Opiekunka_dziec_513[01]_O1.03

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ

Elżbieta Leszczyńska

Kształtowanie  umiejętności  rozwiązywania  problemów
i radzenia sobie ze stresem
513[01].O1.03

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2006

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

SPIS TREŚCI

1. Wprowadzenie

2. Wymagania wstępne

3. Cele kształcenia

4. Materiał nauczania

4.1. Sytuacje problemowe

4.1.1. Materiał nauczania

4.1.2. Pytania sprawdzające

4.1.3. Ćwiczenia

4.1.4. Sprawdzian postępów

4.2. Źródła i poziomy stresu

4.2.1. Materiał nauczania

4.2.2. Pytania sprawdzające

4.2.3. Ćwiczenia

4.2.4. Sprawdzian postępów

5. Sprawdzian osiągnięć

6. Literatura

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1. WPROWADZENIE

Poradnik ten pomoże Ci w przyswojeniu wiedzy o sytuacjach problemowych, źródłach

i poziomach stresu.

W poradniku zamieszczono:

1. Wymagania wstępne, czyli wykaz niezbędnych wiadomości i umiejętności, które

powinieneś mieć opanowane, aby przystąpić do realizacji programu.

2. Cele kształcenia tej jednostki modułowej.
3. Materiał nauczania umożliwiający samodzielne przygotowanie się do wykonania ćwiczeń

i zaliczenia sprawdzianów. Obejmuje on również ćwiczenia, które zawierają:

−

opis działań, jakie powinieneś wykonać,

−

wykaz materiałów i narzędzi potrzebnych do ich wykonania.

4. Zestaw

zadań

testowych

sprawdzający

poziom

przyswojonych

wiadomości

i ukształtowanych umiejętności.

5. Wykaz literatury, z jakiej możesz korzystać podczas nauki.

Jeżeli masz trudności ze zrozumieniem tematu lub ćwiczenia, to poproś nauczyciela lub

instruktora o wyjaśnienie.

Poradnik nie może być traktowany jako wyłączne źródło wiedzy. Wskazane zatem jest

korzystanie z innych dostępnych źródeł informacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Schemat układu jednostek modułowych

513 [01].O1.05

Stosowanie przepisów

bezpieczeństwa i higieny

pracy

513 [01].O1.02

Nawiązywanie i utrzymywanie

kontaktów społecznych

513 [01].O1.03

Kształtowanie umiejętności

rozwiązywania problemów

i radzenia sobie ze stresem

513 [01].O1

Podstawy funkcjonowania

człowieka w środowisku

513 [01].O1.01

Charakteryzowanie

psychofizycznych i społecznych

aspektów rozwoju człowieka

513 [01].O1.04

Promowanie zdrowia

513 [01].O1.06

Stosowanie przepisów

prawa w działalności

opiekuńczej

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

określać rolę procesów poznawczych w poznawaniu rzeczywistości,

wykazać wpływ potrzeb na zachowanie się człowieka,

zdiagnozować potrzeby dziecka w różnych okresach życia,

ocenić wpływ rodziny na rozwój emocjonalny dziecka,

wskazać warunki skuteczności w komunikowaniu się,

zastosować techniki ułatwiające skuteczne komunikowanie się,

nawiązać kontakt z podopiecznymi i ich opiekunami,

rozpoznać potrzeby dziecka w zależności od komunikatu,

przeprowadzić rozmowę, zastosować techniki aktywnego słuchania, wyrażania empatii,
udzielania informacji zwrotnych.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

wyjaśnić pojecie problemu,

określić rodzaje sytuacji problemowych,

dokonać analizy sytuacji problemowej,

przedstawić fazy rozwiązywania problemów,

zaplanować strategie rozwiązywania problemów,

zidentyfikować problemy socjalne,

zanalizować proces rozwiązywania problemów socjalnych,

scharakteryzować sytuacje zagrożenia, przeciążenia, konfliktu, frustracji, konkurencji
i rywalizacji,

określić bezpośrednie i odległe następstwa sytuacji trudnych,

scharakteryzować mechanizmy obronne osobowości,

określić czynniki powodujące stres,

określić wpływ stresu na organizm człowieka,

scharakteryzować proces radzenia sobie ze stresem,

zastosować techniki relaksacyjne w celu redukowania stresu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Sytuacje problemowe

4.1.1. Materiał nauczania

Pojęcie problemu należy do najbardziej rozpowszechnionych pojęć potocznych

i naukowych. Analiza różnych definicji pokazuje, że można je sprowadzić do trzech
zasadniczych grup [7, s. 14]:
1. Wielu autorów uważa, że problem jest sytuacją trudną, która powstaje w trakcie ludzkiej

działalności.

2. Problem jest sytuacją nową dla podmiotu.
3. Problem jest sytuacją niepewną, nieokreśloną, gdzie brak jest informacji, które

umożliwiłyby osiągnięcie celu.

Przytoczone definicje problemów są tylko częściowo trafne, gdyż w przypadku, gdy

dotychczasowe  umiejętności  i  nawyki  pozwalają  skutecznie  działać  w  nowych,  trudnych  czy
niepewnych warunkach, nie jest to problemem.
Wynika  z  tego,  że  problemy  powstają  wtedy,  gdy  dotychczasowy  zasób  wiedzy,  nie
pozwala  człowiekowi  osiągnąć  zaplanowanych  celów,  poznać  jakiegoś  zjawiska,  podjąć
decyzji, czy wykonać jakiegoś zadania.
Wg  J.  Kozieleckiego:  Problem  jest  rodzajem  zadania  (sytuacji),  którego  podmiot  nie  może
rozwiązać  za  pomocą  posiadanego  zasobu  wiedzy.  Rozwiązanie  jego  jest  możliwe  dzięki
czynności  myślenia  produktywnego,  które  prowadzi  do  wzbogacenia  wiedzy  podmiotu
[7, s. 16].
Z  definicji  wynika,  iż  nie  ma  tych  samych  problemów  dla  wszystkich  ludzi.  O  tym  decyduje
posiadana  wiedza,  doświadczenie  i  umiejętności.  Problemy  rodzą  się,  kiedy  powstanie
rozbieżność miedzy postawionymi celami a wiedzą i umiejętnościami człowieka.
Z  drugiej  części  definicji  wynika,  iż  problemy  są  zadaniami  wymagającymi  myślenia
produktywnego.  Wymaga  to  formułowania  nowych  hipotez  (pomysłów  rozwiązania).  Ludzie
na  ogół  spotykają  się  z  trzema  rodzajami  sytuacji  problemowych:  trudności  poznawcze,
decyzyjne  i  wykonawcze.  Ten  podział  stosujemy  ze  względu  na  rodzaj  czynności
regulacyjnych  podczas  których  powstają  problemy.  Spełniają  one  ważne  funkcje  w  życiu
człowieka  wzbogacając  wiedzę  i  pozwalają  skuteczniej  działać.  Te  same  sytuacje
problemowe  możemy  podzielić  ze  względu  na  strukturę  sytuacji  problemowej.  Wyróżniamy
wówczas  problemy:  proste  i  złożone,  otwarte  i  zamknięte,  konwergencyjne  i  dywergencyjne.
[7, s. 18].
W  życiu  najczęściej  spotykamy  problemy  otwarte,  tzn.  źle  określone,  kiedy  sytuacje
problemową  cechuje  niejasność.  Często  ludzie  zwracają  się  z  tymi  problemami  do  działów
porad, np.: Co zrobić, abym był lubiany w klasie? Jak uchronić piętnastoletnią dziewczynę od
złych  wpływów?  Jak  skłonić  męża,  żeby  był  bardziej  miły  w  życiu  codziennym?  Skuteczność
udzielanych  porad  jest  bardzo  niska,  ponieważ są  one  bardzo  ogólne.  Często nie można mieć
pewności,  czy  postawiony  problem  np.:  Co  zrobić,  abym  był  bardziej  lubiany  w  klasie?  nie
jest  zupełnie  innym  problemem.  Może  należałoby sformułować  go  następująco:  Jestem osobą
nieśmiałą i egocentryczną. Wydaje mi się, że wszyscy na mnie patrzą, więc staram się nikomu
nie  rzucać  w  oczy,  unikam  rozmów  z  innymi.  Co  zrobić,  aby  inni  zaczęli  mnie  zauważać?”
[10,  s.  345].  Aby  domknąć  problem,  musimy  ustalić  na  czym  nam  zależy.  Które  wartości  są
dla  nas  najważniejsze.  Chodzi  tu  o  określenie  potrzeb,  jakie  ma  zaspokoić  dane rozwiązanie,
a tym samym wybrać kierunek poprawnych rozwiązań.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Sytuacje dobrze określone zamknięte, to takie w których występuje jeden cel, albo też

wiele  celów.  Kiedy  występuje  jeden  cel  stosuje  się  myślenie konwergencyjne.  Osoba  myśląca
w  sposób  konwergencyjny  stara  się  wywnioskować,  z dostępnych informacji,  jedno  właściwe
rozwiązanie.  Osoba  myśląca  dywergencyjnie    woli  rozwiązywać  problemy,  dla  których
istnieją  różne,  równie  dobre  rozwiązania.  Często  są  to  twórcze,  nowatorskie  rozwiązania.
Psycholodzy łączą myślenie dywergencyjne z myśleniem twórczym.
Gdy  myślenie  ukierunkowane  jest  na  wiele  celów  należy  wybrać  takie,  które  najlepiej
zabezpiecza  najważniejszą  potrzebę,  np.  unikanie  niebezpieczeństw  u  kobiety  maltretowanej
fizycznie  lub  psychicznie  przez  męża,  można  w  różny  sposób  rozwiązać  problem:  przez
rozwód,  samodzielne  wymierzanie  sprawiedliwości,  opuszczenie  męża  lub  oczekiwanie,  że
mąż  się  opamięta,  leczenie.  Taka  sytuacja jest  przykładem  myślenia  dywergencyjnego,  często
stosowanego  przez  terapeutów.  Z  przedstawionej  sytuacji  wynika,  iż  warunkiem
przystąpienia  do  rozwiązania  problemu  jest  jasne  sformułowanie  istoty  problemu  przez
uściślenie  celu.  Może  tu  być  pomocna  następująca  definicja  problemu:  „Problem  jest
rozumiany jako  sytuacja  (stan),  w  której człowiek motywowany do osiągnięcia celu nie może
go  zrealizować  za  pomocą  środków,  którymi dysponuje”  [12, s. 5]. Jest to więc niezgodność
między  rzeczywistym,  a  pożądanym  stanem  rzeczy.  Tak  rozumiany  problem  może  być
doświadczeniem  jednostki, osobiście przeżywaną trudnością niosącą zagrożenie dla jej obrazu
„ja”.

