Współczesne metody myślenia

11. Przykład zastosowania metod semantycznych..................................................................................... 36
A. Tarski: Pojęcie zdania prawdziwego w języku potocznym

IV. METODA AKSJOMATYCZNA

12. Uwagi ogólne ....................................................................................................................................... 39
Struktura poznawania pośredniego - Prawo i reguła - Dwie podstawowe formy wnioskowania -
Niezawodne i zawodne reguły wnioskowania – Historyczne uwagi wstępne - Plan prezentacji

13. System aksjomatyczny ......................................................................................................................... 41
Wstępne pojęcie systemu aksjomatycznego - Budowa aksjomatycznego systemu zdań – Wymagania
dotyczące systemu aksjomatycznego - System konstytucyjny – Dedukcja progresywna i regresywna

14. Logika matematyczna .......................................................................................................................... 43
Znaczenie metodologiczne - Historia logiki matematycznej - Istotne rysy logiki matematycznej - Udział
logiki matematycznej w pozalogicznych systemach aksjomatycznych - Względność systemów logicznych
- Implikacja i wyprowadzalność

15. Definicja i tworzenie pojęć .................................................................................................................. 46
Podstawowe typy definicji - Typy definicji syntaktycznych - Definicja za pomocą systemu
aksjomatycznego - Definicje semantyczne - Definicje realne

16. Przykład zastosowania metody aksjomatycznej................................................................................... 49
Aksjomatyzacja logiki zdań Hilberta-Ackermanna

V. METODY REDUKCYJNE

17. Uwagi ogólne ....................................................................................................................................... 53
Historyczne uwagi wstępne - Pojęcie i podział redukcji - Redukcja regresywna i pojęcie wyjaśniania -
Weryfikacja - Nauki redukcyjne

18. Struktura nauk przyrodniczych ............................................................................................................ 56
Zdania obserwacyjne - Postęp w naukach przyrodniczych - Weryfikacja – Doświadczenie i myślenie -
Schematyczna ilustracja - Teoria Kopernika – Przykłady weryfikacji

19. Typy zdań wyjaśniających ................................................................................................................... 59
Wprowadzenie - Typy warunków - Wyjaśnianie kauzalne i teleologiczne – Prawa funkcjonalne - Prawa
statystyczne

20. Indukcja................................................................................................................................................ 61
Indukcja autentyczna i nieautentyczna - Podział indukcji - Metody Milla – Założenia metod Milla -
Indukcja i system - Reguła prostoty - Streszczenie. Interpretacje filozoficzne

21. Prawdopodobieństwo i statystyka ........................................................................................................ 65
Dwa znaczenia słowa “prawdopodobieństwo” - Statystyka - Wzajemna zależność fenomenów - Tablice
korelacyjne - Korelacja i prawdopodobieństwo

22. Metoda historyczna .............................................................................................................................. 67
Nauki przyrodnicze i historia - Punkt wyjścia - Wybór - Interpretacja - Krytyka historyczna - Wyjaśnianie
historyczne - Uwagi końcowe

Przedmowa

Książeczka ta jest próbą przedstawienia w bardzo elementarny sposób najważniejszych ogólnych - tzn.

używanych w wielu dziedzinach - metod myślenia, zgodnie z poglądami dzisiejszych metodologów.

Aby uniknąć nieporozumień, korzystne będzie nieco bliższe wyjaśnienie wszystkich wymienionych wyżej

ograniczeń.

1. Chodzi tu o metody myślenia; książka ta należy do dziedziny ogólnej metodologii, a więc tej części logiki,

która dotyczy zastosowania praw logicznych do praktyki myślenia. Należy zauważyć, że została ona napisana
przez logika, stąd też prawdopodobnie bierze się pewna jej jednostronność: szczególne podkreślenie tego, co
logiczne w omawianych metodach. Co prawda, wydaje się, że akurat to, co logiczne jest decydujące w
metodologii.

