 80. „gwiezdnych wojen” (Heritage Foundation)
(zob. Velez i Smoczyński 2006).

Transparency International skutecznie udało się zdeﬁ niować zjawisko korupcji
jako działanie antyrozwojowe, a co za tym idzie, think tank ten wyznaczył
globalnie sposób pojmowania, czym jest korupcja oraz jak mierzyć jej skalę
(w 1995 roku TI opracowało Indeks Postrzegania Korupcji, który jest dziś
stosowany globalnie do oceny tego problemu)

pieczeństwa Richardem Perlem. Paul Wolfowitz, późniejszy sekretarz obrony i dyrek-
tor Banku Światowego, jest jednym z duchowych ojców tej organizacji; zob. http://
www.informationclearinghouse.info/article1665.htm (dostęp: listopad 2010).

Przykładowo budżet największego think tanku Ameryki, RAND Corporation, wzrósł

w ciągu lat 90. z około 78 mln dolarów do ponad 120 mln dolarów (www.rand.com).

Strona think tanku Political Research Associates monitorująca działalność po-

lityków i biznesmenów zaangażowanych we wzmacnianie militarystycznej opcji
polityki międzynarodowej USTA: http://rightweb.irc-online.org/profi le/1067.html
(dostęp: styczeń 2011).

Zob. strona szwedzkiej organizacji Institute for Central Asian and Cauca-

sian Studies monitorującej wydarzenia w Azji Środkowej: http://www.ca-c.org/data-
eng/st_04_dougall.shtml (dostęp: luty 2011). Strona think tanku USTA: http://right
web.irc-online.org/profi le/1067.html (dostęp: styczeń 2008).

Zob. strona organizacji www.transparency.org.

127

PODMIOTY GLOBALIZACJI

Wpływ na globalną mobilność w świetle działań umiędzynarodowionych think tanków — przykłady

Mobilność idei — umiędzynarodowione think tanki
wzmacniają przepływ takich strukturalnych idei, jak
prywatyzacja, depolityzacja, sekurytyzacja (Stone 2001).

Mobilność ludzi — think tanki sprzyjają mobilności
elit, są swoistymi wehikułami dla badaczy i polityków
(Stone 2005: 204). Umiędzynarodowione think tanki
intensyﬁ kują międzykontynentalną mobilność zawodową
przedstawicieli krajowych elit.

Wpływ na wielkość dystansów:
Think tanki należą do globalnych podmiotów będących w stanie dać impuls dla inkluzji określonych regionów
i problemów do orbity cywilizacji zachodniej — na przykład poprzez wspieranie procesów demokratyzacji
autorytarnych reżimów czy poprzez sygnalizowanie wysokich antyrozwojowych wskaźników korupcji w danym
regionie.

Prywatne szczyty światowe

Organizacje należące do tej grupy są być może najbardziej kontrower-
syjne spośród wszystkich prezentowanych wcześniej podmiotów. Dzie-
je się tak, gdyż wokół tych organizacji narosło wiele mitów i niejasności,
w tym coś, co można nazwać spiskowymi teoriami globalizacji (zob.
Misztal 1998). Nazwijmy je „prywatnymi szczytami światowymi” (za: Ro-
nit i Schneider: 2005) i przywołajmy trzy najlepiej opisane w literaturze
przypadki — Trilateral Commission, czyli Komisję Trilateralną, Klub Bil-
derberg i World Economic Forum in Davos, czyli Światowe Forum Eko-
nomiczne w Davos.

Pojęcie szczytu światowego najczęściej jest kojarzone ze spotkaniami

przywódców państw zorganizowanymi w ramach funkcjonowania między-
narodowych organizacji. Znane są spotkania grup G8 czy G20, spotkania
Rady Europejskiej lub cykliczne spotkania przywódców krajów członkow-
skich NATO. Prywatne szczyty światowe różni od tych międzynarodowych
państwowych szczytów nie tyle skala przedsięwzięcia i jego znaczenie, ile
raczej stopień jawności obrad i stopień jawności powiązania z politycznymi
procesami demokratycznymi. Podczas gdy treść ofi cjalnych spotkań przy-
wódców G8 jest w jakiejś mierze niejawna, to same spotkania są nagłaśnia-
ne medialnie, ich lokalizacja jest znana i można dostrzec w miarę widocz-
ne przełożenia na procesy decyzyjne państwowych władz wykonawczych
i ustawodawczych

. W przypadku prywatnych szczytów nie tylko trudno

Podczas szczytu w Heiligendamm w Niemczech w 2007 roku postanowiono, że

kraje G8 zgadzają się na realizację wspólnego planu działań w sprawie ochrony klima-
tu. Jego bazą ma być dotychczasowy plan działań unijnych, którego celem jest zmniej-
szenie do 2050 roku o co najmniej połowę emisji gazów do atmosfery. Poza tym kra-

128

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

jest dostrzec linię, po której przebiega takie przełożenie, lecz często trud-
no jest znaleźć choćby medialne doniesienia na temat tych spotkań. Tym-
czasem w spotkaniach tych biorą udział między innymi ci sami przywódcy
krajów grupy G8. Można więc zaryzykować stwierdzenie, że skoro ofi -
cjalne szczyty G8 znajdują swój fi nał w konkretnych posunięciach poli-
tycznych, to podobnie dzieje się w efekcie quasi-ofi cjalnych spotkań tych
samych osób, zrealizowanych przy innej „okazji”, w innej otoczce medialnej
(a raczej w obliczu braku wiadomości medialnych).

Prywatne szczyty światowe to transnarodowe organizacje, które sku-

piają w swoich strukturach osoby z różnych kręgów — politycznych, go-
spodarczych i kulturalnych. Osoby te, wchodząc do tych organizacji, re-
prezentują różne doświadczenia i różne branże. Przede wszystkim jednak
wnoszą ze sobą symboliczny i społeczny kapitał zdobyty „na zewnątrz”.
Należy w tym miejscu podkreślić, że w prywatnych szczytach nie biorą
udziału „zwykli ludzie”. W organizacjach tych zrzeszają się przedstawicie-
le lokalnych (czyli państwowych) elit. W jakimś sensie prywatne szczyty
spełniają nieco podobną funkcję co think tanki. Również są organizacja-
mi wsparcia ideowego, miejscem spotkań integrujących, wzmacniających
określone stanowiska.

Niestety nie można nie zauważyć, że ze względu na wiele niejawnych

aspektów dotyczących tych organizacji brak jest bogatej i rzetelnej literatu-
ry analizującej ich działania w wymiarze globalnym. Próbując scharaktery-
zować te trzy organizacje (Klub Bilderberg, Komisję Trilateralną i Świato-
we Forum Ekonomiczne w Davos), wchodzimy na grząski grunt spiskowych
koncepcji „rządu światowego”. Zmagamy się więc z podwójnym problemem
— brakiem gruntownej, solidnej, naukowej literatury na temat tych organi-
zacji i ogromną liczbą nieprofesjonalnych, quasi-publicystycznych opraco-
wań internetowych, których wartość nie zawsze jest pewna.

Klub Bilderberg

Organizację tę należałoby nazwać „matką wszystkich globalnych prywat-
nych szczytów”. Jak uważają niektórzy autorzy, Klub dał początek kolej-
nym prywatnym szczytom i innym podobnym instytucjom, które zostały
określone jako organizacje typu interlocking (zob. Nef i Robles 2000: 35).
Klub powołano w 1954 roku podczas spotkania polityków i przedstawicie-

je G8 postanowiły przeznaczyć 60 mld dolarów na walkę z AIDS, z czego połowę tej
sumy w latach 2009-2013 przekażą Stany Zjednoczone (Tuszyński 2007).

Używana jest również nazwa Grupa Bilderberg lub Konferencja Bilderberg.

129

PODMIOTY GLOBALIZACJI

li świata gospodarki w Arnhem w Holandii, w hotelu Bilderberg

. Według

Valerie Aubourg prace nad powołaniem takiej konferencji trwały od 1952
roku. Kilka lat później Klub uzyskał fi nansowe wsparcie z Fundacji Forda,
co utrwaliło jego pozycję (Aubourg 2004).

Klub został powołany jako ośrodek wzmacniający współpracę trans-

atlantycką i ugruntowujący świeżo zdobyte wpływy amerykańskie na kon-
tynencie europejskim (Estulin 2005). Główny cel Klubu ma być realizowany
poprzez organizowanie cyklicznych (corocznych) spotkań przedstawicieli
świata polityki, ekonomii i kultury. Podczas tych spotkań liderzy z różnych
dziedzin i krajów omawiają najważniejsze aktualne w danym momencie
problemy, a także kwestie bezpieczeństwa transatlantyckiego i proble-
my potencjalnie groźne dla stabilności stosunków transatlantyckich (Bi-
rand 2007). Istotne jest to, że uczestnicy tych spotkań biorą w nich udział
jako prywatne osoby, a nie jako osoby pełniące publiczne funkcje (nawet
jeśli w danym momencie takie funkcje pełnią) (Estulin 2007). Na spo-
tkaniach obowiązuje zresztą tzw. zasada Chatham House, oznaczająca, że
podczas spotkania można wypowiadać się swobodnie, ale na zewnątrz
nie wolno ujawnić, że nasza wiedza pochodzi z tego spotkania, w szcze-
gólności zaś nie wolno wskazywać autorów zasłyszanych i cytowanych
opinii

Spotkania Klubu Bilderberg są tajne w tym sensie, że chociaż znane są

miejsca obrad (co roku inne miasto w innym kraju), to nigdy nie jest upu-
bliczniona lista zaproszonych gości ani nie są znane tematy rozmów toczo-
nych w Klubie i ostateczne ustalenia (jeśli takie są) (zob. Kirby 2003; por.
Estulin 2005). Ci, którzy interesują się działalnością Klubu, twierdzą, że or-
ganizacja ta dostarcza przede wszystkim miejsca dla dyskusji nad neolibe-
ralnymi ideami i jest przestrzenią, w której artykułowane są interesy do-
minujących ekonomicznie i politycznie grup społecznych. W ten sposób,
tzn. udostępniając taką przestrzeń, Klub przyczynia się do kształtowania się
w elitach różnych krajów podobnych postaw i poglądów na kwestie spo-
łeczne (Nef i Robles 2000: 35-36). Jest to zatem miejsce spotkania trans-
atlantyckich elit, dzięki któremu mogą one formować wspólne stanowiska
dotyczące współczesnych (w tym również globalnych) problemów. Klub
to przestrzeń dla wypracowywania zbliżonych strategii działania

. Przede

Wśród pomysłodawców i założycieli Klubu był Józef Retinger, szara eminencja

polskiej emigracji czasów drugiej wojny światowej (Pomian 1990).

Źródło: http://www.phrases.org.uk/bulletin_board/14/messages/600.html (do-

stęp: grudzień 2010).

Podobno właśnie podczas obrad Klubu po raz pierwszy dyskutowano o działa-

niach zmierzających w kierunku stworzenia wspólnej europejskiej waluty i o nawiąza-

130

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

wszystkim jest to forum, na którym międzynarodowe elity poświęcają się
rozmowom związanym bezpośrednio z ochroną dominującej globalnej po-
zycji Stanów Zjednoczonych i krajów Unii Europejskiej.

Komisja Trilateralna (Trilateral Commission)

Komisja Trilateralna została powołana do życia w 1973 roku z inicjatywy Da-
vida Rockefellera i Zbigniewa Brzezińskiego. Ten ostatni opracowywał wów-
czas dla liberalnego think tanku Brookings Institution projekty podnoszą-
ce konieczność bliższej współpracy trzech ośrodków — Ameryki Północnej,
Europy i Azji (Marzęda 2006: 109). Komisja w założeniu ma wspierać wspól-
ne inicjatywy prywatnych osób pochodzących z tych trzech kontynentów,
przy czym w przypadku Azji dotyczyło to na początku Japonii, a dziś także
Australii i Korei Południowej (Ostrowski 1999). W rzeczywistości członkami
Komisji nie są „zwykłe” prywatne osoby, ale podobnie jak w Klubie Bilder-
berg

do Komisji zapraszani są przedstawiciele lokalnych elit z tych trzech

rejonów świata (Carroll i Carson 2003; por. Stone 2005: 193)

Jednak w przeciwieństwie do Klubu Bilderberg Komisja ujawnia czę-

ściowe efekty swoich obrad, między innymi poprzez wydawane pod jej au-
spicjami periodyki „Trialogue” i „Triangle Papers”

. Komisja publikuje rów-

nież raporty dotyczące ważnych problemów międzynarodowych, takich jak
polityka energetyczna, bezpieczeństwo czy demokracja. Członkami Komi-
sji są wpływowi ludzie z różnych dziedzin — redaktorzy naczelni najwięk-
szych gazet, szefowie TNK, zawodowi politycy, pracownicy największych
think tanków

. Jedna z zasad Komisji głosi jednak, że gdy jej członek zosta-

nie powołany na stanowisko w administracji publicznej, musi na ten okres
zawiesić w niej swoje członkostwo. „Drzwi obrotowe” pomiędzy Komisją
a światem polityki kręcą się nieustannie. Wielu członków Komisji trafi ało
później na najwyższe urzędy w administracji amerykańskiej — wśród nich
jest były szef Banku Centralnego USA (Federal Reserve — tzw. Fed) — Paul
Volcker, prezydent USA Jimmy Carter czy oczywiście sam Brzeziński, póź-

niu ofi cjalnych kontaktów dyplomatycznych Stanów Zjednoczonych z komunistycz-
nymi Chinami (Misztal 1998).

Jak podają William Carroll i Colin Carson (2003: 34), Komisja powstała z ini-

cjatywy uczestników spotkań Klubu Bilderberg.

Ofi cjalna strona Komisji: www.trilateral.org (dostęp: styczeń 2010).

Zob. ofi cjalna strona Komisji: http://www.trilateral.org/pubs.htm (dostęp: sty-

czeń 2010).

Jednym z bardziej aktywnych członków Komisji jest cytowany przez nas badacz

stosunków międzynarodowych Joseph Nye jr.

131

PODMIOTY GLOBALIZACJI

niejszy doradca Cartera do spraw bezpieczeństwa

. Komisja pełni więc po-

dobną funkcję jak think tanki — jest instytucją integrującą elity i pomaga-
jącą jej przedstawicielom wzmacniać ich kapitał społeczny i symboliczny,
który może być następnie wykorzystany w grze politycznej:

Czasem chodzi nawet o tych samych ludzi [co na ofi cjalnych spotka-
niach państwowych — J.S.-J.], lecz w ciasnych dyplomatycznych gorse-
tach nie można pewnych spraw omówić. W Komisji ludzie mogą otwar-
cie porozmawiać — zauważa Olechowski. Podkreśla on, że nieocenioną
wartość mają osobiste znajomości między wpływowymi osobistościami
(Ostrowski 1999).

