18

P R A C A P R Z E G L Ą D O W A

www.suicydologia.viamedica.pl

Krzysztof Rosa

1

,

Agnieszka Gmitrowicz

2

1

Zakład Socjologii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Łodzi

2

Klinika Psychiatrii Młodzieżowej Katedry Psychiatrii Uniwersytetu Medycznego w Łodzi

Regionalny Program Zapobiegania
Samobójstwom Młodzieży
Część I. Charakterystyka populacji
regionu łódzkiego

A Regional Youth Suicide Prevention Program.
Part I. Population characteristics in the Lodz region

Streszczenie

Dwa kolejne artykuły przedstawiają założenia i realizację pierwszego w Polsce Regionalnego Programu Zapo-

biegania Samobójstwom Młodzieży. Pierwsza część zawiera: uzasadnienie podjęcia prac nad programem,

podstawowe pojęcia i definicje w nim używane, charakterystykę wybranych cech populacji regionu łódzkiego,

skalę zachowań samobójczych młodzieży w regionie oraz społeczne czynniki ryzyka zachowań samobójczych.

Drugie opracowanie opisuje kliniczne czynniki ryzyka zachowań samobójczych wśród młodzieży w per-

spektywie programu prewencyjnego.

Suicydologia 2007; 3: 18–28

słowa kluczowe:

słowa kluczowe:

słowa kluczowe:

słowa kluczowe:

słowa kluczowe: młodzież, zachowania samobójcze, program prewencji samobójstw

Abstract

The authors present assumptions and development of a Regional Youth Suicide Prevention Program, the first

of this kind in Poland. In Part I the rationale for the program development is outlined, together with basic terms

and definitions used. Moreover, selected characteristics of the population in the Lodz region, the range of

suicidal behaviours among youths, as well as social risk factors of suicidal behaviours are described.

In Part II clinical risk factors of suicidal behaviours among youth are characterized from the perspective of

the suicide prevention program development.

Suicydologia 2007; 3: 18–28

key words:

key words:

key words:

key words:

key words: youth, suicidal behaviours, suicide prevention program

Zawartość programu

Część I

1. Wprowadzenie
2. Pojęcia i definicje używane w Programie
3. Charakterystyka wybranych cech populacji regionu łódzkiego

Adres do korespondencji:

dr Krzysztof Rosa
Zakład Socjologii,
Uniwersytet Medyczny w Łodzi
ul. Lindleya 6, 90–131 Łódź
tel. kom.: 603 073 479
e-mail: [e-mail]

Suicydologia, tom 3, nr 1, 18–22
Copyright © 2007 Polskie
Towarzystwo Suicydologiczne
ISSN 1895–3786
www.suicydologia.viamedica.pl

19

www.suicydologia.viamedica.pl

P R A C A P R Z E G L Ą D O W A

4. Skala zachowań samobójczych w regionie łódzkim

1

5. Społeczne czynniki ryzyka zachowań samobójczych w regionie łódzkim

2

Część II

1. Uzasadnienie badań klinicznych młodzieży z zachowaniami samobójczymi
2. Czynniki ryzyka zachowań samobójczych w populacji młodzieży hospitalizowanej psychiatrycznie w regionie

łódzkim w latach 2002–2007

3

3. Kliniczne czynniki ryzyka zachowań samobójczych w badanych populacjach młodzieży łódzkich szkół ponad-

podstawowych w latach 2002–2006

4

4. Główne założenia programu zapobiegania samobójstwom
5. Realizacja programu w 2007 roku
6. Aneks: Konspekt programu edukacyjno-profilaktycznego

1

Badanie zrealizowano w ramach działalności statutowej Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi, IMP, 13.1/2000–2002

2

Badanie zrealizowano w ramach działalności statutowej Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi, IMP, 13.1/2003–2004

3

Etap badań 2005–2006 został zrealizowany w ramach badań własnych UM w Łodzi, nr 502–11–398

