„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Marek Krzemiński

Prowadzenie prac dotyczących odnowienia lasu, zalesień,
rekultywacji oraz melioracji leśnych 833[02].Z2.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

1

Recenzenci:
mgr inż. Edwin Drobkiewicz
mgr inż. Leszek Sikora

Opracowanie redakcyjne:
dr inż. Marek Krzemiński

Konsultacja:
mgr inż. Teresa Jaszczyk

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 833[02].Z2.02
Prowadzenie prac dotyczących odnowienia lasu, zalesień, rekultywacji oraz melioracji
leśnych, zawartego w modułowym programie nauczania dla zawodu operator maszyn
leśnych.




















Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

3

2.

Wymagania wstępne

5

3.

Cele kształcenia

6

4.

Materiał nauczania

7

4.1.

Naturalne odnowienia lasu

7

4.1.1. Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

10

4.1.3. Ćwiczenia

10

4.1.4. Sprawdzian postępów

12

4.2.

Sztuczne odnowienie lasu i zalesianie

13

4.2.1. Materiał nauczania

13

4.2.2. Pytania sprawdzające

24

4.2.3. Ćwiczenia

24

4.2.4. Sprawdzian postępów

26

4.3.

Poprawki, uzupełniania i dolesienia

27

4.3.1. Materiał nauczania

27

4.3.2. Pytania sprawdzające

30

4.3.3. Ćwiczenia

30

4.3.4. Sprawdzian postępów

31

4.4.

Melioracje leśne i rekultywacje

32

4.4.1. Materiał nauczania

32

4.4.2. Pytania sprawdzające

45

4.4.3. Ćwiczenia

45

4.4.4. Sprawdzian postępów

47

5.

Sprawdzian osiągnięć

48

6.

Literatura

52

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

3

1. WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu prowadzenia prac

dotyczących odnowienia lasu, zalesień, rekultywacji oraz melioracji leśnych. W poradniku
znajdziesz:
–

wymagania wstępne – wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane,
abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika,

–

cele kształcenia – wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,

–

materiał nauczania – wiadomości teoretyczne niezbędne do opanowania treści jednostki
modułowej,

–

zestaw pytań, abyś mógł sprawdzić, czy już opanowałeś określone treści,

–

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować

umiejętności praktyczne,

–

sprawdzian postępów,

–

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań. Zaliczenie testu potwierdzi opanowanie
materiału całej jednostki modułowej,

–

literaturę uzupełniającą.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie wykonywania ćwiczeń musisz stosować się do poleceń prowadzącego

ć

wiczenia, przestrzegać przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji

przeciwpożarowych, obowiązujących podczas poszczególnych rodzajów prac.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

4

Schemat układu jednostek modułowych w module

833[02].Z2.01

Prowadzenie gospodarki

nasiennej i produkcji szkółkarskiej

833[02].Z2.03

Piel

ę

gnowanie drzew

i drzewostanów

w poszczególnych fazach

rozwojowych

833[02].Z2.02

Prowadzenie prac dotycz

ą

cych

odnowienia lasu, zalesie

ń

,

rekultywacji oraz melioracji

le

ś

nych

833[02].Z2

Hodowla lasu

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

rozpoznawać gatunki drzew leśnych,

−

posługiwać się terminologią dotyczącą środowiska leśnego,

−

określić wymagania siedliskowe drzew leśnych,

−

określić cechy drzewostanu,

−

posługiwać się podstawowymi narzędziami stosowanymi przy pracach w odnowieniu
lasu, zalesieniach, melioracjach leśnych i rekultywacji,

−

wykorzystywać wiadomości i umiejętności opanowane podczas realizacji programów
nauczania innych jednostek modułowych,

−

korzystać z różnych źródeł informacji,

−

czytać rysunki,

−

selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

−

posługiwać się kalkulatorem,

−

oceniać jakość wykonanej pracy,

−

zorganizować stanowisko pracy zgodnie z zasadami bhp,

−

stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy oraz przeciwpożarowe przy pracach
leśnych.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

określić metody przygotowania terenu do sadzenia drzew,

−

scharakteryzować sposoby przygotowania gleby w zależności od warunków siedliska,

−

zastosować zasady organizacji prac związanych z odnowieniem lasu i zalesieniem,

−

określić zasady prawidłowego sadzenia drzew,

−

dobrać sprzęt i narzędzia do sposobu sadzenia,

−

zastosować technikę sadzenia pod kostur,

−

zastosować techniki sadzenia w jamkę i dołek,

−

scharakteryzować najczęściej popełniane błędy podczas sadzenia,

−

scharakteryzować rodzaje samosiewu,

−

określić warunki udatności odnowień naturalnych,

−

określić zasady wykonywania poprawek, uzupełnień i dolesień oraz wprowadzania
podszytu,

−

wykonać prace związane z wykonywaniem poprawek, uzupełnień i dolesień oraz
wprowadzaniem podszytu,

−

określić zakres melioracji leśnych,

−

scharakteryzować zabiegi agromelioracji leśnych na gruntach porolnych i nieużytkach,

−

wykonać prace związane z konserwacją rowów melioracyjnych i zbiorników retencyjno-
-przeciwpożarowych,

−

zastosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy ochrony przeciwpożarowej oraz
ochrony środowiska.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Naturalne odnowienie lasu

4.1.1. Materiał nauczania

Naturalnym odnowieniem lasu nazywa się zjawisko powstawania młodego pokolenia

drzew przez samosiew lub z odrośli, pod osłoną drzewostanu macierzystego lub w jego
sąsiedztwie. W odnowieniu naturalnym czynnikiem zasadniczym jest właściwy dla
organizmów żywych proces rozrodu gatunków [4, s. 367].

Do odnowienia naturalnego przeznacza się wszystkie drzewostany dojrzałe do

odnowienia, w tym również złożone z gatunków światłożądnych (sosna, modrzew, brzoza)
o dobrej jakości, miejscowych ekotypów drzew i zdolne do obfitego urodzaju nasion, które
rokują powodzenie takiego odnowienia.

Podczas odnowienia lasu należy w pierwszej kolejności wykorzystywać istniejące już

odnowienia naturalne drzew i krzewów – zgodnie z celami hodowli lasu, a także inicjować,
utrwalać i rozwijać nowe odnowienia naturalne pożądanych gatunków.

Odnawianie naturalne nie powinno być stosowane w drzewostanach [8, s. 75]

1)

obcego pochodzenia, przeznaczonych do likwidacji,

2)

rosnących na niewłaściwych dla nich siedliskach, z wyłączeniem gatunków
spontanicznego odnowienia zgodnego z przyjętym kierunkiem przebudowy drzewostanu,

3)

złej jakości hodowlanej lub technicznej,

4)

chorych o obniżonej zdrowotności,

5)

położonych w blokach upraw pochodnych, założonych sztucznie,

6)

na siedliskach o pokrywie silnie zadarnionej, zdziczałej lub przy pełnym pokryciu
podszytem o dużej sile odrostowej.

Rodzaje samosiewów

W zależności od warunków obsiewu i wzrostu młodego pokolenia istnieje kilka

sposobów naturalnego odnowienia [4, s. 369]:

−

odnowienie naturalne pod osłoną górną (samosiew górny), występuje u gatunków
ciężkonasiennych (dąb, buk, jodła), odbywa się przed usunięciem starodrzewu,

−

odnowienie naturalne pod osłoną boczną (samosiew boczny), właściwe dla gatunków
lekkonasiennych, których nasiona zaopatrzone są w odpowiednie narządy lotu (puch,
skrzydełka). Należą do nich: brzoza, olsza, osika, sosna, świerk, modrzew, wiąz, lipa,
klon, jesion i inne. Samosiew boczny następuje zwykle po usunięciu drzewostanu (po
wykonaniu zrębu). Nasiona unoszone przez wiatr z nasienników lub drzewostanów
sąsiednich obsiewają daną powierzchnię,

−

kombinowane

sposoby

odnowienia

naturalnego

(samosiew

kombinowany),

gdy w jednym drzewostanie uzyskuje się odnowienie naturalne w różnych warunkach
osłony
Samosiew górny ma miejsce wtedy, gdy siewki wyrastają z nasion opadłych pod

koronami drzew macierzystych, charakteryzujących się równocześnie stosunkowo dużą
wytrzymałością na ocienianie (cienioznośność). Dlatego też w początkowym okresie
wzrastają pod koronami drzewostanu macierzystego [1, s. 111].

Odnowienie naturalne z samosiewu górnego inicjuje się i kształtuje przez stopniowe

przerzedzanie drzewostanu w kolejno wykonywanych cięciach: przygotowawczych,
obsiewnych, odsłaniających i uprzątających.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

8

Samosiew boczny występuje w przypadku gatunków lekkonasieniowych, których nasiona

mogą być przenoszone przez wiatr na znaczna odległość. Gatunki te są na ogół światłożądne
(z wyjątkiem cienioznośnego świerka), czyli wymagają do wzrostu dużej ilości światła.
Dlatego odnawiać się mogą z powodzeniem jedynie na otwartej powierzchni, zwykle po
usunięciu drzewostanu (po wykonaniu zrębu).

W celu otrzymania naturalnego obsiewu na szerszych, łącznych powierzchniach

zrębowych należy pozostawić pewną liczbę drzew o charakterze nasienników. Nasiennik to
drzewo prawidłowo ukształtowane, najlepszej żywotności, odporne na wywalające działanie
wiatru, zgorzel słoneczną [4, s. 371].

Wymienione rodzaje samosiewów należą do zasadniczych sposobów odnowień

naturalnych.

Kombinowany samosiew polega na wykorzystaniu obsiewu bocznego z drzewostanu

przyległego do powierzchni zrębowej oraz obsiewu górnego z pozostawionej określonej
liczby drzew na powierzchni zrębowej, tzw. nasienników. Sposób ten był stosowany w Polsce
często i z zasady z bardzo dobrym efektem od drugiej połowy XIX wieku do pierwszej
połowy XX wieku [4, s. 372].

Przygotowanie drzewostanu i gleby do odnowienia naturalnego

Cięcia przygotowawcze mają za zadanie przerzedzenie drzewostanu w celu zwiększenia

ilości światła koronom drzew porastających. Zmniejszenie zwarcia drzewostanu zwiększa
dostęp światła do jego wnętrza, polepsza warunki cieplne oraz wilgotnościowe w glebie
i atmosferze wewnątrz drzewostanu.
Wykonując cięcia przygotowawcze należy usunąć z drzewostanu wszystkie drzewa chore
i wadliwe oraz należące do gatunków, których udział w składzie przyszłego drzewostanu jest
niepożądany.

Cięcia przygotowawcze przeprowadza się na kilka lat przed zamierzonym terminem

odnowienia. Termin ich stosowania i stopień nasilenia zależy od składu gatunkowego,
zwarcia i piętrowej struktury drzewostanu oraz od warunków siedliskowych. Cięcia te służą
również doprowadzeniu gleby do stanu pełnej sprawności, umożliwiającej skiełkowanie
nasion.

Cięcie obsiewne ma na celu udostępnienie kiełkującym nasionom oraz młodym

sadzonkom większej ilości światła, ciepła, wilgoci i powietrza. Do cięcia powinno się
przeznaczyć drzewa o silnie rozwiniętych koronach, by uniknąć późniejszego uszkodzenia
samosiewu przy wyróbce i zrywce drewna. Cięcia obsiewne powinny być wykonane po
opadnięciu nasion. Fragmenty niedostatecznie gęsto obsiane należy uzupełnić siewem z ręki
nasionami pozyskanymi z gęściej obsianych partii.

Cięcia odsłaniające wykonuje się wtedy, gdy uzyskany samosiew jest wystarczający.

Liczbę tych cięć, ich nasilenie i częstotliwość należy dostosować do potrzeb odnowienia.
Należy zwrócić uwagę na kierunki padania drzew. Obalane drzewa powinny padać albo
w miejsca pozbawione nalotu, albo o nalotach silnie zagęszczonych.

Cięcia uprzątające są ostatnią fazą odnowienia. Przeprowadza się je stosownie do potrzeb

hodowlanych młodego pokolenia tzn. wtedy, gdy wartość hodowlana i gospodarcza
przydatność powstałych odnowień są zadowalające [4, s. 371].

Obsiew nasion, jak i rozwój samosiewu nie następują równomiernie. Wpływa to na

sposób wykonywania cięć. Kępowe i grupowe rozmieszczenie samosiewów powoduje
nierównomierne przerzedzanie drzewostanów przy cięciach odsłaniających. Pojedynczo lub
grupowo rosnących drzew macierzystych nie należy zbyt długo przetrzymywać na pniu, gdyż
może spowodować to powstawanie tzw. suchoczubów (u dębu) lub zgorzeli (u jodły i buka)
oraz wpływać ujemnie na rosnące pod ich osłoną drzewka.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

9

Wolne miejsca między kępami samosiewu mogą zostać obsiane w następnym roku

nasiennym. Oczekiwanie na ponowny urodzaj raczej nie jest wskazane, gdyż rozrzedzony
drzewostan dopuszcza do wnętrza większą ilość światła, co z upływem czasu powoduje
pogorszenie warunków kiełkowania nasion. Z tego powodu miejsca takie, przy
przewidywanym dłuższym okresie odnowienia (gatunki cienioznośne), powinny być
uzupełnione jeszcze w roku obsiewu lub po dokonaniu pierwszego cięcia odsłaniającego.
Przy krótszym okresie odnowienia luki w samosiewie, które można wypełnić gatunkami
ś

wiatłożądnymi, uzupełnia się po cięciu uprzątającym.