Problemy socjalne

Głębsza analiza problemów jednostki wskazuje na dysfunkcje całego środowiska

rodzinnego.  Mamy  wówczas  do  czynienia  z  tzw.  problemem  społecznym,  kiedy  sytuacja
uniemożliwia  realizację  istotnych  społecznie  wartości  i  norm.  Można  określić,  że  problem
społeczny  to  taki  stan,  który  uważa  się  za  niepożądany,  a  którego  grupa  nie  potrafi  zmienić
i  oczekuje  profesjonalnej  interwencji  z  zewnątrz.  Rozwiązywanie  problemów  społecznych
wymaga  rzetelnej  wiedzy  naukowej,  aby  dobrze  zdiagnozować  przyczyny  i  mechanizmy
zachowania  się  człowieka  w  sytuacjach  trudnych,  a  dopiero  potem  organizować  etapy
interwencji [12, s. 6].

Przyjrzyjmy się bliżej problemom socjalnym, które należą do najbardziej złożonych

w pracy  opiekuna  społecznego.  Rozwiązywanie  ich  jest  jednym  z  trudniejszych  zadań
zawodowych,  dlatego  nabycie  tej  umiejętności  wymaga  wiedzy,  zaangażowania,
odpowiedzialności,  dużo  doświadczenia  i  empatycznej  wrażliwości  na  potrzeby  innego
człowieka.

W procesie rozwiązywania problemów socjalnych wyróżniamy dwa etapy: diagnozy

i interwencji [12, s. 6]. Poprzez diagnozowanie rozumiemy czynność opisywania
i wyjaśniania trudności, w których bierzemy pod uwagę:
–

dostrzeżenie i określenie problemu,

–

charakterystykę zawierającą symptomy trudności, okoliczności ich występowania, zasięg
i częstość oraz wyjaśnianie przyczyn i mechanizmów ich powstawania.

Percepcja  i  identyfikacja  problemu  zależy  od  systemu  wartości  i  oczekiwań  osoby
diagnozującej.  Biorąc  pod  uwagę  potrzeby  człowieka  w  określonym  wieku  rozwojowym
(dziecka, dorosłego, czy osoby starszej) – patrz jednostka modułowa 513[01].O1.01, rozdział:
Rozwój  psychiczny  oraz  Powszechna  Deklaracja  Praw  Człowieka,  Europejska  Konwencja
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, Konwencja o Prawach Dziecka – patrz jednostka
modułowa  513[01].O1.06,  rozdział:  Prawa  dziecka  i  rodziny  –  możemy  ustalić,  jak  być
powinno.

Zgromadzenie danych poprzez obserwację zachowania dziecka, rozmowy z rodzicami,

wywiady środowiskowe pozwalają nam ustalić, jak wygląda sytuacja. Dopiero taka
identyfikacja problemu może być próbą odpowiedzi na pytanie: co zrobić, aby usunąć

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

niepożądany stan rzeczy, aby było tak, jak być powinno. Wtedy możemy przystąpić do
formułowania hipotez rozwiązywania problemu i przygotowywania się do etapu interwencji.

Z uwagi na ogromną złożoność i indywidualny charakter problemu socjalnego, proponuję

bardziej  szczegółowe  prześledzenie  etapu  diagnozowania  problemu.  Aby  poradzić  sobie
z  tremą  pierwszego  kontaktu  z  rodziną  w  okresie  kryzysu,  należy  bardzo  starannie
przygotować  się  do  spotkania.  Po  pierwsze  należy  uświadomić  sobie  główne  cele  wywiadu
z rodziną.  Jednym  z  nich  jest  przystosowanie  się do  stylu zachowania  członków  rodziny,  aby
stworzyć  poczucie  bezpieczeństwa  i  zaufania.  W  związku  z  tym  należy  zaplanować  etapy
rozwiązywania problemu. Oto one:
1.  Ustalenie terminu spotkania drogą wzajemnych ustępstw.
2.  Przygotowanie  kilkuminutowego  powitania  rodziny  i  uzyskanie  zgody  na  jakiekolwiek

dokumentowanie.

3. Nieformalna konwersacja powinna ustąpić miejsca pytaniom dotyczącym życia rodziny

i poszczególnych jej członków. Stwarzając poczucie komfortu rodzinie, staramy się
zwrócić uwagę, nie komentując, na trudne tematy: przemilczenia lub niezgodności
w relacjach poszczególnych członków rodziny.

4. W czasie zadawania pytań ogólnych dotyczących życia rodziny, staramy się angażować

wszystkich jej członków, obserwując zachowania pozawerbalne.

5. Na tym etapie stawiamy pytanie identyfikujące problem – Co jest w tej chwili problemem

dla każdego z członków rodziny? Pytamy tu o zdarzenia, które poprzedziły problem oraz
zmiany, które zaszły w wyniku ich pojawienia się. Zwracamy uwagę, aby nie pominąć
opinii żadnego z członków rodziny, także małych dzieci biorących udział w rozmowie.

6. Zadajemy pytania o wzajemne relacje w rodzinie. Kto komu pomaga w rozwiązywaniu

problemu rodziny? Kto kogo pociesza? Kto krytykuje? Kto wspiera? Kto milczy
i wycofuje się? Należy tutaj dokonać obserwacji wzorców zachowań w rodzinie.

7. Teraz możemy zapytać: Czy poszczególne osoby są zadowolone z takiego stanu relacji

w rodzinie? Co chcieliby zmienić? Jak wyobrażają stan idealny?

8. Można z rodziną zawrzeć kontrakt na rozwiązanie problemu lub w przypadku

niezdolności do samodzielnego rozwiązania problemu, uzyskanie zgody na pomoc
terapeuty.

9. Na tym etapie dokonujemy podsumowania uzyskanych danych i sformułowania

uszczegółowionych hipotez dotyczących rozwiązania problemu rodziny.

10. Analizujemy materiał nauczania jednostki modułowej 513[01].O1.02 dotyczący

negocjacji  i  stylów  komunikowania  się.  Przygotowujemy  propozycję  warsztatów  dla
rodziców  z  tego  zakresu  lub  prosimy  inne osoby  o  pomoc  w  znalezieniu odpowiedniego
rozwiązania.

Zaprezentowane  tutaj  etapy  przygotowania  się  do  rozwiązania  problemów  w  pracy

socjalnej  mają  na  celu  uświadomienie  istoty  problemów  rodzinnych.  Często  wynikają  one
z nieumiejętności  komunikowania  się  w  rodzinie.  Dominowanie,  bądź  manipulowanie
z pozycji  uległości  innym  osobom,  często  nieświadomie,  powoduje  utratę  poczucia  więzi
i bliskości  rodzinnej  i  uruchamianie  objawów  chorobowych:  nerwic,  psychoz  u  najsłabszej,
najbardziej  podatnej  na  stres  jednostki.  Rozwiązaniem  problemu  jest  przywrócenie
równowagi  w  rodzinie,  zdrowych  i  szczerych  relacji.  Wymaga  to  jednak  dużego  wysiłku
i zainteresowania rodziny.

Fazy rozwiązywania problemów

Jako pierwszy wyodrębnił pięć etapów procesu myślenia w rozwiązaniu problemów John

Dewey (1859-1953) [12, s. 186].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Etapy te to:
1)  odczucie trudności czy niejasności,
2)  wykrycie i określenie, np. w postaci pytania,
3)  nasuwanie się rozwiązania,
4)  rozumowanie prowadzące do wniosków (hipoteza),
5)  obserwacje, eksperymenty weryfikujące prawdziwość hipotezy.
Nowy  podział  rozwiązywania  problemów  na  etapy  bardzo  elastyczny,  modyfikowany
w  trakcie  pracy  i  oparty  na  strategiach  behawioralnych  oraz  poznawczych  zaprezentował
Sternberg w 1996 r. (schemat 1) [10, s. 355].

1.  Wykrycie  problemu  [10,  s.  351]  zwane  inaczej  identyfikacją  problemu  sprawia  nam

zawsze  duże  trudności.  Niechętnie  dostrzegamy  to,  że  nie  mamy  wystarczających
kwalifikacji,  aby  podjąć  atrakcyjną  pracę,  że  nie  wystarczająco  wysiłku  wkładamy
w swój  rozwój  osobisty,  nie  dostrzegamy  tego,  że  zbliża  się  termin  oddania  pracy,  a  my
zajmujemy się czymś innym.

2. Określenie problemu i stworzenie jego reprezentacji. Reprezentacja ta budowana jest

zarówno  na  podstawie  informacji  zawartych  w  sytuacji,  jak  i  posiadanych  wcześniej
przez  jednostkę.  Okazuje  się,  że  osoby  posiadające  wiedzę  i  doświadczenie  w  danej
dziedzinie,  rozumieją  szybciej  zależności  strukturalne.  Czasem  niewielka  zmiana
w sformułowaniu  może  spowodować,  że  będzie  on  bardzo  trudny,  bądź  stanie  się
dziecinnie łatwy.

Schemat 1. Cykliczna struktura procesu rozwiązywania problemów.

Przytoczę przykład.
Na 64 polach ustawić 32 kostki domina. Każda z tych kostek pokrywa pole białe i jedno

czarne.  Z  szachownicy  usunięto  2  pola  czarne  leżące  po  przeciwnych  rogach.  Czy  w  takim
wypadku 31 kostek pokryje 62 pozostałe pola szachownicy. Poprawna odpowiedź brzmi nie.
Badani jednak próbowali znaleźć rozwiązanie, szukając różnych ustawień.
Inne  sformułowanie  problemu  nie  sprawiło  badanym  żadnych  kłopotów.  W  pewnej  wiosce
żyło wysoko w górach 32 kawalerów i 32 panny. Dzięki wytrwałym zabiegom swatów udało
się  skojarzyć  32  małżeństwa.  Wyznaczono  termin  ślubów.  Jednakże  nadeszły  straszliwe

1. Wykrycie problemu

2. Określenie problemu
i stworzenie jego reprezentacji

3. Konstruowanie strategii
rozwiązywania problemu

4. Organizacja informacji
  dotyczących problemu

5. Alokacja dostępnych
zasobów poznawczych

6. Kontrola zaawansowania
stanu pracy

7. Ocena końcowa

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

mrozy i 2 kawalerów zamarzło na śmierć. Czy swaci potrafią skojarzyć 31 nowych małżeństw
wśród 62 osób, które zostały przy życiu.?
Badani rozwiązali zadanie poprawnie.
Stąd wniosek, iż treść informacji modyfikuje rodzaj rozwiązań problemu oraz ich
poprawność.

Zrozumienie

ułatwia

dostrzeżenie

zależności

strukturalnych.

Ludzie

o nastawieniu  lękowym,  ludzie  nadmiernie  koncentrujący  się  na  szczegółach,  podejrzliwi, czy
dogmatyczni  mają  swoje  subiektywne  nastawienie  i  nie  umieją  przyswoić  treści  innej  od
subiektywnej, co utrudnia im dostrzeżeganie obiektywnych zależności.
3.  Konstruowanie  strategii  sprowadza  się  do  zaplanowania  procesu  osiągnięcia  celu

różnymi drogami (myślenie dywergencyjne) lub znalezienie jednej drogi metodą
kolejnych kroków (myślenie konwergencyjne).