4

Etap badań 2006–2007 został zrealizowany w ramach badań własnych UM w Łodzi, nr 502–11–398

Wstęp

Zachowania samobójcze młodzieży (myśli samobójcze, pró-
by samobójcze, samobójstwa dokonane) odzwierciedlają
ogólne problemy zdrowia publicznego tej grupy społecznej.
W latach 1960–1990 w wielu krajach świata (np. w Stanach
Zjednoczonych, Australii) nastąpił relatywnie największy
(3-krotny) wzrost liczby samobójstw wśród osób w grupie
wiekowej 15–24 lat. W Polsce wzrost liczby samobójstw
(o 30%) w grupie wiekowej poniżej 19. roku życia odno-
towano w okresie późniejszym (lata 1990–2000), kiedy
w innych krajach wdrażano już programy zapobiegawcze.
Pierwszym krajem w Europie, w którym zrealizowano na-
rodowy program zapobiegania samobójstwom we wszyst-
kich czterech fazach (faza badawczo-diagnostyczna, opra-
cowanie strategii, wdrożenie i ewaluacja) oraz osiągnię-
to przewidywaną redukcję współczynnika samobójstw
o ponad 30%, była Finlandia.

W naszym kraju w latach

2000–2006 rocznie śmiercią samobójczą zginęło od 261
(w 2006 r.) do 396 (w 2002 r.) osób w wieku 15–19 lat, co
stanowiło 4,5–6,7% wszystkich przypadków samobójstw.
W 1999 roku Światowa Organizacja Zdrowia (WHO,
World Health Organization) zainicjowała program do-
kładnego monitoringu wzorów zachowań samobójczych
i czynników warunkujących ich występowanie w różnych
populacjach oraz standardów pomocy medycznej i nie-
medycznej świadczonej niedoszłym samobójcom w róż-
nych krajach. Program badawczy SUPRE-MISS (Suici-
de Prevention — Multisite Intervention Study on Suicidal
Behaviours) miał w założeniu dostarczyć danych empi-
rycznych, które zostaną wykorzystane do tworzenia pro-
gramów profilaktycznych i prewencyjnych. Polską wer-
sję tego projektu zrealizowano w Instytucie Medycyny
Pracy w Łodzi w latach 2003–2004 [1, 2].

Problem profilaktyki samobójstw zazwyczaj ujmuje się
w szerszą formułę promocji zdrowia oraz zapobiegania
występowaniu zaburzeń psychicznych. Mimo licznych
deklaracji intencji i zapisów w różnych programach i stra-
tegiach dotyczących kształtowania polityki zdrowotnej
na poziomie krajowym i lokalnym (np. Narodowy Pro-
gram Zdrowia 1996–2005, Wojewódzki Plan Zdrowot-
ny na rok 2005 dla Regionu Łódzkiego) Polska cały czas
jako jeden z nielicznych krajów europejskich nie ma
narodowej strategii/programu zapobiegania zachowa-
niom samobójczym. Być może pewne nadzieje należy
wiązać z realizacją jednego z celów strategicznych (cel
4) Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007–2015,
który brzmi „Zapobieganie zaburzeniom psychicznym
przez działania promocyjno-prewencyjne”. Do oczekiwa-
nych efektów realizacji tego celu należą między innymi:
— „zmniejszenie występowania zaburzeń psychicznych

w latach 2007–2015, w tym liczby samobójstw”;

— „zmniejszenie liczby osób z dyskomfortem psychicz-

nym, a zwłaszcza z objawami lękowymi, depresyjny-
mi, reakcjami kryzysowymi, myślami samobójczymi”;

— „promowanie zdrowia psychicznego poprzez dostar-

czanie wiedzy i umiejętności potrzebnych do prawi-
dłowego psychospołecznego rozwoju dzieci i mło-
dzieży, kształtowanie zachowań korzystnych dla
zdrowia psychicznego” [3].