Glebę należy przygotować nie tylko w drzewostanach prześwietlonych, lecz wszędzie

tam, gdzie nasiona nie mogą przedostać się do gleby mineralnej. Sposób uprawy gleby musi
być dostosowany do charakteru pokrywy, warunków glebowych oraz wymagań gatunków
drzew podlegających odnowieniu. Przygotowanie gleby przeprowadza się z reguły w roku
nasiennym przed opadnięciem nasion (sierpień, wrzesień).

Przygotowanie gleby powinno być zmechanizowane i jak najlepiej wykonane.

Mechaniczne przygotowanie gleby przeprowadza się za pomocą pługów leśnych, bron,
glebogryzarek, kultywatorów, kolczatek. Narzędzia te i maszyny zwykle wykonują potrójną
rolę: zdzierają pokrywę, spulchniają glebę i mieszają warstwę próchniczną z glebą mineralną.
Przy silniejszej pokrywie należy ograniczyć się do częściowej uprawy za pomocą pługa.

Ręczną uprawę gleby należy zastosować tam, gdzie ukształtowanie terenu lub charakter

gleby nie pozwalają na wykorzystanie sprzętu mechanicznego (strome stoki, gleby
kamieniste, torfowe) oraz gdy przygotowanie gleby odbywa się na małej powierzchni, wśród
dobrze zapowiadających się kęp nalotów i podrostów. Uprawa ręczna jest uprawą częściową
gleby w formie placówek rozrzuconych nieregularnie i polega na zdzieraniu pokrywy oraz
przerabianiu jej motykami [4, s. 370].

Warunki udatności odnowień naturalnych

Odnowienie naturalne w odpowiednich warunkach jest zjawiskiem bardzo korzystnym.

Aby można było uzyskać zadowalające odnowienie, drzewostan musi zawierać pożądane
przez nas gatunki drzew, a środowisko wewnętrzne dać się kształtować, aby obsiew nastąpił,
a młode pokolenie mogło prawidłowo się rozwijać.

W związku z nieregularnością występowania lat nasiennych, występowaniem nieurodzaju

oraz lat o słabym urodzaju należy przedsięwziąć niezbędne środki pobudzenia drzew do
częstszego obradzania przez stosowanie odpowiednich cięć w drzewostanach przeznaczonych
do odnowienia naturalnego. Niedostatek nasion w latach słabego urodzaju jest często
pogłębiany przez szkodliwe owady żerujące na kwiatach i nasionach, grzyby a także ptaki
i ssaki [4, s. 368].

W celu uzyskania dobrych efektów odnowienia naturalnego muszą być spełnione łącznie

następujące warunki [8, s. 75]:
1)

pora i zakres wykonania prac przygotowawczych muszą być zharmonizowane z latami
obfitego urodzaju nasion gatunków drzew zgodnych z celami hodowli lasu, tzn.:

−

cięcia sanitarno-selekcyjne w drzewostanach sosnowych powinny być wykonane co
najmniej 3 lata przed przewidywanym dobrym urodzajem nasion, a w drzewostanach
pozostałych gatunków 2 lata przed tym terminem,

−

gleba pod obsiew naturalny powinna być przygotowana (jeśli jest to konieczne)
bezpośrednio przed opadaniem nasion, a w drzewostanach sosnowych i świerkowych
obsiewających się wiosną gleba powinna być przygotowana jesienią poprzedniego
roku,

2)

cięcia obsiewowe muszą być wykonane w roku obfitego urodzaju nasion po ich
opadnięciu, lecz przed skiełkowaniem,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

10

3)

cięcia odsłaniające i uprzątające winny być wykonane w czasie zapewniającym stały
rozwój nalotów i podrostów i w miarę możliwości przy wysokiej pokrywie śnieżnej.

Zalety i wady odnowienia naturalnego

Zalety odnowienia naturalnego:

−

zachowanie ciągłości produkcji leśnej,

−

utrzymanie nieprzerwanie korzystnych cech zarówno klimatu, jak i gleby, nie niweczy się
też swoistego środowiska leśnego,

−

możliwość rozmnażania najlepszych drzew rodzimego pochodzenia,

−

możliwość budowy drzewostanów wielopiętrowych,

−

przyspieszenie cyklu produkcyjnego, przy czym ten rodzaj odnowień jest najtańszy.
Wady odnowienia naturalnego:

−

wyraźne uzależnienie odnowienia od lat nasiennych,

−

ż

ywiołowość przyrody, nie zawsze dająca się podporządkować planowej i celowej

gospodarce człowieka,

−

nierównomierność obsiewu,

−

ograniczona u wielu gatunków możliwość odnowienia określonego, jak również słabsza
jakość sortymentów użytkowych przy tym sposobie odnowienia.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co nazywamy odnowieniem naturalnym?

2.

W jakich drzewostanach nie powinny być stosowane odnowienia naturalne?

3.

Jakie wyróżniamy rodzaje samosiewu?

4.

Co to jest nasiennik?

5.

Kiedy przygotowuje się glebę pod odnowienia naturalne?

6.

Jak przygotowuje się glebę pod odnowienia naturalne?

7.

Jakie są warunki uzyskania dobrych efektów odnowienia naturalnego?

8.

Jakie są zalety odnowienia naturalnego?

9.

Jakie są wady odnowienia naturalnego?

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj metody samosiewu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

obejrzeć tematyczny film edukacyjny,

2)

scharakteryzować warunki samosiewu górnego,

3)

scharakteryzować warunki samosiewu bocznego,

4)

zdefiniować pojęcie nasiennika,

5)

opisać przygotowanie drzewostanu do odnowienia naturalnego,

6)

dokonać oceny poprawności wykonania ćwiczenia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

11

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Scharakteryzuj sposoby przygotowania gleby pod odnowienie naturalne.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

obejrzeć tematyczny film edukacyjny,

2)

odszukać i przeczytać literaturę na ten temat,

3)

opisać sposoby mechanicznego przygotowania gleby,

4)

opisać sposoby ręcznego przygotowania gleby,

5)

wskazać sprzęt do mechanicznego i ręcznego przygotowania gleby,

6)

dobrać sprzęt do warunków terenowych i pokrywy gleby,

7)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Przygotuj sposobem ręcznym glebę pod obsiew naturalny.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

przygotować narzędzia,

3)

wykonać placówki rozrzucone nieregularnie,

4)

przerobić glebę motyką,

5)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

motyka leśna,

−

przygotowany teren do wykonania ćwiczenia,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Opisz zalety i wady odnowienia naturalnego

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

określić zalety odnowienia naturalnego,

3)

określić wady odnowienia naturalnego,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

12

4)

przedstawić wnioski w formie opisowej,

5)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.1.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić pojęcie odnowienia naturalnego?

2)

określić w jakich drzewostanach nie powinny być stosowane odnowienia
naturalne?

3)

sklasyfikować rodzaje samosiewu?

4)

zdefiniować pojęcie nasiennika?

5)

określić termin przygotowania gleby pod odnowienie naturalne?

6)

przygotować glebę pod odnowienie naturalne?

7)

określić warunki uzyskania dobrych efektów odnowienia naturalnego?

8)

wymienić zalety odnowienia naturalnego?

9)

wskazać wady odnowienia naturalnego?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

13

4.2. Sztuczne odnowienie lasu i zalesianie

4.2.1. Materiał nauczania

Przygotowanie terenu do odnowień

Przed przystąpieniem do czynności bezpośrednio poprzedzających odnowienie

i zalesienie, tzn. do uprawy gleby, należy odpowiednio przygotować teren, na którym te prace
mają być wykonane. Zakres prac przygotowawczych zależy od charakteru powierzchni, od
sposobu i rodzaju upraw gleby. Pracami wchodzącymi w skład przygotowanie terenu są
[4, s. 323]:

−

karczowanie pniaków – jeśli na danej powierzchni przewidziane jest wykonanie tzw.
dwupoziomowej orki pełnej i jeżeli jest to powierzchnia po wyrąbanym jakiś czas temu
drzewostanie. Za karczowanie pniaków drzew iglastych (szczególnie sosny i świerka)
przemawiają względy ochrony lasu, za pozostawieniem względy hodowli lasu, chociaż
ich obecność utrudnia przygotowanie gleby. Nie należy karczować pniaków w lasach
o charakterze ochronnym oraz wszędzie tam, gdzie usuwanie ich mogłoby narazić na
zniszczenie dobrze zapowiadający się nalot lub podrost.

−

usuwanie pozostałości pozrębowych ułatwia prace odnowieniowe oraz zapobiega
powstawaniu i rozszerzaniu się pożarów leśnych. Usuwanie odpadów jest właściwe ze
strony ochrony lasu, natomiast z hodowlanego punktu widzenia pozostawienie na
powierzchni resztek niewykorzystanego drewna, jest szczególnie na siedliskach
najsłabszych, bardzo pożądane. Resztki te zasiedlane przez różne organizmy wzbogacają
przyrodę lasu. Przyjmuje się, że kawałki korzeni, gałęzi itp. o długości nieprzekraczającej
50 cm nie są przeszkodą dla pługa.

−

wycinanie przedrostów drzew i krzewów występujących niekiedy na przeznaczonej do
założenia uprawy leśnej powierzchni powinno być zawsze sprowadzone do niezbędnego
minimum. Czynności tych dokonuje się tylko wtedy, gdy nieusunięte przedrosty mogłyby
przeszkadzać w późniejszej uprawie gleby. Wzrastająca na danej powierzchni roślinność
drzewiasta (jeśli nie zagraża zdecydowanie nowo wprowadzonym sadzonkom) może
spełniać pożyteczną rolę w zakładanej uprawie jako wartościowy składnik przyszłego
drzewostanu lub też jako przejściowa osłona dla drzewek innych gatunków,
wymagających w młodości pewnego ocienienia.
Przy omawianiu czynności mających na celu przygotowanie powierzchni do zakładania

upraw leśnych, należy wskazać na konieczność:

−

pozostawienia po ścince drzew możliwie najniższych pniaków, co pozwala na
dokładniejsze wyorywanie bruzd w trakcie uprawy gleby,

−

skontrolowanie stanu zapędraczenia gleby w celu rozpoznania zagrożenia dla sadzonek
drzew ze strony larw chrabąszczy.

Organizacja prac odnowieniowych i zalesieniowych

Celem prac odnowieniowych i zalesieniowych jest inicjowanie produkcji leśnej na

gruntach leśnych nie zalesionych oraz gruntach nieleśnych przeznaczonych pod uprawę leśną.

Metoda odnowień i zalesień wynika z użytego do tego celu materiału – nasion lub

sadzonek. Do czynności wchodzących w skład odnowienia sztucznego zalicza się:

−

uprawę gleby,

−

poprawienie warunków glebowo-siedliskowych,

−

siew lub sadzenie.
Siew i sadzenie mogą być wykonywane różnymi metodami, zależnie od sposobu

przygotowania gleby, rozmieszczenia nasion lub sadzonek oraz używanych narzędzi.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

14

Przed przystąpieniem do czynności bezpośrednio poprzedzających prace odnowieniowe

i zalesieniowe, tzn. do uprawy gleby należy odpowiednio przygotować teren, na którym te
prace mają być wykonywane. Zakres prac przygotowawczych zależy od charakteru terenu, od
sposobu i rodzaju uprawy gleby.

Bardzo ważnymi zagadnieniami organizacyjno-technicznymi są: transport sadzonek ze

szkółki do miejsc sadzenia oraz sadzenie.

Transport powinien być tak zorganizowany, by uszkodzenia sadzonek przy wykonywaniu

operacji transportowych były jak najmniejsze.

W skład transportu sadzonek wchodzą operacje: pakowania, przemieszczania

i przechowywania [4, s. 333].

Przy sztucznym odnowieniu i zalesieniu przechowywanie sadzonek jest niezbędne

i nieuniknione. W leśnictwie powszechnie stosuje się do przechowywania sadzonek doły
tradycyjnie zlokalizowane przy powierzchniach odnawianych lub zalesianych, które zwykle
użytkowane są przez jeden rok.

Sadzonki transportowane w skrzyniach lub luzem należy natychmiast po przewiezieniu

na miejsce sadzenia rozładować i zadołować w uprzednio do tego przygotowanym dole
(rys. 1).

