caeremonialeromanum.com

Leksykon liturgiczny: liturgia i

zwyczaje dworu papieskiego

ABSOLUCJA

W przypadku pogrzebu papieża, kardynała, biskupa, cesarza stosowano absolucję
pięciokrotnie, przy zwykłym pogrzebie jeden raz. W tym pierwszym przypadku

zamiast śpiewu Libera me wykonywano przy absolucji: śpiew Subvenite sancti Dei z
odpowiednią oracją; Qui Lazarum; Domine quando veneris; Ne recorderis peccata

mea; Libera me. Powstanie tej formy absolucji datuje się na V w.

s. 23

ACCENDITE

Wg Ordo Romanus I po przygotowaniu się i nałożeniu szat papież dawał znak (dum ei

annuntiat), a następnie wkładając manipularz, polecał czekającym przed secretarium
klerykom ze świecami i trybularzami: accendite. Był to znak zapalenia świec i

trybularza dla śpiewaków ustawionych po prawej i lewej stronie i rozpoczęcia śpiewu
Introitu. Ruszała procesja. Zwyczaj accendite był zachowywany jeszcze w XIII w. w

katedrach francuskich. W Angers accendite było śpiewane nawet na głosy.

s. 28

ALTARYSTA, ALTARZYSTA

Urząd stworzony przez papieża Sykstua IV (XV w.). Altarysta to kapłan

odpowiedzialny za ołtarze Bazyliki Piotrowej, zwłaszcza ołtarz papieski. W ciągu
wieków zmieniał się zakres jego obowiązków. Ogólnie rzecz biorąc, altarysta posiadał

beneficjum (altaria) zobowiązujące do troski o ołtarze w katedrze, kolegiacie. Nie
było altarystów w klasztorach. Altaryści nie pełnili obowiązków duszpasterskich.

Niekiedy w katedrach było wielu altarystów odprawiających Msze, często związane z
zapisami, testamentami dobroczyńców.

s. 78

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

APOSTOLSKIE BŁOGOSŁAWIEŃSTWO

Błogosławieństwo, którego udziela papież w uroczysty sposób Urbi et Orbi (miastu i
światu) – nie tylko mieszkańcom Rzymu, lecz wszystkim chrześcijanom, a także w

prostej formie podczas audiencji; związane z odpustem zupełnym (darowaniem kar za
grzechy). W 1942 Penitencjaria watykańska zezwoliła, by biskupi ordynariusze oraz

opaci mogli udzielać takiego błogosławieństwa trzy razy w ciągu roku w diecezji lub
podległym ich jurysdykcji osobom.

s. 117

ASTERYSK (ASTERISCUS, ASTERISKOS)

W wielu liturgiach wschodnich, np. zachodniosyryjskiej, koptyjskiej, sprzęt
liturgiczny podtrzymujący welon, by nie dotykał Hostii, ustawiony na dużej patenie.

Zwykle są to dwa łuki ze szlachetnego kruszcu tak złączone, by w środkowej części
złączenia przypominały symbol gwiazdy betlejemskiej. Na Zachodzie asterysk

stosowany jest tylko w liturgii papieskiej (forma gwiazdy o 12 promieniach,
symbolizująca Dwunastu Apostołów uczestniczących w Ostatniej Wieczerzy).

s. 124

BACCHETTA

Określenie laski (rodzaj pastorału) używanej przez spowiedników papieskich w
bazylikach papieskich. Dotykają nią penitenta po udzieleniu absolucji.

s. 133

BAZYLIKA

Basilicae maiores albo patriarchalne – bazyliki większe.

Od XVIII w. przyjął się zwyczaj określania niektórych kościołów w Rzymie jako

basilica maior, poza Rzymem natomiast jako basilica minor (bazylika mniejsza). W
Rzymie uważa się za bazyliki większe, zwane też patriarchalnymi, następujące

bazyliki: św. Jana na Lateranie, zwana matką wszystkich kościołów, zajmuje pierwsze
miejsce, także przed bazyliką św. Piotra. Papież Grzegorz IX podkreślił to w

konstytucji Super universa (23.1.1372) oraz Pius V w konstytucji Infirma aevi
(21.12.1569); św. Piotra na Watykanie; św. Pawła za Murami – była bazylika

patriarchy Aleksandrii; Matki Bożej Większej, zwana też bazyliką papieża Liberiusza,
kościół patriarchy Antiochii.

Gdy został uznany patriarchat jerozolimski, patriarsze przydzielono bazylikę św.
Wawrzyńca za Murami, ale nie była ona uważana za bazylikę większą i równą czterem

poprzednim.

Poza Rzymem tylko dwie bazyliki w Asyżu otrzymały tytuł „większej”: św. Franciszka

w 1754 (na mocy konstytucji Fidelis Dominus z 4.3.1754) i Matki Bożej Anielskiej w
1909. Określenie bazylika patriarchalna wiąże się z faktem, że cztery bazyliki

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

rzymskie były bazylikami patriarchów: Zachodu (św. Jana na Lateranie),

Konstantynopola (św. Piotra), Aleksandrii i Antiochii. Posiadały one dodatkowe
pomieszczenia (kompleks zabudowań) przeznaczone na mieszkanie patriarchy.