4. Organizacja informacji dotyczących problemu polega na porządkowaniu informacji, aby

osiągnąć cel. Dłużnik zbiera informacje na temat swoich dochodów w okresie spłat
kredytów, aby zadecydować jakie sumy przeznaczyć na bieżące wydatki, a jakie na
spłaty rat. Pisarz po zaplanowaniu fabuły szkicuje wątki losów bohaterów.

5. Alokacja (przyporządkowanie) dostępnych zasobów poznawczych: wiedzy, umiejętności

do  stopnia  złożoności  celu.  Np.  zdobycie  kwalifikacji  zawodowych  jest  procesem
wymagającym  systematycznej  pracy  przez  wiele  lat.  Opracowując  wąski  problem,
np.: praca  semestralna,  potrzebny jest  jednorazowy  duży  wysiłek  i koncentracja na jednej
formie  aktywności.  W  trakcie  rozwiązania  początkowa  reprezentacja  problemu  ulega
ciągłym  zmianom.  Po  dokonaniu  częściowego  przekształcenia  jednostka  musi
przechowywać  w  pamięci  punkt  wyjścia  oraz  zastosowane  przekształcenie,  aby
wykonany  krok  nie  prowadził  w  złym  kierunku.  Wybór  operacji  umysłowych  może
dokonywać  się  na  podstawie  algorytmów  lub  heurystyk.  Algorytmy  są  gotowymi
przepisami  i  opierają  się  na  myśleniu reproduktywnym,  ale  są niezawodne.  Heurystyki  są
regułami  zawodnymi,  często  mają  charakter  intuicyjny,  ale  pozwalają  radzić
w sytuacjach  nowych.  Przykładem  algorytmu  jest odszukiwanie zaginionego  turysty krok
po kroku. W obszarach podzielonych na tyle kwadratów, że każdy może objąć wzrokiem.
Systematyczne  poszukiwanie  zajmie tyle  czasu,  że turysta może już być martwy. Metoda
heurystyczna  polega  na  stwierdzeniu,  w  jakie  okolice  najczęściej  chodzą  turyści  i  gdzie
zdarza  się  najwięcej  wypadków.  Można  turystę  znaleźć  bardzo  szybko,  ale  może  się
okazać, że wybrał się on w zupełnie inne miejsce.

6. Ciągła kontrola przebiegu pracy pozwala znaleźć nowe, obiecujące drogi wiodące ku

rozwiązaniu.

7. Ocena końcowa dotyczy sprawdzenia czy cel został osiągnięty, czy nie zostały

przekroczone  pewne  ograniczenia  dotyczące  stosowanych  metod  rozwiązania.  Twórcy
preferują  problemy,  gdzie  ograniczenia  są  niewielkie.  Oto  przykłady  ograniczeń
występujących  w  różnych  dziedzinach:  reguły  logiczne,  struktura  używanego  języka,
normy  społeczne  i  obyczajowe,  normy  estetyczne,  etyczne  itd.  Czasami  konieczne  jest
przełamanie  ograniczeń  np.  Aleksander  Wielki  przeciął  węzeł  gordyjski  mieczem.
W sztuce  współczesnej  programowo  przełamuje  się wiele  ograniczeń.  Tutaj człowiek  ma
już  dystans  do  swojej  pracy  i  potrafi  spojrzeć  na  nią  w  sposób  bardziej  obiektywny.
Ocenia jej wynik, a nie przeżycia, które towarzyszyły jej osiągnięciu.

Strategia rozwiązywania problemów

Podczas rozwiązywania problemów ludzie wybierają strategie rozwiązywania problemów

poznawczych,  dostosowane  do  własnych  możliwości  oraz  do  specyficznego  charakteru
sytuacji  w  jakiej  rozwiązują  problem.  Przykładowo,  kiedy  rozwiązują  problem  w  sytuacji
stresowej  procesy  bardzo  złożone  mogą  ulegać  dezorganizacji.  Strategia  może  wtedy
zawierać dużą liczbę prostych kroków, odpornych na zakłócające działanie stresu [10, s. 355].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rodzaj  i  treść  problemu  mogą  wyznaczać  typy  operacji  myślowych  wykorzystywanych  przy
jego  rozwiązaniu.  Strategie  konstruowane  są  w  taki  sposób,  aby  w  przestrzeni  problemu
można  było  znaleźć  taką  ścieżkę  wiodącą  od  punktu  wyjścia  (stworzenia  reprezentacji
problemu)  do  punktu  końcowego,  czyli  rozwiązania.  Trudności  zwiększają  się  wraz  ze
zwiększeniem  wielkości  przestrzeni  problemu,  gdyż  wzrasta  wtedy  ilość  kombinacji
elementów przestrzeni. Oto niektóre sposoby poszukiwania przestrzeni problemu:
1.  Strategia  przeszukiwania  losowego  (algorytmy),  kolejne  sprawdzanie  kombinacji

elementów, np.: w siedmioliterowym monogramie BOTUSAU jest 2520 kombinacji.
Zajmuje to dużo czasu , dlatego ludzie wykorzystują do tego celu komputer.

2. Strategie przeszukiwania heurystycznego polegają na wykorzystaniu informacji

zawartych w problemie oraz na tworzeniu własnych reguł analizy danych w trakcie
rozwiązywania problemów. Są ludzie, którzy cechują się szybkim przebiegiem procesów
poznawczych, dzięki czemu wymyślają nowe, bardziej ekonomiczne algorytmy.

3. Strategie oparte na zasadzie bliskości. Poszukiwanie rozwiązania przez wprowadzanie

rozwiązania do ścieżki poprzedniej. Metoda ta występuje w kilku odmianach:

a) „ciepło – zimno” – badanie lekarskie, przez opukiwanie, gdzie bardziej boli,

nasłuchiwanie silnika samochodu, gdzie stukanie silniejsze, „tam może być
uszkodzenie”,

b) metoda „wspinaczki” – przeszukiwanie kolejnych elementów od najprostszych do

najbardziej złożonych, aż rozwiążemy problem, „staniemy na szczycie” – metafora,

c) metoda analizy w kategorii środków i celów. Po ustaleniu celu staramy się określić,

jakimi środkami należy go osiągnąć. Następnie ustala się cele cząstkowe, które będą
osiągane po zastosowaniu kolejnych środków.

4. Strategie oparte na wykorzystaniu analogii. Wykorzystanie zależności występującej

w jednej  dziedzinie  do  rozwiązania  problemów  w  innej  dziedzinie,  gdzie  relacje  cechują
się  odpowiedniością,  np.  Franklin  stwierdził,  że  istnieje  analogia  między  zjawiskami
obserwowanymi  w  czasie  burzy  a  butelką  lejdejską  i  wynalazł  piorunochron.  Zjawisko
analogii  stało  się  podstawą  wielu  wynalazków,  np.  połączenia  międzyneuronalne
w mózgu  a  układy  scalone  w  elektronice    rozpoczęły  nową  erę  w  porozumiewaniu  się
z wykorzystaniem technologii komputerowej (komputeryzacji).

Przeszkody w rozwiązywaniu problemów

Co najczęściej przeszkadza w rozwiązywaniu problemów?

Największe przeszkody wynikają z:
–

dużego stopnia nowości wiedzy, reguł, operacji, czynności,

–

dużej liczby i złożoności reguł, niezgodności reguł z intuicją [17, s. 291].

Nastawienie umysłowe, schematyczne trwanie przy starej strategii, określonej funkcji
przedmiotu

(fiksacja

funkcjonalna).

Stereotypy

ocenianiu

innych

ludzi,

schematycznych wzorów. Transfer negatywny – trzymanie się tylko jednego sposobu
rozwiązania.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Co to jest problem?
2.  Jakie są rodzaje sytuacji problemowych?
3.  Jak należy analizować sytuację problemową?
4.  Jakie są fazy rozwiązywania problemów i w jaki sposób należy je analizować?
5.  Jaka strategia rozwiązywania problemów jest Twoim zdaniem najlepsza?
6.  Jakie problemy zaliczysz do problemów socjalnych?
7.  Jak należy analizować problemy w pracy socjalnej?
8.  Jakie przeszkody napotykamy w rozwiązywaniu problemów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Analizowanie prakseologicznych zasad rozwiązywania problemów pod kątem ich

zastosowania w praktyce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) z książki T. Kotarbińskiego: Medytacje o życiu godziwym. WP, Warszawa 1966

dokończyć wypisywać cechy, które realizuje „spolegliwy opiekun”: altruizm, rzetelność,
odwaga …

2) w książce. S. R. Covey: Zasady działania skutecznego przywódcy. Medium, Warszawa

1997 odnaleźć na stronie 17 – 18 cztery zasady:
-

bezpieczeństwa – poczucie wartości i tożsamości,

sumienie – przestrzeganie norm etycznych,

mądrość – rozsądny sposób patrzenia na życie,

siła – odwaga w dążeniu do celu,

3) przeczytać jakie korzyści ma firma z pracowników, którzy realizują swoje zasady

w życiu [3, s. 17],

4) w poradniku do jednostki modułowej 513[01].O1 przeczytać, jakie cechy osobowości

opiekuna społecznego świadczą o jego autorytecie 4.5.1,

5) odpowiedzieć na pytania:

a)  jaki wpływ na sprawność działania ma etyczny wymiar osobowości?
b)  jakie cele osobiste i zawodowe podejmują i realizują ludzie z zasadami?
c)  jak ocenisz współpracę i współdziałanie z innymi ludźmi?

–

świadczenie zbędnych usług czy usługi dostosowane do potrzeb i oczekiwań,

–

podwyższanie osobistej sprawności na poziomie optymalnej skuteczności
działania, czy rezygnację,

–

pójście na łatwiznę, czy twórcze zaangażowanie w pracę,

d) czy uczciwi ludzie, którzy nie są kompetentni w swym zawodzie są godni zaufania?

6) wziąć udział w burzy mózgów na temat: Jak stworzyć kulturę pracy opartą na szczerym

zaufaniu?

Wyposażenie stanowiska pracy:

książka T. Kotarbińskiego: Medytacje o życiu godziwym WP, Warszawa 1966,

książka S. R. Covey: Zasady działania skutecznego przywódcy. Medium, Warszawa 1997,

kartki,

długopis.

Ćwiczenie 2

Identyfikowanie problemów na podstawie opisu przypadku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  zapoznać się z opowiadaniem dyrektora szpitala (w tej roli występuje nauczyciel)
2)  obejrzeć 2 rysunki, które narysowała dziewczynka poprzedniego dnia,
3)  wcielić się w rolę  ekspertów, psychologów, psychiatrów, pediatrów, którzy zidentyfikują

problem dziewczynki,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4) zadeklarować zgodę na kontakt o poufnym charakterze przypadku, dyskusję wyłącznie

w gabinecie dyrektora,

5) przygotować pytania do rodziców w celu zidentyfikowania problemu dziewczynki,

Pytania  do  I  obrazka:  Jak  ma  na  imię?  Gdzie  jest  jej  pokój?  Jak  daleko  od  sypialni
rodziców?  Na  którym  piętrze?  Czy  na  rysunku  przedstawiła  wszystkie  swoje  zabawki,
meble,  czy  tylko  niektóre  z  nich?  Które  z  lalek  są  jej  wybrańcami,  ulubieńcami?  Kto
kupuje  te  zabawki?  Czy  jest  szczęśliwym  dzieckiem?  Czy  ma  jakieś  rodzeństwo?  Czy
bawi się w swoim pokoju?

