Metody badań socjologicznych

1. Podstawowe pojęcia: metoda, proces badawczy, problem, hipotezy, operacjonalizacja, wskaźniki,

2. Zastosowanie dokumentów urzędowych i zbiorów informacji statystycznych

3. Techniki obserwacji – rola obserwatora, systematyzacja i zapis obserwacji

4. Metoda monograficzna

5. Wywiad socjologiczny – techniki wywiadu: wywiad swobodny, wywiad kwestionariuszowy, wywiad

pogłębiony, wywiad grupowy, budowa i użycie kwestionariusza o mniejszym i większym stopniu

standaryzacji, dobór próby, opracowanie danych statystyczne metody analizy danych (wnioskowanie

statystyczne, analiza korelacji, analiza regresji, testy statystyczne, przedziały ufności, analizy dynamiki

zjawisk masowych).

6. Techniki ankietowe

7. Jakościowa i ilościowa analiza treści (zawartości) – dobór materiału, jednostki analizy, kategorie

analityczne, indeksy, hipotezy, analiza pól semantycznych, analiza określeń wartościujących, analiza

kontyngencji.

8. Metoda biograficzna i jej techniki– materiały biograficzne i ich pozyskiwanie, hipotezy i kategorie,

dobór próby, wywiad narracyjny, analiza i jej trudności.

9. Socjometria

10. Eksperyment

11. Badania panelowe

Spis lektur:

Literatura obowiązkowa:
Babbie, Earl. 2003. Badania społeczne w praktyce. Warszawa: PWN.
Sołoma, Luba. 2002. Metody i techniki badań socjologicznych: Wyd. Uniwersytetu Warmińsko-
Mazurskiego
J. Sztumski, Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice 1999

Literatura zalecana:

Frankfort-Nachmias C., Nachmias D., Metody badawcze w naukach społecznych, UAM, Poznań 1999.

Mayntz R., Holm K., Huebner P., Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, PWN, Warszawa
1985.

Konecki K., Studia z metodologii badań jakościowych. Teoria ugruntowana, PWN, Warszawa 2000.

Gruszczyński L., , Kwestionarisze w socjologii: Budowa narzędzi do badań surveyowych , Katowice 2003.

Lutyńska K., Wywiad kwestionariuszowy. Przygotowanie i sprawdzenie narzędzia badawczego, Ossolineum,
Wrocław 1984.
Lutyński J., Metody badań społecznych, ŁTN, Łódź 1994.
Mayntz R., Holm K., Huebner P., Wprowadzenie do metod socjologii empirycznej, PWN, Warszawa 1985.
Nowak S., Metody badań socjologicznych, PWN, Warszawa 1965.
Pisarek W., Analiza zawartości prasy, Ośrodek Badań Prasoznawczych, Kraków 1983.
Turowski J., Socjologia wsi i rolnictwa, TN KUL, Lublin 1995.
Włodarek J., M. Ziółkowski, (red.), Metoda biograficzna w socjolo

gii, PWN, Warszawa-Poznań 1990.

P

OJĘCIE

METODY

wg Nowaka:

 metody badawcze to zalecane lub faktycznie stosowane w danej nauce schematy czynności służące do

uzyskiwania odpowiedzi na formułowane w nich pytania



metody badawcze w naukach empirycznych to typowe, powtarzalne sposoby zbierania,
opracowywania, analizy i interpretacji danych empirycznych, służące do uzyskania maksymalnie
(lub optymalnie) uzasadnionych odpowiedzi na stawiane w nich pytania



schematy mogą być ściśle określone (standardy – np. testy IQ, badania ubóstwa, religijności) lub
określone bardziej ogólnie (np. zasady konstruowania ankiety)

(wg J. Turowskiego)

stosowane w kilku znaczeniach
w najbardziej ogólnym znaczeniu wyodrębniajacym socjologię od innych nauk społecznych:

„zespół założeń epistemologicznych oraz wynikających z nich dyrektyw postępowania badawczego” –
związana z ogólnym systemem teoretycznym (paradygmatem)

 nurt obiektywistyczny, normatywno-pozytywistyczny – rzeczywistość społeczna jest

zobiektywizowana (struktury, normy, wzory) i wywiera „przymus” na jednostki – metoda polega na
rozpoznawaniu, wyjaśnianiu i przewidywaniu kształtowania się tej obiektywnej rzeczywistości na
wzór nauk przyrodniczych w drodze szeroko pojętej obserwacji

 nurt interakcyjny, fenomenologiczny (interakcjonizm, fenomenologia, etnometodologia) –

rzeczywistość społeczna jest wytworem procesów interakcji zachodzacej między ludźmi – socjologia
interpretuje rzeczywistość, odtwarza procesy wzajemnych interakcji, w których ludzie nadają
znaczenia swym działaniom i otoczeniu za pomocą technik pozwalających docierać do doświadczeń
ludzi, do ich sołecznej świadomości.

istnieje tendencja do łączenia tych teoretycznych perspektyw w konkretnych badaniach:
ujęcie zarówno obiektywnych kulturowych elementów życia społecznego jak i subiektywnych cech
podmiotów działających w tym kulturowym kontekście

stąd metoda socjologiczna to:
zespół sposobów rozumowania, technik gromadzenia danych i sposobów analizy zjawisk społecznych,
zarówno w ich świadomościowym jak i zobiektywizowanym aspekcie.

W węższym znaczeniu metody to metody badań empirycznych (socjologia to teoria społeczna, ale także
analiza różnych dziedzin rzeczywistości społecznej – socjologie szczegółowe) lub metody badań
społecznych (także stosowane w antropologii społecznej, politologii, pedagogice, nauce o zarządzaniu,
badaniach marketingowych itp.)

metoda wiąże: założenia teoretyczne-sposób doboru zbiorowości próbnej – źródła – sposób ich analizy

niekiedy od metod odróżnia się techniki badawcze
technika badawcza – pewien złożony zespół dyrektyw czy reguł określających czynności i narzędzia, za
pomocą których mogą być uzyskiwane określone rezultaty badawcze – rodzaj i sposób pozyskiwania
źródeł

źródła (dane podstawowe, pierwotne – możemy również korzystać z wtórnych)
 źródła istniejące (zastane)
 źródła wywołane

metoda jako
analiza źródeł: analiza statystyczna, analiza „wtórna”, analiza jakościowa

Z powodu wieloznaczności terminu „metoda” wielu autorów rezygnuje z tego terminu, my będziemy go
stosować na oznaczenie określonych typów empirycznych badań socjologicznych, w ramach których
wyróżnimy techniki, które posługują się okreslonymi narzędziami

Metoda jako proces badawczy

Proces badawczy

Proces badawczy to schemat działań podejmowanych dla wytworzenia wiedzy naukowej
Jest to szereg wzajemnie się warunkujących i logicznie powiązanych czynności (etapów)
badawczych od postawienia problemu (pytania badawczego) po sformułowanie uogólnień.
Koniec badania stanowi punkt wyjścia dla następnego itd. – CYKLICZNA NATURA

Badania i tworzenie teorii są przeplatającymi się fazami procesu poznania – nie ma twierdzeń
całkowicie empirycznych:
nurt pozytywistyczno-empirystyczny: cel: opis i wyjaśnianie zjawisk społecznych, tworzenie logicznego
systemu wiedzy zweryfikowanej empirycznie i opartej o aksjomaty.
nurt dialektyczno krytyczny: cel.: rozumienie i krytyczna ocena zjawisk społecznych

Podobnie pytania badawcze rodzą się z interakcji teorii i zbieranego materiału empirycznego (obraz:
unoszący się okrąg - linia śrubowa)

Teoria

wpływa na każdy etap (jest punktem odniesienia dla niego), a jego efekty oddziaływują na

teorię (z reguły pośrednio poprzez uogólnienia badawcze)

Jest to proces SAMOKORYGUJĄCY SIĘ – hipotezy są testowane, jeśli są odrzucone teoria
zostaje skorygowana. Sprawdza się także czy hipotezy nie zostały odrzucone (lub potwierdzone) w
wyniku błędów na którymkolwiek z etapów

 Sformułowanie problemu naukowego (badawczego)

−

sformułowanie problemów szczegółowych - rozwinięcie problematyki badawczej w
określonej perspektywie teoretycznej,

−

KONCEPTUALIZACJA: użycie określonych kategorii pojęciowych (terminów, pojęć) i
zdefiniowanie ich. Większość pojęć odnosi się do ZMIENNYCH



Wysunięcie głównych i szczegółowych hipotez

.

 Plan badawczy

−

ustalenie ogólnego zarysu badania, rodzaj procedury badawczej (metod), np. badanie
monograficzne, eksperymentalne, porównawcze, sondażowe,

−

dobór metod i narzędzi badawczych

−

określenie zbiorowości próbnej (bardzo ważne), tj. obiektów lub obiektu, zwanych
jednostkami obserwacji (badania), np. rodziny, gospodarstwa, wsie, powiaty, organizacje,
ruchy itp.

 Operacjonalizacja pojęć

−

nadawanie sensu empirycznego pojęciom, ustalanie wskaźników, przygotowanie narzędzi
badawczych

−

zwiad badawczy (analiza trafności wskaźników, korekta wskaźników i narzędzi)



Gromadzenie danych i pomiar

:

- źródła istniejące: dane statystyczne, sprawozdania, protokoły, spisy, inne dokumenty
- źródła wytworzone: (np. kodowanie i odkodowanie danych)



Analiza danych

:

- klasyfikacja i „porządkowanie” danych, i/lub analiza statystyczna, interpretacja w świetle teorii

tak aby udzielały odpowiedzi na pytania badawcze

- analiza statystyczna (analiza rozkładu, współzależności, istotności związków)
- potwierdzenie, odrzucenie hipotez, sformułowanie twierdzeń



Uogólnianie – tworzenie generalizacji i praw

F

ORMUŁOWANIE

PROBLEMÓW

(

PYTAŃ

)

BADAWCZYCH

ŹRÓDŁA

PYTAŃ

BADAWCZYCH

:

 luki, niedoskonałości w teorii (wątpliwe tezy) np. dotyczących procesu konwersji, relacji miedzy

chrześcijaństwem a kapitalizmem, demokracją a dobrobytem

 problemy społeczne (opis, wyjaśnianie, rozwiązanie)

 istotne (dla badacza, z pkt. widzenia teorii, dla społeczeństwa, praktyczne) zjawiska społeczne –

percepcja symbolu (w sztuce), ruchy społeczne, grupy etniczne, ponowoczesne przemiany kultury,
wydajność pracy, jakość demokracji

Rodzaje pytań – cele badań:



badania eksploracyjne (nie dają satysfakcjonujących odpowiedzi, nie są reprezentatywne)

- wstępne poznanie (lepsze zrozumienie przedmiotu badania)
- zbadanie możliwości podjęcia szerszych badań (identyfikacja waznych zmiennych)
- wypracowanie metod dalszych badań



badania opisowe (diagnostyczne): cechy zjawisk – opis i klasyfikacja zjawisk społecznych
wraz z ustaleniem częstości ich występowania (np. typy rodzin, religijności, poziom
zadowolenia z pracy, wartości subkultur itp.)



badania wyjaśniające (weryfikacyjne): zależności między zjawiskami (środowisko a typ
rodziny, płaca a zadowolenie z pracy, religijność a poglądy polityczne, poziom życia a
stabilność demokracji)

Pytaniom badawczym odpowiadają hipotezy – jedne i drugie sformułowane są najczęściej w
JĘZYKU ZMIENNYCH

Zmienna to dowolna cecha (atrybut) jakiegoś obiektu (jednostki, zbiorowości,

procesu, zjawiska, zdarzenia, relacji) mogąca przybrać przynajmniej dwie wartości

Zmienne reprezentowane są przez pojęcia (nazwy)

Główne zmienne społeczno-demograficzne: wiek, płeć, zawód, wykształcenie, zamieszkanie, grupa
etniczna (wartości?)

•

Zmienne niezależne – czynniki, którymi badacz manipuluje celem określenia ich

wpływu na zmienne zależne (zachowanie)

•

Zmienna zależna – zachowanie lub inna cecha będąca efektem wpływu (działania)
zmiennej niezależnej

ZMIENNE

- JEDNOWYMIAROWE

- istnienie tylko jednego continuum zmiennej (wzrost – vs. religijność, pozycja społeczna)
- monotoniczna (??? – rosnaca, malejąca)
- homoscedastyczność – rozproszenie (dyspersja) jest takie samo w całym jej przebiegu (np.

poglady polityczne w korelacji z wykształceniem, w korelacji z dochodami itp.)

- WIELOWYMIAROWE – wiele zmiennych ma ten charakter, w badaniacvh konieczna jest

konceptualizacja poszczególnych wymiarów a następnie ich operacjonalizacja

ZMIENNE

- DWUWARTOSCIOWE (wiele cech ma taki charakter, może to być użyteczne do wyjasniania

zjawisk, umozliwia tworzenie tabel wielodzielnych (klasyfikacja), wzglednie łatwe do
stosowania – może prowadzić do zniekształceń zależności (prosto-krzywoliniowa (należy
przeprowadzić wielokrotna dychotomizację i sprawdzić wyniki)

- WIELOWARTOŚCIOWE

ZMIENNE (podział nieostry)

- JAKOŚCIOWE - nominalne

- porządkowe (jakościowo-ilościowe)

- ILOŚCIOWE

- interwałowe
- ilorazowe

- nominalne (mogące być porządkowane w dowolnej kolejności)
- porządkowe (mogące być porządkowane zgodnie z wyraźnym kryterium)
- interwałowe (cechy o wartościach, miedzy którymi można określić pewna odległość –

interwał)

- ilorazowe (zmienne, których wartości pozostają w stosunkach liczbowych)

HIPOTEZY
hipoteza – to proponowana (przypuszczalna: z teorii, z intuicji, z poprzednich badań) odpowiedź
na pytanie badawcze,
z reguły odnosi się ona do przypuszczalnego związku między zmiennymi niezależnymi a
zmiennymi zależnymi

1.

Hipotezy muszą zostać jasno sformułowane - wszystkie zmienne musza być zdefiniowane
pojęciowo i operacyjnie

1.

Hipotezy są konkretne (precyzyjne): o ile to możliwe powinny okreslać kierunek związku
{dodatni, ujemny} i siłę związku {współczynnik korelacji liniowej lub krzywoliniowej, dwu
lub wielu zmiennych}

2.

Hipotezy są sprawdzalne za pomocą dostępnych metod

3.

Hipotezy są pozbawione elementów wartościujących – nie da się zupełnie usunąć
wartościowania z badań, badacz powinien być świadom własnego wartościowania
(stronniczości) i uczynić ją jawną

PRZYKŁAD (Frankfort-Nachmias, Nachmias 2000: 80)
Pytanie badawcze: Jakie są przyczyny przemocy politycznej?
HIPOTEZY (wyprowadzone z teorii
H1: Prawdopodobieństwo przemocy grupowej zwieksza się wraz z wzrostem i zakresem strat
ponoszonych przez członków grupy.
H2: Prawdopodobieństwo przemocy politycznej zmienia się istotnie wraz z intensywnoscią i
zakresem funkcjonowania sprawiedliwosci opartej na uznawanych standardach moralnych
H3: Prawdopodobieństwo przemocy politycznej zmienia się istotnie wraz z prawd. przemocy
grupowej
H4: Wielkość przemocy politycznej zmienia się istotnie wraz z prawd. przemocy grupowej

POJĘCIA I ICH OPERACJONALIZACJA

Pojęcie to treść wyobrażenia wyrażona środkami językowymi
Pojecie – abstrakcja, symbol, reprezentacja obiektu (wyobrażenia), któremu z reguły przypisuje się
istnienie realne możliwe do stwierdzenia empirycznego

- pojęcia socjologiczne często są TYPAMI IDEALNYMI: idealizacja, model, na który składa się
zbiór wzajemnie powiązanych, istotnych i charakterystycznych dla danego zjawiska, obiektu czy
procesu cech, elementów i relacji.

Każda nauka ma własne pojęcia, którym nadaje specyficzne znaczenie, np. socjologia: władza,
status, kohorta, psychologia: osobowość, temperament, inteligencja.

FUNKCJE POJĘĆ



dostarczają wspólnego języka

pozwalajacego naukowcom komunikować się ze sobą

(przykład niewidomego i pojęcia białości)



Dają naukowcom perspektywę

– sposób widzenia zjawisk



Pozwalaja klasyfikować i uogólniać

doświadczenia



Są składnikami teorii

– określają treść i cechy teorii (np. interakcja symboliczna

POJĘCIA W NAUCE (W SOCJOLOGII) POWINNY BYĆ DOBRZE ZDEFINIOWANE (JASNE,
WYRAŹNE, JEDNOZNACZNE, POWINNY POSIADAĆ ODNIESIENIE EMPIRYCZNE)



Definicje pojęciowe

– definicje opisujące pojęcia za pomocą innych pojęć.



Badacze posługują się

POJĘCIAMI

PIERWOTNYMI

, które są konkretne (ostensywne) nie są

definiowane za pomocą innych pojęć



Posługują się także

POJĘCIAMI

WTÓRNYMI

, które są konstruowane za pomocą pojęć (terminów)

pierwotnych



Definicje operacyjne

– opisują zbiór procedur, które powinien przeprowadzić badacz w celu

ustalenia przejawów zjawiska opisywanego przez dane pojęcie

definicja operacyjna – określenie operacji badawczych, dzięki którym można orzec czy i w jakim stopniu
ma miejsce taki stan rzeczy, który odpowiada danemu pojęciu

Konstrukcja definicji pojęciowej operacyjnej wymaga ustalenia wskaźników i wymiarów:

wskaźnik

danego pojęcia – to znak (empiryczny) obecności lub nieobecności tego pojęcia -

obserwowalna cecha, która umożliwia ustalenie desygnatów danego pojecia



wskaźniki są nimi tylko w określonych kontekstach społeczno-kulturowych !!!

wskaźniki mogą być lepsze lub gorsze:
mieć różną moc odrzucania i zawierania
łatwiej lub trudniej obserwowalne (koszty, problemy organizacyjne)
łatwiej lub trudniej mierzalne

MO=P(I/W)=N(WI)/N(W)
MZ=P(W/I)=N(WI)/N(I) – I – indicatum, W – wskaźnik
MR (moc rozdzielcza) = r

wi

Z reguły dla wskazania określonej cechy lub jej wartosci kozystamy z baterii wskaźników

(powiększa to trafność – możemy stosować koniunkcje (zwiększamy moc odrzucania) lub
alternatywę wskaźników(zwiększamy moc zawierania – tworzymy wtedy indeks)

wzajemna wymienialność wskaźników

– oznacza ona, że jeśli kilka różnych wskaźników

reprezentuje w określonym stopniu to samo pojecie, będą one wszystkie zachowywać się tak, jak
zachowywałoby się owo pojęcie, gdyby było rzeczywiste i mogło być obserwowalne(Np. Jeśli
poziom współczucia u kobiet jest wyższy niż poziom współczucia u mężczyzn, to wskażą to różne
zestawy wskaźników).

wymiar

– możliwy do wyszczególnienia aspekt pojęcia? (np. współczucie w sferze uczuciowej i

behawioralnej) – należy jasno określić, które wymiary są istotne dla naszych badań

Konceptualizacja i operacjonalizacja pojęcia (zmiennej) religijność

(Piwowarski 1996:

60n, 65)

Wymiary pojęcia religijność i odpowiadające im przykładowe pytania mierzące poszczególne wymiary:

1. Globalny (uogólniony) stosunek do wiary (religii)
 uznawanie siebie za mniej lub bardziej religijnego (wierzącego) – Jaki jest P. stosunek do religii?

(głęboko wierzący, wierzący, niezdecydowany, obojetny, niewierzacy)

 uznawanie siebie za mniej lub bardziej praktykującego

2.

Wymiar rytualistyczny: wykonywanie praktyk religijnych, jakie religia lub kościół oczekuje od
swoich członków:



zbiorowe:
 udział we Mszy św. - Jak często uczestniczy Pan/Pani w Mszy św.

1. częściej niż raz w tygodniu
2. w każdą niedzielę
3. 1 do 3 razy w miesiącu
4. tylko w wielkie święta
5. nigdy od lat

 udział w Komunii św. - Jak często uczestniczy Pan/Pani ...

 indywidualne

 odmawianie pacierza

3.

Wymiar intelektualny: wiedza i dążenie do poznania artykułów wiary i jej podstaw oraz wydarzeń z
życia Kościoła

4.

Wymiar ideologiczny: Akceptacja doktryny religijnej

5.

Wymiar wspólnotowy: Więź z wspólnota religijną (kosciołem, parafią itp.) i duchowieństwiem oraz
jej swiadomość

6.

Wymiar doswiadczenia religijnego: doświadczanie relacji z rzeczywistością pozaempiryczną

7.

Wymiar konsekwencyjny: przejawianie postaw i zachowań w sferze świeckiej zgodnych z etyka
religijną

Wymienione siedem wymiarów (parametrów) można zoperacjonalizować za pomocą
następujących wskaźników (pytania w kwestionariuszu dotyczą wskaźników):

I. Globalny stosunek do wiary: autodeklaracja dotycząca intensywności

postawy religijnej,

autodeklaracja dotycząca praktyk religijnych, motywacje

religijności, przemiany religijności w

świadomości badanych. Ogółem 4

wskaźniki

II. Wiedza religijna: znajomość dogmatu Trójcy św., zmartwychwstania

ciał, nauki Kościoła o

losie duszy człowieka po śmierci, sakramentów św.,

znaczenia sakramentów w życiu

chrześcijanina, znaczenia sakramentu bierzmowania, hierarchii świąt kościelnych, święta
Niepokalanego Poczęcia,

imion czterech Ewangelistów, św. Pawła, obecnych przywódców

Kościoła,

najważniejszych wydarzeń Kościoła. Ogółem 12 wskaźników.

III. Ideologia religijna: wiara w nadnaturalną istotę, Trójcę św., Bóstwo

Chrystusa, stworzenie

świata przez Boga, Opatrzność Boską, prawdziwość

Biblii, odpuszczenie grzechów, życie

pozagrobowe, nagroda lub kara po

śmierci, zmartwychwstanie ciał. Ogółem 10 wskaźników.

IV. Doświadczenie religijne: odczucie bliskości Boga, emocjonalne przy-wiązanie do Istoty
Najwyższej, sens życia, poczucie bezpieczeństwa, pomoc

w życiu codziennym, pomoc w trudnych

sytuacjach, pomoc w ostatniej godzinie życia. Ogółem 7 wskaźników.

V. Praktyki religijne: uczęszczanie na mszę, świadomość obowiązku

uczestniczenia we mszy,

potrzeba modlitwy w łączności z Kościołem, przystępowanie do spowiedzi, przystępowanie do
komunii, przestrzeganie po-stów, potrzeba ślubu kościelnego, sens pogrzebu katolickiego,
odmawianie

pacierza, sens modlitwy w życiu człowieka, udział w nabożeństwach

nadobowiązkowych, przestrzeganie zwyczajów religijnych, przyjmowanie księdza

po kolędzie,

zamawianie intencji mszalnych, czytelnictwo Pisma św., książek

religijnych i czasopism

religijnych. Ogółem 18 wskaźników.

VI. Wspólnota religijna: potrzeba kapłana w życiu człowieka, poczucie

przynależności do

Kościoła, poczucie przynależności do parafii, uzasadnienie wyboru kościoła dla spełniania praktyk
religijnych, zachowanie w koś-ciele podczas mszy, zainteresowanie sprawami parafii, rozmowy o
sprawach

parafialnych, udział w praktykach wspólno-grupowych, poglądy na koncepcję

Kościoła,

potrzeba księdza w rodzinie, potrzeba kontaktów z księdzem,

wady i zalety księdza parafialnego.

Ogółem 12 wskaźników.

VII. Moralność religijna: najważniejszy obowiązek katolika, pośrednictwo Kościoła w konfliktach
moralnych, nierozerwalność małżeństwa, planowanie rodziny, wychowanie religijne,
wstrzymywanie się od prac służebnych

w dni święte, etyczna ocena niektórych czynów, np.

kradzieży mienia społecznego, bezinteresowna pomoc, kłótnie, nadużywanie alkoholu. Ogółem 10
wskaźników.

P

ROBLEM

TRAFNOŚCI

TRAFNOŚĆ

– miernik empiryczny jest trafny jeśli adekwatnie odzwierciedla „prawdziwe

znaczenie” danego pojęcia – mierzy rzeczywiście to, co ma mierzyć (Nie da się określić w pełni
na ile wskaźnik (definicja operacyjna, miernik) jest trafny

RZETELNOŚĆ – dana def. operacyjna jest rzetelna jeśli posługiwanie się nią w stosunku do
tego samego przedmiotu w tych samych warunkach (przez różnych badaczy) daje ten sam wynik
(pomiar)
Metody oceny rzetelności – metoda testu powtórnego (wywiad lekarski – s. 164/5); metoda
połówkowa (losowo dzielimy wskaźniki na pół – zgodnie z zasadą wymienialności wskaźników
wyniki powinny się zgadzać); kontrola pracy ankieterów (np. telefoniczne sprawdzenie
odpowiedzi); porównanie wyników pracy koderów i przedyskutowanie przypadków odmiennego
kodowania

Napięcie miedzy trafnością a rzetelnością – tworzenie precyzyjnych, rzetelnych mierników
wpływa często na ubożenie bogactwa znaczeń naszych ogólnych pojęć. Problemu tego nie da się
uniknąć. Najlepszym rozwiązaniem jest wykorzystanie kilku różnych mierników, ujmujących różne
aspekty danego pojęcia

PLAN BADAWCZY – JEDNOSTKI ANALIZY, WYMIAR CZASOWY, PRÓBA BADAWCZA

Jednostki analizy

Do badań dobieramy jednostki analizy.

•

Z reguły są to indywidualne jednostki ludzkie, których cechy są przedmiotem badań.

Badania przeprowadzamy, aby otrzymać informacje o rozkładzie interesującej nas cechy

(badania opisowe) w populacji, czyli w wybranej klasie jednostek, a także niekiedy (badania
wyjaśniające) aby odkryć dynamikę społeczną w badanej populacji. Mogą to być np.: polscy
wyborcy, katolicy w Polsce, młodzież polska, kobiety europejskie, studenci studiów stacjonarnych
w Polsce, homoseksualiści i lesbijki w Gdańsku, samotni rodzice w Szwecji.