Tytuł bazyliki większej oznacza pewne przywileje, mianowicie: a) przywilej (prawo)
tronu papieża, na którym może zajmować miejsce tylko papież; b) przywilej ołtarza

papieskiego (po XIII w.), przy którym celebrować może tylko papież (lub ktoś inny na
mocy przywileju, co często zdarzało się w Asyżu). Paweł VI złagodził te ograniczenia,

ołtarz bowiem jest ośrodkiem wspólnoty w sprawowaniu liturgii (Kaszynski, I, 539-
600); c) przywilej używania tintinnabulum (dzwonek na drążku, na którego

wierzchołku umieszczony jest wizerunek patrona bazyliki); d) przywilej używania
padiglione (włoska nazwa konopeum), inaczej sinnichio, jako wyrazu szczególnego

szacunku (żółto – zielony baldachim w kształcie stożka, zwieńczony kulą i złotym
krzyżem, noszony przed duchowieństwem bazyliki); e) prawo organizowania

kolegium penitencjarzy (jako ciało prawne cieszą się przywilejami protonotariusza
apostolskiego); f) szczególne odpusty; g) wyróżnienia w stroju kanoników (cappa

magna); h) w czterech bazylikach patriarchalnych drzwi święte (porta sacra, porta
aurea), które podczas roku świętego są otwierane w tych bazylikach (z wyjątkiem św.

Wawrzyńca) celem uzyskania odpustu jubileuszowego. Otwieranie porta sacra na
początku roku jubileuszowego i zamykanie na zakończenie jubileuszu zostało

zapoczątkowane przez papieża Aleksandra VI; papież Pius XI (1933) dołączył do
rytuału trzykrotne uderzanie w święte drzwi, któremu towarzyszy formuła:

„Otwórzcie mi bramy zbawienia”; i) coroczne święto dedykacji tych bazylik
obchodzone jest w kalendarzu ogólnokościelnym.

Bazyliki patriarchalne w Rzymie są wielonawowe i posiadają kilka wejść. Porta sacra
są specjalnie ozdabiane. Bazyliki patriarchalne określane są także jako jubileuszowe

ze względu na to, że ich nawiedzenie i modlitwa w nich są warunkiem uzyskania
odpustu.

s. 141-142

BEATYFIKACJA

Dzień beatyfikacji wyznacza breve papieskie. Do czasów Jana Pawła II beatyfikacje
odbywały się w bazylice św. Piotra w Rzymie – takie było postanowienie breve Ad

sepulcra apostolorum z 23.11.1741. Papież przerwał tę tradycję, wykorzystując swoje
liczne pielgrzymki do ogłaszania błogosławionymi sług Bożych w różnych krajach. Akt

beatyfikacji pozostawał skromny. Po raz pierwszy ustalił go papież Aleksander VII z
okazji beatyfikacji Franciszka Salezego (8.1.1662). Struktura tego aktu, który

dokonuje się w ramach liturgii eucharystycznej, jest następująca: ogłoszenie
beatyfikacji, odczytanie breve przez zwierzchnika Kościoła lokalnego, po papieskim

orzeczeniu odsłonięcie wizerunku beatyfikowanej osoby, śpiew Te Deum laudamus,
dalszy ciąg Eucharystii, uczczenie relikwii.

s. 144

BULLA

W XII w. określano słowem bulla listy papieskie zaopatrzone w pieczęć (stąd nazwa).
Bulle (pieczęcie) papieskie były zaopatrzone w różne monogramy: Chi Ro, Alfa i

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

Omega, i wyobrażenia, takie jak oblicze Chrystusa, NMP jako orantka, apostołowie

Piotr i Paweł, Daniel wśród lwów, gołębica, feniks, bardzo często orzeł. Zawierały one
imię autora oraz jego godność. Muzeum watykańskie przechowuje znaczną liczbę

bulli, przede wszystkim papieskich. Najstarsza z nich pochodzi z VI w. (papież
Deusdedit).

s. 203-204

CEREMONIAŁ

Ceremoniał papieski. Od XII w. w otoczeniu papieża powstawały księgi zawierające
odpowiednie przepisy. Nazywano je ordo, ordinarium. Spośród licznych

ceremoniałów (XII – XV w.) na szczególną uwagę zasługuje ceremoniał papieski.
Pierwszy taki ceremoniał powstał w 2 poł. XII w. w wyniku reformy Kurii Rzymskiej.

Ceremoniał ten stał się podstawą Rituum ecclesiasticorum sive sacrarum
caeremoniarum s. romanae Ecclesiae libri tres (Venetiis 1516). Ceremoniał został

opracowany na polecenie papieża Innocentego VIII (1484 – 1492) przez ceremoniarzy
papieskich.