Rys. 1. Przechowywanie sadzonek w dole tradycyjnym [2, s. 94]

Dół powinien być umiejscowiony pod osłoną drzew lub wysokich krzewów. Gleba

powinna być przepuszczalna, piaszczysta, co zapobiega stagnacji wody na jego dnie.
Wymiary dołu winny wynosić: głębokość 0,5 m, szerokość 1,5 m, a długość zależy od ilości
dołowanych sadzonek. Sadzonki układa się cienkimi warstwami pochylonymi w poprzek
dołu. Korzenie powinny być wówczas rozłożone, a każdą ich warstwę przysypuje się
wilgotnym piaskiem powyżej linii szyi korzeniowej. Dół przykrywa się matami trzcinowymi,
słomianymi lub gałęziami, układają je na żerdziach opartych końcami na brzegach dołu
[2, s. 93].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

15

Ilość materiału sadzeniowego niezbędnego do racjonalnego odnowienia lub zalesienia

zależy od wielu czynników, spośród których za najistotniejsze należy uznać: gatunek drzewa,
rodzaj siedliska, sposób uprawy gleby, wiek materiału sadzeniowego oraz zamierzony cel
produkcyjny (tabela 1).

Tabela 1 Orientacyjne liczby sadzonek na 1 ha odnowień lub zalesień [8, s. 80]

Lp.

Rodzaj drzewa

Orientacyjna liczba sadzonek w tys. sztuk

na 1 ha

1

Sosna

8-10

2

Ś

wierk

3-5

3

Jodła

6-8

4

Modrzew

1,5-2

5

Jedlica

3-4

6

Dąb

6-10

7

Buk

6-8

8

inne liściaste

4-6

Z pojęciem uprawy wiąże się pojęcie więźby, czyli sposobu rozmieszczenia miejsc

sadzenia. Rozróżnia się więźbę regularną i nieregularną. Więźbę regularną otrzymuje się
wtedy, gdy układ miejsc siewu lub sadzenia tworzy określone jednakowe formy
geometryczne: kwadraty, prostokąty, trójkąty lub tzw. piątkę tj. kwadraty z piątym miejscem
wysiewu lub sadzenia na przecięciu się przekątnych kwadratu (rys. 2).

Rys. 2. Więźba regularna: a) kwadratowa, b) prostokątna,

c) w trójkę, d) w piątkę [4, s. 335]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

16

Znając rodzaj więźby, typ siedliskowy lasu oraz proponowany skład gatunkowy uprawy

można dla danej powierzchni obliczyć potrzebną ilość sadzonek za pomocą wzorów:

dla więźby kwadratowej

2

a

P

N

=

b

N

)

10000

(

P

a

2

⋅

=

m

dla więźby prostokątnej

b

a

P

N

⋅

=

dla więźby trójkątnej

15

,

1

a

P

N

2

×

=

dla więźby w piątkę

2

2

a

P

N

×

=

gdzie:

N = liczba sadzonek P = powierzchnia
a = odstęp sadzonek
b = odstęp rzędów.

Odstęp rzędów w więźbie kwadratowej wynosi a, w więźbie trójkątnej – 0,87 a,

w więźbie w piątkę – 0,5 a

Sposoby przygotowania gleby

Do najczęściej stosowanych sposobów przygotowania gleby należą [8, s. 79]:

1)

wyorywanie bruzd o szerokości do 0,7 m w odstępach (licząc od środka bruzd) do 1,5 m,
pługami lemieszowymi lub frezowymi zalecane na siedliskach borowych,

2)

spulchnianie gleby spulchniaczem bez wyorywania bruzd (na słabych siedliskach
borowych o nikłej pokrywie glebowej),

3)

orka pługami talerzowymi lub frezowymi: całej lub części powierzchni, albo pasów
zalecana pod odnowienia naturalne,

4)

orka pełna dwupoziomowa, na głębokość około 60 cm, zalecana na tereny trudne do
odnowienia, jak np. trzciniska, gleby z warstwą rudawca oraz gleby zatrute przez emisje
przemysłowe,

5)

pełna orka średniogłęboka (30–50 cm) na gruntach porolnych bez rudawca,

6)

wykonywanie wałków w bruzdach, polegające na wywyższeniach środka lub jednej
połowy dna bruzdy, ręcznie lub pługiem rolniczym, stosowane na siedliskach okresowo
nadmiernie uwilgoconych oraz wykonywanie rabatowałków na glebach zwięzłych
okresowo mokrych frezarką do rabatowałków, pługiem frezowym lub pługiem do
rabatowałków,

7)

przygotowanie placówek o średnicy 1,2 m i odstępach (licząc od środka placówki)
4 – 6 m, zalecane głównie przy grupowym wprowadzaniu dębu. Na siedliskach
wilgotnych dno placówki podwyższa się ręcznie lub mechanicznie do 0,5 m powyżej
poziomu gleby oraz placówek 2x2 m na glebach silnie zachwaszczonych (trzcinnik,
orlica, trzęślica) ułożonych w szachownicę,

8)

ręczne darcie pasów o szerokości co najmniej 0,4 m w odstępach 1,2 do 1,5 m stosowane
w wyjątkowych wypadkach, gdy konfiguracja terenu nie pozwala na mechaniczne
przygotowanie gleby,

9)

wykonanie talerzy, mechaniczne lub ręczne (przy niekorzystnej konfiguracji terenu)
o wymiarach 0,4–0,6 x 0,4–0,6 m,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

17

10)

wykonanie kopczyków mechanicznie lub ręcznie na terenach podmokłych lub
zabagnionych,

11)

wykonanie jamek tylko w miejscach sadzenia, co jest możliwe na glebach sprawnych
niezachwaszczających się,

12)

mineralizacja powierzchni gleby (przemieszanie ze ściółką) pod obsiew naturalny.
Na terenach zabagnionych i nadmiernie uwilgoconych oraz silnie skażonych lub

zdewastowanych i przekształconych można zaniechać przygotowania gleby i sztucznego
odnowienia lasu – pozostawiając je naturalnej sukcesji roślinności leśnej.

Sposoby i technika sadzenia drzew

Sadzenie może być wykonane maszynowo lub ręcznie. Przy sadzeniu ręcznym zaleca się

następujące sposoby [8, s. 80]:
1)

sadzenia w szparę wykonaną kosturem – stosowane z reguły w odnowieniu do
jednorocznych sadzonek sosny z nagim systemem korzeniowym,

2)

sadzenie w jamkę – znajduje zastosowanie przy wielolatkach oraz sadzonkach
jednorocznych z silnie rozwiniętym systemem korzeniowym oraz sadzonkach z zakrytym
systemem korzeniowym,

3)

sadzenie w dołki – stosuje się przy sadzeniu wyrośniętych sadzonek.
Ciężki i pracochłonny proces sadzenia ręcznego próbuje się zastąpić przez sadzenie

mechaniczne za pomocą różnego rodzaju sadzarek. Np. sadzarka GNK może być użyta do
sadzenia zarówno sadzonek z odkrytym systemem korzeniowym, jak i sadzonek hodowanych
w pojemnikach. Sadzarka wyposażona jest w podajnik tarczowy umożliwiający sadzenie
w dowolnej więźbie lub podajnik chwytakowy z trzema chwytakami do sadzenia sadzonek
pojemnikowych. Sadzonki w podajnik wkłada 2 robotników.

Niezależnie od sposobu sadzenia system korzeniowy nie może być zdeformowany,

korzenie muszą być dobrze związane z glebą odpowiednio głęboko umieszczone, aby
zapewnić pobieranie wody, przy czym głębokość sadzenia powinna być dostosowana do
budowy systemu korzeniowego i wymagań gatunku [4, s. 257].

W Polsce najbardziej rozpowszechnione jest sadzenie ręczne.

Sadzenie w szparę

Sadzenie w szparę stosuje się do małych sadzonek, zwłaszcza o palowym systemie

korzeniowym, wykorzystując do tego różnego rodzaju kostury (rys. 3).

Rys. 3. Kostury typowe: a – kostur znormalizowany nr 1,

b – kostur znormalizowany nr 2, wymiary w cm [4, s. 338]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

18

Kostur znormalizowany typu IBL nr 1 przeznaczony jest do pracy na glebach

piaszczystych. Na glebach piaszczysto – gliniastych, a więc zwięźlejszych, zadawalającą
szparę daje kostur znormalizowany typu IBL nr 2.
Sadzenie wykonują dwie osoby, z których jedna wyciska kosturem szpary i zaciska je po
umieszczeniu w nich korzenia sadzonki. Druga osoba nosi skrzynkę z sadzonkami
i umieszcza ich korzenie w otworach, przytrzymując sadzonkę w czasie zaciskania szpary
i przydeptuje glebę wokół sadzonki po posadzeniu [1, s. 100].

Przy wszystkich tych czynnościach chodzi o to, aby zapewnić korzeniom właściwy

kontakt z otaczającą glebą oraz o to, aby wykluczyć możliwość pozostawienia w glebie tzw.
przestrzeni powietrznych, które mogą doprowadzić do przesuszenia sadzonki [6, s. 18].
Narzędzia do sadzenia sosny i prawidłowe sadzenie pod kostur przedstawiają rysunki 4 i 5.

Rys. 4. Narzędzia do sadzenia sosny: kostur i skrzynka z sadzonkami [2, s. 91]

Rys. 5. Prawidłowe sadzenie sosny pod kostur: a – wbicie kostura na głębokość około 30 cm, b - poszerzenie szpary

przez poruszenie kosturem, c – udeptanie garbu ziemi od strony sadzącego, d – opuszczenie sadzonki do szpary

(prawidłowy sposób trzymania sadzonki za szyjkę korzeniową poniżej igieł), e – przed zasypaniem szpary przysunąć

korzeń sadzonki do ścianki pionowej i rozprostować, wsypać niewielką ilość gleby do szpary z sadzonką, szyjka

korzeniowa powinna być równo z powierzchnią gleby, f – wbicie kostura pionowo w odległości około 7 cm od szpary,

zaciśnięcie dolnej części szpary przez przechylenie kostura do siebie, g – zaciśnięcie górnej części szpary przez

odchylenie kostura od siebie, h – kolejne, płytsze wbicie kostura i zasypanie poprzednio powstałej szpary, i – udeptanie

gleby dookoła sadzonki w celu lepszego obciśnięcia sadzonki ziemią, j – odgarnięcie palcami ziemi nagromadzonej przy

szyjce korzeniowej i wyrównanie powierzchni [2, s. 92]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

19

Sadzenie w jamkę

Sadzonki duże, których korzeni nie można pomieścić w szparze sadzi się w jamkę.

Wielkość jamki należy dostosować do wielkości systemu korzeniowego. Sadzenie tym
sposobem można wykonywać na glebie przygotowanej lub nieprzygotowanej, przy czym
jamki można wykonywać jesienią, wiosną lub przed sadzeniem lub w trakcie sadzenia.
Jamki wykonuje się za pomocą łopaty. Motyk używa się jedynie na glebach kamienistych,
ż

wirowatych oraz przerośniętych korzeniami. Do kopania jamek można użyć świdra

mechanicznego poruszanego silnikiem spalinowym. Sposoby sadzenia w jamkę przedstawia
rys. 6, natomiast narzędzia do sadzenia sosny w jamkę lub szparę rys. 7 [4, s. 341].

Rys. 6. Różne sposoby sadzenia w jamkę: prawidłowa a, b, c, d, e, f)

i nieprawidłowa (g, h) technika sadzenia [4, s. 341]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

20

Rys. 7. Przegląd narzędzi do sadzenia sosny w jamkę lub w szparę (z Królikowskiego)

1 – świder Biermansa, 2 – świder Langego, 3, 4, 5 – świdry Rozanowa, 6 – świder Splettstössera,

7, 8 – łopaty amerykańskie (wg Gayera), 9 – łopata bawarska (wg Gayera), 10 – świder stożkowy Heyra,

11 – szuflada stażkowa Plochmanna, 12, 13 – świdry Hayera, 14 – rydel klinowy, 15 – kołek do sadzenia,

16, 17, 18, 19 – kołki okute do sadzenia, 20 – sztylet do sadzenia, 21 – żelazko Bauttlatra,

22 – kosturek Spitzenberga, 23 – kosturek radziecki, 24 – żelazko Wartnberga (wg Heyera),

25 – żelazko Bohlinga (wg Gayera), 26 – żelazko Budischa, 27 – żelazko Neihardta,

28 – żelazko z prowincji Pflaz, 29 – żelazko (kostur) spessarckie (wg Gayera), 30 – żelazko Naeuratha,

31 – klin Danca, 32 – szpadel Allemanna, 33 – motyka Mőncha, 34 – siekiera (wg Hayera),

35 – szpadel klinowy, 36 – szpadel Witwerscha, 37 – kostur Baudischa, 38 – miecz Kolesowa,

39, 40, 41 – kostury angielskie (wg Toumeya i Korstiana) [4, s. 338]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

21

Sadzenie w dołki

Metoda ta ma zastosowanie przy sadzeniu wyrostków, tzn. dużych sadzonek. Dołki

wykonuje się podobną techniką, jak sadzenie w jamkę. Różnica polega na wykopaniu
odpowiednio dużego otworu w glebie. Sposób sadzenia – analogiczny jak w jamkę.
W zasadzie jednak przy sadzeniu większych sadzonek zatrudnia się dwu robotników,
z których jeden przygotowuje dół, drugi umieszcza korzenie sadzonki w dole i ugniata wokół
nich ziemię zsypywaną przez pierwszego robotnika. Po całkowitym wypełnieniu dołu ziemią
wokół sadzonki udeptuje się, formuje miseczkowate zagłębienie w celu zatrzymania wody
opadowej. W razie potrzeby wbija się palik podtrzymujący wybujałe drzewo (rys. 8).