•

Jednostkami mogą być też grupy społeczne. Badamy wtedy cechy grupowe, np. metody
zabijania stosowane przez gangi, sposoby prania brudnych pieniędzy, sposoby spędzania
wolnego czasu w rodzinach, sytuację mieszkaniową gospodarstw domowych, sposoby
zdobienia ciała w różnych subkulturach.

•

Jednostkami analizy mogą być organizacje. Badać można np.: metody zdobywania klientów
przez sieci stacji benzynowych, strukturę wykształcenia pracowników, strukturę rasową wśród
pracowników, rytuały organizacyjne.

•

Jednostkami mogą być także wytwory społeczne,

•

przedmioty takie jak np.: samochody, rowery, książki, reklamy, oświadczenia;

•

wydarzenia (interakcje społeczne), np.: wypadki samochodowe, egzaminy, kradzieże

WYMIAR CZASOWY

badania przekrojowe (w jednym czasie)
badania dynamiczne (w odstępach czasowych, np. badania trendów-polling, panel, badania
kohort)
badania quasidynamiczne – retrospektywne i/lub wnioskowanie o przyczynach (poprzedzaniu –
używanie LSD i marihuany) i/lub wnioski z badań przekrojowych (np. dotyczące różnych grup
wiekowych)

Dobór próby

Istnieją dwa typy doboru próby: dobór losowy i dobór nielosowy (nieprobabilistyczny). Dobór losowy
pozwala na stosowanie metod statystycznych i kontrolę błędów. Nie zawsze jednak można go zastosować
z powodu kosztów lub braku możliwości ścisłego określenia populacji (np. złodzieje samochodów, chorzy
na AIDS)

Dobór nieprobabilistyczny:

•

Dobór przypadkowy oparty na dostępności badanych np. zatrzymywanie ludzi na ulicy,
ankietowanie studentów w grupach. Zaletą jest łatwość doboru i niskie koszty. Wyników badań nie
można uogólniać na całą populację.

•

Dobór celowy polegający na wybieraniu jednostek o interesujących nas cechach, np. grupy
skontrastowane składające się z biednych, niewykształconych robotników i zamożnych,
wykształconych menadżerów albo też zbiór przypadków szczególnych, np. liderzy ruchu
ekologicznego czy liderzy związkowi albo przypadki odbiegające od normy, np. widzowie meczów
piłkarskich nie będący kibicami (aby lepiej zrozumieć zachowanie kibiców).

•

Dobór kwotowy polegający na skonstruowaniu próby, której struktura wybranych istotnych cech
byłaby taka jak struktura cech w populacji, np. udział kobiet i mężczyzn w poszczególnych kategoriach
wieku. Nie jest to próba losowa, choć z reguły bywa zbliżona do losowej.

•

Metoda kuli śniegowej polegająca na dobieraniu osób wskazywanych przez kolejnych respondentów,
z których pierwszy wybrany został przypadkowo.

•

W przypadku badań grup lub organizacji wybieramy dobrze poinformowanych informatorów. Z
reguły kierujemy się informacjami uzyskanymi od przypadkowych lub znanych uprzednio
respondentów i staramy się aby reprezentowali różne pozycje społeczne i mięli kontakt z wieloma
członkami badanej grupy czy organizacji.

Praktyczna logika doboru losowego

Podstawową zasadą doboru losowego jest, że każdy element populacji z jednakowym
prawdopodobieństwem ma szansę znaleźć się w próbie.

Populacja jest zbiorem wszystkich elementów do których odnosi się badanie, np. Polacy, polscy

wyborcy. Jest to pojecie określone teoretycznie. W praktyce zbiór z którego pobieramy próbę nieco się
różni od tej populacji generalnej. Losujemy Polaków z bazy danych PESEL, a wyborców z list PKW. Nie
obejmują one wszystkich Polaków i wyborców. Ten zbiór, z którego faktycznie losujemy próbę nazywamy
badaną populacją. Obniża to reprezentatywność próby.

Próba jest doskonale reprezentatywna dla populacji z której została wybrana ze względu na określoną
cechę jeśli rozkład tej cechy w próbie jest taki sam jak rozkład tej cechy w populacji.

W praktyce próbę uznajemy za reprezentatywną jeśli zagregowane cechy próby ściśle

odzwierciedlają zagregowane cechy populacji. Np. jeśli w populacji jest 50% kobiet to w reprezentatywnej
próbie jest także około 50% kobiet. Inaczej można powiedzieć, że próba i populacja mają zbliżony dany
parametr, który jest syntetycznym opisem danej zmiennej.

Dana próba może być reprezentatywna w stosunku do pewnych cech, zaś w stosunku do innych

nie.

W praktyce mamy do czynienia zawsze tylko z przybliżoną reprezentatywnością. Próby, które

odchylają się od reprezentatywności nazywamy próbami obciążonymi. Niekiedy próby są świadomie
obciążone i obciążenie można mniej lub bardziej ściśle określić, np. dobór do badań ludzi z książki
telefonicznej.

Próby losowe są z reguły bardziej reprezentatywne niż inne. Ponadto rachunek

prawdopodobieństwa pozwala oszacować stopień reprezentatywności próby losowej.

Parametr próby odchyla się losowo od parametru populacji. Rachunek prawdopodobieństwa

pozwala nam oszacować odchylenie standardowe, które tu zwane jest błędem z próby (błąd standardowy).
Z reguły podaje się go w procentach. 5% błąd z próby oznacza, że względne odchylenie standardowe
parametrów z wielu wylosowanych prób, czyli estymatorów s = 0,05. Można przyjąć na podstawie
rachunku prawdopodobieństwa, że w około 2/3 (ok. 68%) prób otrzymamy estymatory, odchylające się nie
więcej niż o jeden błąd standardowy, czyli +/- 5% od parametru populacji, w około 95% prób estymator
odchyla się nie więcej niż o 2 błędy standardowe (+/- 10%), a 99,9% prób mieści się w granicach 3 błędów
standardowych.

Błąd standardowy zmniejsza się proporcjonalnie do pierwiastka liczebności próby. Zależy także od

struktury populacji (rozkładu cechy, którą opisuje parametr).

Dokładność szacowania parametru przez estymator można określać też za pomocą poziomu i

przedziału ufności. Można powiedzieć, że dowolna próba losowa z prawdopodobieństwem 68% ma

szansę, aby obliczony na jej podstawie estymator znalazł się w przedziale +/- 5% (+/- bład standardowy)
od parametru w populacji, albo że dowolna próba losowa z prawdopodobieństwem 95% ma szansę, aby
obliczony na jej podstawie estymator znalazł się w przedziale +/- 10% od parametru w populacji (+/- 2 x
błąd stand.); albo że dowolna próba losowa z prawdopodobieństwem 99,1% ma szansę, aby obliczony na
jej podstawie estymator znalazł się w przedziale +/- 15% od parametru w populacji (+/- 3 x błąd stand.).

Prawdopodobieństwa, z którymi estymator może znaleźć się w określonym przedziale (w naszym

przypadku) 68% i 95% nazywamy poziomem ufności P, przedział zaś nazywamy przedziałem ufności.
W praktyce zamiast poziomu ufności posługujemy się pojęciem poziomu istotności α = 1- P/100.

Im większy przedział ufności, z tym większym poziomem ufności estymator z próby będzie się w

nim mieścił.

Niestety z reguły nie znamy wartości parametru w populacji. Jako przybliżenie przyjmujemy

estymator z próby. Przedział ufności wtedy będzie równy: (E–s ; E+s), gdzie E – estymator z próby, s –
błąd standardowy

Jeśli zatem przyjmiemy pewien poziom ufności (poziom istotności), który nas zadowala i pewien

błąd standardowy (przedział ufności), który możemy tolerować, to będziemy w stanie obliczyć liczebność
próby.

Jeśli zaś mamy pewną liczebność próby i zakładamy pewien poziom ufności, to można obliczyć w

jakim przedziale znajduje się szacowany parametr populacji.

Z reguły przyjmuje się błąd standardowy 3% lub 5% i poziom ufności P 95%, 99%, 99,9% albo

poziom istotności α 0,05, 0,01, 0,001 i do tych wartości dobiera się liczebność próby.

Jeśli sondaże nie podają tych wartości należy bardzo ostrożnie podchodzić do ich wyników.

Operat losowania

Operat losowania jest to uporządkowana lista elementów, z której losuje się próbę. Najczęściej

wszystkim elementom przyporządkowuje się kolejne liczby naturalne.

Nie wolno wniosków z próby uogólniać na populację, która odbiega znacznie od operatu losowania

(np. operat - studenci GWSA znajdujący się na listach w dziekanacie – wszyscy studenci w Polsce).

Z reguły chcemy badać określoną populację i szukamy operatu: listy wyborców, baza PESEL,

wykazy uczniów, bezrobotni w ewidencji urzędów pracy itp. Operaty zawsze są obciążone w stosunku do
populacji – rejestry nigdy nie są pełne.

Typy doboru próby

prosty dobór losowy – Do próby dobierane są elementy z całego operatu o numerach zgodnych z

liczbami losowymi wybranymi z tablic lub generowanymi przez komputer.

systematyczny dobór próby – Wybieramy co k-ty element poczynając od elementu

wylosowanego. Operat musi być dobrze „wymieszany”. Istnieje niebezpieczeństwo, że istnieje cykliczny
wzór, który pokrywa się z interwałem losowania i wtedy otrzymamy próbę obciążoną (np. jeśli mamy do
czynienia z jednakowymi domami i losujemy co 5 mieszkanie to może się okazać, że wybierzemy tylko
mieszkania z prawej strony klatki). Jest to wygodniejszy sposób niż dobór prosty.

dobór warstwowy – dzielimy operat na rozłączne kategorie (warstwy) i losujemy z każdej z nich

pewną liczbę elementów proporcjonalną do liczebności danej warstwy, np. losowanie studentów z
poszczególnych roczników. Dobór warstwowy pozwala na lepszą reprezentatywność jeśli w ramach
warstwy elementy będą mniej zróżnicowane (homogeniczne). Warstwujemy ze względu na wazne cechy
społeczne: płeć, wiek, dochody, wykształcenie, miejsce zamieszkania itp.

Bywa też tak, że jakaś wyróżniona kategoria (subpopulacja) jest szczególnie dla nas ważna, a

jednocześnie mało liczna w stosunku do innych kategorii. Wtedy można wybrać z niej nieproporcjonalnie
wiele elementów, tak aby zapewnić reprezentatywnośc dla tej kategorii, a potem dla szacowania

parametrów całej populacji zastosować do każdego elementu odpowiednie „wagi” zmniejszające jego
znaczenie (np. jeśli wybraliśmy ich 4-krotnie więcej niż by to wynikało z ich liczebności, to waga wyniesie
¼).

Niekiedy nie da się stworzyć listy elementów, np. polscy studenci, nauczyciele akademiccy,

wtedy stosujemy wielostopniowy dobór grupowy z początkowym losowaniem grup elementów (zwanych
gronami czy wiązkami) a następnie losowaniem elementów w obrębie każdej wylosowanej grupie
(przykłady Babbie 2003: 231-232)

GROMADZENIE DANYCH (OBSERWACJA) I POMIAR

pomiar

– staranna, przemyślana obserwacja, której wynikiem jest opis rzeczywistości w kategoriach

wartości zmiennych
W szczególnym przypadku pomiar polega na jednoznacznym przyporządkowaniu obserwowanym
wartościom zmiennej liczb rzeczywistych

Pomiar w socjologii jest trudny i niejednoznaczny w porównaniu do pomiaru zmiennych w

naukach przyrodniczych – zmienne socjologiczne mają inny sposób istnienia (nie istnieją
naturalnie, są to stworzone pojęcia – typy idealne, np. uprzedzenia – istnieją jedynie jako
konwencje co do sposobów ich stosowania w komunikacji dotyczących rzeczy istniejących
niezależnie od ludzkiej świadomości do nich się odnoszącej)

Pomiar może być dokonywany na

różnym poziomie

(na różnych skalach)

•

pomiar NOMINALNY zmiennej – umożliwia tylko rozłączny i wyczerpujący podział
wariantów tej zmiennej, miedzy wariantami da się określić wyłącznie relacje tożsamości
(równy) i różnicy. Np. pomiar płci: kobieta, mężczyzna; miejsca zamieszkania: wieś, miasto
małe, średnie, duże itp.

•

pomiar PORZĄDKOWY zmiennej – umożliwia ponadto rosnące lub malejące
uporządkowanie wariantów (wartości) zmiennej. Np. Twardość materiałów, wykształcenie,
stopnie szkolne (?)

•

pomiar INTERWAŁOWY zmiennej – umożliwia ponadto ustalenie różnic pomiędzy
wartościami zmiennej w wielokrotności danej jednostki (uwaga: nie ma naturalnego punktu
zerowego tylko punkt umowny), np. stopnie Celsjusza, inteligencja IQ

•

pomiar ILORAZOWY zmiennej – dzięki temu, że posiada naturalny punkt zero (zero
bezwzględne) umożliwia ponadto określenie ile razy jedna wartość różni się od drugiej

Ten pomiar jest bardziej PRECYZYJNY jeśli potrafi ująć więcej wartości zmiennych –

generalnie należy dążyć do jak największej precyzji, chyba że wiąże się to z wzrastającymi
kosztami czy nakładem pracy

Pomiar jest POPRAWNY jeśli mierzy to, co powinien mierzyć- lepiej odzwierciedla

rzeczywistość (o ile coś takiego jak rzeczywistość istnieje) lub intersubiektywne przekonania co
do rzeczywistości.

Pomiar jest RZETELNY jeśli w kolejnych pomiarach wyniki są zbliżone (jednakowe).

Analizy statystyczne wymagają określonych poziomów pomiaru – np. korelacja (r Pearsona)
poziomu interwałowego

Wyniki pomiarów na poziomach od ilorazowego do porządkowego można przekształcać ale tylko
z wyższego poziomu na niższy (ilorazowy – najwyższy)

WIĘC:
Jeśli wyniki badań (pomiarów zmiennej) mają być używane na wiele sposobów lub nie wiemy
dokładnie w jaki sposób będzie analizowana to lepiej zastosować najwyższy możliwy poziom
pomiaru.

SKALE, INDEKSY i TYPOLOGIE

Skale i indeksy są złożonymi narzędziami do pomiaru zmiennych. Składają się one z szeregu

odpowiednio skonstruowanych pytań. Różnym odpowiedziom na pytania przypisana jest różna liczba
punktów (wyniki).

Indeks dla danej zmiennej tworzymy przez proste zsumowanie wyników przypisanych

poszczególnym odpowiedziom. Np. antysemityzm można mierzyć sumą odpowiedzi świadczących o
negatywnych opiniach o Żydach, a uprzedzenia płciowe sumą odpowiedzi świadczących o negatywnych
opiniach o kobietach albo mężczyznach.

Skalę tworzymy przypisując określony wynik punktowy pewnym układom odpowiedzi, przy

założeniu, że pewne odpowiedzi świadczą o większym inne zaś o mniejszym natężeniu zmiennej. Np.
skala zaangażowania politycznego (kolejne odpowiedzi na pytania oznaczają coraz większe
zaangażowanie polityczne): głosowałem, dawałem pieniądze na kampanię wyborczą, pracowałem przy
organizowaniu kampanii, sam kandydowałem w wyborach.

Ostatecznie o tym czy kombinacja kilku pytań okaże się skalą zależy od próby objętej badaniem.

Np. powyższa skala zbudowana z pytań o głosowanie, wspieranie finansowe kampanii, wspieranie
organizacyjne i kandydowanie nie byłaby dobra dla mierzenia zaangażowania w środowiskach
opozycyjnych w PRL.

Budowa indeksu
Etapy budowy indeksu:

1. dobór pytań
2. zbadanie zależności empirycznych między nimi
3. ustalenie punktacji
4. walidacja indeksu

1. Odpowiedni dobór pytań

•

trafność logiczna (fasadowa) - każde z pytań powinno dotyczyć tylko mierzonej zmiennej (jednego
lub kilku wymiarów tej zmiennej) a odpowiedzi wskazywać, że respondent ją posiada lub, że jej nie
ma, np. religijność: Czy Pan/i wierzy w Boga? Czy Pan/i uważa się za osobę religijną?, Czy obchodzi
Pan/i święta religijne?

•

„jednowymiarowość” (Babbie używa tego niezbyt szczęśliwego określenia) – pytania powinny
dotyczyć tylko wartości zmiennej a nie wartości zmiennych skorelowanych, np. nie należy umieszczać
pytań o fundamentalizm religijny w mierniku konserwatyzmu politycznego.

•

stopień ogólności - Musimy zdecydować czy zadajemy szczegółowe pytania dotyczące
wybranego/nych wymiaru/ów zmiennej czy też ogólne pytania dotyczące różnych wymiarów (a może
zastosować kombinację).

•

Zmienność (moc różnicowania) Warto też zastanowić się nad tym czy pytania pozwalają wyróżnić
respondentów o b. znacznym nasileniu badanej cechy (silnie różnicują) czy też o b. słabym nasileniu
cechy (słabo różnicują) – te pytania nie są zbyt użyteczne. Najlepsze są pytania, które dzielą
zbiorowości mniej więcej na połowę (np. konserwatyści – liberałowie). Można wybrać dwie strategie.
Po pierwsze dobrać kilka takich pytań. Wtedy te osoby, które konsekwentnie będą odpowiadały na
wszystkie pytania będą mogły być uznane za osoby o znacznym nasileniu badanej zmiennej. W drugim
wypadku można zestawić pytania o różnej sile różnicowania.

2. Zależnosci empiryczneWarto zastanowić się nad zależnością pomiędzy odpowiedziami na pytania

wchodzące w skład indeksu. Powinna zasadniczo istnieć między nimi dość znaczna korelacja, ale jeśli
jest zbyt silna, to któreś z pytań staje się zbędne.

3. Punktacja indeksu
Poszczególnym odpowiedziom należy przypisać określone wartości punktowe. Należy zdecydować

czy poszczególnym pytaniom przypisać taką samą czy różną wagę. Zasadniczo przypisuje się taką samą
wagę, chyba że istnieją wyraźne powody aby przypisywać różną wagę (np. kilka pytań odnosi się do tego
samego wymiaru cechy a do innych po jednym)

Np. indeks depresji związanej z pracą:
Podkreśl te stwierdzenia z którymi się zgadzasz?
Często czuję się przygnębiony i smutny
Często czuję się zmęczony bez powodu
Często jestem niespokojny i nie mogę wytrzymać bez ruchu
Często czuję się rozdrażniony

4. Walidacja indeksu:

•

analiza pytań: polega na sprawdzeniu ilu respondentów, którzy otrzymali kolejna liczbę punktów w
indeksie odpowiedziało na poszczególne pytania (odsetki powinny wypełniać w stopniowalny sposób
przestrzeń między 0% a 100%

wynik

indeksu:

0

1

2

3

odsetek
respondentów,
którzy
odpowiedzieli tak
na pyt

. 1

0%

16%

91%

100%

•

walidacja zewnętrzna: np. za pomocą innych pytań (indeks pozwala przewidywać do pewnego
stopnia odpowiedzi) – UWAGA: jeśli walidacja jest niepomyślna może to oznaczać, że użyte do
walidacji pytania nie są dobrymi wskaźnikami zmiennej

ćwiczenie: zbudować indeks, np. religijności, antysemityzmu,

BUDOWA SKAL

skala powinna być rzetelna (daje zbliżone wyniki niezależnie od tego, kto ją stosuje) i trafna

(mierzy to, co powinna)

typy skal: nominalne, porządkowe, interwałowe, ilorazowe

Skale najczęściej stosowane w badaniach społecznych

Skala dystansu społecznego Bogardusa
Stosowana jest do pomiaru stosunku (dystansu społecznego) badanej zbiorowości do różnych

typów zbiorowości społecznych (klas społecznych, kategorii zawodowych, grup etnicznych), jednostek
(np. przywódcy partii, sąsiada), a także do wartości społecznych (np. bycie uczciwym, sprawiedliwym,
bogatym, sławnym).

Kolejność pytań jest taka, aby odpowiedzi na nie oznaczały stopniowo (proporcjonalnie)

zwiększający się dystans, od bardzo zażyłego stosunku, poprzez obojętny, aż do wrogości-odrzucenia.

Przykład skali do mierzenia dystansu wobec grupy etnicznej:
Na jaki rodzaj kontaktu zgodził(a)by się Pan/i w stosunku do przedstawiciela narodów arabskich

(proszę podkreślić jedną odpowiedź):
1. Zgodził(a)bym się aby moje dziecko poślubiło Araba/Arabkę
2. Zapraszał(a)bym go do domu jako osobistego znajomego
3. Zgodziłbym się aby arabska rodzina była moim sąsiadem
4. Mógłbym współpracować z pracownikami arabskiego pochodzenia
5. Zgodziłbym się aby byli obywatelami mojego klraju
6. Tolerowałbym ich jako turystów w moim kraju
7. Deportowałbym ich z mojego kraju

Skala Thurstone’a

Służy także do pomiaru postaw wobec określonych obiektów.
konstrukcja skali:
Pewną (znaczną) liczbę stwierdzeń poddaje się ocenie kilkunastu sędziów (10-15) kompetentnych

w jakiejś dziedzinie (np. w sprawach Kościoła). Ich zadaniem jest ocenić w jakim stopniu (od 1 do 11 lub
13) dane stwierdzenie wyraża pozytywną lub negatywna postawę wobec przedmiotu postawy, np. „Do
Kościoła chodzą przeważnie ludzie starzy”. Następnie oblicza się średnią dla każdego pytania i odchylenie
standardowe. Następnie wybiera się ok. 20 stwierdzeń o różnych średnich, takich, które maja najmniejsze
odchylenie (co do których sędziowie byli najbardziej zgodni)

Badacz analizuje oceny kilkunastu sędziów (10-15), by ocenić w których pytaniach byli oni

najbardziej zgodni i wybiera z nich jedno lub więcej, by odpowiadały każdemu punktowi od 1 do 13 na
skali (potem pyta tylko o zgodę lub niezgodę).

Rzadko się ją stosuje (duży nakład sił - sędziowie) i trzeba ją aktualizować, nie ma pewności co do

faktycznej kompetencji sedziów.

Tzw. skala Likerta (Rensisa Likerta)
Służy do pomiaru postawy respondenta wobec określonych obiektów. Składa się ona z serii

stwierdzeń. Początkowo kompletujemy je intuicyjnie. Respondent ma ustosunkować się do każdego z nich
poprzez wskazanie na jeden z członów proponowanej alternatywy (najczęściej 5-członowa: zdecydowanie
zgadzam się, raczej się zgadzam, nie mam zdania, raczej się nie zgadzam, zdecydowanie się nie zgadzam).
Faktycznie jest to indeks choć zwany jest skalą (por. Sołoma 2003: 67).

Likertowi chodziło jednak o coś więcej - określał względną intensywność poszczególnych

stwierdzeń, tj. przeciętne wyniki uzyskane za pomocą indeksu dla osób zgadzających się z poszczególnymi
zdaniami

Np. Ci, którzy odpowiedzieli na pyt. 1 (poniżej) otrzymali średnio 1,5 pkt., a ci, co odpowiedzieli

na pyt 5. 19,5 pkt.). Wg Babbiego każdemu stwierdzeniu przypisujemy odpowiednią liczbę punktów –
średnią (poszczególne odpowiedzi wskazywałyby na wzrastającą wartość zmiennej uprzedzenia).

Wg Mayntz wyniki sprawdza się testem statystycznym, czy średnie w grupach porównawczych

(25% respondentów, którzy otrzymali łączne wyniki najniższe i 25%, którzy otrzymali łączne wyniki

najwyższe) różnią się w sposób istotny. W wyniku tej analizy wybieramy pytania (ok. 20), które mają
najwyższą wartość statystyki sumuje się liczbę punktów uzyskanych przez respondenta w odpowiedzi na
stwierdzenia zaakceptowane.

Przykład indeksu Likerta
Proszę o ustosunkowanie się do następujących stwierdzeń (proszę zakreślić krzyżykiem

odpowiednie pole w tabeli):

Kobiety z

reguły

Rodzaj odpowiedzi

zdecydow

anie zgadzam się

raczej

zgadzam się

nie mam

zdania

raczej się

nie zgadzam

zdecydow

anie nie zgadzam

się

1. Są

gorszymi
kierowcami niż
mężczyźni

5

4

3

2

1

2. Są

mniej inteligentne
niż mężczyźni

5

4

3

2

1

3. Są

gorszymi szefami
niż mężczyźni

5

4

3

2

1

4. Są

mniej twórcze niż
mężczyźni

5

4

3

2

1

Skala semantycznego zróżnicowania (dyferencjału)
Opracowana w końcu lat 50 przez zespół amerykańskich metodologów. Na dwóch końcach linii

umieszczone są przeciwstawne przymiotniki, np. bogaty – biedny, silny – słaby, aktywny - bierny.
Przymiotniki muszą być stopniowalne. W zasadzie przymiotniki pozytywne umieszczamy po lewej stronie
a negatywne po prawej. Należy jednak unikać umieszczania po tej samej stronie terminów, co do których
przypuszczamy, że mogą być ze sobą powiązane, np. harmonijny, tradycyjny.

Skala ta nadaje się do mierzenia opinii respondentów o konkretnych osobach, bądź o danej

kategorii osób, albo do mierzenia odbioru wytworów kulturowych, np. muzyki.

przykłady skali dyferencjału semantycznego

Jakimi ludźmi są Niemcy? (Proszę zakreślić odpowiednią liczbę na skali)

pracowici

7 6 5 4 3 2 1

leniwi

pomysłowi

7 6 5 4 3 2 1

schematyczni

hojni

7 6 5 4 3 2 1

skąpi

itd.

Jakim politykiem jest Andrzej Lepper? (Proszę zakreślić odpowiednią liczbę na skali)
przebiegły

7 6 5 4 3 2 1

naiwny

uczciwy

7 6 5 4 3 2 1

nieuczciwy

mąż stanu

7 6 5 4 3 2 1

gracz polityczny

itd.