Ceremoniał ten posiadał swoich „poprzedników”. Ceremoniały zawierały dopiski na
marginesie, zmiany wynikające z uwzględnienia różnych sytuacji czy uroczystości.

Ceremoniał z 2 poł. XII w. był uzupełniany. Najbogatsze uzupełnienia wprowadzono z
polecenia papieża Grzegorza X (1273) w epoce awiniońskiej, gdyż Kuria papieska w

Awinionie nie mogła zachowywać ceremonii rzymskich choćby z racji racji
lokalowych. W dziedzinie opracowania zasłużyli się kardynałowie: Jakub Stefaneschi

(zm. 1341; jego nazwisko różnie się zapisuje: Jacobus Gaetani lub Gaytani
Stefaneschi, Jacopo lub Jacopone Gaetani albo Gaietani) oraz Piotr Ameli (zm. 1401):

Caeremoniale romanum pontificum. Średniowieczny ceremoniał papieski zestawił i
opracował B. Schimmelpfennig (Die Zeremonienbücher der römischen Kirche im

Mittelalter, T 1973; cenne są szczegółowe tablice, zestawienia).

Przygotowaniem nowego ceremoniału zajęli się: A. P. Piccolomini i J. Burchard –

ważne osobistości Kurii papieskiej. W 1488 przedstawili go papieżowi. Ceremoniał
ten był wielokrotnie wznawiany. W latach 1750 – 1751 został opracowany przez G.

Catalaniego i wydany w Rzymie. Był publikowany i komentowany za Piusa XI i Piusa
XII; przez tego ostatniego najczęściej cytowany jako Caeremoniale romanum. Po

Vaticanum II dołączano do niego nowe zarządzenia dotyczące np. pogrzebu papieża,
łącznie z tekstami liturgicznymi.

Szesnastowieczne ceremoniały mogą być źródłem interpretacji przedstawień
ikonograficznych różnych ceremonii papieskich (np. R. K. Rasmussen, Maiestas

pontificia. A Liturgical Reading of Etienne Duperac’s Engraving of the Capella
Sistina from 1578, w: Analecta Romana Instituti Danici, XII, R 1983, 109-148).

Autor opisuje celebrację Mszy w Kaplicy Sykstyńskiej w obecności Grzegorza XIII
(1572 – 1585).

s. 224-225

DEKRETAŁY

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

Zarządzenia papieskie skierowane zarówno do osób, jak i do wspólnot, zwykle o

charakterze dyscyplinarnym. Zobowiązały tylko te osoby, do których były skierowane,
lub odnosiły się do konkretnych przypadków. Właściwie jednak stanowiły pewną

normę, stosowano je w podobnych sytuacjach. Najstarszy dekretał łączony jest z
papieżem Damazym I (366 – 384). Od V w. gromadzono je, chroniąc przed

zagubieniem i sfałszowaniem, a później również celem udostępniania uniwersytetom.
Od XII w. wywierały duży wpływ na rozwój klasycznego prawa kanonicznego. Zbiory

te, zwane Compilationes decretalium, początkowo nie posiadały klucza
organizacyjnego, dzielono je wg różnych tytułów. Dekretały, poczynając od Gracjana,

zachowane są w Quinque compilationes antiquae; Decretales Gregorii IX. Istnieją
dekretały sfałszowane, np. Decretales Pseudo – Isidori (z IX w.). Dekretały są

źródłem poznania życia liturgicznego.

s. 303

EWANGELIARZ

Ordo Romanus I (wyd. Andrieu) z VII w. zawiera opis czci względem ewangeliarza

dotyczący procesji papieża do kościołów stacyjnych. Była to procesja ad imitationem
imperii (w naśladowaniu cesarstwa, jak zaznacza nieco później Constitutum

Constantini). W procesji niesiono potrzebne księgi: subdiakon niósł apostolus,
archidiakon – Ewangelie. Używano wtedy kosztownie oprawionych ksiąg (evangelia

maior). W zakrystii akolici podtrzymywali księgę, podczas gdy wyznaczony do
czytania zaznaczał perykopę wg wskazań archidiakona (gdy używano evangelia

maior, księgę podtrzymywało dwóch akolitów). Akolita niósł księgę do ołtarza,
subdiakon kładł ją na ołtarzu. Charakterystyczną sprawą było trzymanie księgi przez

płótno – świętości nie można było dotykać gołymi rękami. Taki był zwyczaj dworu
cesarskiego, świadczy o tym również sztuka starochrześcijańska. Wniesienie

ewangeliarza było oddzielone od wejścia papieża. Papieżowi towarzyszyło siedmiu
ceroferariuszy niosących świece i kadzidło, następnie papież całował ewangeliarz i

ołtarz.