6) uzasadnić, dlaczego te informacje są ważne dla rozwiązania problemu (określić problem

i stworzyć jego reprezentację),
Pytania  do  II  obrazka:  Czy  na  tym  rysunku  nie  ma  znaku  jakiegoś  intruza  z  zewnątrz?
Czy  rodzice  nie  słyszeli  jakichś  odgłosów?  Czy  dziewczynka  miała  jakiś  powód,  aby
zniszczyć  swoje  zabawki  i  meble?  Czy  dziewczynka  nie  miała  trudnego  charakteru?
W jakich  stosunkach  była  ze  swoimi  rodzicami?  Czy  rodzice  kiedykolwiek  karali  ją
fizycznie?  Bili?  Zamykali  w  pokoju?  Czy  kiedykolwiek  miało  miejsce  podobne
tajemnicze wydarzenie?

7) wybrać osobę do roli ojca (jest to rola trudna i odpowiedzialna dlatego trzeba się do niej

przygotować na „zewnątrz biura”, dyrektor szpitala mówi, że odpowiedzi ojca mogą
pomóc wyjaśnić zdarzenie i pomóc w powrocie do zdrowia małej pacjentki),

8)  przeprowadzić wywiad z ojcem pod kierunkiem protokolanta (nauczyciel),
9)  dokonać analizy treści informacji udzielonych przez ojca,
10)  skonstruować strategię rozwiązania problemu poprzez:

–

uzupełnienie informacji w wywiadzie z matką, nauczycielką i przyjaciółką
dziewczynki,

–

opracowanie planu wsparcia emocjonalnego dziewczynki, aby przemówiła,

–

wpisanie własnych pomysłów rozwiązania problemu,

–

sformułowanie hipotezy wstępnej: depresja postresowa,

11) wybrać najlepszy sposób rozwiązania zidentyfikowanego problemu,
12) przygotować wstępne scenariusze dramy na temat: sceny z życia rodziny przed

krytycznym wydarzeniem oraz spotkania dziecka i rodziców w szpitalu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

2 rysunki,

–

kartki,

–

długopis,

–

opis sytuacji

informacje udzielone przez ojca.

Opis sytuacji [4, s. 47]:
W  naszym  szpitalu  przebywa  7  –  letnia  dziewczynka.  Kilka  dni  temu  w  jej  domu  doszło  do
tajemniczego  wydarzenia.  Rodzice  znaleźli  ją  rano  siedzącą  pod  drzwiami  sypialni.  Kiedy
tam  weszli,  zaskoczeni  zostali  strasznym  bałaganem.  Próbowali  dowiedzieć  się  od  swojej
córki  co  się  stało,  ale  niestety  nie  otrzymali  żadnej  odpowiedzi.  Dziewczynka  nie  odzywała
się  do  nich  i  do  chwili  obecnej  nie  wypowiedziała  ani  jednego  słowa.  Jest  w  stanie  szoku
chociaż  zdrowa  fizycznie.  Pamiętnego  ranka  trzymała  w  ręku  2  obrazki,  które
prawdopodobnie  narysowała  poprzedniego  dnia.  Pierwszy  przedstawia  jej  sypialnię
w normalnym stanie, a drugi – już po tajemniczym incydencie.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Informacje udzielone przez ojca
Dziewczynka była bardzo samotna, nie umiała zaprzyjaźnić się z rówieśnikami, chciała mieć
młodszą siostrę. Kłopoty z córką zaczęły się, gdy pojawiło się młodsze dziecko, niemowlę.

Ćwiczenie 3

Dokonanie wyboru najlepszego sposobu rozwiązania zidentyfikowanego problemu

(przedstawionego w ćwiczeniu 2).

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) dokonać analizy scen z życia rodziny, przed krytycznym wydarzeniem, przygotowanych

w domu,

2) z materiału nauczania (jednostka modułowa 513 [01].O1.01): Rozwój psychiczny

wypisać podstawowe potrzeby dziecka w wieku 5, 6, 7 lat,

3) wybrać z nich sytuacje, które wskazywałyby na zablokowanie potrzeb: poczucia

bezpieczeństwa,  zachęcania  dziecka  przez  dorosłych  do  podejmowania  aktywności
skierowanej  na  osiągnięcie  celu,  pragnienie  manipulowania  przedmiotami  i  zdobywanie
wiedzy o tym, jak funkcjonują rzeczy,

4) odegrać sceny dramowe z życia rodziny, w których rodzice blokują ważne obiektywnie

potrzeby dziecka,

5) odegrać spotkanie dziecka z rodzicami w szpitalu,
6) odegrać kolejne sceny (cały zespół klasowy), w których rodzice próbują różnych

sposobów wpływu na dziewczynkę, aby się odezwała i wróciła do domu,

7) dokonać wyboru najlepszego sposobu rozwiązania zidentyfikowanego problemu.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

praca domowa z przykładami scenariuszy dramy,

–

materiały piśmiennicze.

Ćwiczenie 4

Gromadzenie pomysłów na sposób rozwiązania problemu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przeczytać z materiału nauczania podrozdział: Problemy socjalne,
2) zaproponować pytania do wszystkich członków rodziny, które ułatwią zidentyfikowanie

problemu,

3)  nazwać problem,
4)  sformułować hipotezy,
5)  zaproponować w klasie burzę mózgów w celu rozwiązania problemu,
6)  zapisać pomysły w zeszycie,
7)  przygotować  logiczną  argumentację  potwierdzającą  skuteczność  zaproponowanych

pomysłów,

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

materiał nauczania: Problemy socjalne,

–

zeszyt,

–

długopis,

–

opis sytuacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Opis sytuacji
Do psychologa szkolnego zgłasza się rodzina relacjonując, że głównym problemem jest nauka
7  –  letniego  syna,  który  zaczął  od  niedawna  chodzić  do  szkoły.  Rodzice  nie  wiedzą,  jak
zachować  się  wobec  dziecka  i  jego  nauki,  jak  wiele  mu  pomagać,  czy  kontrolować  lekcje.
Dochodzi  miedzy  nimi  do  sporów  i  kłótni.  Syn  natomiast  coraz  częściej  zdradza  objawy
psychosomatyczne,  takie  jak  nudności,  a  nawet  wymioty  i  kilkakrotnie  nie  poszedł  z  tego
powodu  do  szkoły,  na  co  matka  reaguje  współczuciem  i  przyzwoleniem.  Matka  chciałaby,
żeby ojciec częściej jej pomagał w problemach z synem.

Ćwiczenie 5

Stosowanie

techniki

zawiązania

kontraktu

udzielania

informacji

zwrotnej

w rozwiązywaniu problemów.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  utworzyć zespoły 3, 4, 5 – osobowe,
2)  podzielić się rolami rodziców i dzieci,
3)  ustalić  problemy  do  rozwiązania,  np.:  przydziału  obowiązków  w  rodzinie,  szanowanie

potrzeb innych członków rodziny,

4) przeprowadzić dyskusje w grupie na temat potrzeb poszczególnych osób (w czasie

ustalania listy potrzeb należy pamiętać o informacji zwrotnej, jak zrozumiane zostały
potrzeby innych),

5) ustalić indywidualnie listę swoich potrzeb w rodzinie w stosunku do rodziców i do siebie

nawzajem,

6) odczytać potrzeby i wspólnie sformułować normy zapewniające realizację potrzeb

i gwarantujące sankcje,
Zespoły wieszają swoje listy potrzeb na ścianie. Nauczyciel wybiera punkty wspólne dla
wszystkich list. W kolejności potrzeby rodziców, potrzeby dzieci. W dyskusji należy
ustalić normy, które zapewnią realizację potrzeb oraz ustalić sankcje, jakie winny ponieść
osoby naruszające normy.

7) wykorzystać ustalone normy i zobowiązania jako wzór dla określenia norm w zespołach

rodzinnych,

8) spisać normy i sankcje na kartce i podpisać się pod nimi – tak właśnie powstał kontrakt,
9) odegrać cały proces ustalania potrzeb z udzielaniem informacji zwrotnej, norm

gwarantujących ich realizację oraz sankcji za ich naruszenie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

papier szary na listy potrzeb,

–

kartki na kontrakty,

–

długopisy, mazaki.

Ćwiczenie 6

Określenie psychospołecznych barier twórczego rozwiązywania problemów.

Sposób wykonania ćwiczenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) wypisać na kartce trudności i opory, które odczuwasz podczas pracy w grupie,
2) napisać na drugiej kartce, jakiej wiedzy i umiejętności potrzebujesz, aby skutecznie

rozwiązywać problemy,

3) kartki wrzucić do kapelusza,
4) wysłuchać wybranej osoby odczytującej trudności, zgłoszone przez uczniów i potrzeb

klasy w zakresie wiedzy i umiejętności rozwiązywania problemów,

5) odczytać przeszkody w rozwiązywaniu problemów (podane w materiale nauczania),
6) porównać je i wpisać na swoją listę potrzeb w zakresie przezwyciężania trudności

w twórczym rozwiązywaniu problemów,

7) zgłosić do nauczyciela jako propozycję ćwiczeń na kolejnych zajęciach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

karteczki,

arkusz szarego papieru,

długopisy,

kapelusz.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) wyjaśnić pojecie problemu?

2) określić rodzaje sytuacji problemowych?

3) dokonać analizy sytuacji problemowej?

4) przedstawić fazy rozwiązywania problemów?

5) zaplanować strategie rozwiązywania problemów?

6) zidentyfikować problemy socjalne?

7) zanalizować proces rozwiązywania problemów w pracy socjalnej?

8) zastosować technikę zawierania kontraktu i udzielania informacji

zwrotnej w rozwiązywaniu problemów?

9) nazwać swoje potrzeby i wyrazić je w zespole uczniowskim i swojej

rodzinie?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4.2. Źródła i poziomy stresu

4.2.1. Materiał nauczania

Od czasu, kiedy kanadyjski lekarz H. Selye wprowadził w latach pięćdziesiątych

ubiegłego  stulecia  pojęcie  stresu,  słowo  to  zdążyło  zyskać  ogromną  popularność.  W  języku
potocznym,  owe  określenie  nie  jest  używane  w  pozytywnym,  twórczym  sensie.  Stres
traktowany  jest  raczej  jako  coś  niepożądanego  i  przynoszącego  negatywne  skutki.  Takie
nastawienie  względem  tego  pojęcia  wydaje  się  potwierdzać  znaczenia  terminu  „stres”.
Oznacza  on:  nacisk,  napór,  nękanie,  zmuszanie,  zniewolenie,  naprężenie,  ciśnienie,
obciążenie  [18,  s.  6],  wszystko,  co  kłopotliwe,  niewygodne,  konfliktowe  itp.  W  popularnym
rozumieniu  tego  słowa,  stres  jest  czymś  zagrażającym  z  zewnątrz,  jest  tym,  co  przynosi
codzienne życie.