Proszę określić swoje wrażenia po wysłuchaniu utworu muzycznego wstawiając krzyżyk w

odpowiedniej kratce? (Babbie 2003: 193)

bardzo

raczej obojętnie

Raczej

bardzo

podoba mi się

nie podoba mi
się

prosty

skomplikowany

nieharmonijny

harmonijny

tradycyjny

nowoczesny

Skala Guttmana
Skala Guttmana opiera się na założeniu, że kto wykazuje wysoki poziom zmiennej wykaże też

poziom niższy. Skala składa się z pytań (monotonicznych) kumulatywnych, takich, że logicznie rzecz
biorąc jeśli ktoś odpowie pozytywnie na dane pytanie odpowie też na wszystkie pytania następne
(wskaźniki zróżnicowanej intensywnosci zmiennej). Dzięki tej skali możemy w sposób syntetyczny
przedstawić wyniki. Teoretycznie rzecz biorąc mając liczbę punktów można odtworzyć odpowiedzi na
poszczególne pytania.

przykład:

1. Czy ma Pan/i wyższe wykształcenie?
2. Czy ma Pan/i średnie wykształcenie?
3. Czy ma Pan/i podstawowe wykształcenie?

Nie do każdej zmiennej da się ułożyć zespół kumulatywnych pytań. Stosunkowo łatwo do pytań o

fakty (o opinie trudniej, o motywy raczej się nie da) i raczej dla cech łatwo poddających się mierzeniu
(wiek, dochody, liczba dzieci w rodzinie, poziom wykształcenia). Choć można też próbować budować
skalę dla opinii, np. poparcie prawa do aborcji (Babbie 2003: 194):

Czy popierasz prawo do aborcji w sytuacjach?:

1. Kobieta nie jest zamężna
2. Ciąża jest wynikiem gwałtu
3. Poważne zagrożenie zdrowia kobiety

(Należy sprawdzić skalę badając zalezności dwu i wielozmiennowe miedzy pytaniami) Okazało się,

że w zdecydowanej większości przypadków (99,3%) respondenci konsekwentnie odpowiadali na pytania,
tj. jeśli pozytywnie odpowiedzieli na 1 albo 2, to pozytywnie odpowiadali też na następne. Przyjmuje się,
że dobra skala Guttmana może dopuszczać 10% „błędów”, tj. niekonsekwentnych odpowiedzi.

Typologie
Indeksy i skale służą do mierzenia jednaj zmiennej. Można podsumować skrzyżowanie dwóch lub

więcej zmiennych i stworzyć typologię (zmienną nominalną).

przykłady
typologia wyborców

typ A

typ B

wyborca niezdecydowany

wyborca konsekwentny

Głosowanie na partie:
w ostatnich wyborach

lewicowe

prawicowe

prawicowe

lewicowe

przedostatnich wyborach

prawicowe

lewicowe

prawicowe

lewicowe

typologia polityczna gazet

polityka zagraniczna

konserwatywna

liberalna

konserwatywna

A

B

sprawy wewnętrzne

liberalna

C

D

Typy metod-technik gromadzenia źródeł (danych):
A. Sułek: „w archiwum, w terenie, w laboratorium”
w terenie:

-

metody obserwacji (uczestnicząca, nieuczestnicząca),

-

wywiadu (wywiad kwestionaruszowy /narzędziem jest kwestionariusz wywiadu wypełniany przez
tzw. ankietera/, ankieta /narzędziem jest kwestionariusz ankiety wypełniany przez samych
respondentów/, wywiad pogłębiony, wywiad zogniskowany),

-

analiza treści (ilościowa lub jakościowa)

-

metoda biograficzna: wywiad narracyjny, analiza materiałów biograficznych (pamiętników)

Typy (rodzaje) metod socjologicznych: (metoda rozumiana jako całościowo ujęte rodzaje badań – różne
katalogi metod w literaturze):
J. Turowski: monograficzne badania terenowe, metoda biograficzna, historyczno-porównawcza,
sondażowa, eksperymentalna, socjometryczna
S. Nowak: monograficzne, sondaże ankietowe, autobiograficzne, panelowe i eksperymentalne

T

ECHNIKA

OBSERWACJI

K

TO

NIE

UMIE

ZATRZYMAĆ

SIĘ

NA

DŁUŻEJ

,

BY

ZDUMIEWĆ

SIĘ

I

TRWAĆ

W

WYTĘŻONYM

ZACHWYCIE

JEST

WŁAŚCIWIE

MARTWY

;

JEGO

OCZY

SĄ

ZAMKNIĘTE

(A. E

INSTEIN

)

Zagadnienia wstępne
W założeniach obserwacja ma służyć możliwie pełnemu poznaniu społecznych warunków życia i działania
jednostek ludzkich lub też kultury i sposobów działania zbiorowości (grup, ruchów społecznych,
organizacji)

Przedmiotem obserwacji jest zachowanie (działanie), które ma sens subiektywny i intersubiektywny – z
reguły konieczne jest „odsłonięcie” sensu (znaczenia), co jest trudne i osiągane dodatkowo
 dzięki wywiadom
 dzięki poznaniu zobiektywizowanych oczekiwań społecznych (nakazów roli), kodeksów wartości,

ideologii

konieczna jest relatywizacja własnej „oczywistej” świadomości kulturowej (każda grupa ma własną)
właściwe rozumienie znaczeń – jest zagrożone przez interpretacje sytuacji przez badacza zgodnie z
zasadami jego społeczności (klasy społecznej, organizacji, tradycji narodowej itp.)
miarą dobrego rozumienia jest zdolność do antycypowania działań uczestników badanego świata
społecznego, rozumienie pogłębiać można przez wywiady (rozmowy) konsultacje a innymi badaczami czy
ekspertami.

Obserwację systematyczną do nauk społecznych wprowadzono w końcu XIX w. początkowo do
antropologii (Boas, Malinowski)
W socjologii spopularyzowała ją szkoła Chicagowska. R.E. Park podziwiając Boasa i Lowiego oraz prozę
Balzaka, Zoli, Hugo zalecał studentom by chodzili po mieście, obserwowali ludzi, tłumy, by ich słuchali,

rozmawiali nimi. Ludzie powinni być obserwowani w naturalnych środowiskach (w domu, miejscu pracy,
wypoczynku, rozrywki aby rozumieć ludzkie problemy, dążenia, sposoby myślenia i działania.

B. Malinowski: Wprowadzenie do „Argonautów Zachodniego Pacyfiku”: przedmiotem obserwacji winny
być takie zjawiska jak: „przebieg i rutyna codziennej pracy, szczegóły ubioru i pielęgnacji ciała, sposób
przygotowania i przyjmowania pożywienia, atmosfera rozmów i życia towarzyskiego rozwijającego się
wokół ognisk wioskowych, przejawy trwałych przyjaźni lub nienawiści, przelotnych sympatii i antypatii;
subtelne przejawy osobistych próżnostek i ambicji znajdujące wyraz w zachowaniu się jednostki oraz
emocjonalnych reakcjach jej najbliższego otoczenia” (cd. s. 190 Ogryzko)

Według zaleceń Malinowskiego badania Herberta Gansa prowadzone w dzielnicy West End w Bostonie
nad biednymi robotnikami włoskiego pochodzenia. Gans relacjonuje swą pracę w terenie: (s. 191)

Metoda obserwacji zależy od zamierzeń badawczych:
1. opis występujących w danym układzie społ.-kult. zachowań i form interakcji społecznych bez próby

formułowania uogólnień teoretycznych.

2. analiza zależności empirycznych między określonymi sekwencjami zachowań a warunkami

sytuacyjnymi (służą konstruowaniu teorii)

3. opis występujących w danym układzie społ.-kult. zachowań i form interakcji społecznych i ich

teoretyczne wyjaśnienie przez ukazanie przesłanek oraz obiektywnych następstw tych zachowań
(wymagają empirycznie ugruntowanej teorii)

Przyjmowane metody obserwacji różnią się od siebie w następujących wymiarach:
1. Sytuacje badawcze w obserwacji zjawisk społecznych – metody obserwacji:

a. obserwacja w „naturalnych warunkach” – w sztucznie stworzonych warunkach (eksperyment –

bardzo szerokie rozumienie obserwacji)

b. obserwacja ukryta – jawna
c. uczestnicząca (wewnętrzna) – nieuczestnicząca (zewnętrzna)
d. niekontrolowana (ugruntowana) – kontrolowana (uporządkowana uprzednio)
e. bezpośrednia – pośrednia (wtórne świadectwa – bardzo szerokie rozumienie obserwacji)

2. Wyposażenie techniczne obserwatora
3. Realizacja badań obserwacyjnych
Ad 1a, b
cztery typy sytuacji badawczych:
 obserwacja uczestnicząca ukryta
 obserwacja uczestnicząca jawna
 obserwacja nieuczestnicząca jawna
 obserwacja nieuczestniczaca ukryta

B. H. Junker przedstawił odpowiednią typologię roli badacza:



kompletny uczestnik – nie powinien przyjmować ról nadrzędnych i centralnych, naturalność swego
sposobu bycia i przyjazny stosunek do badanych, rola może ograniczać (znacznie) jego obserwacje,
obciążenie psychiczne, dylematy moralne, niebezpieczeństwo zatracenia się w roli



uczestnik jako obserwator – z czasem przyzwyczajają się do niego i traktują go jako swojego, nie
powinno się ich wyprowadzać z błędów w postrzeganiu (obserwatorka w organizacji feministycznej –
lesbijka???), niebezpieczeństwo, że badani „odgadują” potrzeby badacza, przyzwyczajenie do
badanych sytuacji i uznanie ich za oczywiste.



obserwator jako uczestnik (np. obserwator lekcji w szkole) – obserwator stara się pozostać „obcym”,
kontakty formalne, powierzchowne, przelotne, nastawienie na obiektywne wymiary zachowania a nie
ich sens, swoboda poruszania się, może powodować skrępowanie wśród badanych,



kompletny obserwator – wyeliminowanie interakcji z badanymi (np. okno weneckie), sens zachowań
odczytywany wyłącznie na podst. własnej wiedzy, Gold zaleca tę rolę tylko w pilotażu (s. 198)

Obserwacja musi być (do pewnego stopnia) uporządkowana (kontrolowana):
Badacz aktywnie poszukuje interesujących go elementów zjawiska a nie biernie obserwuje potok swojej
świadomości wywołany postrzeganiem zjawiska.
powinna opierać się na modelu zachowania społecznego ujmującego możliwie dokładnie wymiary i
determinanty tego zachowania, tak, aby mogły pełnić rolę kategorii porządkujących obserwację. Do tego
celu służy arkusz obserwacji - uprzednia konceptualizacja zjawiska może pomijać jego istotne wymiary
(teoria ugruntowana)

Ad 2 Wyposażenie techniczne obserwatora (wspomaganie):
najczęściej: magnetofon, kamera, aparat fotograficzny, dzienniczek badań terenowych (notatnik, fiszki),
tabele obserwacji, stoper

Ad 3 Realizacja badań obserwacyjnych
fazy:
1. Czynności przygotowawcze
2. Zbieranie materiału faktograficznego

a. prowadzenie obserwacji niekontrolowanej i/lub
b. prowadzenie obserwacji kontrolowanej

Czynności przygotowawcze (Ogryzko-Wiewiórowski 1983; Konecki 2000: 155):

1.

Wstępne (teoria ugruntowana) sformułowanie zagadnienia badawczego, ustalenie przedmiotu
(aspektu) obserwacji

2.

Wstępne (teoria ugruntowana) ustalenie warunków prowadzenia obserwacji, określenie roli
badawczej obserwatora {ważna postawa akceptacji do badanych}, przygotowanie projektu (planu)
postępowania badawczego

3. Wybór miejsca obserwacji
4. Uzyskanie dostępu do środowiska – zgody, przystosowanie się do środowiska, przygotowanie

wyposażenia technicznego

5. W przypadku grupy badaczy – podział czasu i przestrzeni obserwacyjnej oraz aspektów, ustalenie

wspólnych zasad zapisu.

6. Wstępne obserwacje mają głównie opisowy i całościowy charakter (aby przedwcześnie nie zubożyć

przedmiotu badania – „kontekst odkrycia”– „kontekst odkrycia” – pilotaż – weryfikacja i korekta planu
badań

7.

Podjęcie bardziej zogniskowanej obserwacji (teoria ugruntowana) – do określonej grupy ludzi,
zachowań, momentów czasowych określonych miejsc, struktur lub procesów – wyłaniają się wtedy
konkretne pytania i problemy badawcze, zaczyna się konstruowanie typologii, kategorii, pojęc i relacji
między nimi

8. Dane zbierane do osiągnięcia „teoretycznego nasycenia” – wszystkie cechy danego typu lub kategorii

zostaną zebrane i w zapiskach nie pojawia się już nic nowego

9. Badacz przeprowadza analizę zebranych i opracowanych danych i odnosi je do modeli istniejących w

literaturze (możliwy jest tez opis etnograficzny bez szerszych uogólnień i odniesień)

(ćwiczenia:

badanie poprzez doświadczanie (z pewnym dystansem) Kostera 2003: 111;

Konecki

2000: 153 n; {uwarunkowania obserwacji 158n}
-realizacja obserwacji na podstawie T. Szlendak, Technomania, cyberplemię w zwierciadle
socjologii s. 52n)

zadanie: jaką formę(rola obserwatora, dostęp, zapis) obserwacji wybrać: stosunki lekarz-chory,
współwięźniowie, komitet partii politycznej, sędziowie i ławnicy, uczniowie w szkole

Obserwacja powinna być:



obiektywna (rzetelna)



systematyczna – jedna z metod „metoda cienia” Kostera 2003: 114



krytyczna

notowanie (dyskretnie, luźne notatki mające wspomagać pamięć badacza, a potem do dziennika): kto, ile
osób, jakie interakcje, przez kogo inicjowane, prowadzone
Dzienniczek:
 uzupełniany tego samego dnia co obserwacja,
 wszystko, co zostało dostrzeżone w tym dniu: zachowanie, wzajemne stosunki, charakterystyczne

wypowiedzi, opowiadania, przekonania, nastroje, zachowanie względem obserwatora,

 wyróżnione obserwowane zjawiska od opinii
Sprawozdanie:
Rodzaj protokołu z przeprowadzenia obserwacji jednego typu zjawiska (czas i miejsce, nazwisko badacza,
data, uwagi o technice obserwacji, notowania, stosunku badanych do obserwatora
może być chronologiczne lub rzeczowe

oddzielenie tego, co:
 pochodzi z naszych spostrzeżen od tego co dowiedzieliśmy się od innych ludzi
 podając fakt podać sposób jego stwierdzenia, gdyż jest wskazówką wiarygodności
 stwierdzone od tego co przypuszczamy
 postulaty od stwierdzeń

zadanie: sporządzić raport obserwacji prostej sytuacji społecznej, w której zachodzi kilka stale
powtarzajacych się interakcji

S

TRUKTURYZOWANIE

OBSERWACJI

, K

ATEGORIE

I

SCHEMAT

OBSERWACJI

(

SOCJOLOGIA

ANALIZUJE

ZJAWISKA

CODZIENNEGO

ŻYCIA

ALE

POSTRZEGA

JE

INACZEJ

)

Im bardziej złożony problem badawczy, im bardziej ogólne ramy teoretyczne tym trudniej
usystematyzować proces obserwacji (badania) czyli jednoznacznie określić sytuacje i cechy zachowań
(działania) ważne dla uzyskania odpowiedzi na postawione pytania badawcze oraz odpowiednio
ukierunkować obserwację budując definicję operacyjna tychże cech.

Generalnie, gdy mało wiemy o przedmiocie badania stosujemy obserwację słabo usystematyzowaną
(otwarta, całościowa) i z czasem możemy ją bardziej systematyzować.
Zaczynamy od ustalenia ogólnego układu sensów i znaczeń (badania rozpoznawcze i opisowe) – (Mayntz
1985: 118-9

Także niesystematyczne metody obserwacji muszą być choćby w minimalnym stopniu
usystematyzowane
Kategorie schematu obserwacji mogą być powiazane z ogólna struktura sytuacji społecznej, a więc należy
ustalić Związek między obserwowanym zachowaniem a (Mayntz 1985: 120):
1. sytuacją społeczną i systemem społeczno-kulturowym
2. czynnikami sytuacyjnymi wywołującymi zawsze te same lub podobne działania
3. pozycją społeczną jednostki - zachowanie podporządkowane jest nakazom roli, zależne od oczekiwań

społecznych, możliwych sankcji

4. subiektywną oceną sytuacji osoby działającej (oceny, opinie, motywy)
5. należy ustalić też następstwa dla jednostek uczestniczących w sekwencji zachowań i dla całego

systemu społeczno-kulturowego

Zadanie: opracować schemat obserwacji znanej z autopsji sytuacji społecznej i sporządzić raport
obserwacji

Systematyczna obserwacja:
1. Na podstawie teorii wyodrębnia się zmienne zachowań oraz zmienne warunkujace zachowania
2. Przebieg obserwacji odbywa się zgodnie z precyzyjnie zdefiniowanymi kategoriami, określajacymi

precyzyjnie, co ma być przedmiotem obserwacji (wskaźniki zmiennych)

3. Warunki początkowe określające sytuacje w jakiej pojawia się zachowanie są kontrolowane, aby

umożliwić prowadzenie porównywalnych obserwacji

Np. analiza interakcji w małych grupach Balesa:
a. badacz wybiera uczestników eksperymentu wg określonych kryteriów
b. zadaje im określone zadanie
c. realizują je w określonych warunkach
To, co dzieje się w grupie można przedstawić jako nastepstwo akcji i reakcji powstajacych w każdym
systemie społecznym, a zwiazanym z rozwiazywaniem 4 problemów funkcjonalnych systemu:
a. konieczność dostosowania się do sytuacji zewnętrznej
b. potrzeba kontroli instrumentalnej bądź dostosowanie się do wymogów związanych z wykonywaniem

zadań

c. uwzględnianie potrzeb członków systemu
d. integracja członków systemu

kategorie (są ściśle zdefiniowane) (Mayntz 1985: 123):
każda kategoria ma swój kontr-odpowiednik i odnoszą się one do jednego z celów grupy, np. 1 i 12 do
integracji (do poszczególnych kategorii przyporządkowane są reakcje np. 11 (jest napięty) – proponowanie
pomocy
1. przejawia solidarność
2. jest odprężony
3. aprobuje
4. udziela wskazuwek
5. wyraża opinie
6. informuje
7. prosi o informacje
8. prosi o opinie
9. prosi o wskazówki
10. nie aprobuje
11. jest napięty
12. przejawia antagonizm
dwaj niezależni obserwatorzy na przesuwającej się taśmie papieru dokonują kategoryzacji (są oni
sprawdzani co do niezależności testem χ

2

można zidentyfikować pewne sekwencje (przykład sekwencje działań wychowawczych)

Prowadzenie obserwacji kontrolowanej – wg karty obserwacji (zestaw kategorii)
np. System analizy interakcji Flandersa (Jankowski 1995):
1. Nauczyciel akceptuje emocje i postawy ucznia
2. Nauczyciel nagradza ucznia
3. Nauczyciel wykorzystuje pomysły ucznia
4. Nauczyciel pyta
5. Nauczyciel wykłada
6. Nauczyciel daje wskazówki
7. Nauczyciel krytykuje ucznia
8. Uczeń reaguje na pytanie nauczyciela
9. Uczeń sam zwraca się do nauczyciela
10. Cisza
Rejestracja interakcji: co 3 sekundy obserwator zapisuje nr kategorii, która najlepiej odpowiada temu, co
akurat dzieje się w klasie, jeśli w ciągu 3 sekund zachowanie zmienia się wpisuje się nową kategorię
(najczęściej obserwacje notuje się w odcinkach czasowych 20 min – 1 godzina

Pozwala to na analizę różnic zachowania nauczycieli i uczniów w zależności od podejmowanego w klasie
działania – kategorie rozszerzano i przyjmowano wiele alternatywnych (np. dodatkowo „wypowiedź
ucznia sprowokowana przez nauczyciela – wypowiedź zupełnie samodzielna), co wskazywało na brak
zgody co do powszechnie akceptowanych kryteriów

W konwencjonalnej obserwacji kategorie i problem są ustalone wcześniej na podstawie teorii i uprzedniej
wstępnej znajomości przedmiotu badawczego:

W teorii ugruntowanej określenie problemu i zbudowanie kategorii odbywa się w trakcie obserwacji
- zapis obserwacji i kategorii – szerzej (Konecki 2000; 48-57)
- kodowanie

przykład: (Konecki 2000: 209)

{triangulacja: technik, danych, badacza, teoretyczna}

WYWIAD

wywiad – kierowana rozmowa, gdzie kierowanie jest uznane i zaakceptowane przez obie strony (Kostera
2003, 121)
- najczęściej stosowana metoda badawcza (DLACZEGO? WADY I ZALETY?)

pytania:
o fakty – dotyczą stanów obiektywnych (intersubiektywnych) – może zastępować (w pewnym stopniu)
obserwację
o opinie – subiektywne nastawienia respondenta (o motywy, znaczenie) – uzupełnia obserwacje,
umożliwia interpretację zachowań
- podział nieprecyzyjny: np. pytania o przyszłe zachowania, o problematyczny stan rzeczy (skutki
surowego karania przestępców, przebieg wypadku)

pytanie badacza – pytanie kwestionariusza (ankietera)

typologia wywiadów według stopnia standaryzacji:
1. Wywiad swobodny mało ukierunkowany – ogólny plan zagadnień, pytania otwarte, respondent jest

ekspertem, zapis raczej relacjonujący

2. Wywiad swobodny ukierunkowany – badacz ma tzw. dyspozycje do wywiadu, które są listą „potrzeb

informacyjnych”, a pytania formułuje sam, niekiedy ma wskazówki i wzory pytań – zapis jest
relacjonujący lub rejestrujący (może być nagranie)

3. W. swobodny ze standaryzowaną lista poszukiwanych informacji – listę ustala się na podstawie

wcześniejszych swobodnych wywiadów lub obserwacji, jest to uszczegółowienie problemów
badawczych – zapis wywiadu rejestrujący lub kategoryzujący

- wywiad pogłębiony: uzyskane odpowiedzi „pogłębia się” kolejnymi pytaniami, ukierunkowując
respondenta (ogranicza się jego wolność wypowiedzi celem zaspokojenia zapotrzebowania
informacyjnego badacza)
4. W. kwestionariuszowy o mniejszym stopniu standaryzacji – narzędzie: kwestionariusz wywiadu
5. W. kwestionariuszowy o większym stopniu standaryzacji

Odpowiedzi mogą być ustne lub pisemne (ankieta np. pocztowa - narzędzie kwestionariusz ankiety – tani
ale z reguły mało zwrotów)

wywiad może być z pojedynczymi osobami lub z grupami (pisemne odpowiedzi: ankieta audytoryjna i
ustne odpowiedzi: wywiad grupowy {dyskusja grupowa - focus group})

wywiady jednorazowe i wywiady panelowe – powtórzenie badania z użyciem takich samych lub
podobnych pytań

Rozmowa a wywiad - o nienaturalności przepytywania – wywiad jest sytuacją społeczną, którą trzeba
odpowiednio zaaranżować,

rozmowa – dialog, wymiana informacji, więź społeczna, porozumienie także pozawerbalne, otwarty
kontekst

wywiad – nierówność stron, kontekst półzamknięty, przepływ informacji jednostronny, sytuacja formalna
W przypadku „płytkich” pytań , to zbytnio nie szkodzi - W wywiadach kwestionariuszowych są
odpowiednie zalecenia do ankieterów aby zapewnili porównywalne warunki

W wywiadzie swobodnym są warunki i generalnie należy dążyć do tego aby wywiad przypominał
„naturalną rozmowę” (Kostera 2003: 133) – (kwestionariusz, notatki, nagrywanie - utrudniają)
sytuacja „na wejściu” ma charakter formalny i „przymusowy”– należy zmienić definicję sytuacji –
samootwarcie możliwe jest tylko w sytuacji wzajemnego zaufania i porozumienia (wspólnota znaczeń)

Wywiad (swobodny i inne) – przygotowanie
1. Jak dotrzeć do respondentów? – niekiedy wstąpić do organizacji i odbyć okres próbny, niekiedy

oficjalnie się przedstawić i uzyskać formalną decyzję, wykorzystać nieformalne kontakty i powiązania,
zdobyć zaufanie

2. Rozumienie języka i kultury respondentów: nie tylko w grupach etnicznych, ale także w innych

klasach społecznych, kategoriach wiekowych, środowiskach zawodowych

3. Jak się przedstawić i zaprezentować? – przemyśleć czy upodabniać się czy odróżniać, czy przyjmować

oficjalna rolę czy nie

4. Odnalezienie „eksperta” (członkowie kluczowi, informatorzy, osoby dobrze poinformowane) i

przekonanie go do współpracy

5. Zdobycie zaufania i podtrzymywanie go (w badaniach terenowych z usług informatora korzystamy z

reguły wielokrotnie)

6. Ustanowienie kontaktu (porozumienia) aby wywiad nie był przepytywaniem, przyjęcie perspektywy

badanego a nie narzucanie mu własnej ale nie zatracenie się w niej, może to prowadzić do „efektu
terapeutycznego” (trzeba go uwzględnić w interpretacji wypowiedzi

7. Zbieranie materiałów empirycznych – zapisy regularne i częste, również należy często do nich wracać
8. Płeć badacza – ma znaczenie dla sytuacji wywiadu i pozyskiwania informacji - z reguły

paternalistyczny kontekst społeczny

Gdy mamy przygotowany projekt badania i narzędzia oraz określoną próbę badawczą wysyłamy
ankieterów

Zakres czynności ankietera
Ankieter musi przygotować się do prowadzenia wywiadów poprzez:

•

zapoznanie się z projektem badań (założenia metodologiczne, problem, hipotezy, przyjęte wskaźniki,
próba) – zwiększa to motywację ankietera do prowadzenia badań (gratyfikacja psychologiczna).

•

bardzo dokładne zaznajomienie się z narzędziem badawczym (kwestionariuszem, lista
poszukiwanych informacji itp.)