2. Książka ta zawiera tylko rzeczy bardzo elementarne. Tak ważne teorie, jak np. teoria

prawdopodobieństwa lub szczegóły metody historycznej zostały albo zupełnie nie uwzględnione, albo tylko
zarysowane. Było to jednak konieczne, aby na tych niewielu stronach móc powiedzieć to, co istotne. Wyłączone
zostało szczególnie wszystko, co zakładałoby jakąkolwiek znajomość matematyki - z wyjątkiem zupełnie
prostych operacji rachunkowych - i logiki matematycznej. Tak samo, aby tekst uczynić lepiej zrozumiałym dla
laika, zrezygnowano częściowo z fachowej terminologii.

3. Pomimo dogmatycznej formy książka ta jest referatem. Autor nie bierze osobiście żadnej

odpowiedzialności za reguły i uzasadnienia, które opisuje. Gdyby pisał metodologię systematycznie, wypadłaby
ona być może całkowicie inaczej niż treść tej książki.

4. Poglądy tutaj referowane są poglądami metodologów, nie zaś samych naukowców. W tej mierze jest to

zatem książka o współczesnej filozofii. Jednakże słowo “filozofia” musi być tutaj rozumiane w bardzo wąskim i
niepotocznym sensie, ponieważ prawdziwie filozoficzne pytania, np. te, które dotyczą natury logiki lub podstaw
indukcji zostały prawie całkowicie pominięte. Książka omawia wyłącznie metody, nie zaś ich interpretacje i
ostateczne uzasadnienia.

I. WPROWADZENIE

1. Terminologia

Aby jednoznacznie zreferować treść współczesnych teorii metodologicznych, musimy posłużyć się

dokładnie w nich ustaloną terminologią. Z tego powodu właściwy wykład należy poprzedzić kilkoma
ustaleniami terminologicznymi. Nie zamierzamy przy tym podawać żadnych twierdzeń, lecz reguły używania
pewnych słów i zwrotów. Reguły te będą nieraz przybierały formę zdań, które mogłyby być rozumiane jako
twierdzenia o rzeczach; chodzi tutaj jednak tylko o wyjaśnienia, jak w tej książce rozumiemy odpowiednie
słowa.

Ogólnie rzecz biorąc, nasza terminologia należy do wspólnego dobra filozofów, jednak pewne wyrażenia

używane są przez różnych myślicieli w różnym sensie. W takich wypadkach trzeba było wybrać jedno
znaczenie i w tym sensie to, co tu przedstawiamy, jest konwencjonalne: mówimy, że to a to wyrażenie
rozumiemy w ten a ten sposób.

Terminologia ontologiczna. Świat składa się z rzeczy (substancji), np. gór, roślin, ludzi itd., które określone

są przez różne cechy - np. barwy, kształty, dyspozycje - i wzajemnie połączone różnorakimi relacjami. Ogólną
nazwą filozoficzną dla wszystkiego, co jest i co może być, jest “byt”: zgodnie z tym tak samo rzeczy, jak cechy
i relacje nazywane są “bytami”. W każdym bycie można odróżnić dwa aspekty lub momenty: to, czym [was] on
jest - a więc jego istotę, jego “co” [Washeit], uposażenie treściowe [Sosein], jego esencję - oraz moment, który
polega na tym, że byt jest - jego istnienie, egzystencję.

Gdy pewien byt jest taki a taki - np. jeśli pewna rzecz jest czerwona albo pewna geometryczna figura

posiada dwa razy większą powierzchnię niż inna - mamy do czynienia z pewnym stanem rzeczy [Sachverchalt]:
przedmiot (tutaj w najogólniejszym sensie, a więc jako byt) ma się tak a tak, tzn. jest taki a taki.

Stany rzeczy nie są od siebie niezależne. Przeciwnie, często jest tak, że jeśli pewien stan rzeczy istnieje,

wtedy istnieje także inny. Świat może być pomyślany jako układ stanów rzeczy. Rzeczywiście, sam w sobie jest
on kolosalnym, w najwyższym stopniu skomplikowanym stanem rzeczy, w którym wszystko, co jest i co może
być, połączone jest nieskończoną siecią stosunków ze wszystkim innym.

Oczywiście, nie twierdzi się, że nie byłoby możliwe pomnożenie lub redukcja wymienionych kategorii.