Odczytywanie Ewangelii było przywilejem diakona. Diakon całował stopę papieża,

który udzielał mu błogosławieństwa, czyniąc znak krzyża i mówiąc: „Pan niech będzie
w sercu twoim i na twoich wargach”. Diakon udawał się do ołtarza, całował księgę,

unosił w górę i szedł na miejsce odczytywania w towarzystwie dwóch subdiakonów z
kadzielnicą i dwóch akolitów ze świecami (OR I, nr 59). (...).

Subdiakon niósł ewangeliarz na lewym ramieniu, aby diakon mógł otworzyć księgę w
oznaczonym miejscu. Położywszy palec na początku czytania, diakon wstępował do

czytania, a subdiakoni pozostawali przed stopniem ambony. Po odczytaniu Ewangelii
papież mówił: „Pokój tobie” (Pax tibi), następnie wzywał do modlitwy: „Módlmy się”

(Oremus). To wezwanie poprzedzone było „Pan z wami”. Tymczasem zstępując z
ambony, diakon przekazywał ewangeliarz subdiakonowi, od którego uprzednio go

brał, a ten przekazywał ewangeliarz innemu subdiakonowi, który trzymając księgę
przez płótno, podawał ją do ucałowania duchowieństwu wg hierarchii. Ewangeliarz

wkładano do specjalnego futerału i akolita zanosił go do siedziby papieża na
Lateranie.

s. 455

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

FANON

Rodzaj peleryny z cienkiego jedwabiu, część stroju papieskiego w uroczystej

celebracji. Na fanon wkładano paliusz. Durand z Mende określa fanon mianem
sindonu. Wydaje się, że w pewnym okresie papież używał fanonu codziennie. W

inwentarzu Bonifacego VIII (zm. 1295) bowiem odnotowano 36 fanonów.

s. 464

FERULA

Łac. Kij, laska (E. Forcellini, Lexicon totius latinitatis, II, Bol 1965, 463). W Regule

Benedykta (XXX) jest to prosty kij służący do karcenia. Słowo ferula najczęściej
oznacza laskę pasterską używaną przez papieża, zakończoną krzyżem bez korpusu

Chrystusa. Papież używa jej (od X w.) we wszystkich czynnościach, w których biskup
używa pastorału (święcenia, przepowiadanie itp.), ale nie podczas otwarcia „świętych

drzwi” w roku jubileuszowym, gdy posługuje się krzyżem papieskim. Ferula w
wiekach średnich nie była wyłącznym przywilejem papieża, nosili ją także biskupi;

była zakończona krzyżem lub gałką. Papieżowi wręczano ferulę razem z kluczami,
kiedy obejmował bazylikę na Lateranie (zwyczaju zaprzestano w 1585). W Rzymie

uważano ferulę za symbol papieskiej władzy duchowej i czasowej (signum regiminis
spiritualis et coercitionis) – OR XIV, 94; PL 78, 1143. Było to nawiązanie do sceptra

imperialia i „donacji Konstantyna”. Używania feruli zaniechano. Paweł VI nawiązał
do tego zwyczaju na początku swego pontyfikatu (1963).

Ferulę nosił również kardynał pierwszy diakon, w procesji do Jutrzni (Exaudi
Christe), którą sprawował blisko konfesji św. Piotra po kolekcie Mszy koronacyjnej.

Ferula ta była zakończona czerwonym welurem ze złotym frędzlem.

Wicekamerling otrzymywał ferulę (podobną do kardynalskiej) od papieża w obrzędzie

objęcia urzędu. Była ona oznaką jego funkcji.

s. 468

FISTULA

Srebrna rurka z rączką do podawania Komunii pod postacią wina. Zwyczaj taki

powstał w Rzymie (Andrieu, OR I, 111) ze względu na możliwość rozlania przy
przyjmowaniu z kielicha. Fistula stosowana była podczas Komunii papieża i

asystującego mu kardynała diakona.

KANONIZACJA

Oficjalne, uroczyste ogłoszenie przez papieża osiągnięcia szczęścia wiecznego przez
chrześcijanina, który albo oddał życie za wiarę w Chrystusa (męczennik), albo dzięki

heroicznej cnocie dał świadectwo wiary w królestwo niebieskie (AAS 75 [1983] 349).

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

Pierwsze kanonizacje (było ich 20) nie zostały odnotowane w zakresie celebracji

liturgicznej. Po raz pierwszy wspomniano k. Godharda z Hildesheim w 1131: po
zamknięciu procesu odśpiewano Te Deum laudamus. Przy kanonizacji Jana

Gualberta w 1193 odprawiono Mszę św. Następnie doszły inne elementy: kazanie
papieża związane z osobą kanonizowanego, formuła kanonizacji; w XIII i XIV w.

przed Eucharystią pojawił się hymn Veni Creator Spiritus oraz drugie Confiteor z
wymienieniem imienia kanonizowanej osoby.