•

przyswojenie instrukcji dla ankieterów dotyczącej prowadzenia rozmowy, rejestracji odpowiedzi,
sporządzenia informacji o sytuacji wywiadu

•

pobranie materiałów potrzebnych do pracy w terenie – listy adresowe respondentów,
kwestionariusze, zaświadczenie (legitymacja) dla ankietera, mapy lub inne wskazówki o sposobie
dotarcia do respondenta, rozkłady jazdy itp., przybory do pisania, dyktafon itp., instrukcję,

•

przeprowadzenie wywiadu, zapis, zakodowanie, opisanie sytuacji wywiadu – wypełnienie „ankiety
dla ankietera”, lub podanie przyczyn nie przeprowadzenia wywiadu, lub skorzystania z listy
rezerwowej (respondent może być:

•

nieuchwytny – wciąż nieobecny, nie można uzyskać nowego adresu, wyjechał daleko lub na długo,
jest w więzieniu, nie żyje, ankieter nie może go zastać mimo kilku (3) prób w różnych porach dnia

•

zdecydowanie odmawia udziału w badaniach (wpuścił ankietera do mieszkania, rozmawiał z nim
przez domofon, nie chce w ogóle rozmawiać, nawet przez domofon)

•

Jeśli nie da się namówić respondenta na wywiad, nie należy zrażać respondenta, ale też delikatnie
uświadomić mu, że odmowa umniejsza wartość badań

•

sprawdzenie zapisów, podpisanie kwestionariuszy, oznaczenie symbolem (zgodnie z instrukcją)

•

wystawienie rachunku i odbiór zapłaty

Aby ułatwić dostęp do respondentów warto napisać LIST ZAPOWIEDNI
Jest to list wysłany do osoby wylosowanej (wybranej) do udziału w badaniach zawierający:

•

pełną nazwę i dokładny adres i kontakt do instytucji przeprowadzającej badanie

•

ogólną informacje o celu i charakterze badań (przedstawione prosto, atrakcyjnie i dowartościowujące
respondenta jako uczestnika tych badań)

•

wyjaśnienie o sposobie w jaki dana osoba została wybrana

•

zapewnienie, że badania nie mają na celu promowania lub nakłaniania do zakupu jakichkolwiek
towarów i usług

•

stwierdzenie, że udział w badaniach jest dobrowolny

•

przybliżony czas kiedy przyjdzie ankieter

•

prośbę o życzliwe przyjęcie ankietera i zgodę na wywiad

•

że dane wypowiedzi będą traktowane jako poufne i anonimowe, tzn. będą podawane jedynie w formie
zestawień zbiorczych (i/lub cytatów anonimowych)

•

podziękowanie „z góry” (zasada wzajemności) za udział w badaniach

•

czytelny podpis kierownika instytucji prowadzącej badanie

Aranżacja sytuacji wywiadu: rozmowa ankietera z respondentem, która nie jest jeszcze wywiadem, a ma
na celu doprowadzenie do wywiadu i zakreślenie jego ogólnych ram (szczerych, wyczerpujących
wypowiedzi i chęci do współpracy).
stałe elementy:

•

unikać bardzo formalnego i bardzo swobodnego stylu zachowania

•

nie stawać zbyt blisko drzwi, by nie stwarzać wrażenia, że się czyha na wtargnięcie do
mieszkania

•

wysławiać się prosto, ale tak by stwarzać wrażenie kompetentnego i na poziomie

•

przedstawienie się: po grzecznym powitaniu wymienić wyraźnie imię i nazwisko i instytucję
prowadzącą badania; powołać się na list zapowiedni; mieć identyfikator, okazać legitymację lub
zaświadczenie,

•

podanie celu wizyty: m.in. ogólną informacje o celu i charakterze badań (przedstawione prosto,
atrakcyjnie i dowartościowujące respondenta jako uczestnika tych badań)

•

wyjaśnienie zasad doboru osób w badaniu

•

poinformowanie o sposobie wykorzystania danych

•

zapewnienie o tajemnicy treści rozmowy

•

zapewnienie o anonimowości tj. o ochronie danych osobowych (z powołaniem się na ustawę) oraz, że
wyniki będą podawane jedynie w formie zestawień zbiorczych (i/lub cytatów anonimowych), warto
dodać o kodowaniu wypowiedzi

•

wyjaśnienie respondentowi jego roli w badaniu: m.in. zapewnienie, że wywiad nie jest sprawdzianem
wiedzy i każda odpowiedź jest „dobra”, że informacje respondenta są bardzo wartościowe itp.

nie wolno (w zasadzie):

•

podawać fałszywych informacji: o sobie (np. podawać się za listonosza, aby dostać się do domu), o
instytucji prowadzącej badania,

•

obiecywać gratyfikacji za wywiad, jeśli nie jest ona przewidziana

•

łudzić respondenta, że wywiad potrwa „chwilkę”

•

używać psychicznego szantażu w celu skłonienia do wywiadu

•

informować (szczegółowo), kto już udzielał wywiadu

•

dystansować się od wywiadu (werbalnie lub pozawerbalnie), np. mówiąc, że przeprowadza się go tylko
dla zarobku

•

dawać do zrozumienia, że wywiad jest mało znaczący

Sztuka prowadzenia wywiadu:

•

tworzenie atmosfery zaufania i ciepłego kontaktu personalnego – poprzez zachowanie, wysławianie
się, życzliwe uwagi na tematy uboczne np. pogody, obejścia – (na podstawie sytuacji respondenta i
interakcji określić jak długo)

•

ankieter musi kontrolować reakcje: okazywać zainteresowanie ale niezbyt wylewnie, nie okazywać
oburzenia, zdziwienia (zbyt mocno), wesołości – nie ograniczać respondenta ale i nie za mocno go
pobudzać, bo może to doprowadzić do zmyślania, nie irytować się, być cierpliwym

•

umiejętność syntonii (empatii + zachęty)

•

nie narzucać respondentowi swego sposobu myślenia, wartościowania i oceniania,

Pozyskiwanie wyczerpujących wypowiedzi

•

W przypadku gdy respondent jest zmęczony i śpieszy się można zaproponować przełożenie wywiadu
na inny termin lub zmotywować respondenta, np.: „to co pan mówi jest bardzo interesujące, czy
mógłby pan to dokładniej opisać” itp.

•

W przypadku gdy respondent nie mówi na interesujący ankietera temat trzeba go skorygować, np. „to
bardzo interesujące, co pan mówi, ale spróbujmy wrócić do sedna sprawy”, „Zdaje się, że niezbyt jasno
postawiłem pytanie...”

•

Niekiedy należy (o ile instrukcja to dopuszcza) „przełożyć” pytanie na prostsze.

•

Należy wysondować, czy respondent ma opinie na dany temat, czy też je ukrywa (moralny problem: na
ile można naruszać ludzką prywatność, uczucia itp.)

•

Generalnie zapisujemy odpowiedzi w formie odpowiedzi (nie w mowie zależnej ani w streszczeniu –
choć można też część streszczać , a charakterystyczne części notować dosłownie)

•

Gdy notowanie się przedłuża można powiedzieć: „to takie ważne, co pan powiedział, prosze jeszcze
raz powtórzyć, żebym mógł dokładnie zanotować.

•

Gdy respondent mówi wiele ale nie wprost należy przyprzeć go do muru:, np. to co pan powiedział to
(tu streszczenie) czy zatem (dokładne pytanie) – niekiedy respondent może nie mieć zdania na ten
temat, albo nie dysponować wiedzą, wtedy należy dać mu spokój.

•

Jeśli zbyt dużo jest odpowiedzi „nie wiem”, „trudno powiedzieć” to można przypuszczać, że pytania są
nie trafione (lub ankieter zbyt „miękki)

Wywiad może być prowadzony zgodnie ze stylem „twardym” (przyciskamy do muru respondenta,
twardo domagamy się od niego odpowiedzi, ankieter przyjmuje pozycję dominującą) lub
„miękkim” (ankieter dąży do ustanowienia niemalże równorzędnego kontaktu, dąży do wymiany, tj. w
zamian za informacje respondenta daje mu swą uwagę, zainteresowanie, dzieli się z nim swymi
refleksjami”. Z reguły styl „miękki” przynosi bogatsze dane, choć może nieco mniej porównywalne
(rzetelne).
Niezależnie od stylu, w przypadku lakonicznych, bądź niejednoznacznych odpowiedzi ankieter powinien
poprosić o rozwinięcie czy sprecyzowanie wypowiedzi, ale w sposób nie sugerujący: np. „jak Pan to
dokładnie rozumie”, „Czy mógłby Pan powiedzieć o ..... szerzej”

Stwarzanie satysfakcji emocjonalnej respondentowi w trakcie wywiadu:
Podkreślanie zasługi respondenta, wartości jego odpowiedzi, czasu ofiarowanego
Przerwy (odskocznie) na omówienie ciekawszej i luźniejszej problematyki
Nie okazywanie wyższości respondentowi, podziękowanie
Stwarzanie przekonania, że udzielanie wywiadu jest czynnością normalną (jak np. przyjście listonosza)

Zaufanie do pracy ankietera – zdarza się, że ankieterzy nie są rzetelni (np. robią wywiady sami z sobą,
lub z bliskimi zamiast właściewgo respondenta, pytają tylko o fakty a opinie sami wypełniają, nie
pogłębiają odpowiedzi)
Motywacja i kontrola:
prośba o pozyskanie od respondenta telefonu dla ewentualnego sprawdzenia przez centralę)

Błędy ankieterskie w wywiadzie:
Zachowanie odbiegające od zaleceń, ale nie wynikające ze złej woli (nie dotyczy wadliwego
kwestionariusza, przeszkolenia, instrukcji itp.)

Błędy zakłócające komunikowanie się ankietera z respondentem

•

Nieprawidłowości w zadawaniu pytań zbyt cicho, za szybko, niedbała wymowa, niedbała intonacja,
lekceważący czy bagatelizujący ton

•

Deformacje treści lub formy pytania: zmiany słów, zmiany stylistyczne pomijanie fragmentu pytania,
niedokładne podanie kafeterii lub w sposób trudny do zapamiętania, uzupełnianie na własna rękę pytań
o dodatkowe elementy

•

Nie stosowanie się do formalnych reguł kwestionariusza lub instrukcji: np. zmiana kolejności pytań,
nie zadawanie określonych pytań respondentowi danej kategorii, pomijanie komentarza, który był w
kwestionariuszu, nie posłużenie się środkami wizualnymi, odczytanie wariantu „nie wiem”, „trudno
powiedzieć” z kafeterii, wielokrotne powtarzanie pytania, w sytuacji gdy respondent jest
zdezorientowany (chyba, że taka jest instrukcja)

•

Niewłaściwe sondowanie: zadowalanie się ogólnikami, zadawanie dodatkowych pytań, ale nie o
właściwym ukierunkowaniu, sugerowanie odpowiedzi

•

Inne: np. pozwalanie by respondent sam wypełniał kwestionariusz, naruszenie poufności, nie
wytłumaczenie celu badań

•

Niewłaściwe prowadzenie wywiadu: w obecności osób trzecich, w hałaśliwym i niespokojnym
miejscu, korzystanie z usług respondenta, składanie obietnic bez pokrycia, obrażanie, poniżanie
respondenta.

Błędy zakłócające komunikację ankietera z badaczem

•

Naruszenie formalnych wymogów zapisu (nieczytelne pismo, kolorowe, niezrozumiałe skróty, brak
wyodrębnienia oryginalnej wypowiedzi respondenta od wniosków

•

Zniekształcanie informacji przekazywanej przez respondenta: wadliwe streszczanie, własne
dopowiedzenia, brak adnotacji o braku odpowiedzi, pomyłki w kodowaniu, nieuwzględnienie uwag
respondenta do badania lub kwestionariusza

•

Braki dotyczące identyfikacji (podpisu ankietera, nr wywiadu itp., nr badania)

Niektóre czynniki niezależne od ankietera oddziałujące na przebieg wywiadu:

•

Czynniki makrospołeczne (dotyczące całego społeczeństwa)

•

Np. niechęć do badań w latach 80

•

Konwencje dotyczące rozmów (opinii) prywatnych i oficjalnych

•

Trudności z wejściem w rolę respondenta (w społeczeństwie, gdzie wywiady nie są powszechne) i
kojarzenie jej z sytuacją wywiadu policyjnego, skarbowego itp.

•

Trudności pochodzące od zdefiniowania ankietera jako przedstawiciela grupy obcej

Czynniki mikrospołeczne – sytuacja wywiadu (tworzona przez ankietera i respondenta w interakcjach)

Przykłady: A. Giza-Poleszczuk, E. Mokrzycki (red.) Teoria i praktyka socjologii empirycznej
C. Trutkowski, Społeczne reprezentacje polityki, - 265 scenariusz wywiadu indywidualnego
C. Trutkowski, S. Mandes, Kapitał społeczny w małych miastach, Warszawa 2005, s. 301

ćwiczenia: napisanie listu zapowiedniego, instrukcji dla ankieterów, zaświadczenia dla ankietera,
aranżacja sytuacji wywiadu (napisać zachętę do wywiadu)

(ćwiczenia: Konecki 2000: 174) – problem badawczy, zestaw pytań badacza (poszukiwane informacje) –
można opracować i zrealizować scenariusz wywiadu np. na temat stosunku do integracji europejskiej

Wywiad narracyjny i wywiad grupowy (Konecki 2000: 180n i 183n)

Wywiad narracyjny

celem jest uzyskanie opowieści o doświadczeniach życiowych respondenta (F. Schutze)

- nie przerywa się respondentowi i nie zadaje pytań

przedmiot: historie życia (biografie): np. kariery zawodowej, doświadczenia związane z wojną, z klęskami
żywiołowymi
nie wszystkie opowieści są narracjami, lecz tylko takie, które mają wyraźnie zaznaczony w czasie
początek, rozwinięcie i wyraźnie zaznaczony przez opowiadającego koniec (koda – często zawierające
podsumowania i wnioski)

Zakłada się, że istnieje homologia między strukturą organizacji różnych wydarzeń w realnym życiu a
strukturą narracji biograficznej, tzn. punkty zwrotne biografii są wyraźnie zaznaczone w opowiadaniu.

Swoboda wypowiedzi pozwala na odkrycie struktury ważności (badacz nie może jej zaburzać). Opowieść
jest konstruowana w taki sposób, że tworzy „główny schemat działania”

Czy opowiedziana historia życia może być fałszywa? – ograniczenia (F. Schutze):

-

dążenie do zamknięcia formy: jeśli w biografii występuje jakaś osoba, to opowiadający dąży do
przedstawienia jej roli w kształtowaniu biografii

- tendencja do kondensacji: narrator nie opowiada całej historii życia lecz dokonuje wyboru

najważniejszych wydarzeń odnoszących się do punktów zwrotnych

- naturalna tendencja do opowiadania o szczegółach (brak szczegółów może sygnalizować mniejsza

wiarygodność)

Ważna jest odpowiednie zaaranżowanie otoczenia
Relacja jest nagrywana i przepisywana z odpowiednimi symbolami oznaczającymi użyte symbole
werbalne i pozawerbalne, np.: intonację, przerwy, westchnienia, akcenty itp.
5 Faz wywiadu narracyjnego:

-

początek wywiadu: buduje się zaufanie, tworzy relację oraz odpowiednią atmosferę, sympatię itp.,
mówi się o rzeczach bezpośrednio nie związanych z tematem wywiadu

-

stymulowanie narracji: badacz wyjaśnia na czym polega w. n., i że jest bardzo zainteresowany
opowieścią o doświadczeniach respondenta, wyjaśnia, że chodzi o osobiste doświadczenia i
przeżycia, a nie grupowe opinie

-

narracja bez ingerencji przeprowadzającego wywiad (bez komentarzy i zadawania pytań) aż do
kody (upewniamy się, że to koniec czekając chwilę)

-

dodatkowe pytania (pytamy tylko o szczegóły, które wystąpiły w narracji: wyjaśnienie
niejasności, motywy i intencje, przeżycia itp.)

-

powrót do potocznej rozmowy – prowadzący powinien powiedzieć coś o sobie, żeby zachować
równowagę

Wywiad grupowy

Technika zbierania danych empirycznych, w której dane te są generowane poprzez dyskusję z celowo
wybraną i umieszczoną w jednym miejscu grupą osób przy udziale badacza (moderatora), który ogniskuje
odpowiedzi na zadawane przez siebie pytania i dyskusję wokół pewnych kwestii związanych z głównym
kierunkiem badania
Grupa badawcza gromadzi się w jednym miejscu na 2-4 h, moderator inspiruje dyskusję na określony
temat, która nagrywana jest na dyktafon lub video

(Zastosowanie: M. Marody, Między rynkiem a etatem. Społeczne negocjowanie polskiej rzeczywistości,
Scholar, Warszawa 2001. Scenariusz Konecki 2000, s. 190

niewielka standaryzacja – stosowanie do badań eksploracyjnych i jako alternatywna metoda w
procedurach triangulacji

(może służyć do konstrukcji kwestionariusza wywiadu (np. do badań marketingowych – potrzeby
konsumentów, pomysły na nowe produkty, sposoby reklamy i promocji produktów)

zalety/wady

•

wypowiadane sądy i opinie podlegają dynamice grupowej,

•

synergia

•

efekt śnieżnej kuli (rozszerzone wypowiedzi)

•

wzajemna stymulacja - pozwala uchwycić mechanizmy powstawania opinii, które w życiu
społecznym także mają charakter grupowy

•

poczucie bezpieczeństwa

•

spontaniczność, bardziej naturalny kontekst wypowiedzi

wady

•

niemożność uogólniania wyników

•

wpływ moderatora na uzyskiwane treści

•

ze względu na żywiołowość wypowiedzi trudność kodowania i opracowywania treści

•

możliwe trudności we współpracy moderator-grupa

•

wpływ nieformalnych liderów grupy

•

renegocjacja tożsamości w grupie

Przygotowanie i przeprowadzenie wywiadu grupowego

1. Określenie problemu badawczego i scenariusza wywiadu
problem - temat dyskusji, zapotrzebowanie informacyjne,
techniki: zadawanie pytań, odgrywanie roli, metody projekcyjne (np. remont domu i konieczne
oszczędności – redukcja pracowników w firmie)
2. Dobór uczestników wywiadu – 6-12 osób, grupy jednolite wg . istotnych cech
3. Przygotowanie moderatora dyskusji:

•

szerokie poznanie problemu,

•

lista pytań lub poszukiwanych informacji

•

umiejętności: u. słuchania i rozumienia, szybkiego uczenia się, u. zdobywania autorytetu (nie
dominacji), elastycznego utrzymywania kierunku dyskusji (przy zmianie kolejności poruszanych
problemów)

•

umiejętność syntetyzowania

4. Przeprowadzenie wywiadu: aby umożliwić porównywanie należy przygotować ten sam zestaw pytań

dla wszystkich grup, zwykle zaczyna się od tematów ogólnych, moderator powinien inspirować
wszystkich (nieśmiałych też), nie dać się zdominować przez nieformalnych liderów

5. Analiza danych

•

przepisać wypowiedzi

•

zidentyfikować główne tematy, postawy i spostrzeżenia uczestników (stworzyć
typologię)zidentyfikować wskaźnikowe cytaty, które mogą odnosić się do typowych poglądów i
postaw

•

porównać z wynikami innych grup

•

porównać z wynikami sondaży i innych badań i analiz

•

sformułować hipotezy do weryfikacji lub propozycje dyrektyw praktycznych

B

ADANIA

SONDAŻOWE

(S

URVEYOWE

)

Przez badania sondażowe rozumiemy systematyczne studium życia zbiorowego oparte na ilościowej
charakterystyce zjawisk społecznych oraz na zbieraniu informacji poprzez zadawanie pytań wytypowanym
w tym celu jednostkom (respondentom) (Ogryzko-Wiewiórowski 1983: 89).
Badania powtarzane w danej populacji co jakiś czas nazywa się badaniami panelowymi.

Dane sondażowe mogą być zbierane wieloma technikami od ankiet pocztowych i audytoryjnych, poprzez
bezpośrednie wywiady kwestionariuszowe, wywiady telefoniczne, po sondaże przeprowadzane za pomocą
internetu.
Badacz społeczny musi odpowiedzieć sobie na pytania:
Jakie problemy ma rozwiązać, jakie zmienne zanalizować, jakie hipotezy postawić, do jakiej próby
skierować pytania, jaką wybrać technikę, jakie wskaźniki wybrać, jakie skale zastosować i jakie zadać
pytania, jak skonstruować kwestionariusz, jak skutecznie zastosować wybraną technikę, jak zakodować
dane, pogrupować je, zanalizować i wyciągnąć wnioski badawcze?

Tematy odpowiednie dla badań sondażowych (Babbie 2003: 268-9)
Sondaże stosuje się do badań opisowych, wyjaśniających i eksploracyjnych przede wszystkim tam, gdzie
jednostkami analizy są pojedynczy ludzie (rzadziej grupy, organizacje, interakcje).

Jest to najlepsza metoda do opisu dużych populacji, których nie da się obserwować bezpośrednio.
Odpowiedni dobór losowy umożliwi nam dobór próby reprezentatywnej respondentów. Rozkłady
interesujących nas cech respondentów będą zbliżone do rozkładu cech w populacji.

Sondaże nadają się do badania postaw i poglądów (indywidualnych!!!! – cecha dystrybutywna) w dużej
populacji. Publikowane sondaże zmieniają poglądy i postawy badanej społeczności, bywa że są specjalnie
w tym celu przeprowadzane, niekiedy w sposób nierzetelny. Mogą służyć też w celach marketingowych
(telemarketing) lub propagandy wyborczej lub reklamy społecznej, co jest oczywistym nadużyciem.

Próba badawcza i jej dobór

Do badań dobieramy jednostki analizy.

•

Z reguły są to indywidualne jednostki ludzkie, których cechy są przedmiotem badań.

Badania przeprowadzamy, aby otrzymać informacje o rozkładzie interesującej nas cechy (badania

opisowe) w populacji, czyli w wybranej klasie jednostek, a także niekiedy (badania wyjaśniające) aby
odkryć dynamikę społeczną w badanej populacji. Mogą to być np.: polscy wyborcy, katolicy w Polsce,
młodzież polska, kobiety europejskie, studenci studiów stacjonarnych w Polsce, homoseksualiści i lesbijki
w Gdańsku, samotni rodzice w Szwecji.

•

Jednostkami mogą być też grupy społeczne. Badamy wtedy cechy grupowe, np. metody zabijania
stosowane przez gangi, sposoby prania brudnych pieniędzy, sposoby spędzania wolnego czasu w
rodzinach, sytuację mieszkaniową gospodarstw domowych, sposoby zdobienia ciała w różnych
subkulturach.

•

Jednostkami analizy mogą być organizacje. Badać można np.: metody zdobywania klientów przez
sieci stacji benzynowych, strukturę wykształcenia pracowników, strukturę rasową wśród
pracowników, rytuały organizacyjne.

•

Jednostkami mogą być także wytwory społeczne,

•

przedmioty takie jak np.: samochody, rowery, książki, reklamy, oświadczenia;

•

wydarzenia (interakcje społeczne), np.: wypadki samochodowe, egzaminy, kradzieże

Z cech jednostki „zbiorowej” nie można wnioskować o cechach składających się na nią jednostek
indywidualnych, z których się ona składa. Jest to błąd ekologiczny. Np. jeśli ustaliliśmy, że w krajach
protestanckich jest większy wskaźnik samobójstw niż w krajach katolickich nie można z tego wywieść
pewnego wniosku, że protestanci częściej popełniają samobójstwa niż katolicy. Często jednak jesteśmy
zdani na tego typu dane i przyjmujemy podobne wnioski za uzasadnione (nie są one jednak pewne).

Błąd redukcjonizmu popełniamy wtedy, gdy wyjaśniamy dane zjawisko za pomocą wybranej przez nas
arbitralnie kategorii zmiennych, jednocześnie ignorując inne zmienne. Przykładem może być wyjaśnianie
zachowań wyborczych przez dochody i zasoby materialne wyborcy (redukcjonizm ekonomiczny).

Dobór próby

Istnieją dwa typy doboru próby: dobór losowy i dobór nielosowy (nieprobabilistyczny). Dobór losowy
pozwala na stosowanie metod statystycznych i kontrolę błędów. Nie zawsze jednak można go zastosować
z powodu kosztów lub braku możliwości ścisłego określenia populacji (np. złodzieje samochodów, chorzy
na AIDS)

Dobór nieprobabilistyczny:

•

Dobór przypadkowy oparty na dostępności badanych np. zatrzymywanie ludzi na ulicy,
ankietowanie studentów w grupach. Zaletą jest łatwość doboru i niskie koszty. Wyników badań nie
można uogólniać na całą populację.

•

Dobór celowy polegający na wybieraniu jednostek o interesujących nas cechach, np. grupy
skontrastowane składające się z biednych, niewykształconych robotników i zamożnych,
wykształconych menadżerów albo też zbiór przypadków szczególnych, np. liderzy ruchu
ekologicznego czy liderzy związkowi albo przypadki odbiegające od normy, np. widzowie meczów
piłkarskich nie będący kibicami (aby lepiej zrozumieć zachowanie kibiców).

•

Dobór kwotowy polegający na skonstruowaniu próby, której struktura wybranych istotnych cech
byłaby taka jak struktura cech w populacji, np. udział kobiet i mężczyzn w poszczególnych kategoriach
wieku. Nie jest to próba losowa, choć z reguły bywa zbliżona do losowej.

•

Metoda kuli śniegowej polegająca na dobieraniu osób wskazywanych przez kolejnych respondentów,
z których pierwszy wybrany został przypadkowo.

•

W przypadku badań grup lub organizacji wybieramy dobrze poinformowanych informatorów. Z
reguły kierujemy się informacjami uzyskanymi od przypadkowych lub znanych uprzednio
respondentów i staramy się aby reprezentowali różne pozycje społeczne i mięli kontakt z wieloma
członkami badanej grupy czy organizacji.

Praktyczna logika doboru losowego

Podstawową zasadą doboru losowego jest, że każdy element populacji z jednakowym
prawdopodobieństwem ma szansę znaleźć się w próbie.

Populacja jest zbiorem wszystkich elementów do których odnosi się badanie, np. Polacy, polscy wyborcy.
Jest to pojecie określone teoretycznie. W praktyce zbiór z którego pobieramy próbę nieco się różni od tej
populacji generalnej. Losujemy Polaków z bazy danych PESEL, a wyborców z list PKW. Nie obejmują
one wszystkich Polaków i wyborców. Ten zbiór, z którego faktycznie losujemy próbę nazywamy badaną
populacją. Obniża to reprezentatywność próby.

Próba jest doskonale reprezentatywna dla populacji z której została wybrana ze względu na określoną
cechę jeśli rozkład tej cechy w próbie jest taki sam jak rozkład tej cechy w populacji.

W praktyce próbę uznajemy za reprezentatywną jeśli zagregowane cechy próby ściśle odzwierciedlają
zagregowane cechy populacji. Np. jeśli w populacji jest 50% kobiet to w reprezentatywnej próbie jest
także około 50% kobiet. Inaczej można powiedzieć, że próba i populacja mają zbliżony dany parametr,
który jest syntetycznym opisem danej zmiennej.