Rys. 8.

Sadzenie w dołki [3, s. 341]

Zasady prawidłowego sadzenia drzew

Przystępując do odnowienia sztucznego należy zapewnić młodemu pokoleniu warunki

zbliżone do naturalnych. Wysadzając ograniczoną liczbę sadzonek, wielokrotnie mniejszą niż
liczba siewek w odnowieniu naturalnym, zastępuje się selekcję naturalną selekcją sztuczną.
Dlatego też materiał sadzeniowy musi charakteryzować się wysoką jakością.

W czasie sadzenia należy przestrzegać następujących zasad [4, s. 343]:

−

szpara lub jamka powinny być prawidłowo wykonane, aby umożliwić umieszczenie
całego systemu korzeniowego, w przypadku zbyt dużego systemu należy niektóre
korzonki obciąć sekatorem lub ostrym nożem, dopuszcza się przycięcie 2 korzeni
szkieletowych w odległości bliższej niż określona normą u 20% sadzonek partii.
Nie wolno dopuścić do zwijania lub skręcania się korzeni w szparze lub jamie,

−

korzenie w czasie sadzenia powinny być w stanie świeżym. Stosowane często moczenie
sadzonek w mieszaninie wody i próchnicy jest najczęściej szkodliwe ze względu na
sklejanie się korzonków, a następnie ich silne spłaszczanie po posadzeniu,

−

sadzonki uszkodzone należy odrzucać. Odrzucone przysypać ziemią, nie pozostawiać na
powierzchni,

−

ziemię wokół sadzonek powinno się dobrze ucisnąć,

−

sadzenie wykonać w odpowiedniej porze roku.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

22

Błędy najczęściej popełniane podczas sadzenia

Ważnym elementem we wszystkich technikach sadzenia jest właściwe dociśnięcie

korzeni sadzonek glebą. Czynność ta likwiduje wolne przestrzenie wypełnione powietrzem
w pobliżu korzeni sadzonej sadzonki. Wolne przestrzenie utrudniają, a nawet uniemożliwiają
podsiąkanie wody i w konsekwencji mogą doprowadzić do wysychania sadzonek (rys. 9).

Rys. 9. Błędy sadzenia: 1 – zbyt płytka szpara, 2 – zły kształt szpary (brak jednej ściany pionowej),

3 – zły kształt szpary (za szeroki „kominek”), 4 – zawinięte korzenie, 5 – złe umieszczenie szyi korzeniowej,

6 – nie zamknięty „kominek” (brak ruchu kosturem do siebie – 4), 7 – sadzonka z ułamanym pączkiem
wierzchołkowym, nie udeptana gleba wokół sadzonki, nie zasypany otwór po zamknięciu szpary [4, s. 337]

W czasie sadzenia należy zwrócić szczególną uwagę na głębokość umieszczania

sadzonek w glebie. Prawidłowe sadzenie to umieszczenie szyi korzeniowej na poziomie
zerowym, czyli na takiej samej głębokości, na jakiej rosła w szkółce leśnej. Zbyt głębokie
sadzenie niektórych gatunków utrudnia i opóźnia rozwój, osłabiając sadzonkę, a zbyt płytko
powoduje przesychanie korzenia, zwłaszcza w wierzchniej warstwie gleby i najczęściej po
dłuższych okresach bezdeszczowych doprowadza do masowych wypadów. Błędem jest
również wysadzanie w jedną szparę, dołek czy też jamkę dwóch lub więcej sadzonek
[1, s. 100].

Kostur nie może być ani zbyt lekki, ani zbyt ciężki, powinien natomiast wchodzić lekko

w ziemię tzn. zagłębiać się w niej stopniowo, bez dużego wysiłku ze strony robotnika oraz
wykonywać szparę odpowiedniej szerokości i formy. Należy uważać, aby klinowate ostrze
u dołu nie zostało stępione, aby boki klina były gładkie i równo schodziły ku ostrzu
[4, s. 258].

Drzewka osłabione na skutek nieumiejętnego posadzenia są podatne nie tylko na grzyby

atakujące ich korzenie i powodujące zgnilizny korzeni (grzyby zgorzelowe, korzeniowiec
wieloletni, opieńki), lecz także atak grzybów rozwijających się w igłach i na pędach.
Powodują one rudzenie i zamieranie igieł, ich przedwczesne opadanie, a przez to zmniejszają
przyrost drzewek. Występując w dużych ilościach, mogą doprowadzić do ich zamierania
[1, s. 100].

Zalesienie gruntów porolnych i nieużytków

Przed przystąpieniem do zalesiania gruntów porolnych, należy objąć przeglądem

wszystkie powierzchnie przeznaczone do zalesienia celem wydzielenie całych lub
fragmentów powierzchni do:

−

zalesienia sztucznego,

−

poddania naturalnej sukcesji roślinności leśnej,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

23

−

pozostawienie w formie naturalnej jako bagna, łąki, torfowiska, zadrzewienia, remizy,
zakrzaczenia, murawy ciepłolubne, polany z ewentualnym złożeniem wniosków
o uznanie ich za użytki ekologiczne lub objęcia ich innymi formami ochrony,

−

założenie upraw plantacyjnych gatunków drzew szybko rosnących,
Zakładanie upraw leśnych na nieużytkach porolnych powinno być poprzedzone

przeprowadzeniem badań glebowych, których celem jest ustalenie stopnia ich zasobności
i zapędraczenia. Badanie powinno ułatwić zaplanowanie właściwych prac agrotechnicznych
i składu gatunkowego upraw.

Oprócz sosny zwyczajnej, jodły pospolitej, modrzewia europejskiego i świerka

pospolitego, na gruntach porolnych zaleca się sadzić następujące drzewa i krzewy liściaste:
brzoza brodawkowata, buk zwyczajny, dąb bezszypułkowy i szypułkowy, grab zwyczajny,
klon zwyczajny i jawor, lipa drobnolistna, olsza czarna i szara, wiąz szypułkowy, górski
i pospolity, bez czarny, czeremcha pospolita, głóg jednoszyjkowy, grusza pospolita, jabłoń
dzika, jarząb pospolity, leszczyna pospolita, trzmielina zwyczajna i brodawkowata, wierzba
biała, iwa i piaskowa, czereśnia ptasia.

W celu maksymalnego zabezpieczenia sadzonek przed infekcją huby korzeniowej

do zalesień nieużytków należy używać materiału silnego i zdrowego, pierwszej klasy jakości.
Do zalesień należy używać 1–2-letnich sadzonek sosny, 2-letnich sadzonek modrzewia oraz
2–3-letnich sadzonek gatunków liściastych oraz świerka i jodły. Materiał sadzeniowy
powinien być właściwego pochodzenia. Uznaje się za konieczne, aby materiał sadzeniowy
przeznaczony do zakładania upraw na gruntach porolnych był produkowany w szkółkach
zapewniających korzystny rozwój grzybów mikoryzowych (szkółki na gruntach leśnych) lub
specjalnie przysposobiane przez sztuczną mikoryzację. Bardzo istotne jest również staranne
sadzenie, nie powodujące zniekształceń systemu korzeniowego. Podwijanie, skręcanie
i spłaszczanie korzeni sosny podczas sadzenia, to główne przyczyny nieprawidłowego
rozwoju systemu korzeniowego i podatności na czynniki stresowe, w tym przede wszystkim
na infekcje grzybowe i wzmożone zasiedlanie przez owady. Na gruntach porolnych nie
powinno wykonywać się sadzenia w szparę, przyjętego na glebach leśnych. W warunkach
szczególnie trudnych, np. na glebach zbyt suchych lub skłonnych do zachwaszczania,
do zalesienia także na niżu, należy stosować sadzonki z zakrytym systemem korzeniowym.

Przy zalesianiu gruntów porolnych może być wykorzystane odnowienie naturalne

gatunków drzew i krzewów, zgodnych z celami hodowli lasu, które występuje w formie
płatów, kęp i grup. Możliwie szeroko należy wykorzystywać samosiewy drzew tworzących
wczesne stadia sukcesyjne, przede wszystkim brzozy i osiki na żyźniejszych siedliskach.

Najczęściej glebę porolną przygotowuje się wykorzystując metody mechaniczne.

Na powierzchniach o słabym zachwaszczeniu może wystarczyć zastosowanie jeżów,
kultywatorów, bron talerzowych. Powierzchnie silnie zachwaszczone powinny być
przygotowane przy użyciu pługów odkładnicowych lub talerzowych pługów aktywnych.

Tylko na bardzo suchych z natury luźnych glebach, spulchnianie gleby może być

niekorzystne, ponieważ może przyczynić się do jeszcze silniejszego jej wyschnięcia.

W trakcie zakładania upraw na gruntach porolnych należy zadbać o właściwe

zagospodarowanie całej powierzchni styku przyszłego lasu z sąsiadującą z nim otwartą
powierzchnią (grunty orne, jezioro itp.). takie zagospodarowanie pozwala złagodzić ujemny
wpływ na las silnie zniekształconych środowisk otwartych, czyli chronić środowisko leśne
przed degradacją gleby, zmniejszeniem jej zdolności retencyjnych oraz postępującym
przekształceniem różnego rodzaju zespołów roślinnych i zwierzęcych [4, s. 515].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

24

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co zaliczamy do czynności wchodzących w skład odnowienia sztucznego?

2.

Opisz jak wygląda dół do przechowywania sadzonek?

3.

Jakie poznałeś rodzaje więźby?

4.

Jakie są najczęściej stosowane sposoby przygotowania gleby pod odnowienie sztuczne?

5.

Jakie są sposoby ręcznego sadzenia drzew?

6.

Jak powinno wyglądać prawidłowe sadzenie sosny pod kostur?

7.

Jakimi narzędziami sadzi się sosnę w jamkę lub w szparę?

8.

Jakie są zasady prawidłowego sadzenia drzew?

9.

Jakie są główne błędy popełniane podczas sadzenia drzew?

10.

Jaka powinna być jakość sadzonek przeznaczonych do zalesienia gruntów porolnych?

4.2.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wykonaj dołowanie sadzonek sosny przy odnawianej powierzchni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

wybrać miejsce na wykopanie dołu na sadzonki,

3)

wykopać dół zgodnie z ustalonymi wymiarami,

4)

zadołować warstwami sadzonki,

5)

przykryć dół gałęziami,

6)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

sadzonki sosny,

−

narzędzia do wykonania prac (szpadel, siekiera, piła ręczna),

−

ż

erdzie,

−

gałęzie świerkowe lub maty trzcinowe (słomiane),

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wykonaj talerze sposobem ręcznym zakładając niekorzystną konfigurację terenu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

obejrzeć tematyczny film dydaktyczny,

3)

przygotować narzędzia niezbędne do wykonania prac,

4)

zastosować podstawowe zasady bhp przy omawianych pracach,

5)

zdjąć pokrywę gleby zgodnie z przyjętymi wymiarami,

6)

spulchnić glebę,

7)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

25

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

narzędzia (motyka leśna, szpadel),

−

przygotowany teren do wykonania ćwiczenia,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 3

Wykonaj na gruncie czynność sadzenia drzewa w dołek.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

zapoznać się z przepisami bhp w zakresie sadzenia,

3)

przygotować niezbędne narzędzia pracy,

4)

wykonać sadzenie z zastosowaniem palika,

5)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

łopata,

−

palik,

−

drzewko,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Przygotuj glebę w placówki pod grupowe wprowadzenie dębu.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

obejrzeć plansze poglądowe lub film edukacyjny,

3)

zastosować podstawowe zasady bhp przy tych pracach,

4)

przygotować niezbędne narzędzia,

5)

wykonać placówki zgodnie z wymiarami i odstępami,

6)

określić liczbę siewek lub sadzonek przypadających na jedną placówkę,

7)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

narzędzia (motyka leśna, szpadel),

−

przygotowany teren do wykonania ćwiczenia,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

26

4.2.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wymienić czynności wchodzące w skład odnowienia sztucznego?

2)

opisać wygląd dołu do przechowywania sadzonek?

3)

wymienić rodzaje więźby?

4)

wymienić najczęściej stosowane sposoby przygotowania gleby pod
odnowienia sztuczne?

5)

wymienić sposoby ręcznego sadzenia drzew?

6)

prawidłowo sadzić sosnę pod kostur?

7)

wymienić narzędzia do sadzenia sosny w jamkę lub szparę?

8)

wymienić zasady prawidłowego sadzenia drzew?

9)

wskazać główne błędy podczas sadzenia drzew?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

27

4.3. Poprawki, uzupełnienia i dolesienia

4.3.1. Materiał nauczania

Czynności związane z tworzeniem nowego drzewostanu rozciągają się poza właściwy

okres odnowienia. W celu uzyskania zamierzonego składu gatunkowego i pożądanej struktury
oprócz wykorzystania samosiewu i założenia uprawy, istnieje potrzeba wykonania szeregu
innych zabiegów, do których należą m.in. poprawki i uzupełnienia oraz wprowadzanie
podszytów i dolnych pięter. Uzyskuje się to albo drogą naturalną przez samosiew, albo
sztucznie przez siew (podsiew) lub sadzenie (podsadzenie).