Niestety, cele formułowane na poziomie krajowym nie
znajdują żadnego odzwierciedlenia w działaniach na po-
ziomie lokalnym. W założeniach Programu Wojewódz-
kiego — Strategia Polityki Zdrowotnej Województwa
Łódzkiego na lata 2006–2015 przygotowanego przez
Urząd Wojewódzki w Łodzi nie ma żadnego zapisu od-
noszącego się do podejmowania działań na rzecz ogra-
niczania zachowań samobójczych w regionie.

20

SUICYDOLOGIA

2007, tom 3, nr 1

www.suicydologia.viamedica.pl

Ponieważ działania takie, podejmowane zwłaszcza wo-
bec młodzieży (uznanej przez suicydologów za grupę
ryzyka), należą do najważniejszych celów wszystkich pro-
gramów prewencyjnych i profilaktycznych, realizowany
po raz pierwszy w Polsce Regionalny Program Zapobie-
gania Samobójstwom Młodzieży stwarza możliwość
wypełnienia luki w tym obszarze promocji zdrowia psy-
chicznego. Mając świadomość zagrożeń wynikających
z odraczania wprowadzania działań na rzecz rozwiązania
problemu i oczekiwania na zmiany systemowe, autorzy
niniejszej pracy podjęli próbę stworzenia w regionie
łódzkim strategii zapobiegania zachowaniom samobój-
czymi, wykorzystując wyniki badań własnych, prowadzo-
nych od 1995 do końca pierwszego półrocza 2007 roku.

Pojęcia i definicje

Poniższe definicje podano za WHO; stosuje się je w wie-
loośrodkowych badaniach WHO/EURO — SUPRE-
-MISS:
— myśli samobójcze — fantazje, wyobrażenia i prze-
myślenia na temat samobójstwa, a także życzenia i im-
pulsy do jego podjęcia;
— próba samobójcza (attempt suicide, deliberate self-
-harm, parasuicide) — działania podjęte bez tragiczne-
go zakończenia życia, w których jednostka rozważa: za-
początkowanie nietypowego zachowania, bez udziału
osób drugich, mogącego doprowadzić do samouszkodze-
nia albo na przykład przyjęcie substancji w dawce więk-
szej niż terapeutyczna (ewentualnie terapeutycznej)
w celu osiągnięcia zmiany poprzez aktualne lub oczeki-
wane fizyczne konsekwencje [4];
— proces samobójczy — narastanie zagrożenia popeł-
nienia samobójstwa: od poważnych myśli samobójczych
do podjęcia próby samobójczej (jednej lub wielokrot-
nej), ewentualnie dokonanego samobójstwa; proces ten
ma swoją dynamikę (początek, różne fazy rozwoju,
określony czas trwania);
— zachowania samobójcze — myśli samobójcze, próba
samobójcza, samobójstwo dokonane;
— samobójstwo dokonane — przemyślane, zamierzone
działanie zagrażające życiu jednostki, podjęte samodziel-
nie, którego następstwem jest śmierć;
— prewencja samobójstw — zespół działań, które mogą
zmniejszyć liczbę zachowań samobójczych, śmiertelność
i konsekwencje (skutki) społeczne, zdrowotne i ekono-
miczne związane z zachowaniami samobójczymi.
Istnieją różne typy prewencji: indywidualna, rodzinna,
w szkole, w miejscu pracy, w różnych organizacjach spo-
łecznych, w otoczeniu ofiary, dla terapeutów.
Wyróżnia się 3 poziomy interwencji:
— w zakresie zdrowia publicznego — promowanie zdro-
wego stylu życia, pogłębianie wiedzy na temat uwarun-
kowań samobójstw czy tego, gdzie można szukać po-
mocy, przez informowanie w publikacjach książkowych