Działalność Komisji Trilateralnej może się przekładać na lokalnie

wprowadzane polityki w zakresie gospodarki i bezpieczeństwa. Ludzie
zaangażowani w prace Komisji przez ostatnie ponad 30 lat opracowali
wiele raportów szczegółowo analizujących problemy bezpieczeństwa mię-
dzynarodowego związanego z energetyką, potencjalnymi zagrożeniami
i metodami ich minimalizowania. Niestety, podobnie jak w przypadku
wszystkich prywatnych szczytów światowych, badaczom pozostaje jedy-
nie obserwowanie prawdopodobnych wpływów tych ludzi na konkretne
rozwiązania polityczne. Wpływów, których możemy się raczej domyślać
na podstawie tego, że ludzie biorący udział w spotkaniach Komisji i pod-
pisujący się pod dokumentami tej organizacji potem w rządowych insty-
tucjach zajmują się podobnymi problemami.

Światowe Forum Ekonomiczne (World Economic Forum — WEF)
w Davos

WEF funkcjonuje od 1971 roku jako zarejestrowana w Szwajcarii fundacja
non profi t. Z początku fundacja stanowiła forum dla europejskiego biznesu
i jej celem było stworzenie lepszych sposobów zarządzania europejską go-
spodarką i biznesem. Od 1982 roku funkcjonuje już jako światowe forum
współpracy (Carroll i Carson 2003). Obecnie hasłem przewodnim działań

Wśród znanych Polaków będących członkami Komisji znajduje się Andrzej Ole-

chowski (Ostrowski 1999; por. http://www.trilateral.org/membship/bios/ao.htm, dostęp:
listopad 2007). Członkami Komisji byli również premier Marek Belka i redaktor „Poli-
tyki” Jerzy Baczyński (Ostrowski 1999; http://www.kwasniewskialeksander.pl/int.php?mo
de=view&id=550; por. strona amerykańskiej organizacji Th

e Federal Debt Relief System:

http://www.fdrs.org/trilateral_commission_members.html, dostęp: grudzień 2010).

132

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

podejmowanych w ramach organizacji jest połączenie kwestii ekonomicz-
nego wzrostu ze społecznym zrównoważonym rozwojem. WEF deklaru-
je, że cel ten ma być osiągnięty poprzez stworzenie „światowego systemu
zarządzania korporacjami” (world-class corporate governance system). Fo-
rum ma stanowić według deklaracji miejsce, gdzie zaczyna się budowanie
globalnej wspólnoty przywódców. Forum ma dostarczać „kreatywnej siły”
dla kształtowania globalnych strategii. Organizatorzy WEF zakładają bo-
wiem, że światowe problemy nie mogą być rozwiązane tylko lokalnymi si-
łami, ale muszą być one poddane pod intencjonalnie podjęte i skoordyno-
wane wpływy przywódców z różnych dziedzin

WEF organizuje doroczne spotkania, podczas których spotykają się po-

litycy, biznesmeni, działacze społeczni i inne ważne osobistości. Spotkania
podzielone są na sesje tematyczne dotyczące różnych problemów global-
nych. W styczniu 2008 roku głównymi problemami dyskutowanymi na Fo-
rum były zagrożenia wynikające z lokalnych konfl iktów, terroryzmu, zmian
klimatycznych. Omawiano także kwestię dostępu i ochrony wody pitnej
jako globalnego zasobu

Spotkania w Davos gromadzą co roku przedstawicieli różnych śro-

dowisk — TNK, MFA/K, polityków, dyrektorów banków centralnych

Przykładowo obrady w styczniu 2008 roku prowadzili między inny-
mi premier Tony Blair, Henry Kissinger (były doradca Białego Domu
do spraw bezpieczeństwa, obecnie prezes fi rmy konsultingowej Kissin-
ger Associates). Obecni byli także James Dimon

z banku Morgan Cha-

se i prezes koncernu Chevron David O’Reilly

. W roku 2010 w obra-

dach uczestniczyli między innymi prezydent Francji Nicolas Sarkozy, Josef
Ackermann, prezes Deutsche Banku, Eric Schmidt z Google

. Spotkaniom

merytorycznym i ofi cjalnym towarzyszy również szereg spotkań niefor-

Ofi cjalna strona WEF: http://www.weforum.org/en/about/History%20and%20

Achievements/index.htm; http://www.weforum.org/en/about/Our%20Organization/
index.htm (dostęp: styczeń 2011).

Źródło: http://www.weforum.org/en/events/AnnualMeeting2008/index.htm (do-

stęp: styczeń 2011).

Zob. portal informacyjny News Vine: http://www.newsvine.com/_news/2008/01/23/

1248424-karzai-warns-of-spreading-terrorism (dostęp: styczeń 2011).

Źródło: http://www.jpmorganchase.com/cm/cs?pagename=Chase/Href&urlname

=jpmc/about/governance/members/dimon (dostęp: styczeń 2011).

Źródło: http://www.forbes.com/fi nance/mktguideapps/personinfo/FromPerson-

IdPersonTearsheet.jhtml?passedPersonId=903556 (dostęp: styczeń 2011); http://www.wefo
rum.org/en/events/AnnualMeeting2008/index.htm (dostęp: styczeń 2011).

Źródło: http://www.weforum.org/en/events/ArchivedEvents/AnnualMeeting2010/

ursday28/index.htm (dostęp: luty 2010).

133

PODMIOTY GLOBALIZACJI

malnych. Wpływ WEF na światową gospodarkę i strategie polityczne jest
bardziej widoczny niż w przypadku Komisji Trilateralnej czy Klubu Bil-
derberg. WEF nie tylko daje szeroki dostęp mediom do swoich spotkań,
publikuje raporty, ale także ofi cjalnie poszerza swoje organizacyjne zasoby
o inne stowarzyszone podmioty (na przykład WEF on Africa

). WEF jest

zintegrowany ze wspólnotą TNK i sektora globalnych ekspertów. Osoby
angażujące się w prace Forum mają bezpośredni wpływ na decyzje zapa-
dające w radach nadzorczych TNK i w środowiskach politycznych. Moż-
na także z całą pewnością powiedzieć, że tematy dyskutowane na Forum
i konkluzje płynące z tych dyskusji są wprost transmitowane do ośrodków
decyzyjnych zarówno w biznesie, jak i w polityce (Carroll i Carson 2003)
— co oczywiście nie gwarantuje ich wdrożenia.

Cechy podmiotowości globalnej

Obserwowane przejawy podmiotowości —

wybrane przypadki

Umiejętność wyznaczania i zabezpieczania realizacji
celów oraz zdolność do działania i planowania
w perspektywie ponadpokoleniowej
i ponadnarodowej

Prywatne szczyty światowe funkcjonują jako miejsca
spotkań międzynarodowych elit politycznych,
gospodarczych i kulturowych (a nawet popkulturowych)
od ponad 30 lat. Jeśli przyjąć, że celem tych organizacji
jest budowanie współpracy międzynarodowych elit,
to o trwałości tej formy świadczy fakt, iż obrady i prace
w podkomisjach zdarzają się pomimo na przykład takich
fundamentalnych zmian geopolitycznych, jak rozpad ZSRR.

Zwiększona odporność na zaburzenia zewnętrzne

Na podstawie zebranych informacji możemy powiedzieć,
że prywatne szczyty światowe ze względu na w miarę
wysoki stopień tajności swoich spotkań zapewniają sobie
tym samym ochronę przed ewentualnymi zaburzeniami.
Ponadto elementem wzmacniającym ich długotrwałość
jest systemowe nastawienie na przepływ osób biorących
udział w cyklicznych spotkaniach.

Organizacja posiada umiejętność ochrony interesów
grupowych

Jeśli uznać za słuszne opinie, jakoby prywatne szczyty
organizowane były w celu wypracowania wspólnych
taktyk działania transnarodowej klasy kapitalistycznej
i szeroko pojmowanych elit, czyli że działają one dla
stabilizacji interesów tych elit, to można powiedzieć,
że sam fakt niemożności stwierdzenia przez
zewnętrznych obserwatorów bezpośrednich związków
między obradami szczytów a konkretnymi

Źródło: http://www.weforum.org/en/events/WorldEconomicForumonAfrica2008/

index.htm (dostęp: luty 2010).

134

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

decyzjami politycznymi świadczy o umiejętności
ochrony podstawowego interesu grupowego,
jakim jest utrzymanie w tajemnicy funkcji pełnionej
przez szczyty (Estulin 2005).

Umiejętność realizowania podmiotowości do
wewnątrz

Brak bliższych informacji — możemy jedynie
zakładać, że wspólnota doświadczeń członków
globalnej elity (na przykład fakt uczestnictwa
w różnych typach organizacji) pomaga budować
między nimi mentalne pomosty skłaniające
poszczególne osoby do utrzymywania informacji
pochodzących z obrad tych organizacji
w wąskim kręgu.

Organizacja w sposób systemowy organizuje
i dysponuje wieloma rodzajami zasobów,
a posiadane kapitały rekonfi guruje w korzystny
dla siebie sposób

Głównym zasobem stosowanym przez prywatne
szczyty jest kapitał społeczny osób zapraszanych.
Kapitał ten pozwala na osiąganie podstawowego
celu prywatnych szczytów, jakim jest przeniesienie
na poziom państw koncepcji korzystnych dla elit
zgromadzonych na tych spotkaniach.
Przykładowo od kilku lat uczestnikiem spotkań WEF
jest wokalista U2 i działacz społeczny — Bono.
Jego obecność na spotkaniach WEF jest szeroko
reklamowana w mediach (w przeciwieństwie na
przykład do obecności osób ze świata dyplomacji
takich jak Kissinger). Wykorzystując popularność Bono,
WEF buduje pozytywny obraz samego siebie,
co ma znaczenie szczególne w kontekście
protestów alterglobalistycznych.

Organizacja posiada umiejętność wysyłania
impulsów strategicznych

Prywatnym szczytom światowym przypisuje się
inicjowanie różnych, ważnych procesów globalnych.
Pojawiają się opinie na temat podejmowania
decyzji o zainicjowaniu strefy euro czy zwiększenia
otwartości Chin na kapitał spekulacyjny
(Misztal 1998; Estulin 2005). Ze względu
na niejawny charakter tych spotkań nie możemy mieć
co do tego pewności. Wydaje się jednak, że jakość
kapitału społecznego (politycy, wielcy badacze),
ekonomicznego (będącego w dyspozycji
szefów TNK) i symbolicznego (na przykład
monarchowie) daje prywatnym szczytom
pierwszeństwo w inicjowaniu takich właśnie
globalnych procesów.

135

PODMIOTY GLOBALIZACJI

Wpływ na globalną mobilność w świetle działań prywatnych szczytów światowych

Mobilność idei — dzięki prywatnym szczytom jak WEF
i spotkania Komisji Trilateralnej koncepcje wspierające
prywatyzację czy współpracę transatlantycką szybciej
traﬁ ały do państwowych elit.

Wpływ na wielkość dystansów:
Spotkania na prywatnych szczytach światowych
służą inkluzji przedstawicieli lokalnych elit do grona
elit globalnych (na przykład w historii WEF widać
stopniowe włączanie elit z krajów rozwijających się czy
postkomunistycznych).

Transnarodowe stowarzyszenia korporacyjne

Trzecim typem organizacji typu interlocking są transnarodowe stowa-
rzyszenia korporacyjne. Stowarzyszenia te powstają w większości przy-
padków z prywatnej inicjatywy, chociaż funkcjonują czasem na przecię-
ciu sektora organizacji międzynarodowych, pełniąc zazwyczaj funkcję
ośrodków lobbystycznych dla różnych typów TNK. Obok think tanków
i prywatnych szczytów stanowią także kolejny kanał przepływu osób po-
między różnymi PPA, organizacjami międzynarodowymi i instytucjami
państwowymi.

Jak pisze Katarzyna Marzęda, stowarzyszenia te prowadzą w dużej mie-

rze działania o charakterze informacyjnym i propagandowym, kształtując
opinię publiczną, tworząc pozytywny lub negatywny klimat wokół okre-
ślonych kwestii, propagując określone narodowe i ponadnarodowe rozwią-
zania (czyli mówiąc językiem zaproponowanym w tej książce — tworzą
„publiczne scenariusze”). Poza tym są one ośrodkami lobbingu. Transna-
rodowe stowarzyszenia korporacyjne mogą dążyć na przykład do zabloko-
wania wynegocjowanych rozwiązań międzynarodowych, mogą postulować
włączenie własnych ekspertów w dany proces legislacyjny itp. (Marzęda
2006: 86-90).

Przykładami takich organizacji są Conference Board (stowarzyszenie

zrzeszające prezesów TNK), Global Business Dialogue on Electronic Com-
merce (zajmuje się promowaniem elektronicznego handlu), Global Climate
Coalition (wspiera udział przedstawicieli TNK w negocjacjach dotyczących
zmian klimatycznych), Global Service Network (promujący liberalizację
handlu usługami), International Air Transport Association — IATA (stan-
dardy lotnictwa międzynarodowego i krajowego), International Chamber
of Commerce — ICC (promocja handlu międzynarodowego), Interna-
tional Climate Change Partnership (promujący partnerstwa biznesowo-
-obywatelskie w zakresie problemu zmian klimatycznych), World Business
Council for Sustainable Development — WBCSD (promocja korporacyj-

136

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

nej odpowiedzialności i działania TNK dla zrównoważonego rozwoju)
(za: Marzęda 2006; Ronit i Schneider 2005).

Cechą charakterystyczną tych podmiotów jest podejmowanie na mię-

dzynarodową skalę działań lobbingowych, których celem są instytucje pu-
bliczne i organizacje międzynarodowe. Moim zdaniem jednym ze skutków
funkcjonowania tych stowarzyszeń jest rozmycie w publicznej świadomo-
ści informacji o tym, kto lobbuje za danym rozwiązaniem i w czyim intere-
sie dana regulacja jest wprowadzana.

Cechy podmiotowości globalnej

Obserwowane przejawy podmiotowości — wybrane przypadki

Umiejętność wyznaczania
i zabezpieczania realizacji celów
oraz zdolność do działania
i planowania w perspektywie
ponadpokoleniowej
i ponadnarodowej

Niektóre z transnarodowych
stowarzyszeń korporacyjnych
to organizacje o bardzo długiej
historii — International Chamber of
Commerce została powołana w 1919
roku, a Conference Board w 1916

Pierwotne cele obu organizacji,
a więc wspieranie rozwoju prywatnej
przedsiębiorczości, promocja
przepływów kapitałowych
i BIZ, pozostała bez zmian od
kilkudziesięciu lat. ICC działa
w 130 krajach.