Poprawki, uzupełnienia i dolesienia są to prace mające na celu:

−

poprawę jakości hodowlanej,

−

zwiększenie różnorodności gatunkowej,

−

zwiększenie możliwości produkcyjnych istniejących upraw, młodników i starszych
drzewostanów, w których z różnych przyczyn powstały luki i przerzedzenia.
Mogą być wykonywane w razie potrzeby na każdej powierzchni leśnej zalesionej

z wyjątkiem [8, s. 83]:

−

drzewostanów przewidzianych planem urządzania lasu do użytkowania rębnego,

−

drzewostanów objętych z różnych przyczyn pozaplanowym użytkowaniem rębnym
w okresie realizacji planu urządzania lasu.

Poprawki

W uprawach zakładanych sztucznie na powierzchniach otwartych i w odnowieniach

sztucznych pod osłoną (gniazda i powierzchnie między gniazdami), w wieku do 5 lat,
czynności związane z dodatkowym wprowadzaniem sadzonek, zalicza się do poprawek.

Przy poprawkach należy kierować się wskazówkami:

1)

poprawki winny być wykonane w następnym roku po założeniu uprawy i w latach
następnych w razie wystąpienia takich potrzeb,

2)

w uprawach o prawidłowym dla danego siedliska składzie gatunkowym wykonuje się
poprawki sadzonkami gatunków, które wypadły,

3)

w uprawach o nieprawidłowym składzie gatunkowym należy dążyć do wprowadzenia
gatunków będących w niedoborze w stosunku do prawidłowego składu upraw.
Konieczność wykonywania poprawek wynika z niepełnej udatności upraw.
Wszystkie uprawy pochodzenia sztucznego na powierzchniach otwartych i pod osłoną

drzewostanu podlegają ocenie. Przy ocenie udatności upraw należy brać pod uwagę:
1)

stopień pokrycia powierzchni przez uprawę (w procentach) w stosunku do pożądanej
liczby sadzonek na 1 ha wynikającej z przyjętej więźby sadzenia,

2)

stopień obniżenia przydatności hodowlanej uprawy (w procentach) w wyniku:
a)

oznak chorobowych i innych uszkodzeń wywołanych przez czynniki przyrody żywej
i nieożywionej,

b)

niewłaściwego składu gatunkowego i nieodpowiedniego pochodzenia (niezgodnie
z regionalizacją nasienną),

c)

niewłaściwych form zmieszania gatunków,

d)

ewentualnie innych przyczyn.

Ocenę udatności upraw określa się przy zastosowaniu podanych kryteriów

klasyfikacyjnych [4, s. 398].

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

28

Tabela 2.

Stopień pokrycia powierzchni uprawy

Przydatność hodowlana (cechy zdrowotne,

dostosowanie do siedliska, formy zmieszania,

ewentualnie inne)

%

symbol klasyfik.

%

symbol klasyfik.

Powyżej 90

71-90
51-70

do 50

1

2
3
4

uprawy zdrowe, zgodne
z siedliskiem, założone
prawidłowo, dopuszczalne
wady pojedyńczo do 10%
wady do 20%
wady do 30%
wady powyżej 30%

1

2
3
4

Udatność ocenianej uprawy należy określić dwucyfrowym symbolem klasyfikacyjnym,

w którym pierwsza cyfra oznacza wskaźnik stopnia pokrycia, a druga – przydatności
hodowlanej:

Symbol klasyfikacyjny

Ocena

1-1, 1-2

uprawy bardzo dobre

1-3, 2-1, 2-2

uprawy dobre

2-3, 3-1, 3-2, 3-3, 1-4, 2-4, 3-4

uprawy zadowalające

4-1, 4-2, 4-3, 4-4

uprawy przepadłe

Dokonując wyboru gatunków do poprawek należy uwzględnić:

−

aktualny i pożądany skład,

−

przyczyny, które spowodowały ubytki siewek czy sadzonek,

−

rozmieszczenie ubytków i wzrost uprawy.
W uprawach jednogatunkowych wprowadzić należy najpierw brakującą domieszkę

pielęgnacyjną i biocenotyczną. Właściwymi gatunkami będą tu: brzoza, dąb czerwony, lipa,
klon, olsza. W poprawkach uwzględniając wymagania siedliskowe można wprowadzać
gatunki szybko rosnące: modrzew, brzozę, osikę. Sadzonki tego samego gatunku co uprawa
nie mogą być niższe od otoczenia. Dlatego np. do 1 – rocznej uprawy sosnowej należy
wprowadzać 2 – letnie sadzonki. Sadzonki wprowadzane w poprawkach winny być silnie
rozwinięte zakwalifikowane do pierwszej klasy jakości obowiązującej normy.

Poprawki należy wykonać przed przystąpieniem do odnowień bieżących. Zasadniczym

sposobem przygotowania gleby jest uprawa ręczna. Glebę przygotowuje się jesienią, poprzez
zdarcie i spulchnienie talerzy. Głównym sposobem wykonania poprawek jest sadzenie
w szparę lub jamkę.

Z punktu widzenia czysto technicznego poprawki prowadzi się tak samo, jak zakładanie

nowych upraw. Przed przystąpieniem do prac już pierwszej jesieni należy określić udatność
uprawy, a tym samym ilość potrzebnych sadzonek. Na małych powierzchniach możliwe jest
przeliczenie wszystkich brakujących sadzonek, a na większych należy wybrać kilka rzędów
o przeciętnej udatności, położonych w różnych częściach uprawy i w każdym z nich
przeliczyć ilość sadzonek martwych na 100 sztuk posadzonych, na przykład:

−

pierwszy rząd: 8 sztuk martwych,

−

drugi rząd: 13 sztuk martwych,

−

trzeci rząd: 9 sztuk martwych.
Z powyższych danych wynika, że średni procent wypadku sadzonek wynosi:

(8+13+9)/3=30/3=10%, a udatność uprawy wynosi 90%.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

29

Znając liczbę sadzonek użytych do zalesienia można wyliczyć liczbę sadzonek

niezbędnych do wykonania poprawek [1, s. 104].

Należy jednak pamiętać, że zasadą w gospodarstwie leśnym jest dążenie do osiągnięcia

odnowień sztucznych i naturalnych bez konieczności wykonywania poprawek i uzupełnień.

Uzupełnienia

Uzupełnienia mają miejsce tylko tam, gdzie odnowienie naturalne nie nastąpiło lub nie

zadowala pod względem składu gatunkowego, pokrycia powierzchni czy jakości.
Uzupełnienia mogą dotyczyć również odnowień sztucznych, jeśli były one wykonane tylko
częściowo, z pominięciem jednego lub kilku składników uprawy. Uzupełnienia wykonuje się
w starszych uprawach i młodnikach wieku do 20 lat.

Wykonywanie uzupełnień powinno polegać na wprowadzeniu do upraw lub młodników

gatunków właściwych dla danego siedliska, ze szczególnym uwzględnieniem na siedliskach
ż

yźniejszych gatunków szybko rosnących lub cienioznośnych. Przy wprowadzaniu

uzupełnień dokonuje się wstępnego uporządkowania jakości młodnika i jego formy
zmieszania, które w dalszym ciągu są regulowane w trakcie pielęgnowania młodników
[8, s. 84].

Uzupełnienie odnowień sztucznych na powierzchniach otwartych wykonuje się według

tych samych zasad co poprawki.

Do uzupełnienia samosiewu oraz odnowień sztucznych pod osłoną drzewostanu

przystępuje się w miarę wykonywania cięć uprzątających na całej powierzchni lub
w poszczególnych fragmentach, w których proces odnowienia został zakończony.

Uzupełnienia należy wykonywać przed pracami odnowieniowymi i zalesieniowymi przy

użyciu materiału sadzeniowego pierwszej klasy jakości, głównie wielolatek szkółkowanych.

Dolesienia

Obejmują podsiewy i podsadzenia dokonywane w celu wypełnienia luk powstałych

w drzewostanie w wyniku szkód od wiatru, okiści, pożaru, żeru owadów lub grzybów
pasożytniczych.
Czynności te wykonuje się w drzewostanach II i starszych klas wieku.

Przy dolesieniu luk zależnie od ich powierzchni i wysokości drzewostanu, zaleca się

dawać pierwszeństwo gatunkom szybko rosnącym lub cienioznośnym, dostosowując ich
dobór do lokalnych warunków mikrosiedliskowych i drzewostanowych. Lokalizacja
poszczególnych gatunków zależy od stopnia i rodzaju przerzedzeń.

Przystępując do dolesień należy uwzględnić możliwość i celowość wykorzystania

pojawiających się nalotów.
Na cele dolesieniowe powinno się przeznaczać z reguły wielolatki szkółkowane dobrej
jakości [4, s. 394].

W odniesieniu do poprawek, uzupełnień i dolesień stosuje się pojęcie powierzchni

zredukowanej, której wielkość przy wykonywaniu poszczególnych prac określa się na
podstawie liczby wysadzonych sadzonek poszczególnych gatunków i stosowanej więźby.
Do celów planowania powierzchnię zredukowaną poprawek ustala się na podstawie procentu
wypadu, przy uzupełnieniach – szacunkowej powierzchni luk – przy dolesieniach –
szacunkowej powierzchni luk i przerzedzień.

Przygotowanie gleby (łącznie z jej spulchnieniem) pod poprawki uzupełnienia

i dolesienia wykonuje się głównie jesienią, w roku poprzedzającym wykonanie tych zabiegów
głownie poprzez zdarcie i spulchnienie talerzy. W przypadku większych luk lub przerzedzeń
należy dążyć do mechanizacji tych prac.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

30

4.3.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jakie są cele wykonywania poprawek, uzupełnień i dolesień?

2.

W jakich drzewostanach nie wykonuje się poprawek, uzupełnień i dolesień?

3.

Na czym polega wykonanie poprawek?

4.

Co należy brać pod uwagę przy ocenie udatności upraw?

5.

Czym należy kierować się dokonując wyboru gatunków sadzonek do poprawek?

6.

Jakie są główne sposoby wykonywania poprawek?

7.

Co nazywamy uzupełnieniami?

8.

Na czym polega wykonywanie uzupełnień?

9.

Jaki materiał sadzeniowy może być używany do uzupełnień?

10.

Jaki jest cel dolesień?

11.

Co jest podstawą określania powierzchni zredukowanej?

12.

Kiedy należy przygotowywać glebę pod poprawki, uzupełnienia i dolesienia?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ cele wykonywania poprawek, uzupełnień i dolesień.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

zdefiniować pojęcia – poprawki, uzupełnienia, dolesienia,

3)

określić cele wykonywania tych prac,

4)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Określ na czym polega ocena upraw.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

wymienić kryteria kwalifikacyjne oceny udatności upraw,

3)

wskazać symbole klasyfikacyjne,

4)

określić formę końcowej oceny upraw,

5)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

druki protokołu z oceny uprawy na gruncie,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

31

Ćwiczenie 3

Scharakteryzuj zasady wykonywania uzupełnień.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

określić zasady doboru sadzonek do uzupełnień,

3)

wskazać sposoby wykonywania uzupełnień,

4)

określić sposoby przygotowania gleby,

5)

wskazać terminy wykonywania uzupełnień,

6)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Określ cel i zasady wykonywania dolesień.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

określić prace wchodzące w skład dolesień,

3)

określić zasady doboru gatunków drzew do dolesień,

4)

wskazać termin i sposób przygotowania gleby,

5)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

4.3.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić cele wykonywania poprawek, uzupełnień i dolesień?

2)

określić w jakich drzewostanach nie wykonuje się poprawek, uzupełnień
i dolesień?

3)

wyjaśnić na czym polega wykonanie poprawek?

4)

wymienić elementy brane pod uwagę przy procesie udatności upraw?

5)

opisać kryteria doboru gatunków sadzonek do poprawek?

6)

wymienić główne sposoby wykonywania poprawek?

7)

wyjaśnić co to są uzupełnienia?

8)

wyjaśnić na czym polega wykonywanie uzupełnień?

9)

wskazać jaki powinien być materiał sadzeniowy do uzupełnień?

10)

określić cel dolesień?

11)

określić podstawy określenia powierzchni zredukowanej?

12)

określić termin przygotowania gleb pod poprawki, uzupełnienia
i dolesienia?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

32

4.4. Melioracje leśne i rekultywacje

4.4.1. Materiał nauczania

Rodzaje melioracji leśnych i ich zakres

Melioracje leśne to zabiegi mające na celu podniesienie zdolności produkcyjnej siedlisk

przez usuwanie zjawisk powodujących hamowanie produkcji leśnej albo prowadzenie
czynności działających na podniesienie jakości produkcji leśnej, bądź też przystosowanie
danego obszaru do wprowadzenia nowej produkcji leśnej.

Melioracje to zabiegi o charakterze technicznym i biologicznym, mające na celu poprawę

produkcyjnych zdolności gleb.
W leśnictwie stosuje się:

−

melioracje wodne,

−

melioracje biologiczne (fitomelioracje),

−

melioracje agrotechniczne.