Co w powyższych słowach jest prawdą, a co pretekstem do ucieczki od rozwiązania

poważnych problemów? Jaka jest istota stresu?

Zgodnie z definicją H. Selye’a, stres to nieswoista reakcja organizmu na wszelkie

stawiane mu wymagania [8, s. 25]. W literaturze przedmiotu istnieją spory, co do swoistości
reakcji. Jednak wszystkie opinie zgadzają się, co do jednego: stres jest pewną szczególną
reakcją człowieka na bodźce. Szczególne miejsce zajmują bodźce negatywne, które
dezorganizują zachowanie człowieka.

Całe nasze życie jest swoistym ciągiem akcji i reakcji organizmu, dlatego stres jest

zjawiskiem  nieuchronnym.  Sam  Selye  stwierdził,  że  gdy  ustaje  stres,  ustaje  też  życie.
Mogłoby się wydawać, że całe nasze życie to pasmo klęsk, ale każdy wie, że w istocie tak nie
jest.  Często reakcje  stresowe  mają,  zadanie mobilizacyjne  do  działania,  aby  poradzić  sobie  ze
stawianymi  nowymi  wymaganiami.  Silna  radość  też  może  wzbudzić  gwałtowny  stres,  zdolny
nawet  zabić  np.  wysoka  wygrana.  Ten  pozytywny  rodzaj  stresu  nazwał  Selye  eustresem,
negatywny zaś dystresem.

Jakie czynniki powodują stres? Nie ma tutaj jednej, dobrej odpowiedzi. Czynniki

powodujące stres (zwane stresorami) mogą być różnorodne. Można do nich zaliczyć:
zagrożenia poczucia bezpieczeństwa, utrudnienia, udaremnienia, przeciążenia, frustracje,
deprywacje, konflikty, rywalizacja, konkurencja [12, s. 251].

Utrudnienia w zaspokajaniu naszych potrzeb, czy realizacji zadań, występują pod

wpływem przeszkód wewnętrznych i zewnętrznych.
Przeszkody zewnętrzne, np. zamknięte drzwi, zablokowana droga, tzw. przeszkody bierne lub
przeszkody  czynne,  do  których  zaliczamy  najczęściej  ludzi  udaremniających  nasze  działania
lub  potrzeby.  Przeszkody  wewnętrzne  to  stałe  właściwości  fizyczne  lub  psychiczne,
np.: deficyty  rozwojowe,  inwalidztwo,  choroby  przewlekłe  lub  procesy  i  stany  psychiczne
blokujące dążenia.

Przeciążenia występują w sytuacji braku umiaru w aktywności zawodowej,

w podejmowaniu obowiązków rodzinnych, wykraczających poza możliwości psychofizycznej
wytrzymałości organizmu. Często występuje u tzw. pracoholików, u których po 5 latach
obserwujemy syndrom wypalenia.

Deprywacja to całkowity brak bodźców umożliwiających realizację ważnych życiowo

potrzeb, np. brak pożywienia, tlenu, brak miłości u dzieci z „chorobą sierocą”.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Konflikty występują wtedy, gdy jednostka znajdzie się w polu przeciwstawnych

oddziaływań,  gdy  z  dwóch  celów  działania  musi  wybrać  jeden.  Towarzyszy  jej  napięcie
emocjonalne  wzrastające  wraz  z  długością  okresu  wahania  się  i  prowadzi  do  zaburzeń.
W teorii konfliktów motywacyjnych wymienia się 3 rodzaje:
1)  przyciąganie – przyciąganie (wybór spośród 2 atrakcyjnych celów),
2)  unikanie – unikanie (wybór spośród 2 celów o wartości ujemnej),
3)  przyciąganie – unikanie (cel ma jednocześnie wartość pozytywną i negatywną).

Frustracja – przedłużający się stan napięcia nerwowego wskutek braku realizacji

potrzeby, celu, zadania, tzw. dystres.

Konkurencja i rywalizacja występuje wtedy, kiedy dwie i więcej osób

współzawodniczy w realizacji potrzeb, celów, zadań, dóbr, np. rodzeństwo o względy matki
lub ojca. W rodzinie tzw. koalicje, np. ojca z córką przeciwko matce. Są źródłem poważnych
konfliktów i kryzysów w rodzinie.

Uogólniając, w każdym jednostkowym wypadku stresogenne będą te czynniki, które

kojarzone  są  z  zaspokojeniem  jakiejkolwiek  potrzeby  postrzeganej  przez  osobę  jako  istotną
[18,  s.  146].  W  reakcjach  stresowych,  widzimy  niemal  całkowity  subiektywizm
przyczynowo-skutkowy,  gdyż  indywidualne  potrzeby  to  kwestia  prywatnych  wyborów
i  decyzji.  Preferencje  w  zakresie  kolejności  i  hierarchii  ważności  potrzeb,  człowiek  ustala
sam,  ale  nie  zawsze  świadom  jest  faktu,  iż  na  powstawanie  takiej  subiektywnej  listy  wpływ
mają różnorodne uwarunkowania biologiczne, społeczne, kulturowe a nawet historyczne.

Niezależnie od rodzaju stresora w przebiegu reakcji stresowej, można wyodrębnić trzy

fazy [12, s. 265]:
-

fazę alarmową, równoznaczną z ogólną mobilizacją organizmu, będącą sygnałem, że
zadziałał czynnik szkodliwy.

fazę odporności, to jest taką, w której zostają zaaktywowane mechanizmy
przystosowawcze umożliwiające przeciwdziałanie w sytuacji stresowej.

fazę wyczerpania, charakteryzującą się spadkiem odporności w sytuacji, gdy stresor jest
zbyt silny lub długotrwały[12, s. 265].
Nieistotne jest czy stresor jest przyjemny czy nieprzyjemny; jego skutek stresowy zależy

od intensywności żądania stawianego zdolnościom przystosowawczym organizmu.

Każdy z nas zauważa, że gdy życie naraża nas na jakieś długotrwałe trudy i cierpienia,

reakcje zawsze przebiegają według schematu trzech faz, które najkrócej da się określić jako:
1)  ciężki początek, faza przyzwyczajania organizmu,
2)  przyzwyczajenie organizmu, faza odporności,
3)  w końcu nie można tego dłużej znieść, faza wyczerpania.

Z tej analizy wynika, że zdolności energetyczne organizmu są ograniczone. Organizm

wytrzymuje dopóki tej energii starcza. Więcej informacji na ten temat znajdziesz w pozycji
M. Przetacznik – Gierowskiej, G. Makieło – Jarża: Podstawy psychologii ogólnej . WSiP,
Warszawa 1994.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Rys. 1. Trójfazowy przebieg reakcji stresowej.

Fazy odpowiadają trzem etapom życia człowieka [16, s. 77]:

1) dzieciństwu z charakterystyczną niewielką odpornością i silnymi reakcjami na bodźce

wszelkiego rodzaju,

2) wiekowi dojrzałemu, (kiedy nastąpiło przystosowanie do najczęściej spotykanych

wyników i odporność się zwiększyła),

3) starości charakteryzującej się nieodwracalną utratą zdolności przystosowawczej

i wyczerpaniem zakończonym śmiercią.

Doświadczenia na zwierzętach pokazują, że energia przystosowania jest ograniczona i że

nie  można  jej  powiększać  przez  dodatkowe  wkłady.  Jest  nieodnawialna.  Rozróżniamy
powierzchniową  i  głębinową  energię  przystosowania,  która  jest  bezpiecznie  zmagazynowana
w  ukryciu  jako  zapas.  Powierzchniowa  jest  dostępna  na  żądanie  jak  pieniądze  na  koncie
bankowym.  Dlatego  nie  wolno  nam  bezmyślnie  stawiać  sobie  zbyt  dużo  wymagań  „paląc
świecę z obu końców”. Należy nauczyć się postępować tak, aby cenne zasoby przetrwały jak
najdłużej,  korzystać  z  nich  mądrze  i  oszczędnie  używając  ich  tylko  do  celów  wartościowych
i nie powodujących niepotrzebnych cierpień [16, s. 126].

Z własnego doświadczenia wiemy, że pożądany wypoczynek po wyczerpującej, pełnej

stresów  pracy,  kilka  tygodni  urlopu,  potrafią  prawie  zupełnie  przywrócić  nam  odporność
i  zdolność  przystosowania.  Prawie  zupełnie,  bo  całkowita  regeneracja  jest  niemożliwa,  jako
że  każda  biologiczna  aktywność  pozostawia  pewne  nieodwracalne  „chemiczne  blizny”:
pigmenty, sole wapnia.

Fizjologiczne i psychologiczne reakcje stresowe

Każde wymaganie (stresor) stawia organizmowi zwiększone żądania. Mięśnie będą

potrzebowały więcej energii, więc i serce będzie biło mocniej i szybciej, płuca zaczną
dostarczać więcej tlenu do krwiobiegu, aby w każdej komórce wyprodukować więcej energii.
Adrenalina zwiększa ciśnienie krwi i podnosi poziom cukru, aby sprostać wyzwaniu. To

Prawidłowy
poziom odporności

A.R.

S.R.

S.E

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

nieswoiste żądanie aktywności występujące przy działaniu wszystkich stresorów (cierpienia
i radości) jest takie samo w każdym wypadku i stanowi o istocie stresu [16, s. 26].

Również reakcje psychologiczne odpowiadają na stresory zwiększoną aktywnością.

Sytuacja  alarmowa  wprowadza  układ  nerwowy w fazę mobilizacji. Lepsze dokrwienie mózgu
poprawia  pamięć,  usprawnia  procesy  myślowe,  mobilizując  je  do  bardziej  oryginalnych
i  skutecznych  rozwiązań  problemów.  Wyostrzenie  uwagi,  wpływa  na  spostrzegawczość
i  poprawia  poziom  analizy  sytuacji,  a  przez  to  czyni  działanie  bardziej  skutecznym.  Jednak
przedłużające  się  w  nieskończoność  działanie  stresorowe,  po  fazie  odporności  prowadzi  do
rozstrojenia  i  wyczerpania.  Następują  trudności  w  realnej  ocenie  sytuacji,  zakłócenia
w  wykonywaniu  czynności,  zanik  czynności  samozachowawczych,  wreszcie  bezradność
i depresja.

Każdy okres działania stresu, szczególnie, gdy jest on wynikiem frustrujących,

bezowocnych  walk,  zostawia  nieodwracalne  chemiczne  blizny,  jako  nierozkładalne  produkty
odpadu,  które  zatykają  maszynerię  organizmu,  że  w  końcu  przestaje  działać.  Duże  osady
wapnia,  cholesterolu  w  tętnicach,  stawach,  soczewkach  oczu,  to  produkty  uboczne  stresu
(sztuczne  osady  wapnia  podane  zwierzętom  powodowały  przedwczesną  starość)  [16,  s.  91].
Sztywność  naczyń  nasyconych  produktami odpadu, powoduje zwiększone ciśnienie i choroby
(udar, choroby serca).