World Business Council for
Sustainable Development (WBCSD)
od 1995 roku tworzy platformę
współpracy dla ponad 55 krajowych
stowarzyszeń biznesowych

IATA inicjuje od lat 70. nowe
standardy transportu lotniczego
(Ronit i Schneider 2005: 19).

Międzynarodowy Sąd Arbitrażowy prowadzony przez International Chamber
of Commerce rozwiązuje około 500 konﬂ iktów rocznie pomiędzy krajami
i ﬁ rmami lub pomiędzy krajami. W 2004 roku do Sądu Arbitrażowego
wpłynęło 561 spraw, w których spory dotyczyły zdarzeń mających miejsce
w 116 krajach świata.

Zwiększona odporność
na zaburzenia zewnętrzne

Transnarodowe stowarzyszenia korporacyjne opierają swoją strukturę na
elastycznych i otwartych formułach. W związku z tym dane stowarzyszenie
może funkcjonować nawet wtedy, gdyby część ﬁ rm je powołujących
wycofała się z działalności (przykładowo WBCSD liczy około 200 członków
korporacyjnych z 20 branż przemysłowo-usługowych).

Organizacja posiada umiejętność
ochrony interesów grupowych

Stowarzyszenia korporacyjne w wielu przypadkach są stałymi konsultantami
przy organizacjach międzynarodowych. Na przykład ICC już rok po
powołaniu ONZ uzyskała najwyższy status konsultacyjny przy agendach

Strona International Chamber of Commerce: http://www.iccwbo.org/id93/in

dex.html (dostęp: marzec 2011); Conference Board. Th

e Historic Overview (2013).

Strona www.wbcsd.org (dostęp: marzec 2011).

137

PODMIOTY GLOBALIZACJI

wyspecjalizowanych ONZ. Taki status konsultacyjny posiadają również
WBCSD, Conference Board, konsultantem ONZ była również
(aż do zawieszenia działalności w 2002 roku) organizacja Global Climate
Coalition.

Umiejętność realizowania
podmiotowości do wewnątrz

Brak bliższych informacji.

Organizacja w sposób systemowy
organizuje i dysponuje wieloma
rodzajami zasobów, a posiadane
kapitały rekonfi guruje
w korzystny dla siebie sposób

Najważniejszymi kapitałami
transnarodowych stowarzyszeń
korporacyjnych jest kapitał
społeczny i ekonomiczny będący
przede wszystkim w posiadaniu
ﬁ rm inicjujących powstanie
danego stowarzyszenia. Mamy tu
zatem do czynienia z symboliczną
przechodniością kapitałów z TNK na
stowarzyszenia.

Rady doradców, a także zarządy
stowarzyszeń składają się z kadry
zarządzającej rozmaitymi TNK.
Na przykład w radzie doradców
Conference Board znajdują się
menedżerowie wyższego stopnia
z korporacji ﬁ nansowych (między
innymi Crédit Suisse Group,
Deutsche Bank AG), produkcyjnych
TNK (między innymi Lego, Suez,
ThyssenKrupp, Vivendi)

Organizacja posiada umiejętność
wysyłania impulsów
strategicznych

W ciągu prawie 100-letniej
działalności ICC reguły powstające
na jej forum, dotyczące reklamy,
marketingu, były przyjmowane
przez narodowe stowarzyszenia
biznesowe, a także były
wprowadzane do państwowego
ustawodawstwa (na przykład
zasady regulujące międzynarodowy
arbitraż handlowy) (Ronit
i Schneider 2005: 18).

ICC w strategicznym partnerstwie
UNCTAD wspomaga proces
wyznaczania kierunków napływu BIZ
do najbiedniejszych krajów świata.
ICC poprzez UNCTAD ma możliwość
wspierania inwestycji prowadzonych
przez ﬁ rmy stowarzyszone z ICC

Stowarzyszenie Global Climate Change, które reprezentowało ﬁ rmy
sektora motoryzacyjnego, przeprowadziło w 1997 roku zakrojoną
na szeroką skalę kampanię PR przeciwko protokołowi z Kioto.
Przedstawiając protokół jako nieskuteczne i pozornie tylko ekologiczne
rozwiązanie, GCC zwiększyło niechęć amerykańskiego społeczeństwa
wobec protokołu.

Strona www.conference-board.org (dostęp: grudzień 2010).

Strona www.iccwbo.org (dostęp: styczeń 2011).

138

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

Wpływ na globalną mobilność w świetle działań transnarodowych stowarzyszeń korporacyjnych

Mobilność ludzi — standardy inicjowane przez
IATA wpływają na dynamikę rozwoju lotnictwa
międzynarodowego, co z kolei wpływa na globalną
mobilność przestrzenną.

Mobilność kapitału i idei — ICC przyczyniło się
do rozwoju sektora międzynarodowych kancelarii
prawniczych, promując między innymi ideę
międzynarodowego arbitrażu.

Wpływ na wielkość dystansów:
Poprzez promocję określonych strategii korporacyjno-
-biznesowych aktorzy ci mogą przyczyniać się do
konwergencji systemów gospodarczych.

3.2. Mechanika działania pozapaństwowych aktorów

Jak mogliśmy zobaczyć, PPA są w stanie inicjować wiele procesów go-
spodarczych i kulturowych, które oddziałują na różne systemy polityczne
i społeczne. Jako jeden z powodów sukcesów PPA wskazałam cechy budu-
jące ich podmiotowość globalną i organizacyjną — między innymi zdol-
ność do wysyłania impulsów strategicznych, wdrażania własnych celów
i obrony interesów grupowych. Wymienione i opisane elementy globalnej
podmiotowości PPA muszą być jednak dalej uzupełnione o inne, niezwy-
kle ważne aspekty mechaniki ich działania. Takie jak obecność i działania
globalnych nomadów instytucjonalnych, zjawisko interlocking directorates
(krzyżujących się zarządów), zjawisko revolving door (drzwi obrotowych)
i organizacji elastycznych. Kategorie te pomogą scharakteryzować bliżej
mechanikę działania PPA, która opiera się na zjawisku przenikania się in-
stytucji i funkcji organizacyjnych.

Antoni Z. Kamiński w pracy napisanej z Joanną Kurczewską (1994) po-

rusza fenomen tzw. nomadów instytucjonalnych, czyli członków okre-
ślonych kręgów społecznych, którzy uczestnicząc w różnych innych insty-
tucjach, utrzymują podstawową lojalność względem swojego kręgu, a nie
instytucji, przy której są afi liowani. Wchodząc do różnych instytucji, poszu-
kują w nich zasobów, które mogą być przydatne dla ich „rdzennego” krę-
gu (tamże: 132-153). Obecność instytucjonalnych nomadów sprzyja roz-
szczelnieniu systemu i jego wewnętrznemu osłabieniu. Konsekwencją ich
działań bywa zwiększenie niejasności reguł działania publicznych instytucji,
a w rezultacie powiększenie obszaru korupcji. W ostateczności proces ten
może przybrać formę zawłaszczania państwa, gdy prywatne ośrodki decyzyj-
ne przejmują władzę nad regułami i zasobami kluczowymi dla danego syste-
mu państwowego (zob. Kamiński i Kamiński 2004: 125-153).

Kategoria nomadów instytucjonalnych, chociaż odnosi się do podmioto-

wości jednostkowej, a nie organizacyjnej, może znaleźć zastosowanie w ana-

139

PODMIOTY GLOBALIZACJI

lizie działań PPA. Jak piszą cytowani już Josselin i Wallace, scharakteryzo-
wani powyżej globalni aktorzy należą do podmiotów o płynnych granicach,
głęboko usieciowionych relacjach ze środowiskiem zewnętrznym. Badacze
podejmujący się analizy PPA nie wskazują jednak przyczyny takiego stanu.
Tymczasem o sieciowości PPA nie decyduje tylko fakt działań podejmowa-
nych na międzynarodową skalę. Jednym z kluczowych w moim odczuciu
czynników jest obecność w strukturach PPA osób, które można określić
jako „globalnych nomadów instytucjonalnych”. Ilustracją zjawiska noma-
dyzmu instytucjonalnego na międzynarodową skalę są osoby zaangażowane
w prace Komisji Trilateralnej. Zobaczmy, jakie pozycje zawodowe zajmowały
w czasie swojej kariery niektóre osoby pracujące dla tej Komisji

a) Peter Sutherland — w 2003 roku szef Europejskiego Działu Komisji

Trilateralnej, były prezes fi rmy British Petroleum, dyrektor general-
ny w banku inwestycyjnym Goldman Sachs International i członek
Europejskiej Komisji WTO;

b) Allan Gotlieb — doradca międzynarodowej kancelarii Bennett Jones

LLP

, prezes kanadyjskiego oddziału domu aukcyjnego Sotheby’s,

były ambasador Kanady w USA;

c) Vladimír Dlouhý — starszy doradca koncernu ABB

, doradca ban-

ku Goldman Sachs, były czeski minister gospodarki oraz były mini-
ster przemysłu i handlu Czech;

d) Karen Elliott House — członek Belfer Center for Science and In-

ternational Aff airs, wykładowca John F. Kennedy School of Govern-
ment oraz Harvard University, starszy wiceprezydent (Senior Vice
President) Dow Jones & Company, publicysta „Th

e Wall Street Jour-

nal”;

e) hrabia Otto Lambsdorff — partner w kancelarii Wessing Lawyers;

prezes fundacji Friedrich Naumann Foundation, były członek nie-
mieckiego Bundestagu, były minister gospodarki Niemiec, prezes or-
ganizacji zrzeszającej partie liberalne i polityków liberałów Liberal
International

100

;

f) Steven Schwarzman — prezes funduszu inwestycyjnego Blackstone

101

dawny członek kadry zarządzającej bankiem Lehman Brothers, czło-

Lista większości (poza Schwarzmanem) osób pochodzi ze strony Komisji Trila-

teralnej: http://www.trilateral.org/MEMB.HTM (dostęp: listopad 2010).

Zob. strona kancelarii Bennett Jones: http://www.bennettjones.ca/ (dostęp: sty-

czeń 2011).

Zob. http://www.abb.com/ (dostęp: luty 2011).

100

Zob. http://www.liberal-international.org/ (dostęp: luty 2011).

101

W 2006 roku fundusz wart był ponad 191 mld dolarów (Rothkopf 2008b: 47).

140

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

nek Business Council, rady nadzorczej banku JP Morgan, członek
World Economic Forum i Council on Foreign Aff airs;

g) sir Deryck C. Maughan — prezes azjatyckiego oddziału fi rmy inwe-

stycyjnej i konsultingowej Kohlberg Kravis Roberts & Co

102

, były wi-

ceprezes banku Citigroup.

Badacz amerykańskich elit — Th

omas Dye — w 2002 roku szacował, że

około 15% osób zaliczanych do amerykańskiej elity jest w danym momen-
cie zaangażowanych w prace dla więcej niż jednej organizacji, a około 32%
kluczowych pozycji zazębia się (interlock) z innymi podobnymi pozycjami.
Oznacza to, że eksponowane określone stanowiska są w tym samym mo-
mencie zajmowane przez niezmiennie te same, czasem wymieniające się
osoby (Dye 2002: 140). Steven Schwarzman w rozmowie z Davidem Roth-
kopfem ujął to tak:

Świat jest całkiem mały. Prawie w każdej dziedzinie działalności — oso-
bistej i mojej fi rmy Blackstone — mogę zidentyfi kować około dwudzie-
stu, trzydziestu, może pięćdziesięciu ludzi na świecie, którzy mają
decydujący wpływ na dany przemysł lub sektor gospodarki (Rothkopf
2008b: 45, podkr. J.S.-J.).

W ramach struktur PPA (szczególnie w kadrze zarządzającej, a więc

wśród osób zajmujących kluczowe stanowiska) mamy do czynienia z wielo-
ma osobami ulokowanymi w wielu globalnych podmiotach w tym samym
czasie. Jednocześnie można zaobserwować inną prawidłowość — wiele
tych osób ma w swoim zawodowym życiorysie prace dla agend rządowych
i organizacji międzynarodowych. Mamy też do czynienia z koalicjami i sie-
ciami budowanymi przez same organizacje — na przykład w sektorze pro-
dukcji skomplikowanych technologicznie urządzeń korporacje regularnie
współpracują ze sobą (zob. Domhoff 1967/2006: 30-33). Istnienie takich
przecinających się „miejsc pracy i zarządzania” określa się w literaturze an-
glosaskiej terminem interlocking directorates (Szalacha 2011a).

Michael Useem w pracy z 1984 roku poświęconej biznesowym elitom

USA pisze, że interlocking directorates (krzyżujące się zarządy) to typ spo-
łecznych praktyk biznesowych powstający w sytuacji, gdy pewne osoby za-
siadają w zarządach kilku fi rm jednocześnie (Useem 1984: 38). Praktyka ta
nie jest bynajmniej nowa. Domhoff pisze w jednym ze swoich artykułów,
że już na przełomie XIX i XX wieku dziennikarskie dochodzenie w USA
wykazało, iż kilka w sumie banków kontrolowało wówczas funkcjonowa-
nie większości wielkich fi rm na ówczesnym amerykańskim rynku. W 1845

102

Zob. http://www.kkr.com/who/who.html (dostęp: luty 2011).

141

PODMIOTY GLOBALIZACJI

roku wykazano zaś, że grupa 80 mężczyzn kontrolowała 31 fi rm tekstyl-
nych, czyli 20% rynku amerykańskiego tej branży (Domhoff 2005). Zjawi-
sko nie jest zatem nowe, ale niewątpliwie jest coraz bardziej dynamiczne.

Badania przeprowadzone przez gazetę „USA Today” i organizację Th

Corporate Library w 2002 roku wykazało, że 11 z 15 fi rm posiadało wów-
czas co najmniej dwóch członków zarządu zasiadających jednocześnie
w innych zarządach

103

. Badanie to pokazywało, że w przypadku 2000 fi rm

i 22 000 członków zarządu takie krzyżujące się lojalności są niezwykle
częste.