Faktycznie w dziejach filozofii twierdzono czasem np., że nie ma żadnych rzeczy, lecz tylko cechy lub relacje;
inni myśliciele nauczali, iż istnieje tylko jedna jedyna rzecz. Nie brakuje także takich, którzy sprowadzają
wszystko do wielości rzeczy. Listę tego typu doktryn można byłoby dowolnie dalej prowadzić, jednakże z
metodologicznego punktu widzenia spory te są prawie bez znaczenia. “Głębsza” analiza dozwala być może na
jedną z wymienionych redukcji, lecz w praktyce naukowej stale używa się wszystkich tych kategorii.
Uderzające jest też, iż w odniesieniu do tych kategorii wśród czołowych myślicieli naszego kręgu kulturowego
odnajdujemy daleko idącą zgodność: Platon, Arystoteles, Plotyn, Augustyn, Tomasz, Spinoza, Leibniz, Kant,
Hegel, Hussler, Whitehead, używają wszyscy języka, w którym występują nazwy dla naszych kategorii,
niezależnie od tego, jak rozumieją świat “sam w sobie”.

Terminologia psychologiczna. Metodologia ma do czynienia z wiedzą. Czym ta wiedza jest, to trudne i

wielce sporne pytanie. Tutaj chcemy tylko opisać sens, który temu słowu nadajemy.

(1) Traktujemy wiedzę jako coś psychicznego, a więc jako coś, co można odnaleźć w duszy i tylko w niej;

chcemy także ograniczyć wiedzę do wiedzy ludzkiej. Nie ujmujemy jej w sensie aktu, a więc pewnego procesu,
lecz w sensie cechy. Dokładniej powiedziawszy, jest ona dla nas pewnym stanem. Wiedza jest mianowicie tym,
dzięki czemu jakiś człowiek zostaje nazwany “wiedzącym” - dokładnie tak, jak dzielność jest tym, dzięki czemu
zostaje on nazwany “dzielnym”, a siła tym, z powodu czego mówi się o pewnym wole lub motorze, że jest
silny. Wynika stąd, że w tym sensie nie ma żadnej wiedzy <w sobie> - a więc wiedzy poza psychiką
konkretnego pojedynczego człowieka. Każda wiedza jest wiedzą indywidualnego człowieka.

We współczesnej filozofii dosyć dużo mówi się o ponadindywidualnej wiedzy. Ten zwyczaj mówienia jest

jednakże uwarunkowany albo tym, że myśli się o przedmiocie wiedzy (w naszym sensie), albo tym, że
wprowadza się metafizyczne założenie zbiorowego podmiotu, mniej więcej w sensie heglowskiego ducha
obiektywnego. W metodologii celowe jest jednak terminologiczne odróżnienie wiedzy jako zjawiska
psychicznego od jej treści, a wymieniona teza metafizyczna (skądinąd wielce problematyczna) jest dla niej bez
znaczenia, ponieważ ostatecznie metoda może być zastosowana zawsze i tylko przez indywidualnego
człowieka, nie zaś przez rzekomego ducha obiektywnego.

(2) Wiedza ma zawsze pewien przedmiot: to, co się wie. Przedmiot ten jest zawsze jakimś stanem rzeczy.

Ściśle biorąc rzeczy ani cechy, ani relacji nie można wiedzieć: jeśli wie się coś, to wie się zawsze, że dana rzecz
albo wchodząca w grę cecha, lub relacja jest tak a tak uposażona lub że po prostu istnieje, a więc wie się pewien
stan rzeczy.

(3) Przedmiot zostaje w wiedzy do pewnego stopnia odbity. Rzeczy, cechy i relacje są odbite w pojęciach,

stany rzeczy w zdaniach. Zgodnie z tym, co właśnie powiedzieliśmy, pojęcie nie wystarcza dla wiedzy: wiedza
odnosi się do stanów rzeczy, te zaś zostają odbite dopiero w zdaniach. Dopiero zdania wystarczają dla wiedzy.