Z gospodarką leśną wiążą się również melioracje fitotechniczne.

Melioracje wodne i gospodarka wodą w lesie

Melioracje wodne w lasach przeprowadza się bardzo ostrożnie, w kilku etapach, aby

istniejący drzewostan mógł dostosować się do nowych warunków środowiska glebowego.
Zabiegi nowych melioracji wodnych siedlisk leśnych zostały po 1990 roku prawie zupełnie
zaniechane.

Aktualnie za duże zagrożenie dla stabilności ekosystemów leśnych uznaje się

przesuszenie siedlisk, które jest znacznie trudniejsze do usunięcia aniżeli usunięcie nadmiaru
wody. Przyczyny przesuszenia siedlisk można podzielić na [4, s. 369]:
a)

naturalne

−

nasilenie się w ostatnich latach zakresu i częstotliwości zmian w występowaniu opadów,

−

występowanie długotrwałych okresów suszy mikroklimatycznej spowodowanych
mniejszymi odpadami oraz wzrostem temperatury w ostatnim dwudziestoleciu,

−

cieplejsze zimy przyczyniają się do wcześniejszego topnienia śniegu, co ogranicza
zasoby wodne już na początku okresu wegetacyjnego,

b)

antropogeniczne

−

inwestycje hydrologiczne (ujęcia wód powierzchniowych , stopnie wodne i zbiorniki
wodne, regulacje rzek, wały przeciwpowodziowe),

−

urządzenia melioracji wodnych,

−

wydobycie kruszyw, pobór wód podziemnych.

Zagrożenia lasów wskutek zmian klimatycznych oraz działalności antropogenicznej

mogą być ograniczane m.in. poprzez odpowiednie gospodarowanie wodą w lasach, której
cechą powinno być:

−

zachowanie w stanie zbliżonym do naturalnego i odtwarzanie śródleśnych zbiorników
i cieków wodnych,

−

zachowanie dolin rzek w stanie naturalnym, w tym lasów łęgowych, olsów i innych
naturalnych formacji przyrodniczych,

−

zachowanie w stanie naturalnym śródleśnych bagien, trzęsawisk, mszarów, torfowisk
i łąk jako regulatorów wilgotności siedlisk,

−

odtworzenie i renaturyzacja zniszczonych i przesuszonych torfowisk oraz unaturalnienie
uregulowanych w przeszłości cieków i rowów melioracyjnych w lasach,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

33

−

przywracanie lasów na wylesionych, górnych częściach zlewni górskich i w strefach
wododziałowych.
Odprowadzanie okresowego nadmiaru wody z lasu jest dopuszczalne tylko wówczas, gdy

jego nadmiar zagraża istnieniu lasu, w tym również możliwości odnowienia lasu na terenach
poklęskowych, przy czym odprowadzanie to powinno mieć charakter odpływu regulowanego.

Woda w lesie powinna:

−

zaspokajać bieżące potrzeby przyrodnicze lasu, roślinności leśnej, zwierzyny, ptactwa,

−

sprzyjać zachowaniu wartościowych okazów flory i fauny oraz miejsc życia organizmów,

−

służyć do utrzymywania naturalnych siedliskowych typów lasu,

−

ograniczać możliwość powstawania i likwidację pożarów,

−

zaspokajać gospodarcze potrzeby wodne nadleśnictwa,

−

zaopatrywać w wodę szkółki i obiekty gospodarcze.
Gospodarowanie wodą w lasach powinno być dokładnie powiązane z osiąganiem

efektów wodno-regulujących, produkcyjnych i ochronnych, jak również spełnieniem
oczekiwań społecznych.

W ostatnich latach opracowano podstawy teoretyczne proekologicznej koncepcji rozwoju

małej retencji w lasach, które ze skutkiem zaczęto wdrażać. W ten sposób pojawiły się
oryginalne rozwiązania urządzeń technicznych z materiałów przyjaznych środowisku np.
łapaczka bębeńska (rys. 10), zastawki ziemno – drewniane autorstwa M. Karwowskiej (rys.
11), studzienki z polietylenu (rys. 12).

Rys. 10. Schemat konstrukcyjny łapaczki bębeńskiej: 1, 2 – belki drewniane, korowane odpowiednio

∅

100 mm i

∅

150 mm; 3 – gwoździe dł. 200 – 250 mm; SNQ – średnia niska woda [4, s. 397]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

34

Rys. 11. Zastawka ziemno-drewniana projektu M. Karwowskiej: 1 – pale drewniane

∅

20 cm,

2 – deski 45x150 cm, 3 – narzut kamienny, 4 – folia polietylenowa [4, s. 397]

Rys. 12. Studzienka ssawna z polietylenu: 1 – złącze szybkospawane,

2 – przewód ssawny (rura stalowa) o śr. 100 mm, 3 – stojak, 4 – kosz ssący Dz. = 150 mm,

5 – płyta prefabrykowana, 6 – boczne dopływy do studzienki [4, s. 397]

Na zachodzące zmiany stosunków wodnych najbardziej reagują drzewostany siedlisk

o skrajnej wilgotności, czyli suchych i bagiennych. Do czynników powodujących zakłócenia
stosunków wodnych gleb należą takie działania jak:

−

zabiegi obszarowe regulacji stosunków wodnych,

−

budowle hydrotechniczne,

−

ujęcia wody gruntowej,

−

regulacje koryt rzecznych,

−

kopalnie odkrywkowe,

−

budowa dróg i autostrad,

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

35

−

zrzuty wód zanieczyszczonych na tereny leśne i do cieków przepływających przez las,

−

szkody górnicze.
Zalecane do tej pory metody ochrony warunków wodnych, poprzez nieingerowanie w ich

stan, stają się mało skuteczne. Osiągnięciem administracji Lasów Państwowych jest rozwój
małej retencji w postaci zbiorników i oczek wodnych, co zwiększa powierzchnię
mokradłowych ekosystemów i przywraca ich stabilność funkcjonowania. Rowy melioracyjne
na terenach leśnych mające do tej pory charakter odwadniający, można poprzez niewielkie
inwestycje zmieniać na rowy z kontrolowanym odpływem. Wymaga to jednak odbudowy lub
uzupełnienia urządzeń piętrzących oraz wdrożenia ich obsługi. Rów melioracyjny dający
kontakt wody powierzchniowej z siedliskiem leśnym na długim odcinku, jest rozwiązaniem
uniwersalnym, pozwalającym szybko i na dużych obszarach oddziaływać na stosunki
powietrzno-wodne gleb hydrogenicznych [4, s. 398].

Melioracje biologiczne

Melioracje

biologiczne

(fitomelioracje)

szczególnie

duże

znaczenie

mają

w uproduktywnieniu ubogich i zdegradowanych siedlisk leśnych. Stosowanie w nich roślin
motylkowych przyczynia się w pierwszym rzędzie dla dostarczenia glebie azotu, wzbogacenia
jej w masę organiczną, stwarza możliwość wykorzystania przez gatunek stanowiący cel
produkcji, a więc głównie sosnę, przetworzonych przez te rośliny związków pokarmowych
w formy przyswajalne.

W zabiegach fitomelioracyjnych można wykorzystać następujące gatunki roślin: łubin

ż

ółty, łubin trwały, amorfa zwyczajna, karagana syberyjska, tawlina jarzębolistna, olsza szara.

Dwa ostatnie gatunki nie są roślinami motylkowymi, jednak ich właściwości kwalifikują je do
wykorzystania w zabiegach fitomelioracyjnych [4, s. 399].

Melioracje agrotechniczne

Zabiegi te oznaczają w gospodarstwie leśnym różne zabiegi mające na celu polepszenie

warunków glebowych. Zakres tych zabiegów jest bardzo szeroki i różnorodny.
Z najczęstszych zabiegów zaliczanych w praktyce leśnej do agromeloracji leśnych można
wymienić [4, s. 402]:

−

karczowanie zrębów podyktowane potrzebami hodowlanymi,

−

stosowanie pełnej orki lub innych specjalnych sposobów przygotowania gleby pod
odnowienia lub zalesienia,

−

stosowanie nawożenia mineralnego i organicznego,

−

ustalanie gleb podatnych na uruchomienia,

−

niszczenie uciążliwych chwastów przed odnowieniem lub zalesieniem,

−

likwidacja warstw rudawca,

−

regulacja stosunków wodno-powietrznych na terenach podmokłych,

−

stosowanie środków zmierzających do usunięcia właściwości trujących gleby,

−

mineralizacja nieczynnej warstwy ściółki i inne.
Celem melioracji agrotechnicznych jest [4, s. 402]:

−

przysposobienie powierzchni nieużytków do zalesienia bądź powierzchni leśnej do
intensywnej uprawy gleby,

−

polepszenie warunków glebowych na uprawach leśnych lub nieleśnych przeznaczonych
do odnowienia i zalesienia, przez nadanie glebie właściwej struktury dla polepszenia
stosunków powietrzno-wodnych, wzbogacenie jej w składniki pokarmowe i wzmożenie
aktywności biologicznej,

−

podniesienie zdolności produkcyjnych gleb w uprawach i starszych drzewostanach
wykazujących zahamowania we wzroście i rozwoju.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

36

Na kształtowanie się drzewostanu w całym jego cyklu rozwojowym rzutuje dużym

stopniu prawidłowa uprawa gleby. W wielu przypadkach zwykłe sposoby przygotowania
gleby ze względu na specyficzne cechy danej powierzchni (zabagnienia, silne
zachwaszczenie, niekorzystna budowa profilu glebowego itp.) nie zapewniają również
prawidłowego rozwoju założonej uprawie leśnej. Wówczas zachodzi potrzeba specyficznych
sposobów uprawy gleby o charakterze melioracyjnym takich jak [4, s. 403]:
1)

Pełna głęboka orka – wykorzystuje się pług leśny, który osiąga całkowitą głębokość orki
60 cm, a na lżejszych nawet 70 cm (rys. 13),

Rys. 13. Pług dwupoziomowy Bovlund 64D [4, s. 403]

2)

Regulówka – ręczny sposób przygotowania gleby polegający na przekopaniu gleby na
pasach lub talerzach na głębokości 50–70 cm w taki sposób, aby wierzchnia warstwa
gleby dostała się na spód, a dolna na wierzch. Szerokość pasa powinna wynosić co
najmniej 40 cm, wymiary talerza 40x40 cm. Stosuje się sprzęt ręczny – szpadel, motyka
ciężka oraz kilof,

3)

Wywyższanie miejsc sadzenia
a)

rabaty (rys. 14, 15)

Rys. 14. Rabaty ( wym w m.): a – z uformowanymi wałkami,

b – z ziemią rozrzuconą równomiernie [4, s. 404]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

37

Rys. 15. Rabaty na gruntach podmokłych [1, s. 93]

b)

wałki (rys. 16)

Rys. 16. Wałki (wymiary w cm) [4, s. 404]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

38

c)

rabatowałki (rys. 17)

Rys. 17. Rabatowałki [4, s. 404]

d)

wywyższenia na bruzdach (rys. 18)

Rys. 18. Przekrój poprzeczny bruzdy wywyższonej: a – wywyższenie jednostronne,

b – wywyższenie na środku bruzdy [4, s. 404]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

39

e)

półrabaty (rabatki) (rys. 19)

Rys. 19. Półrabaty (wymiary w cm) [4, s. 405]

f)

kopce (rys. 20)

Rys. 20. Kopczyk na gruncie zabagnionym [4, s. 405]

Jednym z ważniejszych zabiegów są agromelioracje nieużytków porolnych. Ich cechą

charakterystyczną są najczęściej gleby piaszczyste, suche lub świeże, z reguły ubogie
w substancje organiczne i silnie wyjałowione ze związków pokarmowych. Zakładanie upraw
na nieużytkach porolnych powinno więc być poprzedzone dostosowaną do warunków uprawą
gleby. Za najlepszy sposób przygotowania gleby na tych terenach uznaje się wykonanie
pełnej głębokiej orki (do 60 cm) jesienią w roku poprzedzającym sadzenie. Można również
stosować orkę w bruzdy, ale z głębokim (co najmniej do 40 cm) spulchnieniem obejmującym
dużą część szerokości dna bruzdy.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

40

Wśród innych sposobów uprawy gleby stosuje się naorywanie wałków 2- lub

4-skibowych (z wyjątkiem żyźniejszych gruntów porolnych ulegających silnemu
zachwaszczeniu).

Na glebach porolnych o małej zawartości składników pokarmowych zachodzi

konieczność wykonania zabiegów nawożeniowych. Zaleca się także stosowanie nawożenia
organicznego przez rozsypanie kory sosnowej [4, s. 514].

Do nieużytków wymagających specjalnego postępowania, w tym zabiegów

agrotechnicznych należą:

−

wydmy piaszczyste,

−

grunty podlegające erozji wodnej,

−

grunty zabagnione i torfowiska,

−

powierzchnie silnie zachwaszczone,

−

grunty z rudawcem.