Najwcześniejsze źródła pełnego przebiegu celebracji przytacza Caeremoniale J.
Stefaneschi. Ten ponownie wydany w 1981 w Brukseli ceremoniał podaje dwa rytuały

kanonizacyjne: krótszy – prawdopodobnie stosowany w latach 1131 – 1230, oraz
poszerzony – z lat 1320 – 1323, który obejmuje: kazanie informujące o przebiegu

procesu, wezwanie do modlitwy, Veni Creator, modlitwę w ciszy, promulgację
kanonizacji, wpisanie osoby kanonizowanej, Confiteor z włączeniem imienia nowego

świętego (świętej), udzielenie odpustu, absolucję, Eucharystię ku czci świętego
(świętej).

Szczególne ceremonie wspomniane są przy okazji kanonizacji Brygidy Szwedzkiej w
1391: pochód ofiarny ze świecami, winem, chlebem i ptakami (poświadczone po raz

pierwszy w historii kanonizacji). Przyjął się zwyczaj wypuszczania na wolność gołębi i
turkawek, by podczas uroczystości fruwały nad uczestnikami. Do dziś nie wyjaśniono

motywów tego zwyczaju. Th. Klauser (Die Liturgie der Heiligsprechung, Bo 1973, 226
– 227) sądzi, że był to znak czystości i pokory. B. Fischer zaś uważa, że chodziło o

„żywe stworzenie przed ołtarzem, wskazujące korzenie eucharystycznej tajemnicy i
świętości” (Die Käguruhs im Hochgebeten. Zum Rolle der Tiere in den jüngsten

Hochgebeten der katolischen Kirche, w: Commune sanctorum, G 1982, 173 – 178,
177).

Współcześnie kanonizacja odbywa się w ramach Eucharystii, rozpoczyna się przed
kolektą; kardynał prefekt prosi Ojca św. o kanonizację, krótko przedstawia

kandydata, następuje Litania do świętych, formuła kanonizacyjna wypowiadana przez
papieża, hymn dziękczynienia Tibi laus Domine, kolekta dnia. W liturgii słowa

proklamuje się Ewangelię także po grecku, w procesji z darami oprócz chleba i wina
przynosi się inne dary, a w Modlitwie eucharystycznej wymienia się imię nowo

kanonizowanej osoby. Jan Paweł II przerwał tradycję kanonizacji w Rzymie;
dokonywał ich w różnych krajach podczas swoich pielgrzymek.

s. 621, 623

KATEDRA

Katedra św. Piotra (cathedra Petri). Jej sens ukazał po raz pierwszy Cyprian w latach
251 – 152 (De unitate, 4). Chrystus przekazał władzę w odniesieniu do Kościoła

Piotrowi, a następnie Apostołom, wskazując na Piotra jako źródło jedności. Piotr
posiada pierwszeństwo w episkopacie. Katedra św. Piotra jest symbolem władzy i jej

źródła dla wszystkich biskupów. Kalendarz liturgiczny zawiera święto Katedry św.
Piotra.

W Rzymie utarło się powiedzenie Petri sedes – katedra Piotra, w kancelarii papieskiej
– sedes apostolica (wyrażenie z rezerwą używane na Wschodzie, gdzie uważa się, że

katedra w Rzymie jest jedną z wielu). Chrześcijanie wschodni nie podzielają też

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

rozumienia roli sedes apostolica w sensie skutecznego kierowania i pewnej kontroli,

akceptują jedynie pierwszeństwo (prymat) honorowe i apelatywne (zachęta).
Stanowisko to wiąże się z inną eklezjologią wschodnią, która identyfikuje siedziby

apostolskie z pięcioma patriarchatami (M. Maccarrone, Apostolicità episcopato e
primato di Petro, R 1976).

W bazylice św. Piotra w Rzymie przechowywany jest (w konfesji Berniniego) tron z
dębowego drewna, ofiarowany w 875 papieżowi Janowi VIII przez Karola Łysego.

Ciekawostką jest plakietka z kości słoniowej, prawdopodobnie z IV w., ofiarowana
Konstantynowi, który z kolei podarował ją papieżowi Sylwestrowi.

s. 638-639

MANDATUM

W liturgii papieskiej obrzęd, w znacznym stopniu zrytualizowany, potwierdzony jest
w pełni w XII w. W XIV w. papież umywał nogi 12 subdiakonom, pozostałe

duchowieństwo śpiewało Nieszpory, następni papież w ciszy umywał nogi ubogim.

s. 871

MANDATUM APOSTOLICUM

Nazwa bulli papieskiej odczytywanej przed ordynacją biskupa czy obrzędem

pobłogosławienia opata.

s. 872

NATALIS PAPAE

Świętowanie rocznicy objęcia posługi biskupa Rzymu (papieża) siega IV w. Było to

nazwiązanie do analogicznego święta obchodzonego każdego roku ku czci cesarza –
natalis imperiii (narodziny cesarstwa).

s. 1029

OŁTARZ UPRZYWILEJOWANY

Uprzywilejowanie oznaczało pierwszeństwo sprawowania Eucharystii przy
określonych ołtarzach. Był to najpierw: 1) dotyczący ołtarzy papieży przywilej

sprawowania Eucharystii przy głównych ołtarzach w bazylikach patriarchalnych.
Przywilej ten pismem apostolskim Peculiare ius (AAS 58 [1966] 119 – 122) został

zmieniony i odniesiony do sprawowania Eucharystii także przez biskupów
przybywających z grupami pielgrzymów.

s. 1100

ORDO DE DILIGENTIA SANCTI PETRI

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

Obrzęd obmycia konfesji św. Piotra: „Ordo qualiter diligentia agitur Romae Ecclesia

sancti Petri”.