Zjawisko krzyżujących się zarządów wydaje się problematyczne

z dwóch powodów — ekonomicznego (ze względu na potencjalne zaburza-
nie wolnorynkowej równowagi przez powstające w ten sposób quasi-mo-
nopole) oraz etycznego (ze względu na możliwość pojawienia się konfl iktu
interesów). Zacznijmy od kwestii ekonomicznych. Na gruncie amerykań-
skiej gospodarki zjawisko interlocking directorates ma długą tradycję i wiąże
się z procesem centralizacji sieci biznesowych współpracy. „Korporacyjna
centralizacja” (corporate centrality) to koncepcja Williama Domhoff a, który
pokazał, jak sieci wielkich amerykańskich przedsiębiorstw są skoncentro-
wane wokół jednego, wybranego podmiotu. Przez wiele lat, jak pisze Dom-
hoff , to banki stanowiły centralne miejsca sieci. Zjawisko to funkcjonuje
nadal, ale w sieciach zarządów pojawiają się nowi centralni gracze. Według
badań Domhoff a kilka lat temu to fi rma 3M — producent między innymi
sprzętu biurowego — jest dla wielu korporacji wspólnym partnerem bizne-
sowym i miejscem przecinania się zarządów fi rm (Domhoff 2005).

Proces centralizacji sieci, dokonujący się poprzez pojawianie się jedne-

go gracza współdzielącego zarządy z wieloma innymi korporacjami, zwią-
zany jest niewątpliwie ze zjawiskiem strukturalnej koncentracji kapitału. Jak
wspominałam, pierwsze interlocking directorates pojawiły się w USA wraz
z procesem powstawania monopoli i koncentracji rynku w rękach przedsię-
biorców powiązanych między innymi z najbogatszymi rodzinami bankier-
skimi. Krzyżowanie się zarządów przez długi czas pozostawało poza kontro-
lą systemu prawa, ale gdy amerykańska administracja rządowa rozpoczęła
walkę z monopolami w gospodarce, to wprowadzono również regulację za-
braniającą jednoczesnego zasiadania w zarządach fi rm konkurujących o te
same dobra — tzw. Clayton Act (tamże). Próba regulacji funkcjonowania
zarządów była zatem elementem antytrustowej polityki gospodarczej.

Jak pokazał David Rothkopf w książce Th

e Superclass, zjawisko inter-

locking directorates jest związane blisko z fi nansowymi „wypaczeniami”

103

Zob. http://www.usatoday.com/money/companies/management/2002-11-24-in

terlock_x.htm (dostęp: lipiec 2010).

142

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

korporacyjnej gospodarki światowej. Powołując się na badania z 2006 roku,
Rothkopf pisze między innymi, że fi rmy, w których zarządach zasiadali lu-
dzie jednocześnie powiązani z innymi zarządami, częściej ofi arowują swoim
prezesom wysokie kwoty kompensujące odejście (tzw. złote spadochrony)
i wysokie premie (przydzielane nawet gdy fi rma ponosiła straty w danym
roku!) (Rothkopf 2008b: 73).

Krzyżujące się zarządy największych przedsiębiorstw powodują także

i dziś, że lokalne systemy kapitalistyczne stają się stopniowo coraz bar-
dziej skoncentrowane i homogeniczne kulturowo, a jednocześnie są co-
raz bardziej podatne na konfl ikty interesów. Te same osoby, reprezentując
nieraz interesy fi rm działających w tym samym sektorze, wzmagają praw-
dopodobieństwo pojawienia się skonfl iktowanych interesów między dwo-
ma przedsiębiorstwami

104

(Szalacha 2011a).

Jak piszą Beth Mintz i Michael Schwarz (1981: 854), już w latach 60.

zjawisko interlocking directorates obejmowało znaczący odsetek amerykań-
skich przedsiębiorstw (prawie 89% fi rm miało przynajmniej jedno powią-
zanie z zarządem innej fi rmy). Co więcej, badacze ci wykazali, że im większe
były przedsiębiorstwa, tym bardziej wzrastał ich współczynnik połączeń.
Duże korporacje współtworzyły w ten sposób nie tylko sieci biznesowe, ale
i kompleksy ekonomiczne, chociaż niekoniecznie kompleksy idące po linii
wspólnej branży. Autorzy sugerują, że w obrębie tych kompleksów mogły
się formować grupy interesów, ale nie musiały one dotyczyć tej samej for-
my działalności gospodarczej (tamże: 865-866). Ponadto Mintz i Schwarz
stwierdzili, że w latach 60. w centrum takich sieci znajdowały się instytucje
fi nansowe (największe banki Nowego Jorku).

Krzyżujące się zarządy fi rm mogą stanowić zagrożenie dla konkuren-

cyjności na danym rynku. Posiadają one jednak również liczne zalety.
Przede wszystkim uważa się, że redukują niepewność w złożonym, wie-
lowarstwowym środowisku biznesowym. Dzięki osobom zasiadającym
w zarządach różnych fi rm informacja może przepływać bardziej efektyw-
nie (Schoorman, Bazerman i Atkin 1981: 244). Jednostki stale migrują-
ce pomiędzy różnymi fi rmami rozbudowują własny kapitał informacyjny
i mogą służyć ekspertyzą skuteczniej niż osoby pracujące tylko w jednej fi r-
mie. Inną korzyścią jest wzrost kapitału symbolicznego w postaci reputa-
cji fi rmy postrzeganej przez innych jako wyjątkowo dobrze „usieciowiony”

104

Przykładowo taka sytuacja trwała do kwietnia 2009 roku w zarządzie fi rmy Ap-

ple, gdy Federalna Komisja Handlu zabroniła Ericowi E. Schmidtowi, jednemu z za-
rządzających Google, zasiadać jednocześnie w radzie Apple, gdyż jak uznano, hamo-
wało to rozwój obydwu fi rm; zob. http://www.ft c.gov/opa/2009/08/googlestmt.shtm
(dostęp: listopad 2010).

143

PODMIOTY GLOBALIZACJI

podmiot gry gospodarczej. Ryzyko, jakie ponosi fi rma wchodzącą w sys-
tem krzyżujących się zarządów, jest związane z możliwą utratą tajnych in-
formacji i potencjalnym zmniejszeniem autonomiczności przedsiębiorstwa
(tamże: 245).

Interesującym badawczo i ważnym społecznie problemem jest rzeczy-

wista więź, która może istnieć pomiędzy osobami spotykającymi się w za-
rządach różnych fi rm. Siła tej więzi, jej jakość mogą wpływać na relacje po-
między dwiema fi rmami, intensyfi kując współpracę lub nawet zwiększając
prawdopodobieństwo powstania konfl iktu interesów. Jak piszą Schoor-
man, Bazerman i Atkin, więzi te mogą mieć czasem postać „słabych więzi”
(zgodnie z koncepcją Marka Granovettera). Wówczas tym, co łączy dwie
fi rmy, może być na przykład fakt, iż dwóch członków zarządu należy jed-
nocześnie do tego samego country clubu (tamże: 246). W takim przypadku
(który cytowani tu autorzy nazywają więzią nie wprost — indirect) trudno
stwierdzić, czy te dwie osoby się znają i czy są jakieś realne konsekwencje
tej znajomości dla ich fi rm. W tym punkcie dotykamy owego hermeneu-
tycznego problemu, który został zasygnalizowany we wstępie. Trudno
z zewnątrz stwierdzić, czy fakt uczestnictwa w tej samej instytucji jest
automatycznie motywem dla budowania grup interesów i dla podejmo-
wania skoordynowanych działań chroniących te interesy. John Scott —
autor analiz brytyjskich elit gospodarczych — twierdzi jednak, że interlo-
cking directorates prowadzi na dłuższą metę do powstania „konstelacji in-
teresów”, a więc środowiska biznesowego, które zaczyna działać w dosyć
skoordynowany sposób dla ochrony swoich interesów ekonomicznych
(zob. Szalacha 2011b).

Posiadający dosyć długą historię termin revolving door (drzwi obroto-

we) należy traktować jako uzupełnienie terminologii związanej z działa-
niami nomadów instytucjonalnych. Zjawisko revolving door odnosi się do
procesu pojawiającego się w rozwiniętej gospodarce kapitalistycznej, gdzie
następuje płynna wymiana osób pomiędzy sektorem prywatnym (funk-
cjonującym zazwyczaj w postaci wielkich fi rm) a sektorem publicznym
(czyli administracją rządową).

Zjawisko drzwi obrotowych może przybrać kilka form. Po pierwsze,

jako mechanizm polegający na wymianie dokonującej się pomiędzy biz-
nesem a instytucjami rządowymi. Taka forma polega na wskazywaniu lu-
dzi świata biznesu (byłych prezesów fi rm, lobbystów, członków zarządów
korporacji) na stanowiska rządowe lub w agencjach podległych rządowi.
Po drugie, revolving door działają także w drugą stronę — gdy publiczni
urzędnicy przechodzą do sektora prywatnego, stając się członkami zarzą-
dów, prezesami fi rm itp. Po trzecie, może zaistnieć zjawisko migracji z in-
stytucji publicznych, rządowych do fi rm lobbujących (A Matter of Trust

144

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

2005). Główne zastrzeżenia wobec tych zjawisk sprowadzają się do kwe-
stii zaufania społecznego, konfl iktu interesów oraz przejrzystości systemów
polityczno-decyzyjnych. Autorzy raportu A Matter of Trust analizującego
zjawisko drzwi obrotowych w USA piszą, że przenikanie się sfery publicz-
nej i prywatnej powstałe w wyniku przechodzenia osób pomiędzy instytu-
cjami rządowymi a przedsiębiorstwami prowadzi między innymi do pozy-
skiwania prywatnych korzyści w sposób nieuzasadniony przez urzędników,
do niejasności rozwiązań legislacyjnych oraz do ich partykularności, do
nierównej konkurencji przy rządowych kontraktach oraz do zwiększania
kosztów funkcjonowania instytucji publicznych (tamże: 10-11).

Zmniejszona przejrzystość systemu — to główny dylemat powstały

w wyniku działania drzwi obrotowych. Konfl ikty interesów prowadzące do
nieuprawnionych korzyści czy strat budżetu państwa są jednym z wymier-
nych problemów. Innym problemem jest kwestia lojalności osób posiadają-
cych w danym momencie kompetencje urzędu publicznego. Ocena pozio-
mu lojalności osób pracujących dla różnych PPA i przemieszczających się
pomiędzy nimi a sferą publiczną jest niezwykle trudna. Już w tekście z 1984
roku Michael Useem napisał, że:

wewnętrzny krąg klasy kapitalistycznej, czyli ci, którzy zasiadają w ra-
dach nadzorczych dwóch lub więcej korporacji, rozwijają świadomość
tego, co jest najważniejsze dla biznesu jako całości, rozwijają swoistą
klasową racjonalność (za: Clawson i Neustadtl 1989: 750).

Skoro wielu nomadów instytucjonalnych migruje pomiędzy PPA

a urzędami publicznymi, to dopiero obserwując efekty ich działań, mog-
libyśmy spróbować ocenić poziom i zakres ich lojalności. Leslie Sklair
w prywatnej korespondencji ze mną postawił tezę, że lojalność osób, któ-
re on zalicza do transnarodowej klasy kapitalistycznej, to lojalność
względem systemu, a nie poszczególnych instytucji

105

. Osoby te nie są

według niego lojalne ani wobec swoich państw narodowych (likwidują
przecież miejsca pracy nawet w rodzinnych miastach), ani wobec samych
instytucji, które ich zatrudniają (o czym świadczy szybkość, z jaką prze-
chodzą do konkurencji)

106

. Są one jednak lojalne wobec metapoziomowo

rozumianego globalnego systemu jako formy gospodarki kapitalistycz-
nej, która jest korzystna dla ich interesów ekonomicznych, symbolicz-
nych i społecznych.

105

Marzec 2008 — prywatna korespondencja z Lesliem Sklairem.

106

Chociaż nie można wykluczyć, że i takie lojalności mogą istnieć.

145

PODMIOTY GLOBALIZACJI

Rynek, na którym działają dzisiejsze elity, jest znacznie bardziej mię-
dzynarodowy. Majątek elity jest zaś powiązany z fi rmami działającymi
na przecięciu granic narodowych. Elity są zatem bardziej zaintere-
sowane bezproblemowym działaniem systemu jako całości niż po-
szczególnymi jego częściami. Ich lojalności — o ile termin ten nie jest
zbyt anachroniczny w tym kontekście — są raczej międzynarodowe niż
regionalne, narodowe czy lokalne. Mają więcej wspólnego ze wspólni-
kami w Brukseli, Hongkongu niż z masami Amerykanów niepodłączo-
nych wciąż do sieci globalnej komunikacji (cyt. Christopher Lasch za:
Rothkopf 2008b: 11, podkr. J.S.-J.).

Zjawiska globalnych nomadów, krzyżujących się zarządów oraz drzwi

obrotowych odnoszą się do poziomu działań i lojalności jednostek pozo-
stających jednak w pewnej strukturze organizacyjnej. Stąd na koniec oma-
wiania tego wątku chciałabym odwołać się do koncepcji tzw. elastycznych
organizacji autorstwa Janine Wedel, która powołując się między innymi na
koncepcję nomadów instytucjonalnych, stawia tezę, że transformacja kra-
jów postkomunistycznych, a dziś znacząca część globalnych zmian syste-
mowych związana jest w dużym stopniu z działalnością różnych nieformal-
nych organizacji. W zależności od kraju i warunków lokalnych mogą to być
klany, kliki, nomadzi instytucjonalni lub organizacje (grupy) „elastyczne”
(fl ex organizations, fl ex groups) (Wedel 2004a, 2004b). Ważną cechą działal-
ności tych podmiotów jest zacieranie granic pomiędzy sferą prywatną a pu-
bliczną, transfer zasobów do sfery prywatnej i przerzucanie kosztów na ca-
łość społeczeństwa. Konsekwencją takiego zatarcia jest kłopot z ustaleniem
odpowiedzialności, niemożność wskazania konfl iktu interesów i trudność
w wykonaniu rozliczenia działalności tych podmiotów (Wedel 2004a: 222-
-226; zob. też 2003, 2004b, 2007).

Organizacje elastyczne możemy inaczej określić jako dobrze zorgani-

zowane grupy interesu, które działając na przecięciu sektora prywatnego
i publicznego, potrafi ą skutecznie korzystać z możliwości oferowanych przez
oba te sektory. W warunkach transformacji ustrojowej i przejścia z komuni-
zmu do demokracji i kapitalizmu organizacje elastyczne mogą być utożsamia-
ne z nieformalnymi rozwiązaniami powstającymi w ramach tzw. hybrydowej
własności, którą opisał David Starck, a potem również Jadwiga Staniszkis
(Staniszkis 2001b). Spółki nomenklaturowe, agencje obsługi rynku rolnego
i inne podmioty, które współtworzyły niejasne podziały na prywatne i pu-
bliczne, tak charakterystyczne dla ery transformacji. W przypadku ery globa-
lizacji to PPA wydają się wykazywać cechy fl ex organizations.