Urządzenia melioracyjne i ich konserwacja

Warunkiem efektywnego działania urządzeń wodnomelioracyjnych jest racjonalna ich

eksploatacja i utrzymanie w stanie należytej sprawności. Prawo nakłada obowiązek
utrzymania urządzeń wodnomelioracyjnych na właścicieli zmeliorowanych gruntów.
W Lasach Państwowych na nadleśnictwa.

Konserwacja urządzeń wodnomelioracyjnych w lasach powinna uwzględniać zarówno

cele gospodarki leśnej, jak też cele gospodarki wodą w zlewni i cele ochrony przyrody [8, s.
116].

Konserwacja cieków i rowów melioracyjnych polega na zachowaniu prawidłowych

kształtów przekrojów poprzecznych i spadków dna koryt, przy czym podstawowe zabiegi
w tym zakresie obejmują:

−

usuwanie namułów i zanieczyszczeń (pni, listowia itp.) – wykonywane w okresie letnim
przy najniższych stanach wody,

−

wykaszanie i usuwanie roślinności zarastającej dno i skarpy – wykonywane w końcu lata
lub wczesna jesienią w celu zachowania drożności cieków na okres zimowy i tym samym
zapewnienia sprawności odprowadzenia wielkiej wody wiosennej.
Usuwając namuły z rowów należy zachować prawidłową szerokość dna, gdyż ma to

wpływ na należyte działanie rowu (rys. 21).

Nawet rów melioracyjny o zupełnie prawidłowym kształcie po wykonaniu z biegiem

czasu ulega w różnym stopniu zamuleniu, zanieczyszczeniu i zarastaniu. Dno jego zaczyna
się podnosić, skarpy w niektórych miejscach się obsuwają i rów stopniowo przestaje pełnić
swoje zadania. Aby temu zapobiec, wykonuje się usuwanie namułów i zanieczyszczeń,
wykaszanie skarp i dna, naprawę uszkodzonych umocnień itp.

Oczyszczanie rowów z namułów i osadów należy przeprowadzić w okresach, kiedy

występują najniższe stany wód w ciekach, a więc drugiej połowie lata lub wczesna jesienią.
Wykonywanie prac jest wówczas łatwiejsze, ponieważ wszystkie rowy odprowadzające wodę
okresowo są w tym czasie zwykle suche, a przepływy w rowach stale prowadzących wodę są
najmniejsze. Poza tym rowy oczyszczone przed zimą lepiej odprowadzają wielka wodę
wiosenną, co przyspiesza początek wegetacji roślin.

Z rowów płytkich lub prowadzących wodę okresowo namuły wybiera się zwykłymi

łopatami lub szuflami. Natomiast do usuwania namułów z głębszych rowów i kanałów stale
prowadzących wodę lepsza jest blaszana szufla dziurkowana umożliwiająca odsączanie wody.

Przy usuwaniu namułów należy zawsze prace rozpocząć od ujścia rowu i prowadzić

w kierunku przeciwnym do odpływu wody w rowie. Zapewnia to swobodny odpływ wody
i tym samym łatwiejsze wykonywanie prac. Ważne jest żeby przy usuwaniu namułów
zachować pożądaną głębokość i prawidłowy spadek dna rowu, a więc odtworzyć taką

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

41

głębokość i spadek dna, jakie były pierwotnie wykonane. Aby to osiągnąć, najlepiej przy
wykonaniu lub odbudowie rowów głównych umieszczać na ich dnie poprzeczne beleczki,
w odległości co 50 m, wskazując właściwą głębokość rowu, a tym samym prawidłowy spadek
jego dna.

Rys. 21. Prawidłowy przekrój poprzeczny rowu po usunięciu namułów:

t – warstwa usuniętych namułów (wg Babińskiego 1987) [5, s. 646]

Niejednokrotnie czyszczący rowy poszerzają dno przez zacinanie pionowe dolnej

warstwy skarpy (rys. 22). Jest to bardzo szkodliwe, powoduje znaczne zniekształcenia koryta
rowu, co z kolei jest przyczyną meandrowania dna oraz obsuwania się skarpy.

Rys. 22. Zniekształcenie przekroju poprzecznego rowu w wyniku wadliwej konserwacji:

t – rzeczywista grubość warstwy zamulenia, t

1

– pozorna grubość warstwy zamulenia,

b – prawidłowa szerokość dna, b

1

– wadliwa szerokość dna (wg Babińskiego 1987) [5, s. 646]

Woda opadowa spływająca po skarpach do rowu wymaga żłobiny i nie tylko uszkadza

skarpy, ale także zamula rów unoszonymi cząstkami gleby. Osadzone na dnie rowu namuły
stanowią przeszkodę dla przepływającej wody, która omijając ją wymywa wyrwę
w przeciwległej skarpie. Skarpy rowów melioracyjnych, a szczególnie ich dolne części,
zwane stopą skarpy, wymagają zwykle zabezpieczenia przed podmyciem. Sposób tego
zabezpieczenie zależy od rodzaju gruntu, prędkości przepływającej wody i nachylenia skarpy.
Rozróżnia się umocnienia biologiczne, techniczne i biologiczno-techniczne. Do umocnień

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

42

biologicznych zalicza się obsiew trawami i darniowanie, a do technicznych umocnienie
faszynowe i kamienne.

Uszkodzenia i ubytki skarp oraz rozmyte miejsca zapełniają się ziemią, którą się ubija

i umacnia darniną.

Wyróżniamy darniowanie:

a)

darniowanie kożuchowe – polegające na układaniu darni na wyrównanej skarpie
zaczynając od dołu i ubijaniu drewnianym młotkiem tak, aby płyty darniny ściśle
przylegały do skarpy co umożliwia szybsze zakorzenienie się,

b)

darniowanie w kratkę – pasy darniny układa się ukośnie pod katem 45

°

w stosunku do

podstawy skarpy w odstępach 1–1,5 metra na powierzchnię między pasami narzuca się
urodzajną ziemię i obsiewa mieszanka traw,

c)

darniowanie na mur – darninę układa się warstwami na skarpie, przy czym co drugą lub
trzecią warstwę darniny przybija się szpilkami długości 50 cm – jedną w środku lub
dwoma po bokach.

Do umocnień technicznych zaliczamy:
a)

płotki faszynowe – u podnóża skarpy wbija się kołki o średnicy 4–6 cm i długości
1 metra, po czym przeplata się je ściśle prętami faszyny, cieńszymi końcami w kierunku
ruchu wody,

b)

kiszki faszynowe – wiąże się na kozłach, układa się faszynę grubości wykonywanej
kiszki, następnie ściska się ją jarzmem po czym wiąże się miękkim drutem o grubości
2–3 mm w odstępach co 33 cm. Kiszki faszynowe mogą mieć średnicę 10, 15, 20, 25
i 30 cm.

Umocnienia kamienne:
a)

narzuty – wykonuje się zwykle o grubości 20–30 cm i więcej, zależnie od prędkości
płynącej wody i rodzaju gruntu, w którym jest wykonane koryto cieku,

b)

bruk – układa się na posypce ze żwiru, tłucznia lub grubego piasku. Kamienie bruku
powinny być układane ściśle, a bruk dobrze ubity. Szpary w bruku wypełnia się
tłuczonym kamieniem lub żwirem.
Uszkodzenia skarpy należy naprawiać w ten sposób, że rozmyte miejsca i ubytki skarpy

zapełnia się ziemią, które się ubija i umacnia darniną na płask. Przy większych i głębszych
uszkodzeniach darninę układa się na mur (rys. 23).

Rys. 23. Sposób naprawy podmytych skarp przy użyciu darniny: a – darnina na mur, b – darnina na płask,

1 – płaty darniny ułożonej na płask, 2 – płaty darniny ułożone na mur,

3 – nadsypka ziemi, 4 – kołeczki (wg

Babińskiego 1987) [5, s. 646]

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

43

Reasumując należy powiedzieć, że konserwacja budowli wodnomelioracyjnych obejmuje

[5. s. 646]:

−

oczyszczenie budowli z namułów i zanieczyszczeń,

−

kontrolowanie stanu budowli bezpośrednio po spływie wielkiej wody zimowej i letniej
oraz naprawę istniejących uszkodzeń,

−

otwieranie budowli piętrzących na okres zimowy,

−

odrąbywanie lodu przy budowlach przed spływem wielkiej wody zimowej w celu
zapobieżenia tworzeniu się zatorów,

−

wykonywanie bieżących napraw uszkodzonych budowli w okresie jesienno – zimowym.

Rekultywacja gleb zniekształconych oddziaływaniem przemysłu

Szkodliwe oddziaływanie przemysłu na środowisko polega m.in. na mechanicznym

przekształceniu gruntów. W wyniku tych przekształceń powstają różnego rodzaju
zwałowiska, składowiska, wyrobiska itp. określane wspólną nazwą nieużytków
poprzemysłowych.

Przywrócenie zdolności produkcyjnej tym gruntom następuje w drodze przeprowadzenia

na nich zabiegów technicznych (rekultywacja techniczna) i biologicznych (rekultywacja
biologiczna).

Rekultywacja techniczna (podstawowa) obejmuje:

−

właściwe ukształtowanie zniszczonej rzeźby terenu przez wypełnienie występujących
wyrobisk nadkładem w układzie gruntów najkorzystniejszym dla przyszłego
zagospodarowania,

−

wyrównanie powierzchni zwałów i spągów wyrobiska oraz nadanie zboczom nachyleń
zapewniających stateczność, tworząc odpowiednie tarasy (stopnie) przy wysokościach
większych niż 10 m,

−

właściwe ukształtowanie stosunków wodnych umożliwiających należytą gospodarkę
wodami powierzchniowymi zarówno na terenie przekształconym, jak i w jego otoczeniu,

−

całkowite lub częściowe odtworzenie gleb metodami technicznymi tzn. przy
zastosowaniu specjalnie zwałowanych gruntów i nadkładów, gdy zachodzi konieczność
izolacji utworów toksycznych lub gruntów jałowych,

−

neutralizację gruntów toksycznych i użyźnianie jałowych,

−

budowę dróg dojazdowych, mostów, przepustów itp., niezbędnych do właściwego
użytkowania terenu.

Rekultywacja biologiczna ma na celu odtworzenie gleby przez stosowanie zabiegów

agrotechnicznych i fitomelioracyjnych, jak na przykład:

−

mechaniczną uprawę gleby,

−

nawożenie mineralne i organiczne,

−

wysiew lub wysadzenie roślin o dużym znaczeniu próchniczotwórczym (motylkowych),

−

szczepienie gleby grzybami mikoryzowymi zawartymi w próchnicy leśnej, pozyskiwanej
z terenów leśnych przeznaczonych na cele nieleśne.
Zakres rekultywacji biologicznej uzależniony jest od typu nieużytku, właściwości

fizykochemicznych podłoża oraz przyjętego kierunku przyszłego zagospodarowania
rekultywowanego terenu. Rekultywacja realizowana pod kątem jego użytkowania przez
leśnictwo powinna usunąć przyczyny uniemożliwiające wprowadzenie na dany teren roślin-
ności drzewiastej.

Powierzchnie rekultywowane wymagają z reguły nawożenia mineralnego. Nawożenie to

należy stosować w oparciu o wyniki analiz glebowych stacji gleboznawczych.

Wysiew roślin próchnicotwórczych, np. łubinu, komonicy zwyczajnej, lucerny

piaskowej, nostrzyku białego, przelotu pospolitego, lucerny siewnej, przyspiesza rekultywację

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

44

biologiczną gleby. Uzyskanie dobrego wzrostu wysiewanych roślin wskazuje na osiągniecie
etapu rekultywacji, przy którym można wkraczać z sadzeniem drzew z podsypką próchnicy
leśnej w miejscach sadzenia. Uznaje się za celowe, aby w ramach rekultywacji biologicznej
wprowadzać takie gatunki drzew, które będą mogły być wykorzystane przez leśnictwo po
przejęciu zrekultywowanego obszaru.

Techniczno-biologiczne metody rekultywacji są połączeniem elementów technicznych

i biologicznych. Polega to na niepełnym technicznym odtworzeniu gleby oraz wprowadzeniu
roślin (pełnią funkcję umocnień technicznych i biologicznych np. żywokoły wierzby lub
topoli) w formie szachownicy na skarpach a w wolnych polach umieszcza się sadzonki
odpowiednich gatunków drzew i krzewów.

Później następuje rekultywacja połączona z zagospodarowaniem biologicznym, które ma

na

celu

przywrócenie

gospodarczej

użyteczności

terenom

poeksploatacyjnym.

Zagospodarowanie obejmuje kolejno zabiegi zapewniające wykorzystanie zrekultywowanych
terenów do celów gospodarki leśnej, rolnej, wodnej, komunalnej lub innej.

Wybór kierunku zagospodarowania jest (w okresie projektowania) uzależniony

od wyników badań geologicznych i hydrogeologicznych terenu zdegradowanego, a także od
wielu innych warunków: przyrodniczych, ekonomicznych, technicznych i społecznych.

W etapie zagospodarowania wyróżnia się dwie fazy:

1)

Zagospodarowanie przedplonowe, które jest przedłużeniem rekultywacji biologicznej
obejmującej, w zależności od kierunku zagospodarowania, zadrzewienie lub zalesienie
przedplonowe albo realizację płodozmianu rekultywacyjnego dla wzmożenia procesów
glebotwórczych i wytworzenia gleby. W fazie tej stosuje się również niezbędne uzu-
pełniające zabiegi agrotechniczne, wodnomelioracyjne i pielęgnacyjne.