(4) Wymienione wyżej odbicia mogą być traktowane albo subiektywnie, albo obiektywnie. Jeśli traktuje się

je subiektywnie, wtedy chodzi o pewnego rodzaju struktury psychiczne, które stanowią jedną część ludzkiej
psychiki; obiektywnie patrząc, mamy do czynienia z ich treścią, z tym, co odpowiednie struktury psychiczne
odbijają. Można byłoby wprawdzie mniemać, że owa treść jest czymś rzeczywistym, pewnym bytem,
mianowicie bytem, którego dotyczy wiedza. Ale tak nie jest. Aby to zrozumieć, wystarczy zauważyć, że istnieją
również tzw. zdania fałszywe - tego rodzaju zdania mają oczywiście pewną treść, nie są tylko czystymi tworami
psychicznymi, a mimo to nie są odbiciami realnego świata.

Z tego powodu wyrażenia “pojęcie” i “zdanie” są dwuznaczne: należy odróżnić pojęcie subiektywne i zdanie

subiektywne - a więc struktury psychiczne - od pojęcia obiektywnego i zdania obiektywnego, które nie są wcale
strukturami psychicznymi, lecz treściami odpowiednich subiektywnych pojęć czy też zdań.

(5) Każde poznanie dochodzi do skutku dzięki pewnemu procesowi psychicznemu. Wiedza jest dopiero

rezultatem tego procesu. Proces ten nie jest stanem, lecz czynnością podmiotu. Chcemy go nazwać
“poznawaniem” [Erkennen]. Poznawanie jest zatem, dokładnie tak jak wiedza, czymś psychicznym,
występującym w indywidualnym człowieku. W przeciwieństwie jednak do pojęć i zdań obiektywnych nie
istnieje “obiektywne poznawanie”; coś takiego jest absurdem.

Momentem szczytowym poznawania w pełnym sensie jest sąd, poprzez który zdanie obiektywne zostaje

stwierdzone (albo zaprzeczone). Odpowiedni “niższy” proces poznawania, który prowadzi do utworzenia
pojęcia subiektywnego i do pojmowania obiektywnego pojęcia, chcemy nazwać “pojmowaniem” [Begreifen].

Faktycznie w procesie poznawania oba te akty są ze sobą ściśle złączone; dodatkowo posiadają one bardzo

skomplikowaną strukturę. Struktura ta nie będzie jednak przedmiotem naszego zainteresowania. Należy jeszcze
zauważyć, że niektórzy myśliciele (np. scholastycy i Kant) używają słowa “sąd” w tym sensie, który my
nadajemy słowu “zdanie”. W naszej terminologii sąd jest jednak zawsze pewnym procesem, podczas gdy zdanie
jest tworem obiektywnym, treściowym.

(6) Od poznawania trzeba odróżnić myślenie. Chcemy mianowicie wyrażeniu “myślenie” dać pewien

szerszy zakres: rozumiemy przez nie pewien ruch duchowy [geistige Bewegung] od jednego przedmiotu do
drugiego. Tego rodzaju ruch nie potrzebuje być koniecznie poznawaniem. Możemy także myśleć w ten sposób,
że w wolnej chwili przypominamy sobie po kolei różne rzeczy. Zgodnie z tym poznawanie należałoby ująć jako
poważne myślenie, którego celem jest wiedza.

Terminologia semiotyczna. Aby nasze pojęcia i zdania przekazywać innym i aby sobie samym ułatwić

myślenie, używamy znaków [Zeichen], szczególnie znaków języka [Sprache] pisanego i mówionego, który
składa się ze słów lub podobnych symboli. Ważne są przy tym dwa następujące fakty:

(1) Język nie odbija bezpośrednio bytu, lecz obiektywne pojęcia i obiektywne zdania. Nie wypowiadamy

bytu tak, jak on istnieje, ale tak, jak go myślimy. Jest to bardzo ważne stwierdzenie, którego zlekceważenie
może prowadzić do poważnych błędów.

(2) Język nie zawsze adekwatnie odbija obiektywne pojęcia i zdania. Często dzieje się tak, że pewien znak

języka reprezentuje różne tego rodzaju struktury obiektywne (wieloznaczność) lub odwrotnie: wiele znaków
odwzorowuje tę samą strukturę (synonimiczność).