Ordo nazywany De diligentia z IX w., zachowany w jednym rękopisie w Monachium

(Kodeks łac. 14510, f. 41r-42v), należał kiedyś do biblioteki klasztoru św. Emmerana
w Ratyzbonie [Regensburg] i tam powstał. Ceremonia odbywała się po Laudes

śpiewanych w Mszy na cześć papieża i cesarza. Pierwsze wezwanie odnosiło się do św.
Emmerana, bezpośrednio po Piotrze, Pawle i Andrzeju.

Obrzęd rozpoczynał się, jak się przypuszcza, po oficjum wieczornym. Obmycie
liturgiczne konfesji nie jest opisane w żadnym innym dokumencie. Dokument nie

mówi, co robił primicerius z kadzielnicą po okadzeniu konfesji. Wydaje się, że
pozostawiał tam kadzielnicę, ponieważ na początku ceremonii zabierano z konfesji

kadzielnicę bez ognia. Oznacza to, że chodziło o kadzielnicę, która pozostawała tam
od ostatniej diligentia. Liber pontificalis Leona III (795 – 816) wspomina o

kadzielnicy umieszczanej przy wyjściu z konfesji w bazylice św. Pawła za Murami.

W Liber Pontificalis Paschalisa I (817 – 824) znajduje się wzmianka o tym, że papież

ten ofiarował bazylice św. Piotra muszlę i gąbkę: „...et concha ad spongia per
nocturnios diligentiis ibidem ex argenteo constituit”.

W XII w. podobny opis podały Ordo kanonika Benedykta i Liber censuum. W IX –
XII w. wprowadzono pewne zmiany w ceremonii, i tak np. papież osobiście usuwał

kadzielnicę, zastępując ją inną. Ceremonia odbywała się w połowie oficjum nocnego, a
nie po Nieszporach, nie mówi się o obmywaniu konfesji ani o uczczeniu dwóch

krzyży. Ceremonia ograniczała się do wymiany ognia w kadzielnicy. Inne wspomniane
w Ordo z IX w. ryty odpadły. Być może odbywało się kilka takich ceremonii, na co

wskazywałoby użycie l. mn.: diligentiae.

s. 1111

PASTORAŁ

Pastorał papieski. Jeśli chodzi o pastorał papieski, papież Innocenty III zauważył, że

Pontifex romanus (papież) nie używa go zarówno z racji historycznych, jak i
mistycznych (PL 217, 796). Rozumiano, że papież nie może otrzymywać władzy od

osób świeckich (król, książę). W rzeczywistości jednak papieże używali pastorału aż
do XII w. Potwierdzają to pieczęcie na bulli papieskiej Klemensa III (1187 – 1191), na

której Chrystus wręcza pastorał papieżowi, oraz inne dokumenty. Pastorał ten miał
inne zakończenie, nie był zgięty jak pastorał biskupi, lecz zakończony w formie krzyża

lub kuli (gałki) – stąd nazwa ferula. W przypadku zakończenia w kształcie greckiej
litery T stosowano nazwę tau lub potens (będący w posiadaniu czegoś). Określenia

ferula odnosi się też to pastorału noszonego przez ceremoniarzy biskupich.

s. 1156

PIERŚCIEŃ W LITURGII

Pierścień rybaka to określenia pierścienia noszonego przez papieża. Pierwsze

wzmianki o tym pierścieniu pochodzą z XIII w.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

s. 1178

ROCZNICE

Należy podkreślić następujące rocznice:

2. Rocznica wyboru i koronacji papieża – Msza in anniversario electionis; przewiduje

się Te Deum laudamus.

s. 1304.

SAKRAMENT ŚWIĘCEŃ (SACRAMENTUM ORDINIS)

III. Święcenia w dawnym obrzędzie rzymskim (Ordines Romani i

sakramentarze z IV – IX w.)