Dana próba może być reprezentatywna w stosunku do pewnych cech, zaś w stosunku do innych nie.

W praktyce mamy do czynienia zawsze tylko z przybliżoną reprezentatywnością. Próby, które odchylają
się od reprezentatywności nazywamy próbami obciążonymi. Niekiedy próby są świadomie obciążone i
obciążenie można mniej lub bardziej ściśle określić, np. dobór do badań ludzi z książki telefonicznej.

Próby losowe są z reguły bardziej reprezentatywne niż inne. Ponadto rachunek prawdopodobieństwa
pozwala oszacować stopień reprezentatywności próby losowej.

Parametr próby odchyla się losowo od parametru populacji. Rachunek prawdopodobieństwa pozwala nam
oszacować odchylenie standardowe, które tu zwane jest błędem z próby (błąd standardowy). Z reguły
podaje się go w procentach. 5% błąd z próby oznacza, że względne odchylenie standardowe parametrów z
wielu wylosowanych prób, czyli estymatorów s = 0,05. Można przyjąć na podstawie rachunku
prawdopodobieństwa, że w około 2/3 (ok. 68%) prób otrzymamy estymatory, odchylające się nie więcej
niż o jeden błąd standardowy, czyli +/- 5% od parametru populacji, w około 95% prób estymator odchyla
się nie więcej niż o 2 błędy standardowe (+/- 10%), a 99,9% prób mieści się w granicach 3 błędów
standardowych.

Błąd standardowy zmniejsza się proporcjonalnie do pierwiastka liczebności próby. Zależy także od
struktury populacji (rozkładu cechy, którą opisuje parametr).

Dokładność szacowania parametru przez estymator można określać też za pomocą poziomu i przedziału
ufności. Można powiedzieć, że dowolna próba losowa z prawdopodobieństwem 68% ma szansę, aby
obliczony na jej podstawie estymator znalazł się w przedziale +/- 5% (+/- bład standardowy) od parametru
w populacji, albo że dowolna próba losowa z prawdopodobieństwem 95% ma szansę, aby obliczony na jej
podstawie estymator znalazł się w przedziale +/- 10% od parametru w populacji (+/- 2 x błąd stand.); albo
że dowolna próba losowa z prawdopodobieństwem 99,1% ma szansę, aby obliczony na jej podstawie
estymator znalazł się w przedziale +/- 15% od parametru w populacji (+/- 3 x błąd stand.).
Prawdopodobieństwa, z którymi estymator może znaleźć się w określonym przedziale (w naszym
przypadku) 68% i 95% nazywamy poziomem ufności P, przedział zaś nazywamy przedziałem ufności.
W praktyce zamiast poziomu ufności posługujemy się pojęciem poziomu istotności α = 1- P/100.

Im większy przedział ufności, z tym większym poziomem ufności estymator z próby będzie się w nim
mieścił.

Niestety z reguły nie znamy wartości parametru w populacji. Jako przybliżenie przyjmujemy estymator z
próby. Przedział ufności wtedy będzie równy: (E–s ; E+s), gdzie E – estymator z próby, s – błąd
standardowy

Jeśli zatem przyjmiemy pewien poziom ufności (poziom istotności), który nas zadowala i pewien błąd
standardowy (przedział ufności), który możemy tolerować, to będziemy w stanie obliczyć liczebność
próby.
Jeśli zaś mamy pewną liczebność próby i zakładamy pewien poziom ufności, to można obliczyć w jakim
przedziale znajduje się szacowany parametr populacji.

Z reguły przyjmuje się błąd standardowy 3% lub 5% i poziom ufności P 95%, 99%, 99,9% albo poziom
istotności α 0,05, 0,01, 0,001 i do tych wartości dobiera się liczebność próby.
Jeśli sondaże nie podają tych wartości należy bardzo ostrożnie podchodzić do ich wyników.

Operat losowania

Operat losowania jest to uporządkowana lista elementów, z której losuje się próbę. Najczęściej wszystkim
elementom przyporządkowuje się kolejne liczby naturalne.
Nie wolno wniosków z próby uogólniać na populację, która odbiega znacznie od operatu losowania (np.
operat - studenci GWSA znajdujący się na listach w dziekanacie – wszyscy studenci w Polsce).
Z reguły chcemy badać określoną populację i szukamy operatu: listy wyborców, baza PESEL, wykazy
uczniów, bezrobotni w ewidencji urzędów pracy itp. Operaty zawsze są obciążone w stosunku do populacji
– rejestry nigdy nie są pełne.

Typy doboru próby

prosty dobór losowy – Do próby dobierane są elementy z całego operatu o numerach zgodnych z liczbami
losowymi wybranymi z tablic lub generowanymi przez komputer.

systematyczny dobór próby – Wybieramy co k-ty element poczynając od elementu wylosowanego.
Operat musi być dobrze „wymieszany”. Istnieje niebezpieczeństwo, że istnieje cykliczny wzór, który
pokrywa się z interwałem losowania i wtedy otrzymamy próbę obciążoną (np. jeśli mamy do czynienia z
jednakowymi domami i losujemy co 5 mieszkanie to może się okazać, że wybierzemy tylko mieszkania z
prawej strony klatki). Jest to wygodniejszy sposób niż dobór prosty.
dobór warstwowy – dzielimy operat na rozłączne kategorie (warstwy) i losujemy z każdej z nich pewną
liczbę elementów proporcjonalną do liczebności danej warstwy, np. losowanie studentów z
poszczególnych roczników. Dobór warstwowy pozwala na lepszą reprezentatywność jeśli w ramach
warstwy elementy będą mniej zróżnicowane (homogeniczne). Warstwujemy ze względu na wazne cechy
społeczne: płeć, wiek, dochody, wykształcenie, miejsce zamieszkania itp.

Bywa też tak, że jakaś wyróżniona kategoria (subpopulacja) jest szczególnie dla nas ważna, a jednocześnie
mało liczna w stosunku do innych kategorii. Wtedy można wybrać z niej nieproporcjonalnie wiele
elementów, tak aby zapewnić reprezentatywnośc dla tej kategorii, a potem dla szacowania parametrów
całej populacji zastosować do każdego elementu odpowiednie „wagi” zmniejszające jego znaczenie (np.
jeśli wybraliśmy ich 4-krotnie więcej niż by to wynikało z ich liczebności, to waga wyniesie ¼).

Niekiedy nie da się stworzyć listy elementów, np. polscy studenci, nauczyciele akademiccy, wtedy
stosujemy wielostopniowy dobór grupowy z początkowym losowaniem grup elementów (zwanych
gronami czy wiązkami) a następnie losowaniem elementów w obrębie każdej wylosowanej grupie
(przykłady Babbie 2003: 231-232)
{KWESTIONARIUSZ – S. 50}

SKALE, INDEKSY i TYPOLOGIE

Skale i indeksy są złożonymi narzędziami do pomiaru zmiennych. Składają się one z szeregu odpowiednio
skonstruowanych pytań. Różnym odpowiedziom na pytania przypisana jest różna liczba punktów (wyniki).

Indeks dla danej zmiennej tworzymy przez proste zsumowanie wyników przypisanych poszczególnym
odpowiedziom. Np. antysemityzm można mierzyć sumą odpowiedzi świadczących o negatywnych
opiniach o Żydach, a uprzedzenia płciowe suma odpowiedzi świadczących o negatywnych opiniach o
kobietach albo mężczyznach.

Skalę tworzymy przypisując określony wynik punktowy pewnym układom odpowiedzi, przy założeniu, że
pewne odpowiedzi świadczą o większym inne zaś o mniejszym natężeniu zmiennej. Np. skala
zaangażowania politycznego (kolejne odpowiedzi na pytania oznaczają coraz większe zaangażowanie
polityczne): głosowałem, dawałem pieniądze na kampanię wyborczą, pracowałem przy organizowaniu
kampanii, sam kandydowałem w wyborach.

Ostatecznie o tym czy kombinacja kilku pytań okaże się skalą zależy od próby objętej badaniem. Np.
powyższa skala zbudowana z pytań o głosowanie, wspieranie finansowe kampanii, wspieranie
organizacyjne i kandydowanie nie byłaby dobra dla mierzenia zaangażowania w środowiskach
opozycyjnych w PRL.

Budowa indeksu
Etapy budowy indeksu:
5. dobór pytań
6. zbadanie zależności empirycznych między nimi
7. ustalenie punktacji
8. walidacja indeksu

3. Odpowiedni dobór pytań

•

trafność logiczna (fasadowa) - każde z pytań powinno dotyczyć tylko mierzonej zmiennej (jednego
lub kilku wymiarów tej zmiennej) a odpowiedzi wskazywać, że respondent ją posiada lub, że jej nie
ma, np. religijność: Czy Pan/i wierzy w Boga? Czy Pan/i uważa się za osobę religijną?, Czy obchodzi
Pan/i święta religijne?

•

„jednowymiarowość” (Babbie używa tego niezbyt szczęśliwego określenia) – pytania powinny
dotyczyć tylko wartości zmiennej a nie wartości zmiennych skorelowanych, np. nie należy umieszczac
pytan o fundamentalizm religijny w mierniku konserwatyzmu politycznego.

•

stopień ogólności - Musimy zdecydować czy zadajemy szczegółowe pytania dotyczące
wybranego/nych wymiaru/ów zmiennej czy też ogólne pytania dotyczące różnych wymiarów (a może
zastosować kombinację).

•

Zmienność (moc różnicowania) Warto też zastanowić się nad tym czy pytania pozwalają wyróżnić
respondentów o b. znacznym nasileniu badanej cechy (silnie różnicują) czy też o b. słabym nasileniu
cechy (słabo różnicują) – te pytania nie są zbyt użyteczne. Najlepsze są pytania, które dzielą
zbiorowości mniej więcej na połowę (np. konserwatyści – liberałowie). Można wybrać dwie strategie.
Po pierwsze dobrać kilka takich pytań. Wtedy te osoby, które konsekwentnie będą odpowiadały na
wszystkie pytania będą mogły być uznane za osoby o znacznym nasileniu badanej zmiennej. W drugim
wypadku można zestawić pytania o różnej sile różnicowania.

4. Zaleznosci empiryczneWarto zastanowić się nad zależnością pomiędzy odpowiedziami na pytania

wchodzące w skład indeksu. Powinna zasadniczo istnieć między nimi dość znaczna korelacja, ale jeśli
jest zbyt silna, to któreś z pytań staje się zbędne.

3. Punktacja indeksu
Poszczególnym odpowiedziom należy przypisać określone wartości punktowe. Należy zdecydować czy
poszczególnym pytaniom przypisać taką samą czy różną wagę. Zasadniczo przypisuje się taką samą wagę,

chyba że istnieją wyraźne powody aby przypisywać różną wagę (np. kilka pytań odnosi się do tego samego
wymiaru cechy a do innych po jednym)

Np. indeks depresji związanej z pracą:

Podkreśl te stwierdzenia z którymi się zgadzasz?

Często czuję się przygnębiony i smutny
Często czuję się zmęczony bez powodu
Często jestem niespokojny i nie mogę wytrzymać bez ruchu
Często czuję się rozdrażniony
4. Walidacja indeksu:

•

analiza pytań: polega na sprawdzeniu ilu respondentów, którzy otrzymali kolejna liczbę punktów w
indeksie odpowiedziało na poszczególne pytania (odsetki powinny wypełnias w stopniowalny sposób
przestrzeń między 0% a 100%

wynik indeksu:

0

1

2

3

odsetek respondentów,
którzy odpowiedzieli
w tak na pyt

. 1

0%

16%

91%

100%

•

walidacja zewnętrzna: np. za pomocą innych pytań (indeks pozwala przewidywać do pewnego
stopnia odpowiedzi) – UWAGA: jeśli walidacja jest niepomyślna może to oznaczać, że uzyte do
walidacji pytania nie są dobrymi wskaźnikami zmiennej

ćwiczenie: zbudować indeks, np. religijności, antysemityzmu,

BUDOWA SKAL

skala powinna być rzetelna (daje zbliżone wyniki niezależnie od tego, kto ją stosuje) i trafna (mierzy to, co
powinna)
typy skal: nominalne, porządkowe, interwałowe, ilorazowe

Skale najczęściej stosowane w badaniach społecznych

Skala dystansu społecznego Bogardusa
Stosowana jest do pomiaru stosunku (dystansu społecznego) badanej zbiorowości do różnych typów
zbiorowości społecznych (klas społecznych, kategorii zawodowych, grup etnicznych), jednostek (np.
przywódcy partii, sąsiada), a także do wartości społecznych (np. bycie uczciwym, sprawiedliwym,
bogatym, sławnym).

Kolejność pytań jest taka, aby odpowiedzi na nie oznaczały stopniowo (proporcjonalnie)

zwiększający się dystans, od bardzo zażyłego stosunku, poprzez obojętny, aż do wrogości-odrzucenia.

Przykład skali do mierzenia dystansu wobec grupy etnicznej:
Na jaki rodzaj kontaktu zgodził(a)by się Pan/i w stosunku do przedstawiciela narodów arabskich (proszę
podkreślić jedną odpowiedź):
8. Zgodził(a)bym się aby moje dziecko poślubiło Araba/Arabkę
9. Zapraszał(a)bym go do domu jako osobistego znajomego
10. Zgodziłbym się aby arabska rodzina była moim sąsiadem
11. Mógłbym współpracować z pracownikami arabskiego pochodzenia
12. Zgodziłbym się aby byli obywatelami mojego klraju
13. Tolerowałbym ich jako turystów w moim kraju
14. Deportowałbym ich z mojego kraju

Skala Thurstone’a

Służy także do pomiaru postaw wobec określonych obiektów.
konstrukcja skali:

Pewną (znaczną) liczbę stwierdzeń poddaje się ocenie kilkunastu sędziów (10-15) kompetentnych w
jakiejś dziedzinie (np. w sprawach Kościoła). Ich zadaniem jest ocenić w jakim stopniu (od 1 do 11 lub 13)
dane stwierdzenie wyraża pozytywną lub negatywna postawę wobec przedmiotu postawy, np. „Do
Kościoła chodzą przeważnie ludzie starzy”. Następnie oblicza się średnią dla każdego pytania i odchylenie
standardowe. Następnie wybiera się ok. 20 stwierdzeń o różnych średnich, takich, które maja najmniejsze
odchylenie (co do których sędziowie byli najbardziej zgodni)

Badacz analizuje oceny kilkunastu sędziów (10-15), by ocenić w których pytaniach byli oni najbardziej
zgodni i wybiera z nich jedno lub więcej, by odpowiadały każdemu punktowi od 1 do 13 na skali (potem
pyta tylko o zgodę lub niezgodę).
Rzadko się ją stosuje (duży nakład sił - sędziowie) i trzeba ją aktualizować, nie ma pewności co do
faktycznej kompetencji sedziów.

Tzw. skala Likerta (Rensisa Likerta)
Służy do pomiaru postawy respondenta wobec określonych obiektów. Składa się ona z serii stwierdzeń.
Początkowo kompletujemy je intuicyjnie. Respondent ma ustosunkować się do każdego z nich poprzez
wskazanie na jeden z członów proponowanej alternatywy (najczęściej 5-członowa: zdecydowanie zgadzam
się, raczej się zgadzam, nie mam zdania, raczej się nie zgadzam, zdecydowanie się nie zgadzam).
Faktycznie jest to indeks choć zwany jest skalą (por. Sołoma 2003: 67).
Likertowi chodziło jednak o coś więcej - określał względną intensywność poszczególnych stwierdzeń, tj.
przeciętne wyniki uzyskane za pomocą indeksu dla osób zgadzających się z poszczególnymi zdaniami
Np. Ci, którzy odpowiedzieli na pyt. 1 (poniżej) otrzymali średnio 1,5 pkt., a ci, co odpowiedzieli na pyt 5.
19,5 pkt.). Wg Babbiego każdemu stwierdzeniu przypisujemy odpowiednią liczbę punktów – średnią
(poszczególne odpowiedzi wskazywałyby na wzrastającą wartość zmiennej uprzedzenia).

Wg Mayntz wyniki sprawdza się testem statystycznym, czy średnie w grupach porównawczych (25%
respondentów, którzy otrzymali łączne wyniki najniższe i 25%, którzy otrzymali łączne wyniki najwyższe)
różnią się w sposób istotny. W wyniku tej analizy wybieramy pytania (ok. 20), które mają najwyższą
wartość statystyki sumuje się liczbę punktów uzyskanych przez respondenta w odpowiedzi na stwierdzenia
zaakceptowane.

Przykład indeksu Likerta
Proszę o ustosunkowanie się do następujących stwierdzeń (proszę zakreślić krzyżykiem odpowiednie pole
w tabeli):

Kobiety z reguły

Rodzaj odpowiedzi

zdecydowanie

zgadzam się

raczej zgadzam

się

nie mam zdania

raczej się nie

zgadzam

zdecydowanie nie

zgadzam się

1. Są gorszymi
kierowcami niż
mężczyźni

5

4

3

2

1

2. Są mniej
inteligentne niż
mężczyźni

5

4

3

2

1

3. Są gorszymi
szefami niż
mężczyźni

5

4

3

2

1

4. Są mniej
twórcze niż
mężczyźni

5

4

3

2

1

Skala semantycznego zróżnicowania (dyferencjału)
Opracowana w końcu lat 50 przez zespół amerykańskich metodologów. Na dwóch końcach linii
umieszczone są przeciwstawne przymiotniki, np. bogaty – biedny, silny – słaby, aktywny - bierny.

Przymiotniki muszą być stopniowalne. W zasadzie przymiotniki pozytywne umieszczamy po lewej stronie
a negatywne po prawej. Należy jednak unikać umieszczania po tej samej stronie terminów, co do których
przypuszczamy, że mogą być ze sobą powiązane, np. harmonijny, tradycyjny.

Skala ta nadaje się do mierzenia opinii respondentów o konkretnych osobach, bądź o danej

kategorii osób, albo do mierzenia odbioru wytworów kulturowych, np. muzyki.

przykłady skali dyferencjału semantycznego

Jakimi ludźmi są Niemcy? (Proszę zakreślić odpowiednią liczbę na skali)

pracowici

7 6 5 4 3 2 1

leniwi

pomysłowi

7 6 5 4 3 2 1

schematyczni

hojni

7 6 5 4 3 2 1

skąpi

itd.

Jakim politykiem jest Andrzej Lepper? (Proszę zakreślić odpowiednią liczbę na skali)
przebiegły

7 6 5 4 3 2 1

naiwny

uczciwy

7 6 5 4 3 2 1

nieuczciwy

mąż stanu

7 6 5 4 3 2 1

gracz polityczny

itd.

Proszę określić swoje wrażenia po wysłuchaniu utworu muzycznego wstawiając krzyżyk w odpowiedniej
kratce? (Babbie 2003: 193)

bardzo

raczej

obojętnie

raczej

bardzo

podoba mi się

nie podoba mi
się

prosty

skomplikowany

nieharmonijny

harmonijny

tradycyjny

nowoczesny

Skala Guttmana
Skala Guttmana opiera się na założeniu, że kto wykazuje wysoki poziom zmiennej wykaże też poziom
niższy. Skala składa się z pytań (monotonicznych) kumulatywnych, takich, że logicznie rzecz biorąc jeśli
ktoś odpowie pozytywnie na dane pytanie odpowie też na wszystkie pytania następne (wskaźniki
zróżnicowanej intensywnosci zmiennej). Dzięki tej skali możemy w sposób syntetyczny przedstawić
wyniki. Teoretycznie rzecz biorąc mając liczbę punktów można odtworzyć odpowiedzi na poszczególne
pytania.

przykład:
4. Czy ma Pan/i wyższe wykształcenie?
5. Czy ma Pan/i średnie wykształcenie?
6. Czy ma Pan/i podstawowe wykształcenie?

Nie do każdej zmiennej da się ułożyć zespół kumulatywnych pytań. Stosunkowo łatwo do pytań o fakty (o
opinie trudniej, o motywy raczej się nie da) i raczej dla cech łatwo poddających się mierzeniu (wiek,
dochody, liczba dzieci w rodzinie, poziom wykształcenia). Choć można też próbować budować skalę dla
opinii, np. poparcie prawa do aborcji (Babbie 2003: 194):

Czy popierasz prawo do aborcji w sytuacjach?:
4. Kobieta nie jest zamężna
5. Ciąża jest wynikiem gwałtu
6. Poważne zagrożenie zdrowia kobiety

(Należy sprawdzić skalę badając zalezności dwu i wielozmiennowe miedzy pytaniami) Okazało się, że w
zdecydowanej większości przypadków (99,3%) respondenci konsekwentnie odpowiadali na pytania, tj.
jeśli pozytywnie odpowiedzieli na 1 albo 2, to pozytywnie odpowiadali też na następne. Przyjmuje się, że
dobra skala Guttmana może dopuszczać 10% „błędów”, tj. niekonsekwentnych odpowiedzi.

Typologie
Indeksy i skale służą do mierzenia jednaj zmiennej. Można podsumować skrzyżowanie dwóch lub więcej
zmiennych i stworzyć typologię (zmienną nominalną).
przykłady
typologia wyborców

typ A

typ B

wyborca niezdecydowany

wyborca konsekwentny

Głosowanie na partie:
w ostatnich wyborach

lewicowe

prawicowe

prawicowe

lewicowe

przedostatnich wyborach

prawicowe

lewicowe

prawicowe

lewicowe

typologia polityczna gazet

polityka zagraniczna

konserwatywna

liberalna

konserwatywna

A

B

sprawy wewnętrzne

liberalna

C

D

WYWIAD KWESTIONARIUSZOWY (na podst. Lutyńska 1984)

cechy badań kwestionariuszowych (Z. Gostkowski):

•

nawiązanie kontaktu badawczego miedzy badaczem a respondentem za pośrednictwem ankieterów,

•

ankieterzy są obcy w stosunku do badanych,

•

krótkotrwały kontakt badawczy ankieterów z respondentami,

•

poleganie na werbalnych zachowaniach respondentów, wywołanych w krótkotrwałej sytuacji, które
traktuje się jako wskaźniki faktów i zachowań niewerbalnych oraz postaw i opinii występujacych w
realnych sytuacjach życiowych

•

wysoki stopień standaryzacji bodźców werbalnych (pytań) mających zapewnić porównywalnośc
uzyskiwanych odpowiedzi oraz ich ilościowe opracowanie

•

statystyczne traktowanie masy respondentów jako izolowanych jednostek tworzących próbę szerszej
zbiorowości.

kwestionariusz – narzędzie do przeprowadzenia wywiadu składa się z zestawu pytań i/lub stwierdzeń (gdy
badacz chce się dowiedzieć na ile respondent podziela pewna opinię lub postawę) – można zastosować
format Lickerta. (Stwierdzenia też są pytaniami w szerszym rozumieniu)
Różne formy pytań są pożądane – urozmaicają kwestionariusz

Przyjmujemy rozszerzoną informacyjną koncepcję pytania kwestionariuszowego (Lutyńska 1984: 18) –
pojedyncze pytania kwestionariuszowe pozwalają na uzyskanie jednostkowych informacji, które pozwolą
rozwiązać problem badawczy.
W związku z tym badacz powinien najpierw jasno sformułować ogólne pytania problemowe (np.
czynniki warunkujące uzależnienia) oraz odpowiadające im szczegółowe pytania problemowe (np.
czynniki warunkujące uzależnienia od narkotyków, alkoholu, nikotyny albo zarobki) – mogą być też
bogatsze treściowo np. pytania o zamożność – pytanie o zarobki albo odnosić się do związku między
zmiennymi – pojedynczych zmiennych np. związek między wykształceniem a religijnością – rozkłady tych
dwóch zmiennych
Odpowiedź na pytania szczegółowe jest konieczna do odpowiedzi na pytania ogólne

Ogólne lub szczegółowe pytania problemowe formułuje się z myślą o całej badanej zbiorowości lub o jej
części, np. jaki jest stosunek kobiet w Polsce do aborcji?, jaki jest stosunek kobiet religijnych do aborcji?

Po ustaleniu listy pytań szczegółowych badacz ustala jakie szczegółowe informacje jednostkowe będą
mu potrzebne aby na nie odpowiedzieć – jest to podstawa do skonstruowania kwestionariusza

Pytanie jednostkowe badacza odpowiadające szczegółowemu pytaniu problemowemu ma dostarczyć
potrzebnej jednostkowej informacji dotyczącej jednostki badania (gł. respondenta) np. Czy dana kobieta
zamieszkała w Polsce jest za czy przeciw aborcji?, dlaczego jest za? albo dlaczego przeciw?

Jednostkowe pytanie badacza należy przekształcić w pytanie kwestionariusza
W najprostszym przypadku wystarczy zmienić formę gramatyczną: Jaki jest Pani stosunek do aborcji?
Znacznie częściej jednostkowe pytanie badacza przekształca się w kilka pytań kwestionariusza, np. Jaka
jest religijność mieszkańca Gdańska ? – Czy uważa się P. za religijna osobę?, Jak często P. uczestniczy we
mszy?, Czy był P. u spowiedzi wielkanocnej? itd.

Zdarza się też, że pytanie kwestionariusza odpowiada dwóm lub więcej pytaniom badacza
1. Gdy poszukiwane informacje są ze sobą związane logicznie:
np. pytanie kwestionariusza – Na jakim poziomie jest szkolnictwo w Polsce?: a/ wysokim, b/ niskim
odpowiada pytaniom badacza: a) Czy respondent X ma opinię na temat poziomu szkolnictwa czy jej nie
ma?”, b) Jeśli ma, to jaką opinię ma respondent na temat szkolnictwa?
Pytanie a) można przekształcić w pytanie filtrujące: „Czy ma P. opinię na temat poziomu szkolnictwa?”,
tego z reguły się nie robi bo ważniejsze jest pytanie b), ale badacz musi sobie zdawać sprawę, że część
opinii będzie formułowana ad hoc.

5. Kiedy poszukiwane informacje nie są związane logicznie:
pytanie kwestionariuszowe: „Kto mieszka razem z P. we wspólnym gospodarstwie domowym - proszę
wymienić te osoby?”
Pytania badacza: liczba osób razem mieszkajacych, liczba pokoleń, typ rodziny itp.