(poradnikach), prasie i mediach elektronicznych (TV,
Internet, radio). To strategia adresowana do całego spo-
łeczeństwa;
— w zakresie opieki zdrowotnej — poprawa diagnosty-
ki zaburzeń psychicznych, zwłaszcza depresyjnych, do-
stępności leczenia — strategia pośrednia, niespecyficz-
na, redukująca sytuacje kryzysowe;
— strategia specyficzna adresowana do jednostki z za-
chowaniami samobójczymi — usuwanie czynników mo-
gących się bezpośrednio przyczyniać do zwiększonego
zagrożenia jednostki samobójstwem przez pomoc psy-
chospołeczną oraz kryzysowe interwencje psychologicz-
ne i psychiatryczne.

Charakterystyka populacji regionu łódzkiego

Województwo łódzkie zajmuje obszar o powierzchni
182 219 km

2

, składa się z 21 powiatów, 3 miast na pra-

wach powiatu i 177 gmin. Na koniec trzeciego kwar-
tału 2007 roku liczba osób województwa liczyła 2 559
187 [5]. Średnia gęstość zaludnienia wynosi 141 osób/
/km

2

. Większość osób mieszka w miastach — 64,4%

(1 649 665), z czego w samej Łodzi mieszkają
775 234 osoby, na terenach wiejskich zamieszkuje
35,6% ogółu ludności (909 522 osoby). Kobiety sta-
nowią 52,4% ogółu osób województwa (1 341 304 oso-
by), mężczyźni — 47,6% (1 217 883 osoby). Wskaź-
nik rozwodów w regionie w 2006 roku wynosił 1,9 na
1000 osób i był nieco wyższy niż w całej Polsce (2,1).
Stopa bezrobocia w całym województwie na koniec paź-
dziernika 2007 roku wynosiła 11,4% i bardzo nieznacz-
nie przekraczała poziom krajowy (11,3%).
Prezentowany program obejmuje młodzież w wieku
13–19 lat. W regionie łódzkim było 232 971 osób w tej
kategorii wiekowej (dane na koniec 2006 r.), większość
(51,1%) to dziewczęta — 119 101 osób, chłopców było
113 870 (48,9%). Prawie 60% tej populacji mieszkało
w miastach — 139 417 osób (59,9%), pozostali na te-
renach wiejskich — 93 554 osoby (40,1%). Osób w wie-
ku 13–16 lat było 128 903, nieco starszych (17–19 lat)
— 104 068.
W województwie łódzkim jest 837 szkół podstawowych,
363 gimnazja, 78 zasadnicze szkoły zawodowe, 127 śred-
nich szkół zawodowych i 169 liceów ogólnokształcących
(dane nie dotyczą szkół specjalnych, szkół dla osób nie-
pełnosprawnych i dorosłych).

Skala zachowań samobójczych
w regionie łódzkim

Prezentowane w tej części tekstu dane pochodzą z 3 źródeł:
— badań własnych autorów;
— danych statystycznych dwóch placówek służby zdrowia,
w których są hospitalizowane osoby po próbach samobój-

21

Krzysztof Rosa, Agnieszka Gmitrowicz, Regionalny Program Zapobiegania Samobójstwom Młodzieży