2)

Zagospodarowanie docelowe, które stanowi przejście do pełnej produkcji roślinnej,
obejmując dalsze czynności, np. na terenach leśnych przebudowy drzewostanów na
docelowe, na terenach rolniczych zastosowanie płodozmianu rekultywacyjnego, na
innych ostateczne ich ukształtowanie dla ewentualnych potrzeb gospodarki wodnej
i komunalnej.
Na wszelkich zwałach, wyrobiskach oraz innych , terenach zdegradowanych, powstałych

w wyniku eksploatacji różnego typu surowców mineralnych, rekultywację można prowadzić
w kierunkach:

−

rekultywacji rolniczej, przygotowując odpowiednio teren do użytkowania i produkcji
rolniczej i ogrodniczej, np. pod grunty orne, łąki i pastwiska, sady, ogrody itp.,

−

rekultywacji leśnej, przygotowując teren do zagospodarowania i użytkowania leśnego
pod lasy, plantacje, tereny zadrzewione,

−

rekultywacji specjalnej, zajmującej się zagospodarowaniem końcowych wyrobisk jako
ewentualnych zbiorników wodnych lub przygotowując zwały i wyrobiska do
użytkowania jako parki, zieleńce, tereny zielone, tereny wypoczynku, boiska itp.
Rekultywacja rzadko przywraca wyjściowy stan gruntów i sposób jego użytkowania,

dostosowuje natomiast rzeźbę terenu i stosunki wodne do aktualnych i planowanych funkcji
ekologicznych i gospodarczych terenu.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

45

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co nazywamy melioracjami leśnymi i jakie wyróżniamy ich rodzaje?

2.

Jakie zabiegi zaliczysz do melioracji agrotechnicznych?

3.

Jakie znasz sposoby uprawy gleby o charakterze melioracyjnym?

4.

Na czym polega wykonanie rabatowałków?

5.

W jaki sposób wykonuje się kopczyki?

6.

Jakie są najlepsze sposoby przygotowania gleby na gruntach porolnych?

7.

Jakie są rodzaje nieużytków wymagających zabiegów agrotechnicznych?

8.

Jakie są podstawowe zabiegi w ramach konserwacji rowów?

9.

Jak wykonujemy zabezpieczenie podmytych skarp rowu melioracyjnego?

10.

Jakie błędy popełniane są najczęściej podczas konserwacji rowów?

11.

Jakie zabiegi obejmuje konserwacja budowli wodnomelioracyjnych?

12.

Co nazywamy rekultywacją i jakie wyróżniamy jej rodzaje?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Wymień i opisz najczęściej stosowane melioracje agrotechniczne w lasach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

obejrzeć tematyczny film edukacyjny,

3)

określić celowość tych zabiegów,

4)

wymienić i opisać najczęściej stosowane metody,

5)

przedstawić wnioski w formie opisowej,

6)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 2

Wykonaj kopczyk na gruncie zabagnionym.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

przygotować narzędzia,

3)

zastosować przepisy bhp dla tej czynności,

4)

wykonać kopczyk,

5)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

narzędzia (motyka leśna, szpadel),

−

przygotowany teren do wykonania ćwiczenia,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

46

Ćwiczenie 3

Określ zasady konserwacji rowów w lasach.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

obejrzeć na planszach poprawność wykonania tych prac,

3)

wykonać rysunek prawidłowego przekroju poprzecznego rowu,

4)

wskazać kolejność wykonywania prac,

5)

wskazać najczęściej popełniane błędy,

6)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

plansza tematyczna,

−

notatnik,

−

ołówek/długopis,

−

linijka,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

Ćwiczenie 4

Dokonaj oczyszczenia i konserwacji fragmentu rowu melioracyjnego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje, które będą pomocne przy wykonywaniu ćwiczenia,

2)

zastosować przepisy bhp dla tej czynności,

3)

przygotować niezbędne narzędzia pracy,

4)

dokonać oczyszczenia dna rowu,

5)

dokonać konserwacji skarp rowu,

6)

dokonać oceny poprawności wykonanego ćwiczenia.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

narzędzia (motyka leśna, szpadel, szufla),

−

przygotowany teren do wykonania prac,

−

literatura z rozdziału 6 Poradnika dla ucznia.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

47

4.4.4. Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

podać definicję melioracji i jej rodzaje?

2)

wymienić zabiegi zaliczane do melioracji agrotechnicznych?

3)

podać sposoby uprawy gleby w charakterze melioracyjnym?

4)

wykonać rabatowałki?

5)

wykonać kopczyki?

6)

wskazać najlepsze sposoby przygotowania gleby na gruntach porolnych?

7)

wymienić rodzaje nieużytków wymagających zabiegów agrotechnicznych?

8)

wymienić podstawowe zabiegi wykonywane w ramach konserwacji rowów
melioracyjnych?

9)

wykonać zabezpieczenie podmytych skarp rowu melioracyjnego?

10)

wskazać jakie są najczęściej popełniane błędy przy konserwacji rowów?

11)

określić zabiegi wchodzące w skład konserwacji budowli wodnomelioracyjnych?

12)

podać definicję rekultywacji i jej rodzaje?

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

48

5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań Do każdego zadania dołączone są cztery możliwości odpowiedzi.
Tylko jedna jest prawdziwa.

5.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.

6.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.

7.

Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.

8.

Na rozwiązanie testu masz 45 minut.

Powodzenia!

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Do odnowienia naturalnego można przeznaczyć
a)

wszystkie drzewostany.

b)

wszystkie drzewostany dojrzałe do odnowienia.

c)

tylko drzewostany iglaste.

d)

tylko drzewostany liściaste.

2.

Samosiew jest
a)

najczęściej stosowaną metodą odnowienia naturalnego.

b)

najczęściej stosowaną metodą odnowienia sztucznego.

c)

metodą siewu w szkółkach leśnych.

d)

najczęściej stosowaną metodą poprawek i uzupełnień.

3.

Nasiennik to
a)

pojedynczo rosnące drzewo iglaste.

b)

bardzo wysokie drzewo.

c)

pojedynczo rosnące drzewo liściaste.

d)

drzewo prawidłowo ukształtowane o najlepszej żywotności.

4.

Poprawki, uzupełnienia i dolesienia mają na celu
a)

zagęszczenie drzewostanu.

b)

zwiększenie liczby drzew.

c)

zwiększenie różnorodności gatunkowej.

d)

zróżnicowanie wysokości drzewostanu.

5.

W skład transportu sadzonek wchodzą operacje

a)

przemieszczania sadzonek.

b)

pakowania i przemieszczania sadzonek.

c)

wyjmowanie, sortowanie i przemieszczanie sadzonek.

d)

pakowania, przemieszczania i przechowywania sadzonek.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

49

6.

Uzupełnienia wykonuje się
a)

w starszych uprawach i młodnikach do 20 lat.

b)

tylko w uprawach do 10 lat.

c)

tylko w młodnikach do 20 lat.

d)

we wszystkich drzewostanach bez względu na wiek.

7.

Błędami sadzenia w szparę m.in. są
a)

zbyt płytka szpara, zwinięte korzenie, zły kształt szpary.

b)

umieszczenie szyi korzeniowej na poziomie zerowym.

c)

zaciśnięcie dolnej części szpary przez przechylenie kostura do siebie.

d)

zaciśnięcie górnej części szpary przez odchylenie kostura od siebie.

8.

Placówki pod grupowe wprowadzania dębu mają wymiary
a)

ś

rednica 1,2 m i odstępy (licząc od środka placówki) 4–6 m.

b)

ś

rednica 1,0 m i odstępy (licząc od środka placówki) 4–8 m.

c)

ś

rednica 1,5 m i odstępy (licząc od środka placówki) 3–6 m.

d)

ś

rednica 2,0 m i odstępy (licząc od środka placówki) 3–8 m.

9.

Jamki można wykonywać
a)

jesienią, wiosną, przed sadzeniem lub w trakcie sadzenia.

b)

tylko jesienią.

c)

tylko wiosną.

d)

tylko wiosną przed sadzeniem.

10.

Sadzonki po przewiezieniu na miejsce sadzenia powinny być
a)

przechowywane w skrzynkach.

b)

przechowywane w skrzynkach pod osłoną drzew.

c)

tylko przykryte gałęziami.

d)

zadołowane we wcześniej przygotowanym tradycyjnym dole.

11.

Sadzenie w szparę wykonuje się
a)

szuflą.

b)

kosturem.

c)

szpadlem.

d)

motyką.

12.

W zabiegach fitomelioracyjnych wykorzystuje się m.in.
a)

łubin żółty, łubin trwały, olszę szarą.

b)

łubin żółty, łubin trwały, olszę czarną.

c)

łubin trwały, olszę czarną, olszę szarą.

d)

łubin trwały, olszę czarną, jarząb.

13.

Melioracje wodne w lasach mają na celu
a)

tylko poprawę stosunków wodnych gleb.

b)

tylko poprawę stosunków powietrznych gleb.

c)

poprawę stosunków wodno-powietrznych gleb.

d)

ułatwienie przygotowania gleby pod sadzenie.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

50

14.

Usuwanie namułów i zanieczyszczeń z rowów melioracyjnych dokonuje się
a)

w okresie letnim przy najniższych stanach wody.

b)

w okresie letnim przy najwyższych stanach wody.

c)

w okresie jesiennym.

d)

w okresie zimowym.

15.

Zaletą odnowienia naturalnego jest
a)

nierównomierność obsiewu.

b)

uzależnienie od lat nasiennych.

c)

zachowanie ciągłości produkcji leśnej.

d)

ż

ywiołowość przyrody.

16.

Wzór dla więźby prostokątnej to

a)

b

a

P

N

⋅

=

.

b)

2

a

P

N

=

.

c)

P

b

a

N

⋅

=

.

d)

b

a

P

N

⋅

=

.

17.

Orientacyjna liczba sadzonek sosny na 1 ha wynosi
a)

7–10 tys.

b)

9–10 tys.

c)

8–10 tys.

d)

8–12 tys.

18.

Rekultywacja biologiczna ma na celu
a)

odtworzenie gleby przez zastosowanie zabiegów agrotechnicznych i fitomelioracyjnych.

b)

odtworzenie gleby przez zastosowanie zabiegów agrotechnicznych.

c)

odtworzenie gleby przez zastosowanie zabiegów fitomelioracyjnych.

d)

właściwe ukształtowanie stosunków wodnych.

19.

Stosowanie nawożenia mineralnego i organicznego należy do zabiegów
a)

agrotechnicznych.

b)

fitomelioracyjnych.

c)

biologicznych.

d)

fitotechnicznych.

20. Sposoby przygotowania gleby pod sadzenie zależą przede wszystkim od

a)

pory roku.

b)

posiadanego sprzętu.

c)

warunków siedliska.

d)

krainy przyrodniczo-leśnej.

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

51

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko ………………………………………………………........................................

Prowadzenie prac dotyczących odnowienia lasu, zalesień, rekultywacji oraz
melioracji leśnych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1.

a

b

c

d

2.

a

b

c

d

3.

a

b

c

d

4.

a

b

c

d

5.

a

b

c

d

6.

a

b

c

d

7.

a

b

c

d

8.

a

b

c

d

9.

a

b

c

d

10.

a

b

c

d

11.

a

b

c

d

12.

a

b

c

d

13.

a

b

c

d

14.

a

b

c

d

15.

a

b

c

d

16.

a

b

c

d

17.

a

b

c

d

18.

a

b

c

d

19.

a

b

c

d

20.

a

b

c

d

Razem:

„Projekt finansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego

”

52

6.

LITERATURA

1.

Gorzelak A. (red.): Zalesianie terenów porolnych. IBL, Warszawa 1999

2.

Gorzelak A. (red.): Gospodarowanie w lasach drobnej własności. IBL, Warszawa 2001

3.

Instrukcja bezpieczeństwa i higieny pracy przy wykonywaniu podstawowych prac
z zakresu gospodarki leśnej. Załącznik do Zarządzenia Nr 19 Dyrektora Generalnego
Lasów Państwowych z dnia 14.07.1997

4.

Murat E.: Poradnik hodowcy lasu. Oficyna Edytorska „Wydawnictwo Świat”, Warszawa
2005

5.

Poradnik leśniczego. Wydawnictwo Świat, Warszawa, 1991

6.

Sobczak R.: Prace przy sztucznym odnawianiu lasu i zalesianiu. Wydawnictwo Świat
– Biblioteczka robotnika leśnego z. 11, Warszawa 1993

7.

Załącznik do Zasad hodowli lasu: Siedliskowe podstawy hodowli lasu. ORWL
w Bedoniu, Warszawa 2004

8.

Zasady hodowli lasu. Ośrodek Rozwojowo-Wdrożeniowy Lasów Państwowych
w Bedoniu, Warszawa 2003

Czasopisma:

−

Echa Leśne

−

Głos Lasu

−

Las Polski