Przedstawione w tym rozdziale typy PPA, nawet gdy posiadają utrwalo-

ną strukturę (tak jest w przypadku korporacji), funkcjonują w ramach kul-

146

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

tury zachęcającej do podejmowania nomadycznych podróży i rozmywa-
nia podziału na publiczne i prywatne. Trwający kryzys fi nansowy dobitnie
to pokazuje. Obecność byłych pracowników wysokiego szczebla fi nanso-
wych korporacji w administracji USA jest uważana za jedną z przyczyn du-
żych pakietów fi nansowego wsparcia dla upadających TNK (zob. Christie
i Benjamin 2008, ’Un-American’ Bailout 2008)

107

Wędrówki osób pracujących dla PPA prowadzone są pomiędzy różny-

mi globalnymi aktorami (na przykład z produkcyjnych TNK do fi nanso-
wych TNK czy instytucji interlocking), a także z PPA do instytucji pań-
stwowych lub do organizacji międzyrządowych. W wyniku takiej wymiany
osób między różnymi typami PPA organizacje te stają się mniej przejrzyste,
co w konsekwencji może prowadzić do zmniejszenia przejrzystości całego
systemu gospodarczo-politycznego, a nawet do wzrostu korupcji i zamaza-
nia podziałów pomiędzy sferą publiczną i prywatną.

Siłą PPA jest zatem, po pierwsze, sama formuła organizacyjna tych pod-

miotów, a po drugie ogólny mechanizm ich działania. PPA funkcjonujący
legalnie w obszarze gospodarki opierają się w swoim działaniu na zasadzie
systemu otwartego. Nie tworzą ostatecznie domkniętych hierarchii, a raczej
sieci z wertykalnie uporządkowanymi fragmentami. Są to organizacje nie-
ustannie gotowe do zbierania informacji o świecie zewnętrznym i o innych
podmiotach. Pozostają również nieustannie wyczulone na kwestię współ-
pracy i tworzenia tymczasowych koalicji.

Hugh Heclo w klasycznym już tekście z kręgu koncepcji teorii grup

interesów pokazuje na przykładzie polityki amerykańskiej, jak złożoność
systemu może prowadzić do powstania issue networks, czyli sieci grup in-
teresów skoncentrowanych wokół okresowo ważnego problemu (2006).
Heclo twierdzi, że gdy w sferze społecznej pojawiają się problemy, któ-
re dotyczą wielu grup interesów, wówczas organizacje zainteresowane
taką sprawą stają się bardziej otwarte i gotowe są formować okresowe ko-
alicje na rzecz realizacji określonej sprawy (tamże: 270). Otwartość or-
ganizacji może oznaczać, że zaczną one angażować do swoich działań
ludzi spoza swojej tradycyjnej „jurysdykcji”

108

. Issue networks są mecha-

nizmem funkcjonowania organizacji, który coraz bardziej upowszech-
nia się ze względu na coraz większą złożoność problemów międzyna-
rodowych. Jak zobaczymy w dalszej części książki, PPA gotowi są do

107

Zjawisku temu poświęcono więcej miejsca we fragmencie analizującym kry-

zys fi nansowy.

108

Heclo podaje przykład znanego profesora, do którego Biały Dom zwraca się

z prośbą o opinie na temat danego raportu czy projektu stworzonego przez inną orga-
nizację zaangażowaną w daną kwestię (2006: 270).

147

PODMIOTY GLOBALIZACJI

formowania takich „problemowych sieci” i do zawierania w ich ramach
luźnych koalicji.

PPA posiadają przewagę nad innymi, lokalnymi organizacjami także

pod tym względem, że są skłonni formować międzynarodowe grupy inte-
resów. Zasoby, jakie posiadają, i zachęty przyciągające nowych członków
stanowią kapitał, który pozwala im na swobodne przemieszczanie się po-
między różnymi kontekstami kulturowymi i na dogodną realizację swoich
interesów na międzynarodową skalę.

PPA stanowią organizacje działające na zasadach otwartego syste-

mu, bo funkcjonują dzięki stałej wymianie ze środowiskiem zewnętrz-
nym i luźno tworzonym koalicjom. Przykładowo transnarodowe kor-
poracje muszą nieustannie zbierać informacje o zmianach na lokalnych
rynkach, bo wiedza na ten temat warunkuje ich sukces ekonomiczny. Mogą
to oczywiście robić własnymi siłami i po części czynią to poprzez własne
ośrodki analityczne czy własne wywiadownie gospodarcze. Aby jednak
uzyskany obraz uczynić pełniejszym, korporacje sięgają po ekspertyzy in-
nych PPA — międzynarodowych fi rm ratingowych i międzynarodowych
fi rm audytorsko-konsultingowych. Korzystają również z informacji zbiera-
nych przez organizacje międzynarodowe, analityczne agendy rządowe czy
prywatne think tanki. Pozyskanie informacji często ma w tym przypadku
charakter obustronnej wymiany. Korporacje dofi nansowują więc think tan-
ki, płacą agencjom ratingowym czy sponsorują akcje prowadzone przez in-
stytucje publiczne. W ten sposób korporacje nie tylko uzyskują informacje,
ale też dokonując wymiany ze środowiskiem zewnętrznym, otwierają się na
to środowisko i na inne organizacje.

PPA działają jako grupy z defi nicji nastawione na międzynarodo-

wą działalność i na globalną realizację własnych interesów

109

. Aktorzy ci

nie działają jednak w całkowitej próżni, ale muszą wchodzić w nieustan-
ne koalicje ze strukturami państwowymi. Świadomość skali działania i po-
siadania interesów grupowych (co między innymi pokazał Sklair w serii
wywiadów z kadrami kierowniczymi korporacji transnarodowych w cyto-
wanej już pracy z 2001 roku) sprawia, że PPA mogą działać znacznie spraw-
niej niż podmioty krajowe.

109

W niektórych kontekstach globalne grupy interesów mogą pełnić funkcję „an-

tyrozwojowych grup interesów” (ARGI — za: Zybertowicz 2005). Jest tak, zwłaszcza
gdy realizacja interesu danego PPA ma bezpośrednie przełożenie na tworzenie wa-
runków opóźniających rozwój gospodarczy danego regionu.

148

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

3.3. Globalna podmiotowość organizacji międzynarodowych

Literatura dotycząca funkcjonowania organizacji międzynarodowych jest
bardzo bogata, nawet jeśli weźmiemy pod uwagę tylko polskie badania
z kręgu stosunków międzynarodowych i międzynarodowego prawa pu-
blicznego (zob. Budnikowski 2001; Czubik i Kuźniak 2002; Haliżak, Kuź-
niar i Simonides 2003; Latoszek i Proczek 2001; Menkes i Wasilkowski
2006). Dodatkowo coraz częściej problemem tym zajmują się socjologia
i politologia (zob. Beck 2005; Jasiecki 2004a; Sobczak 2005; Nielson, Tier-
ney i Weaver 2006), traktując analizę wpływów organizacji międzynarodo-
wych jako punkt wyjścia dla ukazania dynamiki wybranych społecznych
i politycznych procesów zmiany. Ze względu na obfi tość i szczegółowość
analiz innych autorów nie planuję przedstawiać tu własnego przeglądu
i charakterystyki formalnych działań różnych organizacji międzynarodo-
wych. Powielanie w tym miejscu takich charakterystyk, skoro możemy
skorzystać z licznych opracowań naukowych (nawet o charakterze ency-
klopedycznym — zob. Rydzkowski 2000), nie wprowadza niczego nowego
do dokonywanej tu analizy.

Przede wszystkim, jeśli mamy konsekwentnie poszukiwać podmio-

towych aspektów globalizacji, musimy uwzględnić fakt, że organizacje
międzynarodowe również mogą inicjować globalne procesy i zdarzenia
poddające się kontroli. Organizacje te mogą także dysponować umiejętno-
ściami charakterystycznymi dla podmiotowości globalnej. Nawet pobież-
ny przegląd sposobów realizacji podmiotowości PPA uwidacznia fakt, że
wiele podejmowanych przez nie inicjatyw jest nakierowanych wprost na
organizacje międzynarodowe albo jest konsekwencją działań tych orga-
nizacji. Zdarza się, że organizacje międzynarodowe dostarczają wsparcia
dla PPA (fi nansowego, prawnego, organizacyjnego), czasem organizacje
te bywają przeszkodą dla działań PPA. Interakcji i ich konsekwencji jest
tutaj wiele.

Zacznijmy od określenia, jakie organizacje międzynarodowe stanowią

fragment naszego pola badawczego. Po pierwsze, są to wyspecjalizowa-
ne organizacje systemu ONZ, jak Bank Światowy, Międzynarodowy Fun-
dusz Walutowy (MFW), Światowa Organizacja Handlu (WTO), Świato-
wa Organizacja Zdrowia (WHO), Konferencja ONZ ds. Handlu i Rozwoju
(United Nations Conference on Trade and Development — UNCTAD). Po
drugie, organizacje działające na polu współpracy gospodarczej — Orga-
nizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD), ASEAN, NAFTA,
Bank Międzynarodowych Rozliczeń (Bank for International Settlements).
Po trzecie, Unia Europejska i NATO jako organizacje międzynarodowe wy-
znaczające nowe standardy regionalnej współpracy polityczno-gospodar-

149

PODMIOTY GLOBALIZACJI

czej i międzynarodowego zaangażowania w zakresie bezpieczeństwa (zob.
Jasiecki 2008).

Każdy, kto przygląda się pracy organizacji międzynarodowych, musi

zadać pytanie o to, jak daleko posunięta jest ich samodzielność i autono-
miczność wielu podejmowanych przez nie działań. Z biegiem lat organi-
zacje międzynarodowe nieformalnie się zautonomizowały, a ich funk-
cją ukrytą często bywa podtrzymywanie swojej obecności bez względu
na efekty jawnej działalności

110

. W wielu przypadkach realizacja funkcji

jawnej — czyli wykonywanie wytycznych konkretnych państw i wspiera-
nie państw członkowskich — została zepchnięta na drugi plan. Pojawiły się
zaś w zamian działania będące efektem niejawnych interesów, działania
bardziej funkcjonalne względem jakichś grup interesów niż względem
naczelnych celów danej organizacji. Nie sugeruję tu jednak, że podmio-
towość organizacji międzynarodowych realizuje się dziś tylko przez funk-
cje ukryte. Statutowa działalność tych podmiotów również nosi znamiona
podmiotowości globalnej. Nie można jednak oprzeć się wrażeniu, że pew-
ne realizowane mechanizmy organizacyjne są silnie związane z procesem
autonomizacji organizacji międzynarodowych względem państw człon-
kowskich. Poniżej przedstawione są najbardziej moim zdaniem charak-
terystyczne i znaczące przykłady podmiotowych działań i mechanizmów
właściwych dla globalnej podmiotowości.

•

Umiejętność wyznaczania i zabezpieczania realizacji celów oraz
zdolność do działania i planowania w perspektywie ponadpokole-
niowej i ponadnarodowej

Organizacje międzynarodowe funkcjonują w wielu przypadkach

od końca drugiej wojny światowej. Organizacje te mają długą historię,
w której ich wewnętrzna struktura utrzymywała się pomimo regionalnych
zmian politycznych (wojen, upadku bipolarnego układu itp.). Organizacje
międzynarodowe przede wszystkim elastycznie zmieniają strategie dzia-
łania, w zależności od pojawiających się problemów. Na przykład MFW
od lat 70. postulował minimalizowanie działania państw w sferze między-
narodowych fi nansów w tym w sektorze bankowym (Stiglitz 2002). Na
wiosnę 2008 roku, gdy stało się jasne, że MFW nie rozwiąże samodzielnie
kryzysu fi nansowego, organizacja ta ofi cjalnie zwróciła się do państw na-

110

Przykładem może być skandal wokół ONZ-owskiego programu „Ropa za żyw-

ność”. W tym przypadku ofi cjalny program został wykorzystany do korupcyjnych
działań i celów sprzecznych z ofi cjalnymi. Program działał przez wiele lat, chociaż
w zasadzie nie realizował założonego celu, jakim było zmniejszanie obszarów głodu
i niedożywienia w Iraku (Gardiner i Phillips 2004; por. MacAskill 2005).

150

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

rodowych, aby aktywnie wsparły proces minimalizowania międzynarodo-
wych strat spowodowanych kryzysem.

Jedną z podstawowych cech organizacji międzynarodowych jest umie-

jętność do przekształcania ogólnych norm w regulacje prawne. Na przy-
kład NATO spowodowało, że po 11 września 2001 roku norma suwerenno-
ści została na nowo potwierdzona w działaniach zbrojnych zainicjowanych
artykułem V statutu NATO (Duffi

eld 2007; por. de Nevers 2007). Innym

przykładem jest zachodnia norma „konsensusu politycznego”, którą WTO
przekształciła w globalną procedurę rozwiązywania konfl iktów handlo-
wych (dispute resolutions) (Duffi

eld 2007).

• Zwiększona odporność na zaburzenia zewnętrzne
O stopniu zabezpieczenia głównego celu, jakim jest przede wszystkim

istnienie i zbieranie funduszy, świadczy odporność wielu organizacji mię-
dzynarodowych (na przykład systemu ONZ, NATO) na krytykę. Pojawia-
jące się od kilkudziesięciu lat oskarżenia o nieefektywność, przerośniętą
biurokrację itp. jedynie częściowo wpływają na zmianę działania tych orga-
nizacji, nie wywołując zagrożenia na przykład rozwiązania danej organiza-
cji czy odebrania jej powierzonych funkcji.

Przykładem swoistej „niewrażliwości” jest przypadek Banku Świato-

wego, który pod wpływem międzynarodowej krytyki ze strony organizacji
pozarządowych podjął się reformy własnych struktur wewnętrznych. Re-
forma ta została tak przeprowadzona, że chociaż pewne elementy samej
zmiany miały prawie wyłącznie charakter symboliczny, to fala krytyki wo-
bec Banku opadła na moment, pozwalając mu na reorganizację własnych
strategii (Nielson, Tierney i Weaver 2006).

• Organizacja posiada umiejętność ochrony interesów grupowych
Jednym z podstawowych celów działania każdej organizacji jest stabili-

zacja własnej struktury i jej zrównoważony rozwój. Wymienione przez nas
organizacje międzynarodowe podejmują w celu osiągnięcia takiego sta-
bilnego rozwoju szereg działań „socjalizujących” nowych lub przyszłych
członków (Duffi

eld 2007). Organizacje takie jak UE czy NATO same na

przykład ustalają reguły określające „słuszne i niesłuszne” typy działania
(na przykład kiedy działania zbrojne mają charakter „interwencji humani-
tarnej”, zob. Smith 2007).