Pełna sukcesów, owocna działalność pozostawia stosunkowo mało takich blizn, gdyż

eustres w przeciwieństwie do dystresów daje radosne poczucie młodzieńczej siły nawet
w wieku starszym. Świadczą o tym biografie ludzi, którzy kochali swój zawód i robili zawsze
to, co robić lubili [16 s. 93]. Wynika to stąd, że duma z osiągnięć jest u człowieka
pierwotnym biologicznym uczuciem, a krytyka jest blokadą takiego uczucia.

Proces radzenia sobie ze stresem

Zaobserwowano duże, indywidualne różnice radzenia sobie ze stresem. Sformułowano

nawet  pojęcie  indywidualnego  progu  tolerancji  stresowej,  (czyli  najmniejszej  ilości  bodźca,
przy  której  następuje  dezorganizacja  działania).  Są  ludzie,  którzy  mimo  przeżywania
negatywnych  emocji  związanych  ze  stresem,  nie  rezygnują  z  działania  i  podejmują  ciągłe
próby  obrony  przed  stresorem,  nie  popadając  w  stan  bezradności.  Są  to  ludzie,  którzy
w okresie  dzieciństwa,  traktowani  byli  przez  swoich  rodziców  jako  wartości  podmiotowe,
personalistyczne i nabrali do siebie zaufania i szacunku. Pisano o tym w jednostce modułowej
513  [01].O1.01  w  materiale  nauczania:  Wpływ  rodziny  na  rozwój  osobowości.  Ludzie  ci,
rozumieją  możliwość  wyboru  kierowania  swoim  życiem  i  umieją  korzystać  z  własnej
wolności, również w sytuacjach trudnych, broniąc swych ideałów i wartości.

Psychologia humanistyczna daje nowe szanse również ludziom, którzy utracili wiarę

w możliwości rozwiązywania swoich problemów życiowych. Większość typowych
problemów związanych jest ze: zdrowiem, sukcesem, depresją. Klęską rodzicielską
i zawodową wynikającą z braku poczucia kontroli nad własnym życiem [15, s. 32].

Konstruktywne strategie radzenia sobie ze stresem

Konstruktywne strategie radzenia sobie ze stresem, opierają się na przekonaniu, że osoba

ludzka  jest  przez  naturę  dobrze  zaprogramowana  do  zrealizowania  podstawowych
i  potencjalnych  celów  życiowych.  Często  jednak  warunki  środowiskowe  zaburzają
mechanizmy  regulacji,  głównie  emocjonalne,  motywacyjne  poprzez  blokadę  najistotniejszych
dla

rozwoju

potrzeb:

bezpieczeństwa,

akceptacji,

szacunku,

osiągnięć,

potrzeb

tożsamościowych.  Te  utrudnienia  często  doprowadzają  do  poddania  się  i  zaprzestania
działania  na  rzecz  własnego  rozwoju,  bo  cokolwiek  się  zrobi,  nie  ma  to  żadnego  znaczenia,
doprowadza  to  do  wyuczonej  bezradności.  Teoria  kontroli  nad  własną  osobą,  proponuje
zrozumienie dwóch pojęć: wyuczonej bezradności i stylu wyjaśniania [15, s. 32].

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Istotą tej teorii jest optymistyczny styl wyjaśniania. Doświadczenia psychoanalizy

i  psychologii  biomedycznej  preferowały  pesymistyczny  styl  wyjaśniania,  który  nie  daje
pozytywnych  rezultatów.  Styl  optymistyczny  zakłada,  że  uczucia  są  przemijające
i  niepowodzenia  dają  się,  poprzez  mobilizacje  do  większej  aktywności,  zamienić  na
powodzenie.  W  tym  wypadku  aktywność,  dotyczy  przekonań  na  swój  temat:  Często
negatywne  przekonania  na  temat  własnej  osoby,  generalizujemy  na  wszystkie  aspekty  naszej
samooceny:  jestem  głupi,  lękliwy,  nic  nie potrafię  zrobić itp. Brak zaufania do siebie utrudnia
nam  rozwiązywanie  problemów  w  codziennym  życiu.  Psychologia  uczenia  się,  dydaktyka,
psychologia  społeczna  oferuje  bardzo  wiele  różnych  form  uczenia  się  nowych  umiejętności
radzenia  sobie  ze  stresem;  techniki  relaksacyjne,  oddechowe,  muzykoterapie,  terapie  poprzez
teatr,  literaturę,  filmy,  kontrolowanie  i  nazywanie  swoich  uczuć,  rozładowywanie  napięć
emocjonalnych.  Modele  poznawcze  skoncentrowane  na  rozwiązywaniu  problemów  oraz
strategie skoncentrowane na emocjach, na poszukiwaniach wsparcia oraz modele synektyczne
indywidualne  i  grupowe  to  tylko  wybrane  sposoby  konstruktywnych  strategii  radzenia  sobie
ze stresem.

Autodestruktywne strategie radzenia sobie ze stresem - uzależnienia

Autodestruktywne strategie radzenia sobie ze stresem stosują najczęściej ludzie, którzy są

przekonani,  że  nie  mają  wpływu  na  swoją  sytuację  życiową.  Uważają,  że  na  swój  los
i szczęście nie ma mocnych i jedne, co pozostaje to próba poprawienia nastroju. Ich wiedza na
temat  stresu  ma  często  charakter  irracjonalny  odwołujący  się  do  sądów  potocznych,  mitów
i stereotypów,  wzbogacona  indywidualnym  doświadczeniem  przeżywanego  stresu  lub  swoich
bliskich.  Również  sposoby  radzenia  sobie  ze  stresem  pochodzą  z  tego  samego  źródła
informacji  np.  Na  frasunek  dobry  trunek.  Brak  rzetelnej  wiedzy  na  temat  sposobu  realizacji
zadań  życiowych  i  zablokowanych  potrzeb,  powodują, że  rozładowanie  napięcia  uzyskuje  się
poprzez przypadkowe doświadczenia z chemią, alkoholem, seksem, telewizją, komputerem.

Uzależnienie staje się udziałem osób, które nie nauczyły się żyć w realnym świecie,

zmagać  się  ze  swoim  losem,  które  szukają  łatwej  i  prostej  gratyfikacji,  choćby  na  dłuższą
metę  owocowały  one  destrukcją.  Szybki,  dodatni  efekt  emocjonalny  daje  sztuczne  poczucie
siły, kontroli  i  władzy  nad  sobą  – poczucie samowystarczalności. Szybko staje się ono stylem
życia, sposobem radzenia sobie ze światem i samym sobą [11, s. 262].

Obok mechanizmów ucieczkowych, istnieją jeszcze inne mechanizmy obronne przed

stresem. Są to: agresja, regresja, fiksacja, wyparcie, racjonalizacja, pozorowanie uczuć,
przemieszczanie uczuć, kompensacja i substytucja. Ich rola sprowadza się tylko do
rozładowania napięcia stresowego, ale nie pozwala na rozwiązywanie problemów.

Wsparcie społeczne – moderatorem stresu

Doświadczenia terapeutyczne w radzeniu ze stresem wskazują na regulującą rolę

wsparcia  społecznego.  Mogą  to  być  pojedyncze  osoby  lub  pomoc  instytucjonalna
w przypadku  derywacji  potrzeb  podstawowych  braku  mieszkania,  pożywienia.  Warunkiem
skuteczności  wsparcia  jest:  zrozumienie  uczuć  osoby  przeżywającej  sytuację  trudną,
autentyczne  współczucie  bez  przerywania  i  wtrącania  się,  pozytywny  punkt  widzenia  na
sytuacje  stresową  z  pokazaniem  dróg  rozwiązania  konfliktu  i  wyjścia  z  kryzysu.  Należy
pamiętać, że ukazanie przyczyn stresu jest bardzo trudne, gdyż nawet łagodna krytyka potrafi
wywołać  wszechogarniającą  złość,  gdyż  podważa  poczucie  własnej  wartości  [5,  s.  55].
Dlatego  należy  najpierw  skoncentrować  uwagę  na  mocnych  stronach  osobowości,  wyrazić
podziw i szacunek dla zalet, a dopiero potem zaproponować wspólne poszukanie rozwiązania
problemu.  Samo  wysłuchanie,  zrozumienie  i  wczucie  się  w  położenie  drugiego  człowieka
(empatia)  oraz  udzielenie  informacji  zwrotnej  często  wystarczy,  aby  osoba  zrozumiała
nieadekwatność swoich reakcji na sytuacje trudną.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Udział procesu radzenia sobie ze stresem w kształtowaniu zdrowia

Celem życia każdego człowieka jest wyrażenie samego siebie w możliwie najpełniejszy

sposób,  wg  swojego  własnego  rozumienia  oraz  zdobycia  poczucia  bezpieczeństwa.  Aby  to
osiągnąć  należy  znaleźć  optymalny  poziom  stresu,  który  uwzględniałby  również  wrodzone
słabości  niektórych  naszych  narządów,  czy  układów  fizjologicznych  narażonych na  załamanie
psychiczne  pod  działaniem  silnego  stresu  [16,  s.  105].  Napięcia  psychiczne,  frustracje,
niepewność  i  brak  celu  w  życiu  zaliczają  się  do  najbardziej  szkodliwych  stresorów,  gdyż
powodują  migrenowe  bóle  głowy,  chorobę  wrzodową,  dolegliwości  serca,  nadciśnienie,
choroby  psychiczne,  samobójstwa,  beznadziejne  poczucie  nieszczęścia.  Ważna  jest
umiejętność  rozróżniania,  czy  cele,  jakie  sobie  stawiamy  my  sami,  a  nie  społeczeństwo
uważamy

warte

zachodu.

Musimy

wszelką

cenę

unikać

frustracji

i  poniżenia  spowodowanego  porażką.  Dlatego  nie  możemy  mierzyć  zbyt  wysoko,  ani  zbyt
nisko.  Jeżeli  czujemy,  że  zadania  nas  przerastają,  warto  przypomnieć  sobie  sentencje
wybitnego  rzymskiego  filozofa  Katona  Starszego:  „Sięgaj  zawsze  jak  możesz  najwyżej,  ale
gdy walczysz na próżno, zstąp niżej” [16, s. 106].