Istnieje naturalna i całkiem uprawniona tendencja do kształtowania języka w ten sposób, aby reprezentował

pojęcia obiektywne i zdania obiektywne tak adekwatnie, jak to tylko jest możliwe. Taka sytuacja jest jednak
rzadko urzeczywistniającym się ideałem. Ponieważ język odgrywa dominującą rolę w ludzkim poznawaniu (już
z tego powodu, że poznawanie to jest uwarunkowane społecznie, tj. przez to, co inni ludzie poznali i za
pośrednictwem języka udostępnili), analiza języka, jego interpretacja należy do najważniejszych składników
metody poznania.

Znak dla pojęcia obiektywnego chcemy określić jako “nazwę” [Namen], a znak dla obiektywnego zdania

jako “wypowiedź” [Aussage]

. W ten sposób otrzymujemy następującą tabelę, która streszcza naszą

terminologię:

dziedzina tego, co realne:

byt

stan rzeczy

dziedzina procesów poznawania:

pojmowanie

sądzenie

dziedzina struktur obiektywnych:

pojęcie obiektywne

zdanie obiektywne

dziedzina struktur subiektywnych:

pojęcie subiektywne

zdanie subiektywne

dziedzina języka: nazwa

wypowiedź

Jest to oczywiście tylko tymczasowa orientacja, która dalej zostanie wielorako pogłębiona.

Terminologia teoriopoznawcza. Zdanie obiektywne - a stąd też zdanie subiektywne i sensowna wypowiedź -

jest albo prawdziwe, albo fałszywe. Znaczenie tych wyrażeń chcemy tutaj określić w sposób następujący: jakieś
zdanie jest prawdziwe ściśle wtedy, gdy jest ono trafne, tzn. jeśli odpowiadający mu stan rzeczy istnieje. Jest
ono ściśle fałszywe wtedy, gdy nie jest ono trafne, tzn. jeśli odpowiadający mu stan rzeczy nie istnieje. Słowo
“prawda” ma znaczyć tu tyle, co “własność pewnego zdania (czy też wypowiedzi) polegająca na tym, że
odpowiadający jemu (jej) stan rzeczy istnieje”. Analogicznie można zdefiniować sens słowa “fałsz”.

Jest to oczywiście tylko jedno z bardzo licznych znaczeń słowa “prawda”, gdyż nie tylko np. w języku teorii

sztuki ma ono przynajmniej tuzin różnych znaczeń, lecz także w obrębie samej logiki istnieje zwyczaj używania
go w wielorakim sensie. Ponadto wielu filozofów nadaje temu słowu inne, mniej lub więcej uprawnione (tzn.
odpowiednie) znaczenia.

Wybieramy wszelako wyżej wymienione znaczenie, gdyż, po pierwsze, występuje ono w każdej nauce

(przynajmniej jako jedno obok innych) i, po drugie, dlatego że, jak się wydaje, wszystkie inne definicje w jakiś
sposób je zakładają. Jeżeli ktoś mówi np., że zdanie jest prawdziwe, gdy odpowiada autentycznej egzystencji
człowieka je akceptującego, to natychmiast na wyższym poziomie powstaje pytanie: czy jest prawdą, że zdanie
to odpowiada autentycznej egzystencji? itd. I tu oczywiście “prawda” może mieć tylko wyżej wymieniony sens.
Gdyby ktoś twierdził, że każda prawda jest względna (a więc przypisywał temu słowu całkowicie inny sens, niż
my to czynimy), to musiałby jednak w naszym sensie zapytać: czy jest to prawda?

Jakkolwiek by było, tyle wydaje się pewne, że każda nauka dąży do ustanowienia prawdziwych wypowiedzi

(w powyższym sensie): jest to ostatecznym celem naukowego poznawania. Oczywiście nie mówi się tym
samym, że cel ten jest zawsze osiągany lub że jest osiągalny we wszystkich dziedzinach, jednak tendencja
kierująca się do niego jednoznacznie determinuje każde poznawanie. Dlatego przyjęty przez nas tutaj sens
“prawdy” jest podstawowy dla metodologii.