Innym przykładem jest działanie UE, która nakładając na kraje postko-

munistyczne szereg koniecznych do wprowadzenia regulacji

111

, upewniła

111

Jak pokazuje Krzysztof Jasiecki (2008), liczba i jakość tych norm znacznie przekracza-

ły zakres wymogów nakładanych w poprzednich, historycznych fazach rozszerzenia Unii.

151

PODMIOTY GLOBALIZACJI

się tym samym, że nowe kraje członkowskie w momencie akcesji nie będą
stanowić ośrodków potencjalnie destrukcyjnych dla interesu grupowe-
go, jakim jest utrzymanie określonych praktyk biurokratycznych (Jasiecki
2008). Socjalizując i nakłaniając nowych członków do konformistycz-
nych postaw wobec proponowanych regulacji, organizacje minimalizu-
ją zatem potencjalne powstanie wewnętrznych frakcji rozłamowych (por.
de Nevers 2007).

MFW i Bank Światowy uzależniają wydawaną przez siebie pomoc kra-

jom rozwijającym się od spełniania przez dany kraj wymogów obu organi-
zacji. Gdy dany kraj nie spełnia oczekiwań MFW, ma problemy z otrzyma-
niem wsparcia ze strony Banku (i odwrotnie) (Stiglitz 2002). W ten sposób
obie organizacje zapewniają sobie nawzajem realizację promowanych przez
siebie wytycznych i stabilizują realizację swoich polityk gospodarczych.

• Organizacja w sposób systemowy organizuje i dysponuje wieloma

rodzajami zasobów, a posiadane kapitały rekonfi guruje w korzyst-
ny dla siebie sposób

Bank Światowy emituje własne obligacje (cieszące się zresztą dużą po-

pularnością na rynkach fi nansowych), a w ten sposób sam fi nansuje wie-
le swoich celów, takich jak samodzielne określanie kierunków dofi nan-
sowania krajów rozwijających się (Bielski 2002). Tego typu rozwiązanie
przyczynia się do zwiększenia autonomii tej organizacji

112

. Mamy tu więc

swoisty efekt sprzężenia zwrotnego. Bank wypuszcza obligacje, które mają
dobre notowania, gdyż za wiarygodnością papierów wartościowych stoją
autorytety wielu rządów krajów członkowskich i długoletnia tradycja samej
organizacji. Dobrze sprzedające się obligacje zwiększają wiarygodność i za-
soby fi nansowe Banku, a dzięki temu może on podejmować śmiałe i dobrze
wyeksponowane działania na skalę międzynarodową. W konsekwencji po-
przez autorytet państw oraz dzięki narzędziom rynków fi nansowych Bank
zyskuje nowe narzędzia do zwiększania swojej autonomii wobec państw.

• Umiejętność realizowania podmiotowości do wewnątrz
Organizacje międzynarodowe budują własne kultury organizacyjne,

które mają podobne zasady, takie jak między innymi przekonanie o słusz-
ności neoliberalnej ekonomii, technokratyczne podchodzenie do proble-
mów (w szczególności do problemu rozwoju), centralizacja decyzji. Próby
wewnętrznych reform na przykład Banku Światowego pokazały, jak silne są

112

Można by powiedzieć, że na przykład Bank Światowy działa tu w myśl jakiegoś

publicznie nigdy niewyartykułowanego hasła — „nasze pieniądze, nasze cele i meto-
dy”.

152

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

te elementy kultury organizacyjnej i jak trudno jest wprowadzić inne regu-
ły strukturalizujące działania urzędników. Powyższe trzy zasady są bowiem
uznawane przez urzędników organizacji za „naturalne” i oczywiste (Niel-
son, Tierney i Weaver 2006).

•

Organizacja posiada umiejętność wysyłania impulsów strategicz-
nych

Przykładem globalnego impulsu strategicznego, ktory do dziś deter-

minuje środowisko działania organizacji międzynarodowych, jest tzw.
Konsensus Waszyngtoński

113

. Program ten zawiera komplet wytycznych

dotyczących makroekonomii, z których najważniejsze są trzy — prywa-
tyzacja, deregulacja i liberalizacja. Konsensus został wprowadzony w ży-
cie po raz pierwszy w latach 80. w Ameryce Łacińskiej, na zlecenie Banku
Światowego i MFW. Organizacje te zakładały, że taki program jest odpo-
wiedni dla krajów rozwijających się, i uzależniały pomoc gospodarczą od
woli wprowadzania zasad programu do gospodarki i polityki tych krajów.
Wprowadzenie zasad Konsensusu miało dać w efekcie lepiej zarządzaną
na poziomie makroekonomii gospodarkę krajową, otwartą na bezpośred-
nie inwestycje, ze zreformowanym systemem podatkowym, o silnej dyscy-
plinie wydatków publicznych i stabilnej walucie (Held 2005: 98; Chomsky
2000; Painter 2005)

114

. Wprowadzenie zasad Konsensusu do dziś utrzymu-

je stan, w którym MFW i Bank Światowy są ośrodkami współdecydujący-
mi o słuszności strukturalnych działań na przecięciu polityki i gospodarki
(por. Jasiecki 2004a: 295)

115

113

Termin ten wprowadził do dyskursu John Williamson w 1990 roku, ale wytycz-

ne zawarte w programie Konsensusu obowiązywały znacznie wcześniej, chociaż nie
pod tą nazwą. Przymiotnik „Waszyngtoński” odnosi się z jednej strony do geografi cz-
nej lokalizacji organizacji systemu ONZ zaangażowanych w ten program, a z drugiej
strony do powiązania programu ze strategicznymi celami geopolityki Stanów Zjedno-
czonych (Held 2005: 98-99).

114

Niestety w wielu krajach rozwijających się oraz krajach postkomunistycznych

program Konsensusu Waszyngtońskiego przyniósł odwrotne skutki, co naraziło orga-
nizacje międzynarodowe na falę krytyki i oskarżenia o celowe niszczenie tych krajów
(Chomsky 2000; Stiglitz 2002).

115

Jednym z przykładów takich działań jest strategia partnerstwa publiczno-pry-

watnego, któremu poświęcam dużo miejsca w dalszym rozdziale.

153

PODMIOTY GLOBALIZACJI

3.3.1. Oranizacje międzynarodowe — inicjatorzy norm czy globalne

„pasy transmisyjne”?

Mimo pojawienia się autonomizujących mechanizmów budujących glo-
balną podmiotowość organizacji międzynarodowych organizacje te nadal
funkcjonują na zasadach innych niż PPA. Dzieje się tak przede wszystkim
z powodu ich prawnie uregulowanych relacji z agendami rządowymi po-
szczególnych państw i ich formalnych związków z aparatem urzędów wyko-
nawczych państw. W przeciwieństwie do PPA nawet jeśli mają duży zakres
swobody działania, są zawsze formalnie związane z państwami i rządami.

Kluczowym dla prowadzonej tu analizy problemem jest kwestia uru-

chamiania określonych procesów należących do podmiotowych aspektów
globalizacji. Czy na przykład tzw. kryteria wykonawcze, nakładane na kra-
je ubiegające się o pożyczkę z Banku Światowego i MFW (Jasiecki 2004:
290-291), zostały wymyślone w ramach tych organizacji? Czy też może
organizacje te są tylko przekaźnikami pomysłów powstałych w sektorze
prywatnym? Pomysłów, które czynią z sektora prywatnego benefi cjentów
wprowadzanych reguł? Czy może raczej kryteria te płyną ze środowiska
administracji państwowych? Manuel Castells stawia tezę, że organizacje
międzynarodowe, jak właśnie MFW lub Bank Światowy, coraz częściej są
„agentami samych siebie” (Castells 2009: 301).

W interesie wszystkich organizacji międzynarodowych jest utrzyma-

nie pewnej dozy kosmopolityzmu, dzięki któremu przekonanie o istnieniu
wspólnych problemów legitymizuje podejmowane działania

116

. Kosmopo-

lityzm pozwala na poszerzanie zakresu działania (na przykład dziś instytu-
cje UE defi niują bardzo wiele drobiazgowych problemów jako „wspólne”,
ponadnarodowe — między innymi standardy zdrowotne, ekologiczne są
wyrazem swoistego kosmopolityzmu „do wewnątrz” w ramach UE). Jak pi-
sze Barry K. Gills, idea Kosmopolis (płynąca oczywiście wprost z kosmopo-
lityzmu) zakłada powstanie nowego ładu globalnego opartego na równości
dystrybucji władzy i zasobów oraz na poszanowaniu różnic kulturowych
(Gills 2005). Wydaje się, że konstatacje płynące z obserwacji sposobów
realizacji podmiotowości organizacji międzynarodowych nie skłaniają ra-
czej do poglądu, jakoby organizacje te zbliżały nas do modelu Kosmopolis.

Organizacje międzynarodowe podejmują (dzięki posiadanym kapita-

łom) działania mające na celu tworzenie ram regulujących problem sze-
roko pojmowanej mobilności. Na przykład powołane przez WTO prawa

116

Na temat międzynarodowego oddziaływania idei kosmopolityzmu piszą mię-

dzy innymi James Brassett i Dan Bulley (2007).

154

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

dotyczące własności intelektualnej, tzw. TRIPS

117

, nakładają szereg reguł

kontrolujących na metapoziomie globalny przepływ idei (poprzez ochro-
nę produktów kultury masowej), nowych technologii (patentów) czy —
w szerokiej perspektywie — nawet kwestie rozprzestrzeniania się chorób
zakaźnych

118

. UE poprzez wdrażany system kontroli Schengen kontrolu-

je przepływ ludzi na swoim obszarze, a poprzez mechanizm Europejskie-
go Systemu Monetarnego kreuje narzędzia kontroli przepływów fi nanso-
wych (Puetter 2007).

Splot dużych zasobów fi nansowych, kapitału symbolicznego i społecz-

nego może pozwalać organizacjom na uruchamianie procesów o charak-
terze globalnym i proponowanie międzynarodowych norm. Cele stawia-
ne przez same organizacje (na przykład nadzór nad regułami globalnego
handlu — WTO, nadzór nad regułami systemu bankowego — BIS, kon-
trola działań zbrojnych w północnej hemisferze — NATO) sugerują, że
mamy do czynienia z podmiotami, które chcą regulować ważne procesy
społeczne. Aby realizować ten cel, organizacje przedstawiają prawne re-
guły i inicjują powoływanie instytucji nadzoru w ramach swoich struk-
tur. Nie można zatem odmówić im podmiotowości i autonomiczności. Po-
zostaje jednak pytanie, komu wzmacniane normy służą, a więc w czyim
interesie działają organizacje międzynarodowe (tamże: 293)? Czy na przy-
kład regulacje TRIPS zostały zaplanowane jako prawo poszerzające wła-
dzę WTO, czy może od początku zostały zaplanowane pod kątem korzyści
fi nansowych TNK? Być może należy przyjąć, że mamy tu raczej do czynie-
nia z czymś na kształt „kontroli trzeciego stopnia” Adama Podgóreckiego
(1976: 19; por. Zybertowicz 2009), gdy formalne instytucje:

zostają potraktowane jako środki do realizacji nie tych celów, które zo-
stały im wyznaczone przez te systemy społeczno-polityczne, w ramach
których egzystują, ale przez grupy społeczne lub jednostki używające
ich dla celów autonomicznie przez siebie zdefi niowanych.

W takim przypadku organizacje międzynarodowe rozciągają kontrolę

trzeciego stopnia, tworząc własne reguły, własne metody działania wykra-

117

TRIPS (Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights) —

międzynarodowe porozumienie handlowe dotyczące ochrony praw własności intelek-
tualnej zawarte w 1994 roku na zakończenie rundy urugwajskiej (źródło: www.wto.
org/english/thewto_e/whatis_e/tif_/agrm7_e.htm, dostęp: luty 2008).

118

TRIPS nakłada między innymi surowe kary za kopiowanie leków. Jak twierdzą

niektórzy autorzy (zob. Stiglitz 2005), przyczynia się to do zwiększenia zachorowań na
najgroźniejsze choroby zakaźne w krajach Trzeciego Świata. Na chronione patentami
(a więc drogie) leki mogą pozwolić sobie kraje Centrum.

155

PODMIOTY GLOBALIZACJI

czające poza ofi cjalne i transparentne schematy. Do pytania o interes leżący
u fundamentów inicjowanych regulacji powrócimy w następnych rozdzia-
łach, gdy będziemy analizować problem interakcji między PPA, organiza-
cjami międzynarodowymi i państwami narodowymi.

3.4. Państwa narodowe jako podmioty globalizacji

Podobnie jak w przypadku organizacji międzynarodowych podmioto-
wość państwowa rozpatrywana jest tu z punktu widzenia funkcjonowania
PPA jako centralnej kategorii książki. Funkcjonowanie PPA „poza pań-
stwem” (jak pisali cytowani wcześniej Josselin i Wallace) jest bowiem wy-
soce problematyczne. Globalna infrastruktura umożliwia PPA działanie
przekraczające granice państw, działanie ponadgraniczne, pozbawione li-
mitów wynikających z jednego systemu prawa czy jednej struktury spo-
łecznej. Istnienie tej infrastruktury pomaga zatem przełamywać lokalne
ograniczenia. Nie zmienia to jednak faktu, że państwa istnieją, a wszelkie
transnarodowe organizacje muszą się z tym faktem liczyć. Funkcjonowa-
nie „pozapaństwowe”, dając PPA możliwość ominięcia pewnych lokalnych
ograniczeń (na przykład polityczno-prawnych czy ekonomicznych), nie
daje jednak możliwości całkowitego pominięcia państwa

119

Należy się tu pewna uwaga terminologiczna. Przez termin „państwo

narodowe” (nation state) rozumiem formę organizacji politycznej ukształ-
towaną w wyniku oświeceniowych projektów fi lozofi i polityki (między
innymi Johna Locke’a, Th

omasa Hobbesa), tradycji monarchii absoluty-

stycznych oraz kulturowo-gospodarczej ewolucji cywilizacji europejskiej
polegającej na zastąpieniu feudalnej formy władzy elementami demo-
kracji (Kamiński i Kamiński 2004: 107-108). Państwo narodowe to or-
ganizacja polityczna działająca na określonym obszarze geografi cznym,
egzekwująca prawo do kontroli i panowania nad społeczeństwem zamiesz-
kującym ten teren (Held 2000c: 48-51, 219). Jest to w założeniu byt poli-
tyczny, w którego ramach dana społeczność poprzez złożone formy ad-
ministracji i wewnętrzne relacje władzy determinuje własny los i własne
działania (tamże: 214).