Pytanie kwestionariusza może być zamknięte lub otwarte.
Za otwartym pytaniem w kwestionariuszu znajduje się miejsce do zapisania odpowiedzi. Takie pytanie
przy analizie wypełnionego kwestionariusza jednak trzeba będzie zakodować, tzn. ustalić zestaw kategorii
do których można zaklasyfikować wszystkie odpowiedzi. To zadanie wypełnia koder. Stawia on sobie
pytanie: Do jakiej kategorii odpowiedzi należy odpowiedź respondenta X. Jest to tzw. pytanie
kodera.
Zamknięte pytanie posiada zestaw alternatyw (kafeterię), które są odczytywane przez ankietera.
Respondent powinien wybrać jedna z nich. Dokonuje więc sam kodowania. Zdarza się jednak, że
odpowiada np. „to bez sensu”, „nigdy się z tym nie spotkałem”, „co za dziwne pytanie” – wtedy
kodowanie musi przeprowadzić ankieter lub zapisać dosłownie odpowiedź i wtedy kodowanie
przeprowadza koder. Koder może też zmienić sposób kodowania, np. odpowiedzi zdecydowanie tak i
raczej tak zakodować jako odpowiedzi twierdzące a zdecydowanie nie i raczej nie jako odpowiedzi
przeczące.

W ostatniej fazie kodowania badacz klasyfikuje odpowiedzi respondentów do poszczególnych kategorii
jednostkowych pytań badacza – w ten sposób powstaje tablica odpowiedzi. Na jej podstawie tworzy się
kategorie odpowiedzi na pytania problemowe.

Podsumowując, każdemu pytaniu kwestionariusza odpowiada też pytanie kodera i pytania badacza
a. Pytań badacza jest kilka. Najpierw badacz stawia sobie pytania problemowe ogólne, na które ma dać

odpowiedź całe badanie (np. Jak przedstawia się religijność ludzi w Polsce?), potem rozkłada je na
kilka pytań problemowych szczegółowych (np. Jak praktykują Polacy w niedzielę, Jakie i z jaką
intensywnością spełniają indywidualne praktyki religijne itd.), wreszcie formułuje jednostkowe
pytania odpowiednio do każdego pytania szczegółowego (np. Jak często respondent X chodzi na
niedzielną mszę, Jak często się modli? itd.)

b. Pytanie kwestionariusza, to pytanie które badacz układa tak, aby otrzymać odpowiedź na swoje

jednostkowe pytania, umieszcza w kwestionariuszu, a ankieter odczytuje respondentowi

c. Pytanie kodera, to pytanie, które zadaje sobie ktoś (koder, ankieter, badacz), kto klasyfikuje

odpowiedzi respondentów (Do jakiej kategorii zaliczyć odpowiedź respondenta X)

Odpowiedzi na pytanie kwestionariusza mogą być:
istotne – takie, które przynoszą poszukiwane przez badacza informacje
nieistotne - takie, które nie przynoszą poszukiwanych przez badacza informacji (np. milczenie, wzruszenie
ramion, odpowiedzi wymijające, komentarze do pytań) (np. Na jakie klasy dzieli się społeczeństwo
polskie? odp.: nie wiem – Odpowiedź jest nieistotna na pytanie badacza „Jakie klasy w społeczeństwie
polskim wyróżniają Polacy? ale istotna na pytanie: „Czy Polacy mają sprecyzowaną opinię na jakie klasy
dzieli się społeczeństwo polskie?”.
trafne – takie, które są istotne i przynoszą informacje prawdziwe
nietrafne lub budzące zastrzeżenia co do trafności – takie, które niezależnie od tego, że mogą być
istotne z różnych względów przynoszą informacje nieprawdziwe (np. ankieter zaobserwował, że
respondent przestał uważać, wybrał odpowiedź na chybił trafił, starał się zadowolić ankietera, pytał co
powinien odpowiedzieć itp.)

Układanie pytań:
Zanim zaczniemy układać pytania kwestionariusza musimy wpierw stworzyć:
1. Listę pytań problemowych – ogólnych i szczegółowych z zaznaczonymi ich powiązaniami
2. Lista hipotez (hipotetyczne odpowiedzi na szczegółowe pytania problemowe)

3. Listę szczegółowych pytań badacza przyporządkowanych poszczególnym problemom i hipotezom

(oraz wzory tabel z wpisanymi hipotetycznymi wartościami zmiennych, które określają oczekiwane
rozwiązanie problemu)

4. Listę wskaźników, które pozwolą na takie określenie (zmierzenie) zmiennych, aby móc adekwatnie

odpowiedzieć na poszczególne szczegółowe pytania badacza.

Pytania układamy tak, aby uzyskać informację o interesujących nas wskaźnikach.

•

Każde pytanie kwestionariusza musi nosić odrębny numer, także pytania w tabeli

•

Należy unikać monotonii i stosować różne formy pytań: pytania z kafeterią, pytania otwarte, pytania
tabele, zestawy stwierdzeń.

•

Jeśli decydujemy się na pytanie otwarte należy dokładnie przemyśleć jak będziemy zapisywali i
kodowali wyniki (musi to być jednoznacznie określone)

•

Najlepsze są krótkie pytania

•

Jest sens pytać tylko wtedy, kiedy możemy otrzymać trafną odpowiedź, tzn. o wiedzę, która
respondenci posiadają, np. nie ma sensu pytać Polaków czy zmniejszyć wydatki na administrację
publiczną?, albo czy Orlen powinien połączyć się z MOL-em, bo skąd mają to wiedzieć.

•

Należy unikać form przeczących, np. Czy zgadza się P., że Polska nie powinna wysyłać swych
żołnierzy do Iraku, Czy zabronić następującym kategoriom nauczać w szkołach: 1. Świadkowie
Jehowy tak/nie, 2. Członkowie subkultur tak/nie 3. Członkowie sekt tak/nie (możliwe
nieporozumienia)

•

Należy unikać sugerujących pytań i obciążonych lub rzadkich (trudnych) pojęć, np. Czy zgodzi się P. z
słowami Papieża: ......?; pomoc dla biednych / pomoc społeczna, przeciwdziałanie
przestepczości/egzekwowanie prawa, zajmowanie się uzaleznieniem od narkotyków/ leczenie
narkomanów; eutanazja/skracanie życia nieuleczalnie chorym lub cierpiącym, reinkarnacja/powtórne
wcielenie po śmierci. Warto wyobrazić sobie czy respondent nie poczuje się zakłopotany,
zdezorientowany, zaniepokojony, napiętnowany itp.

•

Jeśli pytamy o liczby nie podawajmy żadnych liczb.

A. Odpowiednia struktura pytania

•

Pytania powinny być jasne, tzn. jednoznaczne, napisane jak najprostszym językiem, precyzyjne

pytanie wadliwe np. „Jak Pan sądzi, co się u pana wydarzyło w ostatnich latach na tle zmian w całym
kraju i w świecie”, „Jakie P. ma priorytety w życiu?”, Jaki jest prestiż P. zawodu w porównaniu z
prestiżem wymienionych niżej zawodów?

•

Pytanie powinno być starannie zredagowane

•

nie należy pisać równoważników, np. wiek?, religijność?, tylko pełna formę pytającą zakończoną
znakiem zapytania.

•

alternatywy w kafeterii powinny mieć tę samą formę gramatyczną

•

Należy unikać też nadmiaru tabel, z reguły dają tylko wrażenie oszczędności miejsca i krótszego
wywiadu.

•

Należy unikać nadmiernie rozbudowanych tabel

Co
zadecydowało o
wyborze przez
P. uczelni?

W jakim stopniu ten czynnik był ważny?

bardzo ważny

ważny

raczej ważny

mało ważny

Nieważny

zainteresowania
zdolności
wysokość
czesnego
...(wyliczone
kolejnych n
powodów)

nie miałem
innych
możliwości
inne
powody.Jakie?

•

W tabeli powinny być dostatecznie duże komórki, aby tabela była czytelna i wystarczało miejsca
na wpisanie odpowiedzi

•

Pytanie powinno być poprawne logicznie – przede wszystkim alternatywy kafeterii powinny być
rozłączne i wyczerpujące

•

Pytanie nie powinno być podwójne lub wielokrotne, np. Czy ukończył P. szkołę średnią, w którym
roku i gdzie?– należy stosować kilka oddzielnych pytań; mogą być też potrzebne pytania filtrujące.

(zgadnij jakie są tu błędy?)

Od którego roku
pracuje P. w swoim
zakładzie?

Czy awansował P.

Czy widzi P. możliwość awansu w swoim

zakładzie (w ciągu najbliższych 2 lat)?

19...

na wyższe

stanowisko

finansowo

na wyższe

stanowisko

Finansowo

Czy chciałby P. lub zamierza P. podjąć w ciągu najbliższych kilku lat dokształcanie w swoim zawodzie?
1. Tak, biorę obecnie udział
2. Tak, mam taki zamiar
3. Nie, gdyż niedawno brałem udział
4. Nie, gdyż mam wystarczające przygotowanie
5. Nie, nie mam takiej ochoty z innych powodów, jakich?
6. Nie myślałem na ten temat

Czy widział P. film Pasja i co P. o nim myśli?
****SiMBS

•

Należy unikać licznych szeregów pytań ze skalami – respondenci nudzą się szybko i odpowiadają na
chybił trafił lub wynajdują sobie systemy ułatwiające. Punkty na skali powinny mieć oprócz oznaczeń
cyfrowych także określenia słowne; nie należy też przesadzać z liczbą tych punktów (z czułością);
należy też określić punkt zerowy: „w żadnym stopniu”, „w ogóle nie”, „wcale”

•

Nie należy używać w jednej alternatywie dwóch różnych określeń, nawet jeśli wydają się one
równoważne (mogą nie być za takie uważane przez respondenta), np. Jaki powinien być polityk: 1.
prawy i sprawiedliwy, 2. rozważny i przebiegły...

•

Nie należy zasadniczo pytać równocześnie o opinię o całej klasie obiektów, np. Czy partie
polityczne dobrze reprezentują P. interesy? {być może jedne tak, inne nie} Czy ceni pan swoich
wykładowców?

B. Dostosowanie pytań do informacyjnego zapotrzebowania badacza – zapewnienie otrzymania
poszukiwanej informacji
Np. pytania wadliwe:
1. Ile lat ma P. żona? Odp. Jestem kawalerem;
2. Gdzie spędzał P. urlop w ubiegłe wakacje? Odp. w ogóle nie miałem urlopu;
3. Który sport uprawia Pan najbardziej intensywnie (proszę podkreślić jedną odpowiedź)? 1. łyżwiarstwo,

2. narciarstwo, 3. kajakarstwo, 4. piłka nożna, 5. żeglarstwo, Odp.: Równie intensywnie uprawiam dwa
sporty – zima narciarstwo, latem – żeglarstwo

4. Na której zmianie P. pracuje? 1. na pierwszej, 2. na drugiej, 3. na trzeciej, 4. na czwartej, Odp.:

kolejarz: na okrągło

•

generalnie, należy stosować pytania filtrujące i/lub przemyśleć możliwe odpowiedzi (sprawdzić
poprzez pilotaż), np.:

Czy jest P. żonaty?
1. tak (pyt. 1)
2. nie (pyt. ...)
Można też zastosować strzałki lub inaczej graficznie zaznaczyć reguły przejścia

•

Nie można z góry zakładać, że respondenci mają utrwalone opinie na interesujący nas temat.
Należy zatem rozważyć zastosowanie pytania filtrującego typu: Czy ma P. ustalony pogląd na ....?

GENERALNA ZASADA:
Nie można do końca przewidzieć, które pytania mogą okazać się niedostosowane i/lub sprawią trudność
respondentowi. Pytania, o których tak przypuszczamy:

•

można poprzedzić pytaniem filtrującym, np. czy

•

ułatwić respondentowi odpowiedź korekcyjną, np. w kafeterii wpisać „trudno powiedzieć”,
zostawić miejsce na wpisanie odpowiedzi korekcyjnej.

C. Pytania nie powinny być zbyt trudne dla respondentów

•

Dobrze przemyśleć jaką informację chcemy otrzymać i sformułować możliwie proste pytanie.
Nie pytać o coś, czego respondenci prawdopodobnie nie wiedzą. Unikać terminów
specjalistycznych i obcego pochodzenia. Nie formułować pytania w „żargonie” socjologicznym
lecz w potocznym języku.

Błędy :
Czy w P. życiu większa rolę odgrywają wartości zaczerpnięte z nauk przyrodniczych czy z nauk
humanistycznych?,
Czy etatyzm jest cechą formacji prawicowych czy lewicowych?

Respondenci, bywa, nie chcą odpowiadać na takie pytania, mówią, że się nie znają, nie myśleli o tym, albo
odpowiadają starając się zadowolić ankietera albo ochronić swój dobry wizerunek.

Jak porównuje P. obecną swoja pozycję społeczną z pozycją swego ojca?
Jakie cechy i umiejętności prezentuje w swojej osobie P. obecny bezpośredni przełożony?

Jaka jest P. aktywność społeczna?
Jaki ma P. światopogląd?
Trzeba przemyśleć w jaki sposób termin socjologiczny wyrazić w języku potocznym

•

Dostosować sformułowanie pytania do języka i sposobu myślenia respondentów.

Na szereg pytań skierowanych do łódzkich robotnic w latach 80: Jaka jest obecnie najważniejsza sprawa
do załatwienia dla robotników: 1. w rodzinie respondenta, 2. w jego zakładzie, 3. w mieście, 4. w całym
kraju, 6. w całym świecie? niezależnie od zakresu robotnice odpowiadały: „potrzebny żłobek”, „trzeba
założyć stołówkę w zakładzie”, „żeby nie było kolejek”.

Niekiedy trudno przewidzieć reakcje respondentów np.:
Czy ten rodzaj pracy, który P. wykonuje spotyka się na ogół z szacunkiem ludzi? – połowa resp. w
pilotażu miała trudności z jego zrozumieniem
Czy jest P. zadowolony ze swego miejsca w społeczeństwie – 33% odpowiedzi było nieistotnych.
Czy jest P. zadowolony ze swoich warunków bytowych? – ponad 60% źle zrozumiało pytanie i
odpowiadało, że są zadowoleni z „założenia własnej rodziny”, „urodzenia dziecka”, „przyjemnego
towarzystwa na studiach”, niezadowoleni z „choroby żony”

Generalnie należy zakładać, że respondenci bardzo słabo myślą abstrakcyjnie

Jeśli pytanie zawiera więcej niż 8 słów jest dla słuchających trudne do zapamiętania
Np.: Czy sądzi P., że są w P. środowisku tacy ludzie, którzy P. zadaniem uważaliby, że P. prestiż i pozycja
społeczna byłaby wyższa niż obecnie, gdyby P. dochody były wyższe albo gdyby przypuszczali, że P.
dochody są wyższe niż są w rzeczywistości, nawet gdyby tak nie było?

•

Należy unikać zbyt wielu alternatyw w kafeterii, alternatyw niejasnych, o bardzo szerokim
zakresie znaczeniowym

np. Które z niżej wymienionych cech powinny być decydujące przy awansowaniu pracownika:
1. autorytet
2. inteligencja
3. konsekwencja
4. konfrmizm
5. obłuda
6. oportunizm,
7. zasady
8. praworządność
9. uczciwość
10. inne – jakie?

Należy przemyśleć, czy respondenci sprostają postawionym im zadaniom, takim jak:
1. przypomnieniu sobie czegoś
2. dokonaniu obliczeń
3. uświadomieniu sobie pewnych spraw, faktów, problemów
4. wyodrębnieniu rzeczy faktów, spraw itp. z większej całości
5. dokonywaniu syntez lub uogólnień
6. wyobrażaniu sobie czegoś
7. hierarchizowaniu spraw, faktów, opinii
8. formułowaniu własnych opinii na różne tematy

np. błędne pytania:

•

Które elementy powinny stać się powodem do zwolnienia (lub przesuniecia na nizsze stanowisko)
pracownika z zajmowanego stanowiska? Proszę wpisać cyfrę 1 przy elemencie najistotniejszym, a
cyfry następne aż do 12 przy elementach kolejno istotnych, z tym, że do kratek po lewej stronie proszę
wpisać oceny według własnego uznania, zaś do kratek po prawej (JEŻELI BYŁY PRZYPADKI
ZWOLNIEŃ LUB PRZESUNIĘĆ W P. ZAKŁADZIE) proszę wpisać oceny, które zdaniem P. legły u
podstaw decyzji dyrekcji.

1. brak faktycznych umiejętności
2. brak zaświadczonego zaświadczenia
3. podeszły wiek
4. młody wiek
5. brak zmysłu organizacyjnego
6. lenistwo i opuszczenie się w pracy
7. sytuacja materialna
8. krótki staż w ogóle
9. krótki staż pracy w zakładzie
10. nieumiejetność współżycia ze współpracownikami
11. zła postawa moralna
12. nieumyślna działalność na szkodę zakładu

Porządkowanie już 3 alternatyw sprawia trudności respondentom.

kolejny przykład za trudnego zadania (przypominanie + obliczenia+ niejasność)

•

Ile czasu przeciętnie w tygodniu poświęca P. na uczestnictwo w życiu społecznym?

•

- zajęcia domowe?

•

- życie towarzyskie?

•

- naukę?

Otrzymano w znacznym stopniu odpowiedzi nietrafne (lepiej zapytać ile poświęcił czasu wczoraj, w
niedzielę)
Znacznie lepiej prosić o podstawowe informacje i na ich podstawie samemu dokonywać obliczeń np.
dochód na głowę, ile osób na 1 izbę

Nie należy konstruować zbyt długich serii pytań o to „jak jest „ zestawionych z pytaniami „jak być
powinno”. Respondenci się nużą i męczą, i dają odpowiedzi nieistotne.

Pytania wymagające wyobraźni i/lub abstrahowania powinny być należy sprawdzić w pilotarzu.

D. Należy w miarę możliwości unikać pytań drażliwych

Pytanie drażliwe, to takie, które wywołuje u respondenta niepożądane procesy psychiczne: lęk, obawę,
zaniepokojenie, wzruszenie, gniew, złość, wstyd, zażenowanie, i obniża to szanse na otrzymanie
odpowiedzi istotnej i trafnej.

Respondenci starają się unikać odpowiedzi na pytanie drażliwe, udzielać odpowiedzi nieistotnych albo
kłamią

Pytanie może być drażliwe gdy:
1. Narusza w mniemaniu respondenta sferę jego prywatności i intymności – często pytania dotyczące

seksualności, sytuacji finansowej, dochodów, niektóre poglądy polityczne i światopoglądowe, i in. w
zależności od sytuacji badanego (np. wiek u kobiet, stan cywilny, dzieci itp.)

2. Zagraża poczuciu własnej wartości respondenta
3. Zagraża społecznej egzystencji badanego – obawa kary, potępienia, sankcji, np. opinie o

zwierzchnikach (szczególnie w czasie wywiadu w miejscu pracy), pytania o to, co jest zakazane, np.
Czy u P. w pracy pracownicy piją alkohol; pytania dotyczące wartości uznawanych i realizowanych,
np. Co by P. zrobił widząc, że źle zarabiający pracownik zabiera własność firmy do domu?

Pytania mogą być także drażliwe dla ankietera, nie tylko te intymne, ale także zbyt formalne, niejasne,
bardzo dociekliwe

Istnieje tendencja by na pytanie odpowiadać tak, jak to jest przyjęte w środowisku ankietera lub zgodnie z
publicznie głoszonymi wartościami, a nie jak on sam faktycznie myśli i odczuwa, np. Czy odczuwa P.
potrzebą chodzenia do teatru?, Czy chciałby P. czytać więcej książek?

Pytania trudne bywają często także drażliwe. Drażliwość można osłabić zadając pytania taktownie i
stosując „styl miękki”.

E. Pytania nie mogą być sugerujące

Pytania sugerujące to takie, które podsuwają określoną czy tez kilka określonych odpowiedzi.

•

Najprostszy przykład pytania sugerującego, to pytanie w którym jest więcej alternatyw „za” niż
„przeciw” lub odwrotnie.

•

Pytania zamknięte, w których brak drugiej części równoważnej pierwszej, np.: Czy P. ocenia te
postawę pozytywnie?; Czy sądzi P., że jeśli ktoś ma większe zarobki, to i większy prestiż? – Lepiej
sformułować to np. tak: „Jak ocenia P. fakt x? pozytywnie, negatywnie, inna odpowiedź

•

Nie można zaczynać pytania od takich sformułowań jak: „Każdemu jest wiadomo, że..”, „Na ogół
każdy człowiek ma wyrobioną opinie o...”, „Wiadomo, że..”

•

Nie wolno narzucać wyłącznych alternatyw, np. Które z narodów mają wyjątkowo przyjacielski
stosunek do Polaków, a które wyjątkowo wrogi? – brak możliwości odpowiedzi „nie wiem”, „nie ma
takich państw”

PRZYGOTOWANIE NARZĘDZIA DO WYWIADU KWESTIONARIUSZOWEGO

Niekiedy przez narzędzie badawcze rozumie się sam kwestionariusz. Za Lutyńską przyjmiemy, że
narzędzie badawcze składa się z:
1. Kwestionariusza wywiadu
2. Instrukcji dla ankieterów (bywa w całości lub w części włączana do kwestionariusza)
3. Materiałów pomocniczych

•

służące aranżacji wywiadu, np. listy zapowiednie, wprowadzenie

•

stanowiące pomoc dla respondenta, np. karty odpowiedzi, rysunki

•

kontrolujące pracę ankieterów

•

służące do zbierania dodatkowych informacji, np. ankiety dla ankietera, protokoły odmów,
ewidencyjno porządkowa część kwestionariusza, testy psychologiczne sprawdzające inteligencję
lub pamięć u respondentów lub ankieterów

Struktura kwestionariusza

Tytuł: starannie przemyślany, zwięźle charakteryzujący problem badania za pomocą języka potocznego,
zrozumiałego dla przeciętnego respondenta, np. „Sprawy Polaków”, „Polacy ‘80”, „Jak żyjemy”,
„Religijność i moralność młodzieży”; należy unikać specjalistycznych terminów, np. „Badania prestiżu
społecznego”, „Organizacja konwersji ruchu charyzmatycznego”.

Zasadniczo nie praktykuje się stosowania podtytułów, ale warto miedzy jedną a druga grupą tematyczną
pytań zastosować zwroty je wiążące, np.: A teraz chciałbym zadać kilka pytań na temat..., Zmienimy teraz
temat, obecnie chciałbym dowiedzieć się...

Po tytule umieszcza się często wprowadzenie (ponieważ zaliczyliśmy je do materiałów pomocniczych
omówienie nastąpi później)

Kolejność pytań powinna być taka, aby wywiad nie był nużący.
Generalnie pytamy tak jak w rozmowie naturalnej „od ogółu do szczegółu”
Nie należy umieszczać w sąsiedztwie siebie pytań trudnych i pracochłonnych zadań;
Pytania powinny być zróżnicowane;
Nie warto zaczynać od pytań drażliwych i trudnych.
Niewskazane jest zadawać najpierw tylko pytań o opinie o potem pytań o fakty.
Należy zadbać o to, by wyraźnie odróżnić pytania o to „jak jest” od pytań „jak powinno być”
Pytania metryczkowe (dane społeczno-demograficzne: wiek, płeć, środowisko zamieszkania,
wykształcenie itp.) z reguły są na końcu. Jeśli metryczka jest rozbudowana warto przemyśleć czy nie
umieścić pytań w różnych miejscach kwestionariusza, będą mniej nużące dla respondenta.

Układ graficzny pytań w kwestionariuszu
Pytania powinny być wyraźnie oddzielone od siebie
Dużo miejsca na odpowiedzi na pytania otwarte
Unikać licznych tabel gęsto pokratkowanych, z małą ilością miejsca na wpisanie odpowiedzi
Każde pytanie wraz z kafeteria musi być na tej samej stronie
Czytelnie należy zaznaczyć reguły przejścia

Redagowanie pytań
Pytania powinny mieć taką formę, w jakiej zostaną zadane respondentom.
W pytaniach z jednej grupy tematycznej należy używać konsekwentnie tych samych terminów (nie
eksperymentować z wyrazami bliskoznacznymi)

Należy zdecydować się na formę Pan/Pani lub w 2 os l. poj. i trzymać się tego.

W przypadku, gdy w kafeterii znajdują się odpowiedzi: „trudno powiedzieć”, „nie mam zdania” itp.
ankieterzy nie odczytują tych odpowiedzi. Należy przypomnieć o tym ankieterom w instrukcji ogólnej.

Generalnie obowiązuje też zasada, że pytania są redagowane w formie pytającej i zakończone znakiem
zapytania. Ankieter odczytuje pytanie tylko do znaku zapytania, np.:

Czy uważa P., że obowiązujące u nas przepisy prawne traktują:
1. wszystkich ludzi jednakowo
2. czy też jednych lepiej, a innych gorzej?
3. trudno powiedzieć
4. inna odpowiedź ....................................................................

albo
Czy uważa P., że obowiązujące u nas przepisy prawne traktują:

1. wszystkich ludzi jednakowo
2. czy też jednych lepiej, a innych gorzej?
3. ...................................................................................................................................... ........................

..............................................................................................................

Pytań nie należy rozpoczynać zwrotami grzecznościowymi typu: „Czy mógłby P. ...”, „Czy zechciałby
P. ...” Lepiej pytać grzecznie ale bardziej bezpośrednio: „Proszę..”

Pytania powinny być ponumerowane w sposób ciągły oraz jednolity. Alternatywy najlepiej też w ten sam
sposób.

Jedno zasadnicze pytanie wraz z tabelą powinno posiadać jeden kolejny numer. Poszczególne pytania
zawarte w boczku tabeli też powinny być ponumerowane, np.:

9. W jakie dni i o jakiej porze ogląda P. na ogół program telewizyjny? (wstawić krzyżyki w odpowiednie
kratki)

W:

rano

po południu

wieczorem

w nocy

1. dni powszednie
2. w soboty
3. w niedziele i święta

Reguły przejść.

Pytanie filtrujące – w nawiasie podano numer pytania do którego trzeba przeskoczyć, np.:
21. Czy korzysta P. z miejskiej komunikacji?

1. tak
2. nie (pyt. 25)

22. Czy uważa P., że komunikacja ta jest:

1. dobra
2. raczej dobra
3. raczej zła (pyt. 24)
4. zła (pyt. 24)
5. trudno powiedzieć (pyt. 25)

50. Czy lubi P. książki Grocholi?

1. tak
2. nie
3. trudno powiedzieć (pyt.52)

51. Dlaczego? ...........................................................................................................