Cel ten można oczywiście osiągnąć w dwojaki sposób: (1) tak, że (zmysłowo albo duchowo) oglądamy

odpowiedni stan rzeczy; jeżeli ktoś chce wiedzieć np., czy zdanie “Ten stół tutaj jest brązowy” jest prawdziwe,
wtedy wystarczy się przyjrzeć temu stołowi; tego rodzaju poznawanie chcemy nazwać poznawaniem
bezpośrednim; (2) oraz tak, że przyglądamy się nie samemu odpowiedniemu stanowi rzeczy, lecz patrzymy na
inne stany rzeczy i wnioskujemy z nich o tym pierwszym. Ten typ poznawania chcemy nazwać poznawaniem
pośrednim. Należy zauważyć, że każda interpretacja znaku jest poznawaniem pośrednim: tym, co widzimy, są

W zwiazku z tym, ze Autor uzywa slowa “Satz” (zdanie) w kontekscie przeciwstawienia pojecie - zdanie

(pojecie subiektywne - zdanie subiektywne, pojecie obiektywne - zdanie obiektywne) i jednoczesnie rezerwuje
slowo “Urteil” (sad) dla procesu stwierdzania lub zaprzeczania zdania obiektywnego, to w tym fragmencie
ksiazki pozostaje tylko jedna mozliwosc oddania niemieckiego slowa “Aussage” - wlasnie jako “wypowiedz”.
Dalej jednak nalezy tlumaczyc “Aussage” jako “zdanie”, gdyz przy tlumaczeniu go jako “wypowiedz”
powstalyby wyrazenia klócace sie z polskimi zwyczajami terminologicznymi, np. “logika wypowiedzi”
(Aussagenlogik) zamiast wlasciwego “logika zdan”. W miejscach, gdzie moglyby powstac nieporozumienia,
podaje w nawiasach terminy niemieckie. Zasadniczo wiec w dalszych partiach tekstu wszedzie, gdzie wystepuje
slowo “zdanie”, jest ono tlumaczeniem niemieckiego “Aussage” i nalezy je rozumiec w sensie okreslenia
podanego wyzej przez Autora. tzn. jako znak dla zdania obiektywnego (przypis tlumacza).

tu, z jednej strony, materialne znaki (takie jak małe plamy suchego atramentu), a z drugiej strony (duchowo)
widzimy pewne ogólne związki między tego typu znakami a stanami rzeczy. Stąd w konkretnym wypadku
wnioskujemy o znaczeniu znaków.

Oczywiście, sam fenomen poznawania pośredniego przedstawia się jako szczególnie zagadkowy. Trudno

jest początkowo dobrze zrozumieć, jak tego rodzaju poznawanie ma być możliwe, natomiast to, że wiele rzeczy
poznajemy pośrednio - że, jak się wydaje, do każdego poznawania przynajmniej domieszane jest poznawanie
pośrednie - pozostaje poza dyskusją. Bardzo trudne problemy teoriopoznawcze przedstawia także istota
poznawania pośredniego, ponieważ jednak jesteśmy nastawieni wyłącznie na metodologię, chcemy to
zagadnienie opuścić i założyć sam fakt, że tego rodzaju poznawanie istnieje.

2. Logika, metodologia i nauka

Dla rozumienia teorii metodologicznych konieczne jest także zwięzłe opisanie miejsca metodologii w

systemie nauk. Z tego powodu musimy zająć się krótko pojęciem logiki - której częścią jest metodologia - i
pojęciem nauki.

Logika. Mało istnieje słów - również wśród fachowych wyrażeń filozoficznych - które są tak wieloznaczne

jak słowo “logika”. Jeśli pozostawimy poza rozważaniami wszystkie interpretacje logiki, które nie mają nic
wspólnego z wnioskowaniem, to mimo to mamy do czynienia z wieloznacznością albo, lepiej powiedziawszy, z
trójpodziałem dziedziny, która jest określana przez to słowo. Logika pojęta jako nauka odnosząca się do
wnioskowania obejmuje mianowicie trzy dyscypliny, które powinny być ściśle oddzielane.