www.suicydologia.viamedica.pl

czych (Klinika Ostrych Zatruć Instytutu Medycyny Pracy
w Łodzi, Klinika Psychiatrii Młodzieżowej Uniwersytetu Me-
dycznego w Łodzi), w których pracują/pracowali autorzy;
— danych Komendy Wojewódzkiej Policji w Łodzi.
Według badań autorów skala występowania myśli samo-
bójczych w regionie wynosi od 14,1% (co stanowiło blisko
27 tys. osób w kategorii wiekowej 15–19 lat w 2004 roku,
spośród których 10,3% deklarowało ich występowanie
w roku poprzedzającym badanie — projekt SUPRE-MISS)
do 31,8% w populacji uczniów szkół dziennych, ponad-
podstawowych w wieku 14–21 lat z terenu Łodzi [1, 6].
Dane dotyczące liczby prób samobójczych podejmowa-
nych przez młodzież pochodzą z badań autorów i da-
nych dwóch wyżej wymienionych klinik. Należy jedno-
cześnie zaznaczyć, że podane wielkości są wycinkowe
i nie odzwierciedlają rzeczywistej skali zjawiska. Po
pierwsze, w badaniach kwestionariuszowych dotyczą-
cych tak drażliwych kwestii zawsze pewien procent re-
spondentów uchyla się od udzielenia prawdziwej od-
powiedzi, po drugie, dane z placówek służby zdrowia
dotyczą tylko osób, które po próbie popełnienia sa-
mobójstwa były hospitalizowane w tych klinikach (np.
w Klinice Ostrych Zatruć są leczone osoby tylko po
zatruciach różnymi środkami, czyli dane dotyczą nie-
doszłych samobójców po zatruciach lekami, grzybami,
narkotykami, alkoholem, nie obejmują więc tych osób,
które trafiły na oddziały urazowe, internistyczne czy
do innych placówek służby zdrowia w regionie po do-
konaniu próby samobójczej innymi metodami, jak na
przykład skok z wysokości, podcięcie żył czy próba uto-
pienia lub powieszenia się).
Z badań kwestionariuszowych wynika, że w regionie
łódzkim próby samobójcze podejmuje od 3,8% (pro-
jekt SUPRE-MISS, przeprowadzony w 2004 roku,
obejmujący 7300 osób w wieku 15–19 lat) do 7,3% mło-
dzieży (w wieku 14–21 lat) [1, 6]. W Klinice Ostrych
Zatruć Instytutu Medycyny Pracy w Łodzi w latach
2000–2006 hospitalizowano rocznie 37–111 osób
w wieku 15–19 lat po samobójczych zatruciach różny-
mi substancjami, co stanowiło 6,3%–19,9% leczonych
tam niedoszłych samobójców.
Informacje dotyczące zgonów samobójczych młodzie-
ży w regionie łódzkim pochodzą z Komendy Wojewódz-
kiej Policji w Łodzi. Niestety, obejmują tylko lata 2006
i 2007. W 2006 roku w województwie łódzkim śmiercią
samobójczą zginęło 6 osób (w 2007 — 8 osób) w wieku
15–19 lat, co stanowi 1,9% wszystkich samobójstw
w regionie. Dla porównania, w Polsce w tej kategorii wieko-
wej odsetek samobójstw wynosił 4,5%, był więc ponad 2-
krotnie wyższy. Zestawienie współczynników samobójstw
na 100 tysięcy osób potwierdza tę różnicę; dla Polski
współczynnik ten wynosi 9,4/100 tysięcy (dla osób w wie-
ku 15–19 lat), a dla regionu łódzkiego — 3,5/100 tysięcy.
Są to dane policyjne, które znacznie różnią się od danych
Głównego Urzędu Statystycznego (GUS) zbieranych na
podstawie lekarskich kart zgonów.

Społeczne czynniki ryzyka
zachowań samobójczych młodzieży
w regionie łódzkim

Przed wdrożeniem każdego programu odbywa się faza
badawcza oceniająca problematykę samobójstw w od-
niesieniu do wzorów zachowań samobójczych (np. naj-
częściej stosowanych metod), różnych kategorii czyn-
ników ryzyka, z uwzględnieniem lokalnej specyfiki.
Wśród czynników ryzyka zachowań samobójczych mło-
dzieży wyróżnia się następujące ich kategorie: demo-
graficzne (płeć, wiek, stan cywilny, kategorie społecz-
no-zawodowe, status społeczny, rasa, miejsce zamiesz-
kania), społeczno-ekonomiczne (sytuacja rodzinna,
szkolna, funkcjonowanie w grupie rówieśniczej, sytu-
acja materialna), psychologiczne (cechy osobowości,
postawy, poziom funkcjonowania psychospołecznego,
sposoby radzenia sobie, obecność stresorów), choro-
bowe (w tym somatyczne i psychiatryczne) oraz biolo-
giczne (neurochemiczne i genetyczne). Ich identyfika-
cja i aktualizacja warunkują skuteczność programów
zapobiegających samobójstwom — pozwalają zidenty-
fikować grupy ryzyka. Dla zachowań samobójczych cha-
rakterystyczne jest wzajemne oddziaływanie i współ-
występowanie różnych kategorii czynników, które na
poziomie jednostkowym tworzą specyficzny syndrom
suicydalny.
Prezentowane czynniki ryzyka pochodzą z badań suicy-
dologicznych przeprowadzonych przez autorów [7–9].
Do czynników społeczno-demograficznych należą:
— płeć (próby samobójcze częściej podejmują dziew-