„Ordynacja” papieża podana jest zwięźle (OR XL, Andieru, IV, 287 – 297), uchodzi za

najstarszy opis tej praktyki w Rzymie. Odbywała się w kościele św. Piotra, dokonywał
jej biskup Ostii, asystowali mu biskupi z Albano i Porto. Szczególnym rytem było

nałożenie przez diakona otwartej księgi Ewangelii na głowę elekta (...). W modlitwie
święceń (GrH nr 1018) na określenie papieża występuje słowo praesul – zwierzchnik,

przełożony siedziby apostolskiej i pierwszy z biskupów – primatum sacerdotum;
papież nazwany jest też nauczycielem Kościoła powszechnego. Modlitwę kończy

wręczenie paliusza i pocałunek pokoju.

s. 1412-1413

STATIO – LITURGIA STACYJNA

1. Znaczenia

- celebracja Eucharystii – synaksa eucharystyczna pod przewodnictwem papieża
razem z duchowieństwem Rzymu (od V w.), a także w Jerozolimie i Konstantynopolu.

2. Liturgia stacyjna

W nawiązaniu do Jerozolimy i Konstantynopola, w Rzymie, począwszy od końca IV

w., odbywała się liturgia stacyjna szczególnie w Wielkim Poście. Wierni gromadzili się
w określone dni przy jednym z kościołów zwanym collecta, by udać się do

wyznaczonego miejsca sprawowania liturgii – statio. Po drodze zatrzymywano się
przy innych kościołach. Liturgia stacyjna była naśladowana w miastach biskupich: w

Mediolanie, Rawennie, a w Galii – w Metzu, Tours, Paryżu; w Germanii – w
Augsburgu, Moguncji, Kolonii i innych. Pozostałością praktykowania tej liturgii

każdego dnia w innym kościele jest dziś procesja odbywana w Środę Popielcową z
kościoła św. Anzelma do kościoła św. Sabiny pod przewodnictwem papieża. W Mszale

z 1570 zaznaczona była stacja w Wielkim Poście i w Dni Kwartalnych Modlitw.
Przeniesienie siedziby papieża do Awinionu (XIV w.) spowodowało upadek liturgii

stacyjnej.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

s. 1473, 1475

TIARA

Pozaliturgiczne nakrycie głowy papieża ozdobione trzema koronami, nakładane mu
podczas koronacji, tj. inauguracji posługi papieskiej (samo słowo występuje w Wj 28,

36 – 37; 29, 6).

Tiara pochodzi ze Wschodu, z Frygii i poprzez Egipt i Konstantynopol (papieże

syryjscy) przedostała się na Zachód. Papież Sylwester I odmówił przyjęcia korony
(diadema lub corona) ofiarowanej mu przez cesarza, wolał przyjąć frygium (rodzaj

nakrycia głowy) symbolizujące zmartwychwstanie Chrystusa. Papieże zapożyczyli
tiarę z Bizancjum, naśladując cesarza (imitatio imperii). Najstarsze przedstawienie

tiary widnieje na monecie Sylwestra II (904 – 911). Papieże nosili tiarę i mitrę. Nie
dostrzegano między nimi różnicy do czasów papieża Innocentego III (1198 – 1216).

Dla niego tiara jest symbolem władzy papieża (in signum imperii), a mitra znakiem
funkcji kapłańskiej (in signum sacerdotii). Tiara oznacza pełnię władzy (plenitudo

imperii), ponieważ papież łączy władzę duchową i doczesną; tiara jest także, wg tego
papieża, znakiem zmartwychwstania Chrystusa.

W wiekach średnich synonimami tiary były: corona, regnum. Kiedy dołączono trzecią
koronę, powstała nazwa triregnum. Trzy korony oznaczały władzę: uświęcania,

nauczania, kierowania (funkcje: profetyczna, kapłańska, pasterska). Istniała też
interpretacja trzech koron jako symbolu Kościoła walczącego, cierpiącego i

uwielbionego (zbawionych). Wcześniej stosowano dwie korony. Po reformie
Grzegorza IX (1227 – 1241) mowa jest o diadema duplex dla uwydatnienia duchowej i

świeckiej władzy papieża (podkreślanie władzy – Bonifacy VIII, bulla Unam
sanctam). W IX w. tiara posiadała tylko jedną koronę. W ikonografii XIV i XV w. Bój

Ojciec i Syn Boży ukazywani są jako noszący tiarę, a następnie noszą ją trzy Osoby
Trójcy Świętej. Paweł VI w 1964 zrezygnował z używania tiary i odtąd nie jest ona już

stosowana. Tiara Pawła VI znajduje się w kościele w Waszyngtonie, zakupiona przez
Konferencję Episkopatu w USA.

s. 1591-1592

WACHLARZ

Wachlarz noszony przed władcami, szczególnie na Wschodzie (Egipt, Asyria,
Babilonia), przejęty także na Zachodzie, wykonywany z różnego materiału (jedwab,

strusie pióra, metal), podkreślał autorytet osób sprawujących władzę.