Dyskurs globalizacyjny często podejmuje problem pozycji państwa na-

rodowego we współczesnym świecie (zob. Castells 2004c; Giddens 1999b;

119

Jest tak chociażby dlatego, że PPA muszą gdzieś mieć swoją siedzibę, bo glo-

balna infrastruktura jest raczej wirtualna niż realna. A ulokowanie siedziby w danym
państwie nakłada już pewne ograniczenia natury prawno-administracyjnej, właściwe
dla tego państwa.

156

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

Beck 2005; Staniszkis 2003a). Literatura dotycząca roli państwa w dobie
globalizacji w wielu przypadkach skłania się do postawienia tezy o wyco-
faniu państwa (retreat of the state, zob. Strange 1996, 1997), jego osłabieniu
i niemocy w świetle szybko zmieniających się konfi guracji wpływów trans-
narodowych podmiotów (por. Martin i Schumann 1999). Jeśli przyjąć kon-
cepcję podmiotowości organizacyjnej przedstawioną w drugim rozdziale,
to należy uznać, że państwa narodowe mogą być uznane za podmioty glo-
balne. Pytanie brzmi: Czy wszystkie państwa?

W odpowiedzi na pytanie o podmiotowość globalną państw zapro-

ponowana poniżej typologia państw narodowych została stworzona wła-
śnie z myślą o różnicach w zakresie posiadanej podmiotowości organi-
zacyjnej. Typologię tę tworzą trzy typy państw: państwa-katalizatory,
państwa przechwycone i państwa upadłe. Punktem odniesienia dla po-
niższej propozycji były oczywiście funkcjonujące w dyskursie politolo-
giczno-socjologicznym typologie państw, a wśród nich w szczególności
następujące koncepcje

120

1. „Miękkie państwo” — jak w wywiadzie powiedział Jerzy Hausner

(2008; por. Hausner i Marody 2000):

Miękkie państwo to takie, które z jednej strony ma niewiel-
ką zdolność wypełniania swoich niezbywalnych funkcji, jak na
przykład egzekucja prawa czy realizowanie wielkich projektów
infrastrukturalnych. Z drugiej strony przejawia skłonność do
przejmowania zadań, które przynależą obywatelom. Takie pań-
stwo szuka klientów, a unika obywateli.

2. „Silne państwo” — Francis Fukuyama defi niuje takie państwo jako

organizm nie tylko zdolny do realizacji zadań typowych dla pań-
stwa narodowego (edukacja, rządy prawa itp.), ale przede wszyst-
kim zdolny do narzucania reguł, zasad uznanych przez siebie za
pożądane i do wdrażania własnych polityk (Fukuyama rozróżnia
„możliwości” państwa i jego „siłę” — scope and strenght — Fuku-
yama 2004).

3. Państwa Centrum, Półperyferii i Peryferii — przywołana w części

pierwszej koncepcja Immanuela Wallersteina, pokazująca zależno-
ści między poziomami rozwoju krajów w różnych częściach świata

120

Wśród innych ciekawych typologii państw, które jednak nie stały się dla mnie

punktem odniesienia, jest koncepcja Ulricha Becka państw etnicznych, liberalnych
i transnarodowych (Beck 2005: 321-328).

157

PODMIOTY GLOBALIZACJI

oraz strukturalne ograniczenia rozwoju krajów słabiej rozwiniętych
gospodarczo i cywilizacyjnie.

4. Państwo sieciowe — w koncepcji Manuela Castellsa etap rozwo-

ju państwa narodowego, który oznacza akceptację konieczności
współzależności suwerena (państwa) od zewnętrznych struktur
i sieci aktorów (Castells 2009: 323-330). Państwo sieciowe budu-
je swoją pozycję poprzez płynne przechodzenie między różnymi
„węzłami władzy” i płynną realizację swoich interesów w zależno-
ści od poziomu suwerenności, na jaki pozwalają sieci, w których
uczestniczy.

3.4.1. Państwa-katalizatory

Państwa-katalizatory (catalytic states) to termin ukuty przez Michaela Lin-
da, który przywołuję za książką Lindy Weiss Th

e Myth of the Powerless State.

Governing the Economy in a Global Era (1998: 209). Są to, jak pisze sama
Weiss, państwa:

starające się osiągnąć swoje cele, polegając mniej na własnych zasobach,
a więcej na osiąganiu dominującej pozycji w koalicjach z innymi pań-
stwami, transnarodowymi instytucjami lub grupami prywatnego sek-
tora (tamże).

Kategoria państw-katalizatorów obrazuje podmiotowe działania podej-

mowane przez niektóre państwa, działania budujące ich pozycję między-
narodową. Państwa-katalizatory przyjmują aktywną postawę wobec proce-
sów zmiany i podejmują działania zmierzające do umocnienia ich wpływu
na te procesy. Jak pisze Michael Lind:

Państwo-katalizator stara się odgrywać kluczową rolę w ukierunko-
waniu konkretnej strategii koalicyjnej i osiągnięciu przez nią sukcesu,
państwo to pozostaje jednak raczej niezależne od innych uczestników
koalicji, bez względu na to, czy są nimi inne rządy, fi rmy czy nawet [...]
społeczeństwo (Lind 1992: 3, cyt. za: Weiss 1998: 209).

Państwa-katalizatory to według Weiss kraje, które z sukcesem są podłą-

czone pod system UE, ASEAN czy NAFTA. Przykładami są Niemcy, Fran-
cja, Japonia, USA, Wielka Brytania, Australia, a więc państwa, które potra-
fi ą wykorzystać uczestnictwo w organizacji międzynarodowej dla uzyskania
potrzebnych zasobów, bez zbytniej utraty samosterowności (tamże: 210).

158

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

Takie „katalizatory” posiadają między innymi zdolność do delegowania
na forum organizacji międzynarodowych problemów, których same by nie
rozwiązały. Angażują wówczas innych w działania, gdy jest to dla nich ko-
rzystne (tamże: 211). Koalicje inicjowane przez państwa-katalizatory to za-
tem bardziej lub mniej trwałe sojusze z innymi państwami i prywatnymi
podmiotami. Zawierane są na czas realizacji określonego zadania. Koalicje
te nie muszą mieć charakteru prawnej, spisanej umowy. Mogą opierać się
na przykład na nieformalnym porozumieniu przywódców.

Do grupy państw-katalizatorów należą wysoko uprzemysłowione kra-

je (głównie członkowie OECD, chociaż nie wszystkie, na przykład Polska,
chociaż jest w OECD, nadal nie ma moim zdaniem statusu państwa-ka-
talizatora). Zauważamy jednak, że w ciągu ostatnich 10 lat do grupy tej
„awansowały” na pewno dwa państwa — Chiny i Indie. Dziś niezwykle
skutecznie wykorzystują one narzędzia ekonomiczne i polityczne do reali-
zacji własnej podmiotowości.

PRZYKŁAD — CHINY JAKO PAŃSTWO-KATALIZATOR

Chińska Republika Ludowa jest dziś obok USA i Francji najwięk-
szym partnerem handlowym kontynentu afrykańskiego. Tylko po-
między rokiem 2002 a 2003 handel chińsko-afrykański podwoił
się i osiągnął wartość 18,5 mld dolarów. W roku 2005 zaś war-
tość obrotów handlowych między tymi regionami wzrosła aż do
32 mld dolarów. Chiny importują dziś afrykańską ropę i minera-
ły. Zakładają tam również swoje zakłady produkcyjne. Przy tym
nie interweniują w polityczne sprawy wewętrzne, dostarczając jed-
nocześnie kompleksowego wsparcia gospodarczego. Przykładowo
Angoli, która eksportuje 25% swojej ropy do Chin, Pekin zaofe-
rował wart 2 mld dolarów pakiet pożyczek i pomocy w rozbudo-
wie infrastruktury drogowej, szkół, szpitali (Pan 2007; por. Brookes
i Shin 2006).

Chiny, budując swoją pozycję na kontynencie afrykańskim, ko-

rzystają z takich narzędzi wpływu, jak szerokie koalicje z afrykań-
skim biznesem, ale również wykorzystują instrumentarium organi-
zacji międzynarodowych, angażując prawie 1500 swoich żołnierzy
w operacje pokojowe ONZ w Afryce czy anulując 10 mld dolarów
afrykańskich długów wobec Chin (Servant 2005).

W Afryce Chiny odgrywają dziś kluczową być może rolę, okre-

ślając na nowo pozycję tego kontynentu w globalnym systemie pro-
dukcji (na przykład w Afryce produkuje się część tekstyliów chiń-

159

PODMIOTY GLOBALIZACJI

skich, obchodząc w ten sposób kontyngenty europejskie na ten typ
chińskich towarów — Pan 2007). Jako państwo-katalizator Chiny
budują szeroki wachlarz stowarzyszonych organizacji (na przykład
African Human Resources Development Fund), które wspomaga-
ją realizację interesów państwa chińskiego. Dzięki ważnej pozycji
w Radzie Bezpieczeństwa ONZ budują w Afryce swój pozytywny
obraz i społeczny kapitał, wprowadzając nowe standardy współpra-
cy z lokalnymi władzami, odmienne na przykład od kolonizator-
skich tendencji Francji i francuskich korporacji (Hari 2007).

Scharakteryzowany tu typ państwa narodowego posiada wszelkie umie-

jętności właściwe dla globalnego podmiotu. Państwa-katalizatory skutecz-
nie rozpoznają potrzebne im zasoby (surowce, obszary wpływu jako sym-
boliczny „surowiec” — przykładem są działania amerykańskie i rosyjskie
w walce o sferę wpływów wokół Morza Kaspijskiego — Klare 2002: 81-
-108), konwertują je (na przykład Indie wykorzystują jako zasób ekono-
miczny swoją mniejszość etniczną zamieszkującą wybrzeże Kenii — Chua
2004: 112-115), wyznaczają nowe trendy w technologiach (jak Japonia, któ-
ra przez dużą część lat 80. i 90. XX wieku wysyłała impulsy strategiczne do-
tyczące nowych technologii — Weiss 1998: 196-202).

Między innymi właśnie ze względu na takie procesy Antoni Z. Kamiń-

ski i Bartłomiej Kamiński, opisując problem korupcji w skali globalnej,
stwierdzają, że tezy o wycofaniu państwa są zbyt daleko posunięte. Przy-
chylają się raczej do tezy przeciwnej i przytaczają myśl Martina Wolfa, że:

globalizacja następuje nie za sprawą losu, lecz wyboru lub wielkiej licz-
by wyborów dokonanych przez państwa narodowe. Może ona [globali-
zacja — J.S.-J.] pogłębiać się tylko o tyle, o ile zezwolą na to rządy naro-
dowe (Kamiński i Kamiński 2004: 105).

Warto zwrócić tu uwagę, że państwa wykazujące cechy fukuyamow-

skiego silnego państwa, zachowują się w sposób właściwy dla krajów Cen-
trum (w świetle koncepcji Wallersteina). To znaczy budują takie struktury
w gospodarce, które czynią z nich benefi cjentów, przerzucając jednocześnie
koszty do krajów Półperyferii i Peryferii. W ten sposób powstają struktu-
ry zależności między tymi sferami, które wymagają ogromnego wysiłku do
ich przezwyciężenia (czego przykładem w ostatnich dziesięcioleciach stały
się oczywiście Chiny i Indie).

160

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

3.4.2. Państwa przechwycone

Drugim typem państw są tzw. państwa przechwycone (captive state). Jeden
z raportów Banku Światowego z roku 2000 podaje:

Wszystkie formy zawłaszczenia państwa skierowane są na uzyskanie od
państwa renty dla małej grupy jednostek, co potencjalnie może spo-
wodować ogromne straty dla społeczeństwa jako całości (World Bank
2000: XV-XVI, cyt. za: Kamiński i Kamiński 2004: 128).

Jak piszą Antoni i Bartłomiej Kamińscy (2004), zjawisko przechwyce-

nia państwa (state capture) polega na zawłaszczaniu sfery publicznej, często
z zastosowaniem praktyk korupcyjnych, co prowadzi do zniekształcania
reguł funkcjonowania państwa w sposób korzystny dla grupy przechwy-
tującej (tamże). Efektem takich praktyk jest właśnie przechwycone pań-
stwo, a więc podmiot działający, realizujący określone potrzeby obywateli
(w przeciwieństwie do państwa upadłego, o którym poniżej), ale w swoim
rdzeniu pracujący głównie na rzecz nieformalnych grup, które decydują
o wprowadzaniu korzystnych dla siebie reguł życia politycznego i gospo-
darczego (zob. Afeltowicz 2010; por. Monbiot 2000).

Grupami, które mogą prowadzić do przechwycenia państwa, bywają

PPA, zwłaszcza gdy ich interesy grupowe są odmienne od określonych
interesów państwowych. PPA, zmierzając do realizacji swoich interesów,
mogą wykorzystać struktury administracyjne, polityczne czy ekonomicz-
ne słabszych państw. Janine Wedel, opisując zjawisko przechwycenia pań-
stwa, wskazuje na proces „wplatania” nieformalnych sieci powiązań w le-
galny system państwowy. Nieformalne grupy interesów — próbując stać się
niewidzialne w ten sposób dla reszty społeczeństwa — „podłączają się” pod
legalne instytucje, co pomaga im osiągać założone cele (Wedel 2007: 93;
por. Łoś i Zybertowicz 2000).

W państwie przechwyconym splot legalnego i nielegalnego realizuje się

zatem na korzyść tego ostatniego. Podmiotami decyzyjnymi stają się zaś
nieformalne kliki, które formułują zasady działania w państwie w spo-
sób korzystny dla siebie, drenując zasoby publiczne i wykorzystując je
do własnych celów. Zjawisko konfl iktu interesów staje się w takim przy-
padku mechanizmem tolerowanym, który nie skłania żadnych aktorów do
podjęcia przeciwdziałających konfl iktom działań (Wedel 2007: 95-98).

Proces przechwytywania państwa dokonuje się poprzez stworzenie spe-

cyfi cznego połączenia prywatnych dążeń z publicznymi zasobami. Zjawi-
sko to przedstawił między innymi Krzysztof Jasiecki, analizując sploty biz-
nesu i polityki w Polsce po 1989 roku (zob. Jasiecki 2002, 2004b, 2005).