.......................................................................................................................

52. Czy lubi P. filmy Kieślowskiego?

4. tak
5. nie
6. trudno powiedzieć (pyt.54)

Jak długi powinien być kwestionariusz?
Należy pamiętać, że nuży i męczy się nie tylko respondent ale i ankieter (niekiedy bardziej, bo ma kilka
wywiadów do przeprowadzenia)
Powinien być maksymalnie krótki, tj. ma zawierać wyłącznie konieczne dla rozwiązania problemu pytania.
Można przyjąć, że taki, który trwa godzinę jest już bardzo długi. Standardowo nie powinien trwać więcej
niż ½ godziny.

Instrukcja dla ankieterów

Instrukcja może być zawarta w kwestionariuszu lub oddzielnie napisana. Najlepiej jeśli część ogólna (gł.
reguły zapisywania odpowiedzi i zadawania pytań, np. czy wolno tłumaczyć pytania, czytać kafeterię,
jak i kiedy posługiwać się kartami respondenta) jest odrębna a część szczegółowa, odnosząca się do
poszczególnych pytań w kwestionariuszu.

Można instrukcje szczegółowe umieszczać bezpośrednio po pytaniu, dla odróżnienia w nawiasach inną
czcionką lub kolorem.
przykład 1.:
14. Do której z wyszczególnionych na tej karcie zawodów zalicza P. zawód, który P. obecnie wykonuje?
Proszę przeczytać dokładnie te kartę i wybrać odpowiednia kategorię. (kara respondenta nr 5. W miejce
kropek wpisać nr kategorii zawodowej, która respondent wybierze)
..............................................

Przykład 2.
22. Jakie okoliczności skłoniły P. do wyboru zawodu architekta (odczytać kafeterię i podkreślić wybrane
odpowiedzi. Respondent może wybrać najwyżej 3 okoliczności. Po dokonaniu wyboru zapytać) A która
okoliczność była dla P. najważniejsza, a która najmniej ważna? (przy okolicznosci „najważniejszej”
postawić cyfrę 1, przy „najmniej ważnej – 3, przy „średnio” ważnej – 2). Czy:

1. zainteresowanie praktyczna stroną architektury
2. zainteresowanie techniczną stroną architektury
3. zainteresowanie społeczną stroną architektury
4. tradycje rodzinne
5. przypadek?
6. inne ...................................................................

przykład 3.
20. Jak w ostatnia sobotę spędzał P. swój czas wolny? Chciałbym, aby przypomniał P. sobie mozliwie
szczególowo, jak P. ten czas spędzał zarówno w domu, jak i poza domem. Proszę kolejno wymienić co P.
robił w wolnym czasie w sobotę?
.....................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................
(Jeśli respondent nie może sobie przypomniec pomagac mu dodatkowymi pytaniami, nie pozostawiać tego
pytania bez odpowiedzi)
Przykład 4.

23. (uwaga: Pytanie zadawać tylko osobom pracującym w przemyśle) A teraz chciałbym zapytać P. o
przebieg P. pracy w ciągu ostatnich 10 lat. Jaką pracę miał P. przed 10 laty? (Jeśli R. powie: „przed 10
laty jeszcze nie pracowałem”, zapytać): A jaka była P. pierwsza praca? (I od niej zacząć. Wpisywać

odpowiedzi i pyatać kolejno, aż do aktualnej pracy. Uwaga: zapisywać tylko takie prace, które R.
wykonywał co najmniej 6 miesiecy.)
...........................................................................................................................
............................................................................................................................

Materiały pomocnicze

•

służące aranżacji wywiadu, np. listy zapowiednie (patrz s. 13), wprowadzenie

•

stanowiące pomoc dla respondenta, np. karty odpowiedzi, rysunki

•

kontrolujące pracę ankieterów

służące do zbierania dodatkowych informacji, np. ankiety dla ankietera, protokoły odmów, ewidencyjno
porządkowa część kwestionariusza, testy psychologiczne sprawdzające inteligencję lub pamięć u
respondentów lub ankieterów

Wprowadzenie
Często drukuje się na początku kwestionariusza, powinno być tez wydrukowane w instrukcji ogólnej dla
ankieterów i ankieter powinien nauczyć się go na pamięć i wygłaszać na początku każdego wywiadu

We wprowadzeniu powinno być napisane:

•

w jaki sposób ankieter ma przedstawiać się respondentom

•

ogólnie określić tematykę badań i ich cel (przedstawione prosto, atrakcyjnie i dowartościowujące
respondenta jako uczestnika tych badań)

•

podać dokładną nazwę instytucji przeprowadzającej badanie

•

zapewnić, że dane wypowiedzi będą traktowane jako poufne i anonimowe, tzn. nikomu innemu nie
będą udostepniane oraz będą podawane jedynie w formie zestawień zbiorczych (i/lub cytatów
anonimowych)

•

wyjaśnić sposób w jaki dana osoba została wybrana

•

poprosić o zgodę w badaniach i szczere odpowiedzi na pytania

Przykład:
Jestem z Instytutu Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk. Prowadzimy w Gdańsku badania
naukowe na temat zmian w warunkach życia i pracy, potrzebach i dążeniach mieszkańców. Chcielibyśmy
zapoznać się z opiniami P. i innych wybranych losowo osób na temat tych spraw. Interesuje nas zwłaszcza
to, czy ludzie uważają, że życie mieszkańców Gdańska zmienia się i jakie widzą zmiany. Opinie każdego
człowieka są dla nas ważne i pomogą nam w nakreśleniu ogólnego obrazu sytuacji. Dlatego zwracamy się
do P., z prośbą o udzielenie odpowiedzi na pytania dotyczące tych spraw. Zależy nam na odpowiedziach
szczerych i z namysłem. Zapewniamy, że nic z tego, co P. powie nie zostanie ujawnione nikomu innemu.
Wszystko będzie wykorzystane jedynie do celów naukowych.

Karty respondenta
Pomoc w odpowiedziach na pytania z rozbudowaną kafeterią (wiele alternatyw) lub ze skalami

Na karcie wszystkie słowa pisze się jednakowymi dużymi literami (wersalikami). Alternatyw nie należy
numerować.
Na karcie nie drukuje się pytania
Nie drukuje się również odpowiedzi: „trudno powiedzieć”, „nie wiem” itp.
Alternatywy formułuje się albo bezosobowo, albo w 1 os. l. poj.

przykład:
Kwestionariusz:
21. W jaki sposób robi P. specjalizację? (wręczyć kartę 2) Czy:

1. otrzymał P. stypendium specjalizacyjne
2. pracuje P. na etacie
3. został P. oddelegowany

4. jest P. na wolontariacie?

Karta respondenta:

KARTA 2

OTRZYMAŁEM STYPENDIUM SPECJALIZACYJNE
PRACUJĘ NA ETACIE
ZOSTAŁEM ODDELEGOWANY
JESTEM NA WOLONTARIACIE

Karta respondenta może być wielokrotnego użytku, np.:

Pytanie kwestionariuszowe:

23. Czy jest P. z swego obecnego wykształcenia:

1. bardzo zadowolony
2. zadowolony
3. raczej zadowolony
4. czy też: raczej niezadowolony
5. niezadowolony
6. bardzo niezadowolony?
7. trudno powiedzieć

KARTA 3

BARDZO ZADOWOLONY
ZADOWOLONY
RACZEJ ZADOWOLONY
RACZEJ NIEZADOWOLONY
NIEZADOWOLONY
BARDZO NIEZADOWOLONY

Pytanie kwestionariuszowe – skala

24. Jak P. ocenia swoje zarobki? Czy są one wysokie czy niskie? (wręczyć R. kartę 4) Proszę wskazać na
tej linii, w którym miejscu znajduje się P. ze względu na zarobki. Koniec linii po lewej stronie i cyfra 1
oznacza „bardzo niskie” – przeciwległy kraniec z cyfrą 10 – „bardzo wysokie”

Bardzo

Bardzo

niskie 1_____2_____3_____4_____5_____6_____7_____8_____9_____10

wysokie

KARTA 4

Bardzo

Bardzo

niskie 1_____2_____3_____4_____5_____6_____7_____8_____9_____10

wysokie

Karta może mieć tez formę zestawu kartoników (np. z nazwami zawodów), aby respondent ułożył je w
hierarchii szacunku, rysunków, map, zdjęć itp. – im większe zróżnicowanie tym wywiad ciekawszy i mniej
nieistotnych odpowiedzi.

Materiały kontrolujące prace ankieterów i służące do zbierania dodatkowych informacji

Często na końcu kwestionariusza umieszcza się uwagi przeznaczone dla ankieterów.

Po ostatnim pytaniu powinna znaleźć się uwaga: (Po zakończeniu wywiadu, najlepiej jeszcze przy
respondencie, przeczytać uważnie pytania i odpowiedzi, sprawdzić czy nie ma opuszczeń i ewentualnie
uzupełnic zadajac respondentowi dodatkowe pytania)

Na końcu każdego kwestionariusza powinno być następujące oświadczenie:

Oświadczam, że wywiad przeprowadziłem osobiście i ze wskazanym mi respondentem.

Data ..............................

Podpis ankietera (czytelny) ..............................

Na początku lub na końcu kwestionariusza powinno znaleźć się miejsce na wpisanie:
1. numeru kwestionariusza,
2. nazwiska ankietera,
3. godziny rozpoczęcia i zakończenia wywiadu,
4. daty i nazwy miejscowości, w której odbywał się wywiad

Na końcu kwestionariusza umieszcza się z reguły prośbę do ankietera o uwagi, np.: Dodatkowe uwagi
ankietera o wywiadzie i respondencie: ................................................................................

Ankieter powinien też mieć przygotowaną kartę informacyjną o nie przeprowadzonym wywiadzie
gdzie wpisuje się:
1. nazwiska ankietera,
2. przyczyny nie przeprowadzenia wywiadu
3. motywy odmowy
5. data i nazwa miejscowości, w której miał odbyć się wywiad
6. godzina stwierdzenia, że wywiad nie jest możliwy.
Informacje te są ważne dla analiz wtórnych

Ankieta dla ankietera (badacz powinien rozważyć czy i w jakim celu jest mu ona potrzebna)
Służy do
1. kontroli pracy ankietera i przebiegu badania
2. uzyskania informacji na temat warunków i sytuacji społecznej w jakich przebiegał wywiad oraz osoby

respondenta

3. uzyskanie dodatkowych informacji typu jakościowego rozszerzających czy pogłębiających informacje

z wywiadu

przykład:

ANKIETA DLA ANKIETERA

Prosimy o wypełnienie tej ankiety możliwie jak najszybciej po przeprowadzeniu wywiadu. Ankiety

nie wolno wypełniać w obecności respondenta. Prosimy o wyraźne wpisywanie odpowiedzi w miejsce
kropek, a w przypadku pytań zamkniętych o podkreślanie właściwej odpowiedzi.

1. Numer wywiadu.................................
2. Imię i nazwisko ankietera ................................................
3. Data przeprowadzenia wywiadu ........................................
4. Czas trwania wywiadu ......................................................
5. Nazwa miejscowości, w której odbywał się wywiad ..........................................
6. Miejsce wywiadu:

1. mieszkanie prywatne respondenta
2. miejsce pracy
3. inne (gdzie?)..................................

7. Czy podczas jakiejś części wywiadu była obecna również i inna osoba niż respondent?

1.nie (przejdź do 11)
2.tak

8. Kto to był? ......................................................................................................................
9. Dlaczego ta osoba (osoby) tam była (były)? ..................................................................
10. Czy uzupełniał (y) ona (one) informacje?

1. nie
2. tak

11. Czy były jakieś przeszkody w trakcie wywiadu?

1. nie (przejdź do 13)
2. tak

12. Jakie to były przeszkody? ............................................................................................................

......................................................................................................................................................

13. Czy w trakcie wywiadu respondent:

1. Starał się uważać, słuchać pytań, zastanawiać się nad odpowiedziami, itp., czy też
2. nie uważał, udzielał odpowiedzi „byle jakich” itp.
3. trudno powiedzieć, dlatego, że ...............................................................................................
.......................................................................................................................................................

14. Jeśli to możliwe, proszę napisać, czy były - a jeśli tak to jakie - takie pytania, czy bloki pytań, na które

respondent odpowiadał w sposób szczególnie niedbały, nieuważny, od niechcenia itp.
1. tak – numery pytań ....................................................................................................................
2. nie (przejść do pyt. 16)

15. Dlaczego odpowiadał na te pytania nieuważnie? ..............................................................................

............................................................................................................................................................

16. Inne uwagi ankietera na temat respondenta, sytuacji wywiadu itp. (jeśli nie ma uwag – prosimy wpisać

BU) ..............................................................................................................................................................
.....................................................................................................................................................................
....................................................................................................................................................................

Data: ..................................

Podpis ankietera: .................................................

ANALIZA TREŚCI

Badania niereaktywne
Analiza treści oraz analiza istniejących danych statystycznych, analiza historyczno-porównawcza, analiza
dyskursu, analiza danych wizualnych) należy do badań niereaktywnych – nie ingeruje w rzeczywistość
badaną, wykorzystuje materiały zastane (wytwory).
badania niereaktywne: np. Eugene Webb analizował zużycie podłogi przed eksponatami w muzeum w
celu ustalenia, które eksponaty są najbardziej popularne (jak inaczej to badać?)

Założenia analizy treści
Język jest nie tylko istotnym warunkiem działania społecznego (komunikuje znaczenia, interpretuje
działania znaczące) ale mówienie i pisanie jest działaniem (zachowaniem) społecznym. Służy do
kształtowania rzeczywistości (wybory, sąd) oraz wyraża dążenia, postawy, oceny, uczucia, wiedzę,
interesy, wartości.
Analiza materiału językowego (treści) pozwala na poznawanie nie tylko społecznych reguł
rządzących użyciem języka ale także rzeczywistości pozajęzykowej – zjawisk indywidualnych i
społecznych (dotyczących jednostek i grup społecznych)

Definicja analizy treści:

Analiza treści (zwana analizą zawartości) bada zarejestrowane ludzkie przekazy, gł. masowe (czasopisma,
książki, strony www, wiersze, reklamy, podręczniki, audycje radiowe, programy telewizyjne itp.

Klasyczna definicja analizy treści B. Berelsona: ANALIZA TREŚCI JEST TECHNIKĄ BADAWCZĄ
SŁUŻĄCĄ DO OBIEKTYWNEGO, SYSTEMATYCZNEGO I ILOŚCIOWEGO OPISU JAWNEJ TREŚCI
(ZAWARTOSCI) PRZEKAZU (Content Analysis, s. 18)
- treść jawna: znaczenie ogólnie przyjęte w danej grupie (społeczeństwie), niezależne od tego jak je
rozumiał autor

Def. R. Mayntz (1985: 192): Analiza tresci jest technika badawczą, która w sposób zobiektywizowany i
systematyczny ustala i opisuje cechy językowe tekstów po to, aby na tej podstawie wnioskować o
niejezykowych własnosciach ludzi i agregatów społecznych.

Jeśli za analizę treści uznamy także techniki jakościowe (nie ilościowe), to metoda biograficzna
analizująca teksty biograficzne: pamiętniki, listy, drukowane autobiografie, wywiady i wypowiedzi
bigraficzne staje się też szczególnym rodzajem analizy tresci.

Cechy istotne analizy treści: systematyczność, obiektywność, ilościowość (?)

•

systematyczność (przeciwieństwo: selektywność):
1. systematyczny dobór próby badawczej (tekstów) z określonej populacji, tj. zbioru wszystkich

tekstów do których odnosić się będą wyniki

2. uwzględnienie wszystkich aspektów analizowanych tekstów, istotnych dla odpowiedzi na pytanie

badawcze

•

obiektywność (intersubiektywność – przeciwieństwo: subiektywność) – „ustalenie reguł operacyjnych
jednoznacznych dla różnych badaczy, dzieki czemu różni badacze analizujący te same teksty uzyskuja
takie same (zbliżone) wyniki.

•

ilościowość – obecnie odchodzi się od postulatu jednoznacznego mierzenia poszczególnych aspektów
tekstu (np. zliczanie słów określonych kategorii), postulat ten należy zastąpić dążeniem do
maksymalnej precyzji i rzetelności.

Fazy postepowania:
1. ustalanie cech językowych tekstu
2. wnioskowanie na tej podstawie o zjawiskach społecznych

Przykłady problemów odpowiednich dla analizy treści

Czy popularne powieści francuskie częściej mówią o miłości niż powieści w USA?– charakter narodowy
Jaki obraz kobiety dominował w prasie PRL i w III RP – zmiana społeczna
Jak partie polityczne zachęcały do głosowania w referendum akcesyjnym – mobilizacja polityczna,
perswazja

Ida B. Wells w 1891 r. zanalizowała artykuły gazetowe o 728 linczach z ostatnich 10 lat i pokazała, że
tylko 1/3 zlinczowanych Murzynów na Południu było oskarżanych o gwałt na białej kobiecie. Przede
wszystkim oskarżano ich, ze są bezczelni i nie znają „swojego miejsca”.

Naisbit i Aburdene regularnie monitorowali tysiące gazet lokalnych w USA aby odkryć lokalne i
regionalne trendy – Megatrendy 2000

Podaj przykładowy problem dla analizy treści??????? – Jakie są różnice w obrazie polityki w prasie
brukowej i czasopismach głównego nurtu:

•

definicje operacyjne: polityka, prasa brukowa, czasopisma głównego nurtu

•

plan doboru czasopism i selekcji artykułów

Zastosowania
Wg. Berelsona AT odpowiada na pytania: Kto mówi? Co? Do kogo? Dlaczego? Jak? Z jakim
skutkiem?

Wg Pisarka (Analiza zawartości Prasy, Kraków 1983) ANALIZA TREŚCI służy do ustalania
następujących związków:
a.

związki przekaz-nadawca

(kto mówi?) - cechy przekazów pozwalaja określić:

•

(ukryte) cechy nadawcy: np. egocentryzn de Gaulle’a na podstawie częstego użycia zaimków ja i mój,
osobowość Hitlera

•

oblicze ideowo-polityczne nadawcy, interesy, strategia propagandową, zgodność deklaracji z
zawartością przekazów, określanie autorstwa:

b. związki między treścią i formą przekazu a kodem (Co?)

•

stopień wierności filmowych lub teatralnych adaptacji powieści

•

stopień wierności przekładów

•

porównanie wartości informacyjnej fotografii i słownych opisów tego samego wydarzenia

c.

związki miedzy treścią przekazów a ramami społeczno kulturowymi, w których
powstały

(Co?)

•

cechy systemu społeczno-kulturowego w którym tekst powstał - podzielane przez nadawcę obraz
rzeczywistości, wartości i normy społeczne

•

cechy systemu społeczno-kulturowego do którego jest adresowany - jak media (politycy itp.) kreują
rzeczywistość, do jakich wartości i interesów się odwołują

d. związki między treścią i formą przekazu a kanałami komunikacji

•

charakterystyka przekazów w poszczególnych rodzajach mediów, np. TV, radio, prasa lub tygodniki –
prasa codzienna

e. związki miedzy cechami przekazów a aktualna sytuacją – przekazy tego samego nadawcy

dotyczace podobnych wydarzeń w różnej sytuacji społeczno politycznej

f. związki miedzy cechami przekazów a czasem ich powstania – tendencje zmian w przekazach

medialnych, np. modele rodziny w prasie kobiecej na przestrzeni wielu lat

g.

związki miedzy cechami przekazów a odbiorcami

•

odbiorca intencjonalny, założone przez nadawcę cechy odbiorcy,

•

przypuszczalne reakcje odbiorcy na komunikat, np. ocena zaspokojenia potencjalnych potrzeb
odbiorców, ocena zdolności percepcji (do kogo?) (kruche podstawy – należałoby wyjść poza tekst i
badać odbiorców)

Procedura badawcza (Pisarek 1983: 59n)

1. Postawienie pytania czy dane zagadnienie rzeczywiście najlepiej badać za pomocą analizy treści, w

tym celu należy sformułować problem główny i problemy szczegółowe w oparciu o rozbudowaną
podbudowę teoretyczną. np. Czy w polskiej prasie codziennej ostatnich lat zainteresowanie USA
dominuje nad zainteresowaniami krajami UE?

2. Pytania (problemy) badawcze decydują o tym jakie teksty stanowią zbiór generalny, z którego należy

wybrać materiał do analizy (próbę badawczą)

3. Sformułowanie hipotezy wiodącej i hipotez szczegółowych – na podstawie rozumowania, przez

odwołanie się do innych opracowań (np. filozoficznych) oraz przez wstępną analizę (przeczytanie)
materiału tekstowego

4. Operacjonalizacja hipotez

Dobór materiału tekstowego
Zbiór generalny: Wszystkie teksty w ogólnopolskich gazetach codziennych od 1990 roku. – próba może
być losowa (reprezentatywna) lub celowa – najczęściej jest celowa
Z uwagi na koszty z reguły stosuje się dobór wielostopniowy: 1. wybór właściwych gazet, wybór
określonych wydań (wg dat ukazania się), wybór z tych numerów artykułów na dany temat

Operacjonalizacja hipotez
np. hipoteza wiodąca: w polskiej prasie codziennej zainteresowanie USA dominuje nad zainteresowaniem
krajami UE.

operacjonalizacja I:
1. gazeta publikuje więcej (procent powierzchni) tekstów i ilustracji dotyczących USA niż UE
2. gazeta częściej (średnia na numer, na tydzień itp.) publikuje teksty i ilustracje dotyczące USA niż UE
3. w gazecie teksty (ilustracje) dotyczące USA są dłuższe (większe – średnia wielkość w cm kw. lub w %

powierzchni całkowitej numeru) niż dotyczące UE.

4. na pierwszej kolumnie teksty i ilustracje dotyczace USA są publikowane częściej (średnia na numer, na

tydzień itp.) niż dotyczace UE

Można zoperacjonalizować inaczej - operacjonalizacja II:
1. W gazecie nazwa USA wymieniana jest częściej niż nazwy krajów UE
2. W gazecie miejscowości i nazwy geograficzne w USA wymieniane są częściej niż miejscowości i

nazwy geograficzne w UE.

Operacjonalizacja hipotezy i jej sprawdzenie wymaga:

1. Wybór jednostek analizy
Hipotezy narzucają odpowiednie jednostki analizy: operacjonalizacja I – pojedyncze wypowiedzi (gł
artykuły) wraz z ilustracjami, operacjonalizacja II - nazwy
Musimy podjąć decyzję, co chcemy analizować – słowa, tematy, tytuły, postacie, akapity, całe pozycje
(np. książki, artykuły, wydania gazet) itp.

3. Skonstruowanie klucza kategoryzacyjnego
Jednoznaczne opisanie kategorii tresciowych majacych być podstawa klasyfikacji jednostek analizy
(pozwalajacych przypisać im jednoznacznie interesujące nas cechy)

Budowa schematu kategorii zaczyna się od ustalenia wymiarów treści, które nas będą interesować

•

czy dany tekst odnosi się do USA czy do krajów UE? Jakie jest natężenie tego zainteresowania?

•

przy badaniu stosunku do danego wydarzenia politycznego: normatywna ocena wydarzenia,
praktyczno-polityczna ocena jego skutków, kryteria oceny, rady adresowane do instancji politycznych
jak powinny zareagować na to wydarzenie, emocjonalne komponenty wyrażanego stanowiska itd.

Schemat kategorii musi spełniac wymogi formalne:
1. podział na kategorie musi być dokonany według jednolitej zasady tematycznej – każda kategoria

musi odnosić się tylko do jednego z wyróżnionych wymiarów treści

2. Poszczególne kategorie musza być rozłączne – każda jednostka tekstowa w danej jednostce analizy

wyrażająca jeden z wyróżnionych wymiarów treści musi dać się przyporzadkować jednoznacznie do
jednej i tylko jednej kategorii

3. Podział na kategorie musi być wyczerpujący, to znaczy, że każda jednostka tekstowa musi dać się

przyporządkować do którejś z istniejącej kategorii.

Każda kategoria odnosi się do określonej klasy znaczeń związanej z określonym wymiarem treści –
różnorodne artykulacje tych samych treści zostają zredukowane do klas podobieństwa semantycznego

Poszczególne kategorie musza być operacyjnie zdefiniowane, tzn. oprócz opisu sensu jaki odnosi się do
poszczególnej kategorii musza być opisane wyrażenia i zwroty, które decydują o przypisaniu danej
jednostki tekstowej do określonej kategorii.

W wyniku operacyjnego zdefiniowania kategorii otrzymujemy klucz kategoryzacyjny,
za pomocą tego klucza dokonujemy kodowania tekstu przypisując poszczególne jednostki analizy do
poszczególnych kategorii. Na podstawie otrzymanego materiału formułujemy wnioski (przykłady: Pisarek
1983 196n, Mayntz i in. 1985, 201n; Pawliszak 2003; Babbie 2004: 351)

Mocne i słabe strony analizy treści
zalety

•

oszczędność czasu i pieniędzy – możliwość pracy samemu, bez personelu badawczego i bez
specjalistycznego sprzętu

•

możliwość powtarzania i poprawiania badań

•

możliwość badania długotrwałych procesów - np. „Łowiec Polski” wychodzi nieprzerwanie od ponad
150 lat, można badać przemiany tożsamości myśliwych

•

nie zmienia badanej rzeczywistosci

wady:

•

ograniczona tylko do zapisanych przekazów – tych zaś jest mniejszość

•

pogłębianie analiz prowadzi z reguły do „nieostrych” kategorii i dowolnosci w kodowaniu i
interpretacji

Analiza zastanych danych statystycznych

Instytucje generują wiele mniej lub bardziej oficjalnych statystyk, które mogą stanowić ciekawe źródło
danych dla socjologa

Mogą one stanowić ciekawe uzupełnienie głównych badań – np. gdy badasz obecne preferencje
wyborcze można skonfrontować je z frekwencją, wynikami kilku ostatnich wyborów; gdy badasz
tożsamość niedoszłych samobójców można wyniki uzupełnić danymi oficjalnymi nt. samobójstw –
dostarczają one kontekstu historycznego czy pojęciowego dla właściwych badań

Mogą być także źródłem danych zasadniczych – np. E. Durkheim, Le Suicide, 1897.