Wachlarz służył w liturgii celom praktycznym, odpędzaniu owadów od Postaci

eucharystycznych. O korzystaniu z wachlarza wspomina też Durand, wachlarz był w
użyciu w XIV w. (OR XIV). Stopniowo rezygnowano jednak ze stosowania wachlarzy,

które stały się ozdobą w czasie uroczystych procesji, gdy papieża niesiono na sedes
gestatoria; wachlarze ustawiano po obu stronach papieskiego tronu podczas

sprawowania przez niego Eucharystii. Paweł VI polecił je wycofać, nadal stosowane są
w liturgii armeńskiej i greckiej.

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

s. 1670

WESTIARIUSZ

Określenie osoby odpowiedzialnej za przechowywanie szat dostojników kościelnych i
świeckich, również w zakonach. W vestiarium przechowywano szaty papieskie oraz

biskupie (cymilia episcopi: Liber pontificalis, I, 328), Duchesne) i naczynia
liturgiczne. Do obowiązków westiariusza należało dostarczenie ewangeliarza, naczyń i

szat do celebracji Mszy. Westiariusz jechał na koniu w bezpośredniej bliskości
papieża. Dotychczas znane jest imię tylko jednego westiariusza – Baiolusa (za papieża

Hadriana I było czterech westiariuszy).

s. 1672

Z POMOCĄ ŁASKI BOŻEJ

Auxiliante Domino. Formuła rozpoczynająca przemówienie papieża przed

udzieleniem świeceń diakonatu i prezbiteratu. Podaje ją GeV nr 141. Formuła
odwoływała się także do Jezusa Chrystusa Zbawiciela. Zawierałą imię święconego

oraz miejsce wspólnoty, dla której był święcony (titulus). Sobór Chalcedoński (kan. 6)
zabraniał święceń absolutnych, tj. bez przeznaczenia do określonej wspólnoty czy

obowiązków duszpasterskich. Formułę kończyło wezwanie o ujawnienie zarzutów,
gdyby ktoś był przeciwny kandydatowi. Pierwsza część formuły stosowana jest do

dziś, a mianowicie: „Z pomocą Pana Boga i Zbawiciela naszego Jezusa Chrystusa
wybieramy tych naszych braci na urząd diakona (prezbitera)”. Formułę Auxiliante

uważa P. M. Gy (Les anciennes prières d’ordination) za odpowiadającą słynnej
biazntyjskiej: He theia charis – łaska Boża.

s. 1716

ZŁOTA RÓŻA

Róża niesiona przez papieża w procesji do kościoła stacyjnego św. Krzyża
Jerozolimskiego w 4 niedzielę Wielkiego Postu (połowa czasu postnego), zwaną

laetare. Początkowo był to żywy kwiat, następnie ze złota, jeszcze później wypełniony
balsamem. Papież Innocenty III (1198 – 1216) podkreślał, że całe oficjum tego dnia

jest przeniknięte radością, wręcz przeładowane szczęściem, które symbolizuje kwiat.
Róża mocniej niż inne kwiaty „raduje kolorem, odświeża zapachem, wzmacnia

smakiem” (PL 217, 393).

Pobłogosławienie róży odbywało się w sposób uroczysty. Stosowano szaty koloru róży,

okadzano róże w trakcie recytowania odpowiednich modlitw. Zwyczaj ten został
przejęty z Bizancjum, gdzie był praktykowany w celu uczczenia krzyża w połowie

Wielkiego Postu, lub ze zwyczajów ludowych związanych z wiosną.

Dawny zwyczaj, po raz pierwszy wspomniany za papieża Leona IX, który łączy różę z

uczczeniem krzyża Chrystusowego (1049), opisał Canonicus Benedykt od św. Piotra.
Jego zdaniem papież w homilii objaśniał znaczenie róży, ukazywał ją zebranym.

Papież przekazywał różę prefektowi miasta lub innej zasłużonej osobistości albo

caeremonialeromanum.com

caeremonialeromanum.com

miastu (np. Wenecja) czy bazylice rzymskiej. Wreszcie utarł się zwyczaj

przekazywania róży regentkom (stąd niemiecka nazwa Tugendrose – róża cnoty).
Ostanią była Elena z Italii (Pius XI w 1937). W 1953 przekazano różę bazylice w Goa;

Paweł VI w 1965 przekazał różę bazylice Najświętszej Maryi Panny Fatimskiej dla
wspomnienia oddania świata Niepokalanemu Sercu Najświętszej Maryi Panny; Jan

Paweł II przekazał róże niektórym sanktuariom maryjnym.

s. 1734

ZMIESZANIE ŚWIĘTYCH POSTACI W MSZY RZYMSKIEJ (COMMIXTIO)

W Mszy papieskiej jeszcze w VIII w. papież wkładał sancta, tj. Hostię zachowaną z

poprzedniej Mszy, tę partykułę ukazywano mu przy wejściu do bazyliki. Ten gest miał
wyrażać kontynuację Eucharystii. Praktyka z sancta została zaniechana.

s. 1735

---

ks. Bogusław Nadolski, Leksykon liturgii, Poznań 2006.

caeremonialeromanum.com