161

PODMIOTY GLOBALIZACJI

Jasiecki między innymi pokazał typy strategii działania środowisk gospo-
darczych, prezentując, jak „naturalnym” elementem tych strategii stały się
nieformalne powiązania biznesu ze światem polityki (2004a: 329). W wy-
niku powstania sieci takich powiązań publiczne zasoby (na przykład fi rmy
z udziałem skarbu państwa, państwowe kontrakty) mogą być przechwyco-
ne przez nieformalne grupy interesów powstałe w danym państwie. Gru-
py te wykorzystują znajomość lokalnych realiów oraz swoje ukryte zaso-
by, często w postaci starych klientelistycznych sieci (Jasiecki 2002: 208-217;
por. Jarosz 2004). W ten sposób uzyskują wpływ na gospodarkę i politykę,
który można określić mianem swoistej „kolonizacji” państwa (Jasiecki, Mo-
lęda-Zdziech i Kurczewska 2006: 220).

Przechwycenie publicznych zasobów w gospodarce może się dokonać

przez legalny lobbing, sponsoring partii czy porozumienia handlowe pro-
wadzone przez nieformalne sieci biznesowo-polityczne (Jasiecki 2004a:
335-337). Jak pokazuje George Monbiot (2000), lokalni politycy i nomadzi
instytucjonalni mogą na drodze prawie zupełnie legalnych metod działania
przechwycić publiczne zasoby. Kluczowym aspektem procesów przechwy-
tywania państwa jest powstanie systemu gospodarczo-politycznego, który
się charakteryzuje:

1) niższym niż w państwach-katalizatorach rozwojem gospodarczym;
2) ograniczoną suwerennością na polu artykulacji decyzji o kierun-

kach rozwoju;

3) ograniczonym zakresem realizacji potrzeb społecznych;
4) zmniejszającym się zakresem oddziaływania sektora publicznego na

rzecz zwiększenia roli sektora prywatnego.

Państwa przechwycone nie uzyskują globalnej podmiotowości, po-

nieważ w wyniku przeniknięcia ich struktur przez nieformalne grupy
zdolność tych państw do tworzenia impulsów strategicznych, a więc
umiejętność tworzenia dla siebie między innymi sprzyjającego środo-
wiska działania, jest prawie żadna. Poziom uczestnictwa państw prze-
chwyconych w ponadnarodowych relacjach również jest niski i wiąże się
zazwyczaj z udziałem w koalicjach inicjowanych przez państwa-kataliza-
tory. Państwa przechwycone nadal są jednak uczestnikami procesów mię-
dzynarodowych i są rozpoznawane przez organizacje międzynarodowe
jako stabilni partnerzy. Przykładami takich państw są między innymi Pol-
ska, Meksyk, Bułgaria, Kazachstan, Argentyna, a więc kraje, które ciągle
zmagają się z niedokończonym kapitalizmem

121

objawiającym się niepeł-

nym zmodernizowaniem otoczenia instytucjonalnego gospodarki, a także
instytucjami regulacyjnymi przejętymi przez grupy interesów (zjawisko

121

Jak określiła to Jadwiga Staniszkis w książce Postkomunizm (2001).

162

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

regulatory capture opisane przez George’a J. Stieglera — zob. Afeltowicz
2010

122

), a mimo to są częścią organizacji regionalnych (UE, NAFTA, Mer-

cosur) i sprawnie realizują podstawowe zadania państwa narodowego.

Kraje te zatem, używając terminologii Fukuyamy, mają liczne możliwo-

ści (scope), ale brakuje im ciągle siły (strenght) do wprowadzania własnych
polityk lub do bycia liderem na arenie regionalnej czy międzynarodowej

123

Wykazują również cechy właściwe dla opisanego przez Hausnera i Marody
„miękkiego państwa”.

PRZYKŁAD — MEKSYK JAKO PAŃSTWO PRZECHWYCONE

Meksyk jako kraj członkowski NAFTA i bezpośredni sąsiad Stanów
Zjednoczonych od lat zmaga się z problemem przechwycenia pań-
stwa. Wysoki poziom korupcji w sektorze publicznym doprowadził
do tego, że utrwaliły się niedobre praktyki w administracji — na przy-
kład proces podejmowania decyzji bywa rzadko dokumentowany
w całej rozciągłości. Niejasne procedury wyboru publicznych kontra-
hentów prowadzone są w Meksyku często przy minimalnej dokumen-
tacji, co utrudnia dotarcie do prawdziwych decydentów (Strength-
ening Bank Group Work in Governance and Anticorruption 2006).
Gospodarcze i polityczne elity Meksyku stanowią środowisko zinte-
growane kulturowo, które podobnie jak to dzieje się w wielu innych
latynoamerykańskich krajach, nie podejmuje prób zniwelowania spo-
łecznych dystansów w swoich relacjach z resztą społeczeństwa. Nie-
formalne grupy interesów funkcjonują we wszystkich sektorach, po-
wodując, że wiele publicznych zadań nie jest realizowanych w stopniu
społecznie oczekiwanym (między innymi w edukacji i usługach ko-
munalnych) (Democratic Governance in Mexico 2007).

Charakterystyczne dla większości przechwyconych państw jest

zastępowanie publicznych monopoli monopolami prywatnymi.
W Meksyku, podobnie jak w Polsce, największa sieć telekomuni-
kacyjna została sprywatyzowana, ale nie zmieniło to jej monopoli-
stycznej pozycji (tamże: VIII).

122

Łukasz Afeltowicz jako przykład działania regulatory capture, a jednocześnie

state capture pokazuje polski przypadek afery związanej z tzw. trójkątem Buchacza,
w której wyniku wąska grupa interesów przywłaszczyła sobie (używając funkcji urzęd-
niczych) mienie publiczne (Afeltowicz 2010: 92).

123

W przypadku Polski widać to po zakończeniu okresu prezydencji w UE, któ-

ra nie przełożyła się na zmianę pozycji negocjacyjnej Polski w sprawach strefy euro.

163

PODMIOTY GLOBALIZACJI

Meksykańską politykę wewnętrzną charakteryzuje tendencja do

utrzymywania enklaw ustabilizowanej władzy, takich jak media, po-
licja czy sądownictwo, gdzie zmiany zachodzą bardzo powoli, a efek-
tywność działania nie jest istotnym czynnikiem (tamże: 22-45).

Meksyk jako państwo przechwycone nie jest liderem zmian ani

w swoim regionie, ani w skali międzynarodowej. Niski poziom zaufa-
nia społecznego, wysoki wskaźnik korupcji nie sprzyjają zaś rozwojo-
wi społecznemu, innowacjom technologicznym czy organizacyjnym.
Na szerszą skalę czynniki te blokują też możliwości Meksyku pełnego
wykorzystania szans płynących z członkostwa w NAFTA.

3.4.3. Państwa upadłe

Trzeci typ państw to tzw. państwa upadłe (collapsed, failed states). W ich
przypadku należy mówić raczej o fragmentarycznych (szczątkowych)
strukturach politycznych, które często nie wypełniają najważniejszych
funkcji przynależnych państwu. Państwo upadłe bywa państwem jedynie
z nazwy. Jego obywatele

124

nie mogą liczyć na żadne wsparcie ze strony

instytucji publicznych (takim państwem jest na przykład Sudan, którego
agendy rządowe w zasadzie nie realizują obecnie prawie żadnej polity-
ki systemowej) (Shaoguang 2003). W takich krajach interesów obywateli
i ich potrzeb społecznych nie da się realizować poprzez politykę instytu-
cji państwowych.

PRZYKŁAD — SOMALIA JAKO PAŃSTWO UPADŁE

Zjawiskiem ujawniającym zakres niemożności prowadzenia po-
lityki jest w przypadku Somalii problem okrętów zagranicznych,
które swobodnie wpływają na wody terytorialne tego kraju, by
wylać tam do morza toksyczne odpady będące efektem eksploata-
cji statku. Czasem te toksyczne odrzuty to nawet całe wraki okrę-
tów porzuconych na wodach terytorialnych Somalii. Jak dotąd
agendy somalijskie nie potrafi ły zająć się tym poważnym z punk-

124

Wydaje się zresztą, że w przypadku collapsed states trudno nawet mówić

o „obywatelach”, bo w obliczu braku polityki państwowej poczucie obywatelstwa nie
ma szans się wykształcić. Trzeba by więc raczej mówić o „osobach zamieszkujących
teren danego państwa”.

164

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

tu naruszenia prawa międzynarodowego i zasad ekologii proce-
derem

125

Innym przejawem upadku somalijskiego państwa jest zjawisko

piractwa, które zwłaszcza w ostatnich kilku latach przybrało skalę
trudną do ignorowania. Coraz zuchwalsze porwania okrętów prze-
pływających u wybrzeży Somalii stały się swoistą branżą lokalnej
gospodarki. Szacuje się, że w roku 2008 ugrupowania somalijskich
piratów otrzymały około 150 mln dolarów jako okupy za porwa-
ne statki

126

. A zarobione w ten sposób środki bywają prane przez

inwestycje na rynku nieruchomości w sąsiedniej Kenii, gdzie, jak
się uważa, to właśnie inwestorzy-piraci spowodowali wzrost cen na
tym rynku

127

Według „Indeksu upadłych państw” przedstawionego przez portal Fo-

reign Policy, pierwszą dziesiątkę tworzą w kolejności od pierwszego miej-
sca: Sudan, Irak, Somalia, Zimbabwe, Czad, Wybrzeże Kości Słoniowej,
Kongo, Afganistan, Gwinea, Haiti. Jak piszą twórcy tego indeksu, upadek
państwa charakteryzuje 12 wskaźników — między innymi korupcja, prze-
stępczość, niezdolność do zbierania podatków, przymusowe przesiedlenia
obywateli, kryzys gospodarczy, wysoki poziom nierówności społecznych,
brak realizacji zadań publicznych, zniszczenie środowiska, ale również od-
pływ wykształconych obywateli (tzw. drenaż mózgów). Do tego nakłada się
zewnętrzna interwencja (zbrojna lub gospodarcza) i łamanie praw człowie-
ka. Kluczowym czynnikiem jest fakt, iż na terytorium upadłego państwa
administracja publiczna nie panuje już nad podległym ofi cjalnie obszarem
geografi cznym (granice są płynnie przekraczane i niekontrolowane), roz-
wijają się władze klanowe, użycie siły bywa ulokowane w prywatnych rę-
kach (Th

e Failed States Index 2007).

Upadłe państwa stanowią zagrożenie nie tylko dla swoich obywateli. Eu-

ropejska Strategia Bezpieczeństwa ocenia, że problem „upadku państwa” jest
jednym z ważniejszych zagrożeń współczesności, podkreślając w szczegól-
ności potencjalne zagrożenia płynące z tego procesu dla UE. Upadek pań-
stwa prowadzi bowiem do rozkładu sektora bezpieczeństwa w danym kraju,
co sprzyja pojawieniu się — a następnie wzmocnieniu — grup przestęp-
czych i terrorystycznych, które później infi ltrują państwa rozwinięte (Batt

125

Źródło: http://www.newscientist.com/article/mg13518390.400-toxic-waste-adds-

to-somalias-woes-.html (dostęp: kwiecień 2010).

126

Źródło: www.afryka.org/?showNewsPlus=3415 (dostęp: styczeń 2010).

127

Źródło: www.afryka.org/?showNewsPlus=4832 (dostęp: styczeń 2010).

165

PODMIOTY GLOBALIZACJI

i Lynch 2004). Słabe państwa stanowią zatem duże obciążenie dla globalne-
go systemu organizacji międzynarodowych. Państwa te wymagają nieustan-
nego monitorowania i pomocy. Ich znaczenie wzrasta jednak, gdy na ich
obszarze znajdują się cenne surowce. Wówczas państwa-katalizatory mogą
podjąć próby stworzenia stabilnych enklaw, wspomagających eksploatację
określonych surowców (Klare 2002; zob. Stulberg 2005).

3.4.4. Państwo jako podmiot globalizacji?

Z przedstawionych typów współczesnych państw narodowych wyła-
nia się obraz organizmu państwowego, który może być podmiotem glo-
balnym. Jest to państwo-katalizator. W przeciwieństwie do państw prze-
chwyconych czy upadłych państwa-katalizatory działają według formuły
pozwalającej im na korzystanie z procesów globalizacji w sposób dla sie-
bie dogodny

128

, wykazując cechy „silnego państwa” (w kategoriach Fu-

kuyamy). Państwa te potrafi ą wykorzystać posiadane zasoby (na przykład
technologie powstające w fi rmach z udziałem skarbu państwa) do zdo-
bywania dalszych zasobów. Kraje te aktywnie działają na forach organi-
zacji międzynarodowych i przede wszystkim systemowo podchodzą do
problemu wykorzystywania swojej międzynarodowej obecności (działają
ponadnarodowo)

129

. Gdy dziś mówimy o świecie wielobiegunowym

i o braku jednego mocarstwa globalnego, być może kategoria państwa-ka-
talizatora może służyć jako kategoria zastępcza wobec tradycyjnego „im-
perium” (por. Staniszkis 2003a: 151-163).

Podobnie jednak jak w przypadku organizacji międzynarodowych pań-

stwa-katalizatory działają na polach obsługiwanych przez PPA. Przecinające
się drogi TNK i dyplomacji państwowej, zatrudnianie fi rm PR przez admi-
nistracje państwowe — między innymi takie procesy skłaniają do namysłu
nad tym, czyje interesy reprezentuje państwo. W sytuacji, gdy przedsiębior-
cy tworzą sieci dystrybucyjne uwzględniające kraj pochodzenia kooperan-
tów, gdy międzynarodowe banki komercyjne faworyzują wnioski kredyto-
we wielkich korporacji ze swoich rodzimych krajów (Stiglitz 2006: 194),
oddziaływania PPA i państw się mieszają.

128

Jak pokazuje w książce Gry o przyszłe światy Lech Zacher (2006), najsilniejsze

mocarstwa podejmują liczne działania zmierzające w kierunku przewidzenia przy-
szłych trendów gospodarczych i politycznych.

129

Tak na przykład działali szwedzcy dyplomaci, gdy przy każdej okazji zachwa-

lali w Polsce samoloty wielozadaniowe Gripen (Jasiecki, Molęda-Zdziech i Kurczew-
ska 2006: 216).

166

PODMIOTY GLOBALNE: MECHANIZMY REALIZACJI PODMIOTOWOŚCI, STRATEGIE, STUDIA PRZYPADKU

Z powyższej charakterystyki rysuje się obraz trzech typów globalnych

aktorów — PPA, państw-katalizatorów i organizacji międzynarodowych.
Relacje między nimi nie są jednak symetryczne i jak zostanie pokazane
w dalszych fragmentach, przechylają się one często na stronę zdominowa-
ną przez interesy PPA. To właśnie PPA znajdują się bowiem w centrum glo-
balnych koalicji i to środowisko PPA jest miejscem generowania impul-
sów strategicznych, które w konsekwencji mogą być nawet korzystne dla
państw.

Wyszukiwarka

Podobne podstrony:

więcej podobnych podstron