Kształtowanie zdrowia poprzez radzenie sobie ze stresem jest podstawowym

obowiązkiem  człowieka  wynikającym  z  prawa  przyrody.  Egotyzm  według  Selye’a  jest
fundamentalnym  prawem  życia.  Świat,  w  którym  każde  stworzenie  rezygnuje  z  ochrony
samego  siebie  zniknąłby.  Nie  chodzi  tu  o  niekontrolowany  egotyzm  połączony  z  całkowitym
lekceważeniem  interesów  innych  osób.  Pewna  doza  altruizmu  jest  niezbędna,  żeby  zachować
własne  życie.  Na  poziomie  biologicznym  widać  to,  kiedy  pojedyncze  komórki  formują  się
w tkanki i specjalizują się w trosce o bezpieczeństwo całego organizmu. Wyjątek stanowi rak,
który  nie  współpracuje,  niszcząc  organizm  gospodarza.  W  końcu  sam  umiera.  Podobnie
dzieje  się  w  świecie  kontaktów  społecznych.  Badania  immunologiczne  wskazują,  że  wiele
pospolitych  chorób  nie  ma  jakiejś  swoistej  przyczyny,  często  spowodowana  jest  próbami
wytrzymania  czegoś,  co  przekracza  naszą  wytrzymałość.  Często  możemy  sobie  pomóc
rozpoznając  decydującą  przyczynę.  Może  to  być  członek  naszej  rodziny,  nasz  szef,  albo  po
prostu  nasze  przesadne  przywiązanie  do  tego,  żeby  za  wszelka  cenę  mieć  racje.  Takie
problemy  są  możliwe  do  rozwiązania  w  oparciu  o  zasadę  altruistycznego  egotyzmu,  które
zakłada  respektowanie  obiektywnych  potrzeb  jednostki  we  wzajemnej  współpracy
i  współdziałaniu  z  grupą.  Reasumując  spróbujmy  wyciągną  wnioski  dotyczące  wpływu
radzenia sobie ze stresem na twoje zdrowie. Oto one:
-

stres wyzwala się, gdy umysł i ciało reagują na jakąś realną lub wyobrażoną sytuację
[1, s. 14],

problem radzenia sobie ze stresem ma większy związek z umysłem (z tym, co
spostrzegasz, co myślisz i w co wierzysz) niż z ciałem (z tym, jaki zachodzą w nim
procesy),

reakcja twojego ciała na stres zaczyna się w mózgu, w umyśle,

umysł regularnie steruje przemianami biochemicznymi w organizmie (badania
psychoneuroimmunologiczne),

komórki nerwowe łączą mózg z takimi organami, jak tarczyca i śledziona a te z kolei
mają wpływ na system immunologiczny,

szczególną rolę odgrywają połączenia nerwowe między wspomnianymi organami
a układem limbicznym w mózgu, który kontroluje emocje oraz system immunologiczny,
a więc czy jesteś zdrowy czy chory w dużym stopniu zależy od tego, co myślisz,

zmiany

chemiczne

zachodzące

organizmie,

mogą

zaburzyć

prawidłowe

funkcjonowanie systemu immunologicznego,

jeśli ulegnie on osłabieniu będzie bardziej podatny na choroby,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

pesymizm, bezradność, brak nadziei, depresja oraz samotność, to stany umysłu, które
mogą

negatywnie

oddziaływać

twoje

ciało

za pośrednictwem systemu

immunologicznego,

najpotężniejszą  bronią  przeciw  stresowi  jest  zdrowy  umysł;  dlatego  należy  się  uczyć
patrzeć  pozytywnie  na  świat  i  pamiętać o poczuciu  humoru  (udowodniono,  że  ci,  którzy
mają  do  siebie  mniej  poważny  stosunek,  a  zarazem  bardzo  poważnie  traktują  swoje
zadania życiowe, charakteryzują się sprawniejszym systemem immunologicznym),

nawiązywać i podtrzymywać autentyczne relacje z innymi – przebywaj z ludźmi, którzy
kochają Cię takiego, jaki naprawdę jesteś.

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania sprawdzisz czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.  Jak wyjaśnisz nieuchronność stresu w naszym życiu?
2.  Jakie czynniki powodują stres pozytywny, eustres?
3.  Jakie czynniki powodują stres negatywny, dystres?
4.  Co wynika z fazowości przebiegu stresu fizjologicznego i psychicznego?
5.  Jakie znasz sytuacje trudne; wymień je i omów?
6.  Wymień fizjologiczne i psychologiczne reakcje stresowe.
7.  Jakie znasz konstruktywne sposoby radzenia sobie ze stresem?
8.  Jakie znasz autodestruktywne sposoby radzenia sobie ze stresem?
9.  Scharakteryzuj mechanizmy obronne osobowości.
10.  Jak  ocenisz  rolę  wsparcia  społecznego  w  regulowaniu  napięć  stresowych  i  pomocy

w poradzeniu sobie ze stresem?

11. Jakie techniki pomagają w redukowaniu stresu?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Rozpoznawanie własnych fizjologicznych i psychicznych reakcji stresowych.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  zapoznać się z fizycznymi symptomami stresu [1, s. 13],
2)  zaznaczyć ołówkiem objawy, które występują u ciebie,
3)  wiedzieć,  w  jaki  sposób  fizycznie  reagujesz  na  stresory,  ale  ważne  jest  również,  abyś

wiedział, jakie wywołują u ciebie emocje,

4) określić psychiczne symptomy stresu negatywnego, zaznacz, które odnoszą się do ciebie

[1, s. 13],

5) stwierdzić charakterystyczne dla Twojego organizmu fizyczne i psychiczne symptomy

stresu, co pomoże uświadomić Ci, że znajdujesz się w sytuacji stresowej.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

2 kartki,

–

długopis,

–

lista fizycznych i psychicznych symptomów stresu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Fizyczne symptomy stresu negatywnego:
–

zawroty głowy,

–

pocenie się,

–

rozszerzone źrenice,

–

suchość w gardle,

–

napięty kark i ramiona,

–

zaciśnięte gardło,

–

szybkie i płytkie oddychanie,

–

wilgotne, zimne dłonie,

–

skurcze żołądka, mdłości,

–

uginające się kolana.

Psychiczne symptomy stresu negatywnego:
–

apatia,

–

piskliwy, nerwowy śmiech,

–

tłumienie uczuć,

–

poczucie niezadowolenia,

–

zamykanie się w sobie,

–

poirytowanie i drażliwość,

–

zapominanie,

–

słaba koncentracja,

–

lęk,

–

częstsze uleganie wypadkom,

–

napięcie emocjonalne lub,

–

nadmierna skłonność do płaczu,

–

nadmierne szukanie odosobnienia,

ucieczki lub pobudzenie,

–

koszmary nocne,

–

tendencja do łatwego ulegania
przerażeniu.

Ćwiczenie 2

Mierzenie procesu radzenia sobie ze stresem wg dostępnej skali zamieszczonej

w: E. Boenisch, M. C. Haney: Twój stres. Sens życia, równowaga i zdrowie. GWP, Gdańsk 2004

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  przeczytać kolejno stwierdzenia wypisane w skali,
2)  zaznaczyć kółkiem liczbę wskazującą na to, jak się zazwyczaj czujesz,
3)  pamiętać, że nie ma tu ani dobrych, ani złych odpowiedzi,
4)  nie  zastanawiać  się  zbyt  długo  nad  poszczególnymi  wypowiedziami,  zakreślić  liczbę,

która najlepiej opisuje to, jak się zazwyczaj czujesz,

5) podliczyć wyniki, przez zsumowanie zakreślonych liczb,
6) zauważyć, że przy pewnych wypowiedziach liczby rosną od prawej do lewej, przy innych

maleją (im większy uzyskałeś wynik, tym większym cieniem kładzie się na Twoje życie
niepokój),

7) sprawdzić swój wynik (kobiety odczuwają większy niepokój niż mężczyźni).
8) powinieneś podjąć decyzję, czy chcesz próbować zmniejszyć dręczący Cię ogólny

niepokój.

9) przeprowadzić dyskusję z nauczycielem o znanych sposobach uśmierzania niepokoju

przez alkohol i leki,

10) przeprowadzić ćwiczenie relaksacyjne.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

długopis,

–

skala do mierzenia procesu radzenia sobie ze stresem,

–

opis ćwiczenia relaksacyjnego.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Skala do mierzenia procesu radzenia sobie ze stresem [1].
1. Jestem osobą zrównoważoną.

Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze
4 3 2 1

2. Jestem z siebie zadowolony.

Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze

4 3 2 1
3. Jestem zdenerwowany i niespokojny.

Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze

4 3 2 1
4. Chciałbym być tak szczęśliwy, jak wydają się być inni.

Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze

4 3 2 1
5. Czuję się jak niedołęga.

Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze

4 3 2 1
6. Kiedy myślę o swoich aktualnych sprawach i problemach, ogarnia mnie napięcie i nie

mogę się skupić.
Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze

4 3 2 1
7. Czuję się bezpiecznie.

Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze

4 3 2 1
8. Wierzę w siebie.

Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze

4 3 2 1
9. Uważam, że jestem do niczego.

Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze

4 3 2 1
10. Za bardzo przejmuję się drobiazgami.

Prawie nigdy Czasami Często Prawie zawsze

4   3 2   1
Skala:
10–11  punktów – zaliczasz się do 10% osób odczuwających najmniejszy niepokój,
13–14  punktów – zaliczasz się do 25% osób będących u dołu skali,
16–17  punktów –  niepokój przeciętny,
19–20  punktów – zaliczasz się do 25% osób, których niepokój jest wyższy od przeciętnego,
22–24  punktów  (mężczyźni)  –  zaliczasz  się  do  górnych  10%  niepokoju  wyższego  od

przeciętnego,

24–26 punktów (kobiety) – zaliczasz się do górnych 10% niepokoju wyższego od

przeciętnego,

25–punktów (mężczyźni) – zaliczasz się do 5% osób odczuwających najwyższy niepokój,
27–punktów (kobiety) – zaliczasz się do 5% osób odczuwających najwyższy niepokój.

Ćwiczenie relaksacyjne mięśni – napinanie i rozluźnianie:
–

dużych grup mięśni – 2 x dziennie po 10 minut systematycznie,

–

zmianę sposobu myślenia wg schematu: T.P.S (trudność – przekonanie – skutek).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Ćwiczenie 3

Analizowanie strategii radzenia sobie ze stresem skoncentrowanej na rozwiązaniu

problemu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zidentyfikować problem, podać przykład sytuacji trudnej w szkole, w domu,
2) uświadomić sobie, jaka jest rola procesów poznawczych: myślenia, wiedzy, a jaka uczuć

w procesie rozwiązywania problemów,

3) odpowiedzieć sobie na pytanie, co w moich doświadczeniach w kontakcie ze światem

przeważa: ciekawość świata i poznania samego siebie oparte na wiedzy czy lęk,

4) uświadomić, jakie są źródła odwagi i otwartości oraz strachu, bezradności i rezygnacji,
5) odpowiedzieć na pytanie, jaki wpływ na otwartość i odwagę, bądź rezygnację

i bezradność ma wychowanie i edukacja,

6) podzielić się na 3 zespoły,
7) dokonać analizy skutków emocjonalnych i społecznych niezaspokojenia subiektywnych

potrzeb (wyłącznie własnych pragnień i celów, nawet najwyższych w hierarchii)
u osobowości narcystycznej na płaszczyźnie: afirmacja – negacja,

8) dokonać analizy skutków emocjonalnych i społecznych zachowań osobowości

dominującej, dla której przyjazne jest to, co sprzyja propagowaniu własnego porządku
świata, wrogie to, co nie uznaje takiego porządku,

9) dokonać analizy skutków emocjonalnych i społecznych ludzi aktywnych, mających

poczucie kontroli nad realizacją własnych potrzeb,

10) zaprezentować wyniki klasie,
11) zorganizować burzę mózgów na temat sposobów poradzenia sobie ze stresem.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

kartka papieru,

−

długopis,

−

papier szary,

−

mazaki,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenia 4

Analizowanie strategii radzenia sobie ze stresem skoncentrowanej na emocjach „Słodkie

cytryny” [2, s. 175].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) zostać członkiem parzystej liczby grup,
2) wymyślić w każdej grupie po dwie codzienne sytuacje wywołujące zdenerwowanie, które

trudno przewidzieć lub na które trudno mieć wpływ (np.: zaspałeś i spóźniłeś się do
szkoły, uciekł Ci autobus),

3) wpisać je na arkusz i przekazać sąsiedniej grupie, która powinna znaleźć dobre strony

każdej sytuacji,

4) zaprezentować wyniki swojej pracy,
5) wyrazić opinie na temat poszukiwania dobrych stron w zdarzeniach, na które nie mamy

wpływu,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6) omówić na forum klasy problemy:

–

Jaki wpływ na nasze negatywne emocje ma dostrzeżenie dobrych stron sytuacji, na
które nie mamy wpływu?