(1) Logika formalna. Logika formalna rozważa tzw. prawa logiczne, tzn. zdania, “według których” musi się

wnioskować, jeśli chce się od jednych zdań prawdziwych dojść do innych zdań prawdziwych. Istota logiki
formalnej przedstawia znowu trudne problemy, jednakże na kilku przykładach łatwo jest pokazać, o czym ona
traktuje. Tego typu przykładem jest znany modus ponendo ponens: “Jeżeli: ma miejsce A, wtedy także B; i ma
miejsce A, wtedy B”. Jest to prawo logiczne, gdyż jeśli podstawimy jakiekolwiek zdania za nasze litery “A” i
“B”, otrzymamy zdanie prawdziwe. Inaczej powiedziawszy: możemy za pomocą tego prawa z jednych
prawdziwych zdań wyprowadzić inne prawdziwe zdania. Innym przykładem jest sylogizm Barbara: “Jeżeli
wszystkie M są P i wszystkie S są M, wtedy także wszystkie S są P”. Logika formalna zajmuje się tego rodzaju
prawami, ich formułowaniem, porządkowaniem, metodami ich weryfikacji itd.

(2) Metodologia. Można byłoby mniemać, że sama logika formalna wystarczyłaby do analizy pośredniego

poznawania. A jednak tak nie jest. W praktyce badania naukowego okazuje; się bowiem, że te same prawa
logiczne mogą być zastosowane w różny sposób. Inną rzeczą jest samo prawo logiczne, inną zaś wnioskowanie,
które przeprowadza się według tego prawa. Tak np. istota znanego podziału myślenia na dedukcyjne i
indukcyjne polega nie na użyciu różnych praw logiki, lecz na różnym użyciu tych samych praw. Metodologia
jest właśnie teorią zastosowania praw logiki do różnych dziedzin.

(3) Filozofia logiki. W końcu można też postawić różne pytania dotyczące samej logiki i natury jej praw. O

co tutaj chodzi? O twory językowe, procesy psychiczne, struktury obiektywne czy też nawet o stany rzeczy?
Czym jest właściwie prawo logiczne? Skąd wiemy, że jest ono prawdziwe? I czy w tym kontekście można w
ogóle mówić o prawdzie? Czy prawa logiczne obowiązują “w sobie”, czy też są tylko supozycjami
[Annahmen]? Dalej, prawa logiczne zawierają często wyrażenie “dla wszystkich”. Co to wyrażenie właściwie
znaczy? Czy w ogóle istnieje to, co ogólne? Jeżeli coś takiego istnieje, to gdzie to można znaleźć? W
psychicznym, w obiektywnym czy te w realnym obszarze - albo być może tylko w językowym? Te i podobne
pytania nie należą oczywiście ani do logiki formalnej, ani do metodologii: tworzą one przedmiot filozofii logiki.

Najważniejsze jest przy tym ścisłe oddzielanie tych trzech dziedzin. Wiele zła wyrządzono dostatecznie ich

nie odróżniając.

Metodologia. Drugą część logiki nazwaliśmy metodologią Słowo to pochodzi z greckich słów “μετα” -

“wzdłuż” i “οδός” - “droga”. Znaczy więc ono dosłownie tyle, co “λόγος”, a więc “mówienie o (poprawnym)-
chodzeniu-wzdłuż-drogi”. Metoda jest sposobem, w jaki musimy postępować w pewnej dziedzinie, tzn.
sposobem, w jaki musimy porządkować nasze działanie, a mianowicie przyporządkowywać je pewnemu celowi.
Metodologia jest teorią metody.

Metodologię można sformułować dla każdej dziedziny: tak np. istnieją metodologie chemii, dydaktyki,

ascetyki i jeszcze wiele innych. Można je podzielić na dwie klasy: te, które omawiają techniki działania
fizycznego, i te, które omawiają techniki działania duchowego. Tutaj interesują nas tylko te drugie, przy czym

należałoby zauważyć, że w wielu dziedzinach, np. w archeologii, chemii, anatomii itd., badanie naukowe
potrzebuje instrukcji także dla czynności fizycznych.

W dziedzinie działań duchowych można znowu odróżnić różne klasy metod. Zajmiemy się tutaj wyłącznie

metodami myślenia, a więc wskazaniami dla myślenia poprawnego. Odpowiednia metodologia, tzn. nauka o
poprawnym myśleniu, odnosi się oczywiście do myślenia poważnego, a więc do poznawania. Nie wszystkie
jednak metody myślenia poważnego będą nas tutaj interesować. Pozostawimy poza rozważaniami metody tzw.
myślenia praktycznego, np. teorii organizacji albo strategii, i ograniczymy się do myślenia teoretycznego.
Różnica między nimi polega na tym, że myślenie praktyczne zawsze odnosi się bezpośrednio do czegoś, co
myślący może wykonać: chce się oczywiście w ten sposób osiągnąć pewną wiedzę, ale tylko taką, jak to lub
tamto można byłoby zrobić. W przeciwieństwie do tego myślenie teoretyczne nie posiada żadnych takich
zamiarów: odnosi się ono wyłącznie do stanów rzeczy, które chciałoby uchwycić, pomijając zupełnie, czy te
stany rzeczy dałoby się w jakiś sposób wykorzystać, czy nie.