Problem: dlaczego ludzie popełniają samobójstwo?
Durkheimowi nie chodziło o indywidualne motywy lecz o wspólne dla całych zbiorowości warunki
środowiska (wzorce, typy samobójstw);

odkrył, że:

- wskaźniki samobójstw w poszczególnych krajach były względnie stałe (rok do roku)
- nieproporcjonalnie wiele samobójstw było popełnianych latem (dlaczego? czyżby wpływ

temperatury – w takim razie kraje Południowe miałyby większy wskaźnik samobójstw, tymczasem
to kraje o klimacie umiarkowanym miały największe wskaźniki – więc nie chodziło o temperaturę.

- Sprawdzał też rolę wieku (najczęstszym wiekiem samobójców było 35 lat) i płeć (znacznie częściej

mężczyźni niż K – 4:1).

- Stwierdził, że samobójstwa nasilały się w okresie zamieszania politycznego, to pozwoliło mu

postawić kolejną hipotezę, że czynnikiem generujacym samobójstwa mogą być zachwiania
„równowagi społecznej”.

- Ta hipoteza była precyzowana i udowadniana poprzez analizę różnych zestawów danych
- Durkheim zauważył, że kraje zdominowane przez protestantów mają systematycznie wyższy

wskaźnik samobójstw niż kraje zdominowane przez katolików a kraje o mieszanej strukturze
religijnej sytuuja się pośrodku. Ale czy to prawda i dlaczego, jeśli jedna i druga religia zakazuje
samobójstwa?

- Durkheim, chcąc wykluczyć wpływ poziomu ekonomicznego sprawdzał również prowincje w

ramach państw katolickich i protestanckich (Bawaria i Prusy) i stwierdził, że w prowincjach o
większym procencie katolików samobójstwa zdarzają się rzadziej. Stopniowo Durkheim
przekonywał się, że religia gra znaczącą rolę w samobójstwach (ale dlaczego?)

- Durkheim nawiązał do wcześniejszego odkrycia dotyczącego niestabilności politycznej i przyjął

hipotezę, że samobójstwa są wywoływane anomią czyli braku norm lub poczuciem braku
stabilności i dezintegracji (co generuje depresje psychiczną). Jednocześnie porządek społeczny,
poczucie stabilności daje psychiczne wsparcie. Katolicyzm jest bardziej ustrukturalizowana i silniej
zorganizowana religią, stąd wytwarza poczucie stabilności i ładu.

- Na podstawie tego wniosku Durkheim stworzył pojecie samobójstwa anomijnego.

Jednostki analizy
Durkheim: Kraje i prowincje - często jednostka analizy nie jest jedna osoba
W większości przypadków oficjalne dane statystyczne są zagregowane (dotyczą zbiorowosci a nie
jednostek) – trudność wzorce zachowań na poziomie grupowym nie musza oddawać wzorców na poziomie
indywidualnym (błąd ekologiczny – u Durkheima było możliwe, że w krajach protestanckich
samobójcami byli przede wszystkim katolicy)
Durkheim unikał tego błędu poprzez ścisłe powiązanie analizy empirycznej z teorią oraz poprzez
wielokrotne sprawdzanie prawidłowości na różnych próbkach).

Problem trafności
Nie mamy swobody w określaniu zmiennych
Trafność możemy zapewnić przez logiczne wnioskowanie (Durkheim wnioskował, że w obszarach o
dominacji protestantów większość samobójców też jest protestantami) i powtarzalność (kilka
niezależnych testów: Durkheim – religia katolicka/protestancka i niestabilność polityczna)

Rzetelność
Jaka jest jakość danych?
- czy są dokładne, czy nie są „podkręcane” przez instytucje (np. wykryte i nie wykryte przestępstwa;

obecni w kościele na mszy)

- Na ile są aktualne (np. listy wyborców, rejestr mieszkańców/zameldowanych)
- Na ile są kompletne (baza danych Klon/Jawor dot. NGO)
- Na ile opierają się na tych samych kryteriach (zgony niemowląt w UE i na Białorusi)

tu także pomaga logiczne wnioskowanie i powtarzalność

Źródła danych statystycznych
Rocznik Statystyczny, Wojewódzkie Roczniki Statystyczne
Rocznik Demograficzny
GUS

www.stat.gov.pl

mają strony www: OBOP, CBOS, SMG/KRC, Instytut Statystyki Kościoła Katolickiego, strony domowe
miast, województw, powiatów, PGSS (Polski Generalny Sondaż Społeczny, Diagnoza Społeczna 2003 i
2004, baza KLON JAWOR (

www.ngo.pl)

, ministerstwa i urzędy centralne, izby handlowe

Dane międzynarodowe: mają strony www: EUROBAROMETR, ONZ (Rocznik Demograficzny ONZ)

SOCJOMETRIA

zapoczątkowana przez Jacoba Moreno w 1934 r.
Test socjometryczny służy do uchwycenia kształtujących się w małych grupach, spontanicznych,
dobrowolnych stosunków społecznych

1. stosunki sympatii – antypatii (kogo lubisz najbardziej?, z kim nie chciał byś )
2. subiektywne preferencje w sferze interakcji (z kim wchodzisz chętnie w kontakty? np. u kogo

zasięgnąłbyś rady, zaprosiłbyś do domu, siadłbyś w ławce na klasówce itp.)

3. rzeczywiste interakcje i/lub subiektywne postrzeganie stosunków w grupie(z kim rozmawiasz

najczęściej, zasięgasz rady i/lub kto z kim najchetniej rozmawia, bywa w domu, przyjaźni się itp.) –
porównanie tych danych z wynikami obserwacji ujawni subiektywno-emocjonalne komponenty
interakcji.

Budowa testu socjometrycznego:
1. Pytanie może dotyczyć ogólnie pojętej sympatii: np. którego z kolegów w klasie lubisz najbardziej?

albo stosunku szczególnego rodzaju: z kim najchętniej rozmawiasz w czasie przetwy?

2. Pytania mogą być formułowane w trybie orzekającym lub przypuszzającym
3. Pytanie może apelować o wybór pozytywny i/lub negatywny
4. Pytanie może dotyczyć kilku wyborów (najczęściej 3, nie więcej niż 5, kolejność z reguły traktowana

jest jako rangi wyboru)

5. Szczególnym rodzajem testu jest prośba o wymienienie osób, które jego zdaniem wybiorą i/lub

odrzuca jego samego (socjometryczny test postrzegania)

wyniki testu przedstawia się graficznie za pomocą kółek połączonych strzałkami (najczęściej socjogram
tarczy strzelniczej) lub szczególnie w przypadku liczniejszych grup za pomocą macierzy socjometrycznej
(pokazującej wybory 1, 2, 3 – rzędnych, wybory negatywne)

Socjogram ujawnia konfiguracje:
Para, trójkąt, czworokąt itp. (wybory wzajemne)
łańcuch: A wybiera B wybiera C wybiera D (wybory mogą być wzajemne)
Gwiazda: jednostka szczególnie często wybierana przez inne, które rzadko wybierają jedna drugą –
centralna postać gwiazdy to idol (uwielbiany, rzeczoznawca, najlepiej poinformowany)
klika: kilka osób wybiera się wzajemnie, rzadko wybiera innych członków grupy, rzadko jest przez nich
wybierana
szara eminencja: osoba izolowana, która łączy odwzajemniony kontakyt tylko z idolem
samotnik, outsider osoba, która wybiera innych ale nie jest przez innych wybierana
odrzucony: osoba, która uzyskała tylko negatywne wybory

Na podstawie macierzy obliczamy indeksy:
1. liczba dokonanych wyborów pozytywnych (a+) i wyborów negatywnych (a-)
2. liczba uzyskanych wyborów pozytywnych n-tej rangi i wyborów negatywnych n-tej rangi
3. liczba wyborów pozytywnych i suma wyborów negatywnych oczekiwanych przez badanych
4. liczba wyborów pozytywnych i suma wyborów negatywnych oczekiwanych od badanych

można też obliczać:
5. łączną liczbę wyborów wzajemnych
6. łączna liczbę odrzuceń wzajemnych
7. łączną sumę wag wyborów: a. uzyskanych, b. dokonanych
8. łączną sumę wag odrzuceń: a. uzyskanych, b. dokonanych
9. łączna liczbę: a. trafnie oczekiwanych wyborów, b. trafnie oczekiwanych odrzuceń, c. nietrafnie

oczekiwanych wyborów, d. nietrafnie oczekiwanych odrzuceń

indeksy złożone:
pozytywna pozycja socjometryczna PS+ = liczba uzyskanych wyborów

liczba czł. grupy – 1

pozytywna pozycja socjometryczna PS- = liczba uzyskanych odrzuceń

liczba czł. grupy - 1

spójność grupy S= liczba wyborów wzajemnych

liczba możliwych wybor. wz.

(np. integracja emocjonalna; dotyczy wyborów dotyczących sympatii)

analiza relacji
można wnioskować o przyczynach pozycji socjometrycznej danej osoby na podstawie jej cech
można pytać o warunki w jakich kształtuje się silnie lub słabo zintegrowana, o podobieństwo cech
członków kliki, o wpływ struktur grupy na jej wydajność, stabilność, poczucie satysfakcji itp.

BADANIA PANELOWE

Badanie panelowe polega na tym, że ta sama próba badawcza zostaje w pewnym odstępie czasu
przynajmniej dwukrotnie przebadana (poddana pomiarom) ze względu na tę sama cechę – zadaniem
badania jest uchwycenie trendu (dynamiki i kierunku zmian, gł. postaw i opinii, np. preferencji
wyborczych, postaw religijnych, upodobań konsumenckich).
panelem jest zbiorowość kilkakrotnie przebadana na ten sam temat (ludzie, gminy, przedsiębiorstwa)

Panel trzeba odróżnić od analizy trendu opartej o powtarzalne badania tej samej zbiorowości generalnej
ale za pomocą różnych próbek

Tabela 1. Analiza trendu bezrobocia (liczby w mln.)

Stosunek do pracy

Wiosna

Jesień

Zatrudniony

20

20

Bezrobotny

1

1

Razem

21

21

Tabela 2. Analiza panelowa bezrobocia (liczby w mln.)

Wiosna

(pomiar 1)

Jesień

(pomiar 2)

zatrudniony (+)

bezrobotny (-)

Razem

wiosną

Zatrudniony (+)
Bezrobotny (-)

19,5

0,5

0,5
0,5

20

1

Razem jesienią

20

1

21

Tabela panelowa:
wartości brzegowe informują o trendzie, porównanie ich ukazuje zmianę netto ( w naszym przypadku 0)
wartości środkowe podkreślone ukazują zmianę – te osoby, które przeszły z jednej kategorii do drugiej

Badania panelowe zmierzaja nie tylko do ukazania zmian ale i pomagaja w ich wyjaśnieniach (kto,
posiadający jakie cechy uległ zmianom – poszukujemy wyjaśnienia na poziomie zbiorowym zmiany netto
jak i wyjaśnień zachowań indywidualnych)

Badanie panelowe może być zaprojektowane jako eksperyment, gdy pomiędzy jednym a drugim
badaniem poddajemy badanych działaniu określonego czynnika (np. filmem propagandowym, agitacji,
szkoleniu), z tym, że część grupy nie jest poddana badaniu kontrolnemu jako grupa kontrolna. Tu także
chodzi o uchwycenie zmian indywidualnych.
ograniczenia:
Metodą panelową nie można badać grup o zmiennym składzie osobowym, nie może dotyczyć zmian
kolektywnych (chyba, że jednostki badane to zbiorowości), nie może dotyczyć pojawiających się cech.

Niekiedy w badaniu jednorazowym próbuje się retrospektywnie uchwycić cechy przeszłe – badanie
pseudopanelowe (wbrew pozorom poleganie na pamięci respondentów jest dość zawodne)

Tabelaryczna prezentacja i opracowanie wyników badania panelowego

najprostsza tablica czteropolowa
tablice czteropolowe bez zmiany netto
Tablica 3

(pomiar 1)

(pomiar 2)

(+)

(-)

Razem

(+)
(-)

45

5

5

45

50
50

Razem

50

50

100

Tablica 4

(pomiar 1)

(pomiar 2)

(+)

(-)

Razem

(+)
(-)

15 (A)

5 (C)

5 (B)

75 (D)

20
80

Razem

20

80

100

Zmiana netto =10% w tablicy 3 i 4
Aby porównać zakres zmiany należy obliczyć:
indeks zmiany t = zmiana rzeczywista .

możliwa zmiana max

możliwa zmiana max = miejsza liczebność brzegowa z rozkładu pomiaru pierwszego x 2

indeks zmianyT = B . + C . indeks oparty jest na prawdopodobieństwie przepływu +/- i -/+

A+B C+D

wynosi (0;2)

Dla tablic czteropolowych ze zmianą netto
Tablica 5

(pomiar 1)

(pomiar 2)

(+)

(-)

Razem

(+)
(-)

20 (A)

40 (C)

20 (B)

20 (D)

40
60

Razem

60

40

100

Tablica 6

(pomiar 1)

(pomiar 2)

(+)

(-)

Razem

(+)
(-)

5 (A)

15 (C)

5 (B)

75 (D)

10
90

Razem

20

80

100

nie ma sensu liczyć indeksów t i T
Należy obliczyć tabelę zmiany netto, tzn. tę zmianę, która nie ulega redukcji w wyniku neutralizujacych
się wzajemnie zmian przeciwstawnych
Tablica 6a: zmiany netto

(pomiar 1)

(pomiar 2)

(+)

(-)

Razem

(+)
(-)

0 (A)

10 (C)

0 (B)

70 (D)

0

80

Razem

10

70

80

i tabelę stałych liczebności brzegowych (od wartości w komórkach pierwotnej tablicy odejmujemy
wartości w komórkach tablicy zmiany netto)
Tablica 6b: tabela stałych liczebności brzegowych
Tablica 6

(pomiar 1)

(pomiar 2)

(+)

(-)

Razem

(+)
(-)

5 (A)

5 (C)

5 (B)

5 (D)

10
10

Razem

10

10

20

teraz można obliczyć indeksy zmian t i T dla różnych tabel i porównać je ze sobą

Można również utworzyć tabelę panelową dla cech wielowartościowych
Tabela 7 Tabela panelowa dla cechy wielowartościowej (np. nasilenie sympatii/antypatii)

Pomiar 1

Pomiar 2

++ + 0 - - -

Suma 1

++
+
0
-
- -

20 3 1 1 -

6 40 4 - -

4 25 70 1 -
- 7 14 72 2

- - 6 6 18

25
50

100
95

30

Suma 2

30 75 95 80 20

300

Przedstawia odpowiedzi 300 pracowników pewnego przedsiębiorstwa na pytanie o stosunek do
przełożonych.
Jaka jest zmiana netto i jej kierunek? - (można obliczyć mediany lub wyliczyć średnie wartości
brzegowych)
Na przekątnej od górnego lewego rogu leżą liczebności jednostek, które nie uległy zmianie
(20+40+70+72+18=220) – zmieniło stosunek 80 czł. załogi 68 w kierunku pozytywnym (na lewo od
przekątnej) i 12 w kierunku negatywnym (na prawo od przekątnej). Można obliczyć tez ile osób
przesunęło się o 1, 2 stopnie. Najbardziej labilna okazała się postawa -- i 0 itp.

Cechy badane metoda panelowa nie musza mieć charakteru ilościowego (np. marka samochodu) – wtedy
nie można mówić o kierunkach zmian.
Możemy obliczać też prawdopodobieństwa różnego rodzaju zmian

Badania panelowe można prowadzić wielokrotnie, gdy chcemy uchwycić procesy zmiany w dłuższym
okresie czasu (np. proces studiów) lub zmiany chwilowe (np. upodobania konsumpcyjne, nastawienie do
polityków{+,-}). Możemy wtedy zbudować kilka tablic: I/II, I/III, II/III lub tablice kombinowane: I i
II/III,.

Np. przemiany poczucia anomii (poczucie ogólnej niepewności co do wartości, sądów i zachowań) w
trakcie studiów. Zanalizuj przemiany:

Semestr 1

Semestr 4

Semestr 8

Anomia:

silna

słaba

silna

słaba

silna

słaba

silna
silna

słaba
słaba

9
19
7
5

22
43
7
8

Chcąc dowiedzieć się dlaczego następuje zmiana cech u jednych jednostek, u innych zaś nie należy
wprowadzić zmienne modyfikujące (np. cechy społeczno-demograficzne lub sytuacyjne)
Dla poszczególnych kategorii respondentów różniących się zmienna modyfikującą sporządza się tabele
panelowe, a następnie każdą z nich analizuje j.w.

Zadanie: jakie zmienne modyfikujące należałoby uwzględnić w badaniach dotyczących: uczęszczania do
teatru, oceny sejmu, oceny polityki UE wobec USA, liczebność osób z wyższym wykształceniem w
gminach.

Zagadnienia praktyczne, rzetelność i trafność
Ze względu na koniecznośc powtórzenia badań na tej samej próbie, badania ograniczamy z reguły do małej
przestrzennie próby (nawet jeśli jest ona nie reprezentatywna), np. studenci jednej SW, pracownicy danego
zakładu.
Można zachować anonimowość numerując kwestionariusze zamiast oznaczać je nazwiskami
Rzetelność:

- nie prowokować do deklarowania zmian i nie wzbudzać obawy przed zmianami;
- cechy kluczowe musza być należycie skategoryzowane (podziały dychotomiczne lub inne – im

liczniejszy podział, tym liczniejsza musi być próba)

Trafność:
odstęp pomiedzy badaniami musi być dostosowany do naturalnych zmian cech
W sytuacji wywiadu należy neutralizować czynniki wywołujące zmiany (np. negatywna ocena własnego
zainteresowana kultura podczas I wywiadu może skłaniać do zmiany tej sytuacji) lub wywołujące obawę o
ich ujawnienie

Metoda biograficzna – metoda badania dokumentów osobistych

Metoda pojawiła się w toku rozwoju socjologii. Miała ona pomóc w uwolnieniu socjologii od statusu
socjologii spekulatywnej. Źródłem do analiz miały być dokumenty osobiste.

Pionierem był F. Znaniecki w 1921 r ogłosił konkurs z nagrodami dla robotników na napisanie życiorysu.
Polega ona na badaniu historii życiowych, dzięki którym można ująć rzeczywistość z „współczynnikiem
humanistycznym”.

Definicja dokumentów osobistych
szeroka: Wszelkie dokumenty wyrażające stany umysłu jakiejś osoby – autobiografie, pamietniki, listy,
zapisy wywiadów swobodnych
wąska: Pisemne wypowiedzi, które przedstawiają udział autora w pewnej sytuacji społecznej, zawieraja
również osobisty pogląd autora na te sytuację, opis przebiegu zdarzeń, opis jego zachowania

Założenia metodologiczne i ontologiczne
wyłożone zostały w dziele F. Znanieckiego i W. I. Thomasa: „Chłop polski w Europie i Ameryce”

- rzeczywistość społeczna składa się z intersubiektywnych wartości kulturowych i subiektywnych

postaw

- obiekty natury stają się elementami kultury dopiero wtedy, gdy jednostki w swych subiektywnych

aktach nadadzą im subiektywne znaczenie, przypiszą im jakąś ważność dla zaspokojenia ludzkich
potrzeb, czy osiągnięcia celów

- w życiu społecznym czynniki subiektywne grają rolę zasadniczą i wszelkie ich przejawy są

źródłem wiedzy o życiu społecznym

- Postawy psychiczne i wartości kulturalne są ściśle ze sobą splecionymi składnikami badanej przez

socjologa rzeczywistości – materiały biograficzne są idealnym dla socjologa źródłem, gdyż dają
możliwość poznania zarówno intersubiektywnej (obiektywnej) strony rzeczywistości (wydarzenia,
obiekty) jak i strony subiektywnej (postawy, oceny, opinie, interpretacje)

Koncepcja Znanieckiego przyjęła postać „współczynnika humanistycznego”: tę cechę zjawisk
kulturalnych, przedmiotów badania socjologicznego, że jako przedmioty teoretycznej refleksji są
już przedmiotami komuś danymi w doświadczeniu , lub czyimiś świadomymi czynnościami
nazwać możemy współczynnikiem humanistycznym.

W związku z takim rozumieniem przedmiotu socjologii (nauka o kulturze) pojawił się postulat, że
socjologia powinna badać rzeczywistość ze „współczynnikiem humanistycznym” czyli powinna dążyć
nie tylko do opisu zjawisk, tak jak dane są zewnętrznemu obserwatorowi (wymiar obiektywny) ale
także przedstawiać, jakie znaczenie przypisują im uczestnicy zycia społecznego – socjologia ma być
nauka rozumiejącą.

DOKUMENTY OSOBISTE ZAWIERAJ¥ 2 RODZAJE WYPOWIEDZI:

1. sądy o faktach - wyrażają obserwacje i uogólnienia autora dokumentu (zgodnie z założeniami
ontologicznymi socjologa, one go nie interesują);

2.wypowiedzi wyrażające dążności i cechy autora dokumentu - w myśl założeñ ontologicznych, są

aktami społecznymi i powinny być poddane analizie;

dyrektywy metodologiczne nakazują socjologowi badać znaczenie, jakie ludzie przypisują zdarzeniom i
przedmiotom, oraz dążności jakie ludzie z nimi wiążą.

autor życiorysu jest częścią środowiska społecznego, a jego świadomość przez to środowisko
ukształtowana, jest także jego częścią; zatem znając jego świadomość, postawy, dążenia -można
odtworzyć to, co w jego środowisku jest najważniejsze.

Analiza materiałów biograficznych:
1.

metoda konstrukcyjna - czyta się dużą liczbe prac i stawia się hipotezy

2.

metoda egzemplifikacji – do badania przystepuje się z pewnymi hipotezami, materiał słuzy do ich
ilustracji i potwierdzenia;

3.

metoda typologiczna – w oparciu o materiał tworzy się typologie np. tozsamosci, stosowanych
motywów, strategii osiagania celów itp.

4.

metoda statystyczna: bada się zalezności statystyczne między różnymi cechami społecznymi autorów
prac lub miedzy tymi cechami a typami postrzegania określonych zjawisk.

Zarzuty wobec metody biograficznej:

•

Rzeczywistość społeczna nie jest subiektywnym wytworem ludzi; nie jest to jedyny materiał, który
powinien być uwzględniany w analizie;

•

na ogół techniki zdobywania materiałów nie pozwalają na uzyskanie materiałów reprezentatywnych
statystycznie;

•

rezultaty analiz prowadzonych w oparciu o dokumenty osobiste nie podlegają intersubiektywnej
kontroli;

•

autor dokumentów znajduje się zawsze w jakimś określonym nastroju, który wpływa na sposób pisania
i kształt materiałów;

•

w dokumentach osobistych znajdujemy interpretację życia dokonaną przez osobę piszącą (nie musi ona
być wcale zgodna z prawdą).

Zalety metody biograficznej

•

dokumenty osobiste dają wgląd w motywację, dążenia, postawy, oceny jakie ludzie formułują;

•

materiał ten pozwala uchwycić psychologiczną stronę funkcjonowania instytucji społecznych,
tworzenia się opinii publicznej;

•

materiał ten daje możliwość opisania wzajemnych relacji między środowiskiem a jednostką;

•

jest to materiał pozwalający uchwycić pewne sekwencje zdarzeñ (powiązania przyczynowe w długim
okresie czasu);

•

materiał ten dostarcza informacji na temat tego, jak ludzie radza sobie w sytuacjach zmian
społecznych.

Techniki zdobywania pisemnych, niestandaryzowanych wypowiedzi

1.

pisemne wypowiedzi niestandaryzowane uzyskiwane pod kontrolą badacza - nadzór badacza nad
uczestnictwem danych osób w badaniu; celem takiego badania jest uzyskanie danych do generalizacji;

a. technika wypracowañ szkolnych:

- proponuje się napisanie wypracowania na podany przez badacza temat;

- temat jest jedynym bodŹcem stymulującym; zazwyczaj określony jest czas na napisanie

wypracowania; przy organizacji badania należy wykluczyć nauczycieli;

- uczniowie nie muszą pisać wypracowañ wedle wyuczonych w szkole wzorów i norm;
b. technika opisu według dyspozycji:

- bodŹcem jest tutaj zestaw dyspozycji;

- bardziej „wydajne" są wypowiedzi indywidualne, a nie grupowe;
c. pisanie dziennika na zamówienie badacza:

- wydarzenia opisywane są na bieżąco, szczegółowo;

- ważny jest nie tylko opis faktualny, ale także przemyślenia, odczucia i emocje jednostki;
d. sporządzenie opisu życia za namową badacza:

2.

pisemne wypowiedzi niestandaryzowane o charakterze samozwrotnym (odpowiedzi na apel
zamieszczony np. w czasopiśmie) - badacz nie ma tutaj wpływu na to, kto weŹmie udział w badaniu.
Wnioski mają charakter sprawozdawczy.

- opis jednego (tygodnia) dnia z życia jednostki

3.

konkurs na materiał biograficzny:

konkurs na pamiętnik po raz pierwszy ogłosił Florian Znaniecki w 1921 r. Zwrócił się on z apelem do
robotników o napisanie życiorysu. Był to konkurs z nagrodami. Największym sukcesem zakoñczył się
konkurs ogłoszony przez czasopismo Przysposobienie rolnicze na temat: „Opis mojego życia, prac,
przemyśleñ i dążeñ". Było to w roku 1936. W ten sposób uzyskano 1544 prace, które stały się podstawą
do napisania 4 – tomowego dzieła J. Chałasińskiego: „Młode pokolenie chłopów”

Organizowanie konkursu na pamiętnik

•

Należy apelować do grup jednorodnych pod względem poziomu intelektualnego, społecznego itp.

•

Lepszy efekt osiąga się wtedy, gdy grupa do której skierowany jest apel odznacza się dużym
poczuciem tożsamości grupowej:

•

Należy starannie opracować odezwę konkursową i propagować ją różnymi kanałami;

•

Odezwa powinna zawierać:

•

temat konkursu; adresata konkursu; może mieć ona formę pełną lub skróconą; informacje o
organizatorze konkursu (nazwa i adres instytucji);

•

cel przeprowadzenia konkursu (komu i do czego ma służyć materiał); termin do którego prace powinny
być nadesłane; termin rozstrzygnięcia konkursu;

•

system nadsyłania prac;

•

skład jury i kryteria oceny prac (nie forma, lecz treść i szczerość prac jest ważna).

•

prosi się zwykle o prace obszerne;

•

forma i sposób ogłoszenia wyników;

•

ogólne dyrektywy do napisania pracy;

•

Nagrody powinny być atrakcyjne