–

Czy możemy mieć wpływ na nasz sposób przeżywania uczuć lęku, przygnębienia,
drażliwości?

–

Czy możliwość kontrolowania uczuć pozwala łagodzić skutki stresu?

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

arkusz papieru,

–

długopis,

–

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenia 5

Udzielanie wsparcia emocjonalnego w sytuacji stresowej [5, s. 54].

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1) przypomnieć z jednostki modułowej [513[01].O1.02 pojęcia: aktywnego słuchania,

empatii, informacji zwrotnej, skupienie się na spostrzeganiu emocji,

2) wysłuchać koleżanki (kolegi), która nie zaliczyła egzaminu, ponieważ chodziła na

dyskoteki i do pabu, kiedy jej koleżanki się uczyły; teraz boi się powiedzieć mamie, bo
zdaje sobie sprawę jak bardzo mama przeżywa jej porażkę,

3) obserwować jej zachowanie, … ma trudności z mówieniem, drży, ma tiki nerwowe, łyka

tabletki, czasami wybucha wysokim, nerwowym śmiechem i nie widzi wyjścia z sytuacji,

4) przygotować na kartce przykład informacji zwrotnej dotyczącej rozumienia trudnej

sytuacji, w której ona się znalazła,

5) przygotować swoją opinię na temat sytuacji koleżanki, np. wg wzoru:

Ja to widzę inaczej …
Mogę się mylić, to tylko moja opinia …
Ale patrząc na ten problem z boku i bez emocji, myślę że da się rozwiązać w ten sposób
… albo tak … i jeszcze tak …
Co o tym myślisz? Na pewno czegoś nie biorę pod uwagę i czegoś ważnego nie wiem, to
tylko drobna sugestia, którą możesz wrzucić do kosza, jeśli nie wnosi do sprawy nic
nowego. Ale może pomyśl spokojnie, zanim powiesz tak, ale …

6) przygotować opinię wg własnego uznania, napisać na kartce i pokazać nauczycielowi do

akceptacji,

7) odegrać z koleżanką scenę na forum klasy,
8) omówić scenę, jak się czułem w roli.

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kartki papieru,

–

długopisy

–

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenia 6

Stosowanie technik relaksacyjnych w celu zredukowania stresu [1, s. 124].

Sposób wykonania ćwiczenia

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:

1)  włączyć płytę z nagraniem odgłosów przyrody,
2)  usiąść na krześle, wyprostować się i oderwać od sytuacji stresującej,
3)  licząc do trzech wziąć wolny, głęboki oddech,
4)  licząc do trzech wstrzymać oddech,
5)  wydychać głęboko licząc do trzech,
6)  zrobić przerwę licząc do trzech,
7)  powtórzyć wszystkie czynności trzykrotnie,
8)  powrócić do swoich zajęć,
9)  omówić rolę oddychania w relaksacji z cała klasą,
10)  omówić wpływ relaksacji na odprężenie i regulowanie napięcia stresowego,

Wyposażenie stanowiska pracy:

–

kaseta lub płyta z nagraniami odgłosów przyrody,

–

magnetofon lub odtwarzacz CD,

–

wygodne krzesło.

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1) scharakteryzować reakcje stresowe?

2) określić czynniki powodujące stres?

3) scharakteryzować sytuacje zagrożenia, przeciążenia, konfliktu,

frustracji?

4) określić bezpośrednie i odległe następstwa sytuacji trudnych?

5) określić wpływ stresu na organizm człowieka?

6) scharakteryzować proces radzenia sobie ze stresem?

7) zastosować techniki relaksacyjne w celu redukowania stresu?

8) rozpoznać własne fizjologiczne i psychiczne reakcje stresowe?

9) zanalizować strategię rozwiązywania problemu skoncentrowaną na

rozwiązaniu problemu?

10) zanalizować strategię rozwiązywania problemu skoncentrowaną na

emocjach?

11) udzielić wsparcia emocjonalnego osobie będącej w sytuacji

stresowej?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.  Przeczytaj uważnie instrukcję.
2.  Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3.  Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4.  Test  zawiera  20  zadań  dotyczących  kształtowania  umiejętności  rozwiązywania

problemów i radzenia sobie ze stresem.

5. Zadania: 7, 8, 9, 10, 11, 12, 13 – to zadania wielokrotnego wyboru i tylko jedna

odpowiedź jest prawidłowa; zadania: 1, 2, 3, 4, 5, 6, 14, 15, 16, 17, 18, 19 i 20 – to
zadania otwarte i należy udzielić krótkiej odpowiedzi.

6. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi:

–

w zadaniach wielokrotnego wyboru zaznacz prawidłową odpowiedź znakiem X
(w przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową),

–

w zadaniach z krótką odpowiedzią wpisz odpowiedź w wyznaczone pole.

7. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
8. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego

rozwiązanie na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas. Trudności mogą
przysporzyć Ci pytania: 14 – 20, gdyż są one na poziomie trudniejszym niż pozostałe.

9. Na rozwiązanie testu masz 90 min.

Powodzenia !

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.  Zdefiniuj pojęcie stresu.

2.  Określ bezpośrednie następstwa sytuacji trudnych.

3.  Scharakteryzuj sytuacje zagrożenia.

4.  Opisz sytuacje frustracji.

5.  Scharakteryzuj sytuację konfliktu.

6.  Określ czynniki powodujące stres.

7.  Sankcje zapisane w kontrakcie powinny uwzględnione:

a)  subiektywne potrzeby kierownictwa i personelu,
b)  potrzeby podopiecznych,
c)  oparte na lansowanych w mediach zasadywolności,
d)  prawa człowieka i regulamin placówki.

8. Udzielanie wsparcia emocjonalnego w sytuacjach stresowych opiera się na:

a)  pouczeniu zestresowanej osoby jak ma się zachować,
b)  opowiedzeniu sytuacji, w której inni sobie poradzili,
c)  okazywaniu  zrozumienia  i  podkreślaniu pozytywnych i mocnych stron osoby będącej

w stresie,

d) dostarczani naukowej interpretacji sytuacji trudnej.

9. Pobudzanie ciekawości poznawczej pomaga:

a)  sprawniej poruszać się wśród rówieśników,
b)  rozwiązywać osobiste problemy przez rozpoznawanie sytuacji stresowych,
c)  osiągnąć sukces sportowy,
d)  lepiej realizować potrzeby akceptacji.

10. Prakseologia jest:

a)  teoria o sprawnym działaniu,
b)  wiedza o wczesnych przejawach życia,
c)  nauka o wspólnotach pierwotnych,
d)  nauka o celach i wartościach życia.

11. Umiejętność koncentracji na zadaniu, mimo przeżywania stresu uzyskujemy dzięki:

a)  wypieraniu negatywnych uczuć do podświadomości,
b)  wzbudzania motywacji do działania za wszelką cenę,
c)  zaufanie do swoich możliwości działania i do swojej wartości jako osoby,
d)  świadomości wartości cenowej zadania.

12. Fizjologiczne reakcje stresowe mają na celu:

a)  dostarczanie energii do rozwiązywania problemu,
b)  dostarczanie energii do pokonania przeszkody,
c)  zwalczanie lenistwa i bierności,
d)  pomoc w koncentracji na zadaniu.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Kształtowanie umiejętności rozwiązywania problemów i radzenia sobie ze
stresem

Zakreśl lub wpisz poprawną odpowiedź.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

zadania

Odpowiedź

Punkty

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6. LITERATURA

1. Boenisch E., Haney M.C.: Twój stres. Sens życia, równowaga i zdrowie. GWP, Gdańsk 2004
2. Chomczyńska – Miliszkiewicz M., Pankowska D.: Polubić szkołę. Ćwiczenia grupowe

do pracy wychowawczej. WSiP, Warszawa 1995

3. Covey S.R.: Zasady działania skutecznego przywódcy. Medium, Warszawa 1997.
4. Dziedzic A., Pichalska J., Świderska E.: Drama na lekcjach języka polskiego. WSiP,

Warszawa 1995

5. Hamer

H.:

Rozwój

umiejętności

społecznych.

Jak

skutecznie

dyskutować

i współpracować. Veda, Warszawa 1999

6.  Kotarbiński T.: Medytacje o życiu godziwym. WP, Warszawa 1966
7.  Kozielecki J.: Rozwiązywanie problemów. PZWS, Warszawa 1969
8.  Kretschman R.: Stres w zawodzie nauczyciela. GWP, Gdańsk 2003
9.  Łukasik M. J.: O stresie inaczej. Oficyna Wydawnicza  „Impuls”, Kraków 2005
10.  Matuszewski T.: Psychologia poznania. GWP, Gdańsk 2001
11.  Miluska  J.  (red.):  Psychologia  rozwiązywania  problemów  społecznych.  Wybrane

zagadnienia. BONAMI, Poznań 1998

12. Przetacznik – Gierowska M., Makiełło – Jarża G.: Podstawy psychologii ogólnej. WSiP,

Warszawa 1989

13. Rosenhan

D.L.,

Seligman

M.E.P.:

Psychopatologia.

Polskie

Towarzystwo

Psychologiczne, Warszawa 1994

14. Seligman M.E.P.: Co możesz zmienić, a czego nie możesz, ucząc się akceptować siebie.

Poradnik skutecznego samodoskonalenia. Media Rodzina of Poznań, Poznań 1995

15. Seligman M.E.P.: Optymizmu można się nauczyć. Jak zmienić swoje myślenie i swoje

życie. Media Rodzina of Poznań, Poznań 1993

16.  Selye H.: Stres życia. PIW, Warszawa 1978
17.  Sternberg R.J.: Psychologia poznawcza. WSiP, Warszawa 2001
18.  Zawadzki R.: Stres – sztuka życia. WSiP, Warszawa 2004