częta, śmiercią samobójczą częściej giną chłopcy);

— środowisko zamieszkania — miasto;
— sytuacja rodzinna: zaburzona struktura rodziny;
— konflikty interpersonalne;
— zaburzone funkcjonowanie w rolach społecznych:

ucznia — powtarzanie klasy, nieusprawiedliwione
nieobecności, niesprawiedliwe ocenianie przez na-
uczycieli; dziecka — ucieczki z domu; w grupie ró-
wieśniczej — trudności w nawiązywaniu kontaktów,
negatywne ocenianie przez rówieśników;

— funkcjonowanie w środowiskach, gdzie często wystę-

pują zachowania ryzykowne i dewiacyjne — naduży-
wanie alkoholu, narkotyków, konflikty z prawem, za-
chowania samobójcze, w tym próby samobójcze i sa-
mobójstwa dokonane.

Wśród krytycznych wydarzeń życiowych można wy-
mienić:
— rozwód/separacja rodziców;
— śmierć rodzica;
— samobójczą śmierć rodzica lub innej bliskiej osoby;
— próbę samobójczą rodzica lub innej bliskiej osoby.

Omówienie istotnych kategorii czynników ryzyka za-

chowań samobójczych wśród młodzieży w regionie łódz-
kim oraz założenia i sposób realizacji programu przed-
stawiono w drugiej części tekstu.

22

SUICYDOLOGIA

2007, tom 3, nr 1

www.suicydologia.viamedica.pl

Piśmiennictwo

1.

Rosa K., Merecz D. Międzynarodowy Program Badań nad Za-
chowaniami Samobójczymi — SUPRE-MISS. Suicydologia 2005;
1: 92–97.

2.

Merecz D., Rosa K., Sobala W. Myśli i próby samobójcze. Mode-
lowanie zależności pomiędzy czynnikami ryzyka. Suicydologia
2006; 2: 76–87.

3.

Narodowy Program Zdrowia. www.mz.gov.pl.

4.

10. Rewizja Międzynarodowej Statystycznej Klasyfikacji Chorób
i Problemów Zdrowotnych: ICD 10.

5.

Wojewódzki Urząd Statystyczny w Łodzi. www.stat.gov.pl/urze-
dy/lodz/

6.

Gmitrowicz A., Dubla W. Zachowania samobójcze w reprezenta-
tywnej grupie młodzieży z terenu Łodzi. Psychiatria i Psychologia
Kliniczna Dzieci i Młodzieży 2001; 3: 236–243.

7.

Rosa K. Młodzież podejmująca próby samobójcze. Charaktery-
styka socjologiczna. Przegl. Lek. 2007; 1: 24–30.

8.

Rosa K. Próby samobójcze. Charakterystyka socjologiczna. Ofi-
cyna Wydawnicza Instytutu Medycyny Pracy, Łódź 1996.

9.

Rosa K., Gmitrowicz A. Dynamika zmian czynników społeczno-
demograficznych i psychologicznych u młodocianych po pró-
bach samobójczych. Post. Psych. i Neurol. 1999; 8: 465–470.