Dla każdego obszaru myślenia teoretycznego istnieją specjalne metody i stąd też specjalne metodologie.

Omawiane są one w ramach poszczególnych nauk. Ale istnieje także ogólna metodologia myślenia
teoretycznego; omawia ona metody, które znajdują zastosowanie w każdym myśleniu teoretycznym albo
przynajmniej w znacznej części nauk. Ta i tylko ta metodologia jest częścią logiki - i tylko ona będzie tutaj
omawiana. Jest to ogólna metodologia myślenia naukowego.

Nauka. Słowo, “nauka” posiada, między innymi, dwa ściśle skoordynowane, lecz różne znaczenia. Można

mianowicie słowo to rozumieć albo w subiektywnym, albo w obiektywnym sensie.

(1) Nauka rozumiana subiektywnie nie jest niczym innym niż wiedzą systematyczną. Jest ona (a) wiedzą, a

więc pewną własnością ludzkiego - indywidualnego - podmiotu. Kto, ja się mówi, posiadł naukę, ten ma
zdolność do rozumienia wielu rzeczy z jej dziedziny i do poprawnego przeprowadzania (duchowych) działań w
tej dziedzinie. Tak np. człowiek, który zna arytmetykę, ma zdolność rozumienia praw arytmetycznych i
poprawnego arytmetycznego liczenia. Nauka w tym sensie nie jest niczym innym niż taką właśnie zdolnością,
która naturalnie połączona jest z wiedzą we właściwym sensie, tzn. w naszym przykładzie ze znajomością wielu
praw. Ponadto wiedza rozumiana subiektywnie jest (b) wiedzą systematyczną. Nie każdy, kto wie coś o pewnej
dziedzinie posiada odpowiadającą jej naukę, lecz tylko ten, kto systematycznie przebadał tę dziedzinę i kto poza
pojedynczymi stanami rzeczy zna związki zachodzące między nimi.

Mówi się niekiedy o czynnościach naukowych, a więc o badaniu. Czynności te nazwane są dlatego

naukowymi, gdyż cel ich polega na wytworzeniu lub udoskonaleniu nauki w sensie subiektywnym. Ten
bowiem, kto bada, uczy się itd., stara się o zdobycie wiedzy systematycznej.

(2) Nauka rozumiana obiektywnie nie jest wiedzą lecz układem zdań obiektywnych. W tym sensie mówi się

np. “Matematyka uczy, że...” albo “Bierzemy z astronomii następując twierdzenie...” itd. Tak rozumiana nauka
nie istnieje oczywiście “w sobie”, ale nie jest ona także związana z pojedynczy człowiekiem. Przy takim
rozumieniu chodzi w niej raczej o pewien twór społeczny, istniejący w myśleniu wielu ludzi, a mianowicie
istniejący często w ten sposób, że żaden z tych ludzi nie zna wszystkich należących do niej zdań. Nauka
rozumiana obiektywnie posiada następujące cechy:

(a) Jest ona systematycznie uporządkowanym układem zdań obiektywnych - odpowiednio do

systematycznego charakteru nauki w subiektywnym sensie tego słowa.

(b) Do nauki zaliczają się nie wszystkie należące do jej dziedziny zdania, lecz tylko takie, które znane są

przynajmniej jednemu człowiekowi. Dokładniej powiedziawszy: poza zdaniami komuś znanymi nie ma
żadnych zdań faktycznych, lecz tylko możliwe. Nauka nie składa się z możliwych, lecz z faktycznie
utworzonych zdań. Dlatego można mówić o rozwoju, postępie nauki. Dochodzi on do skutku w ten sposób, że
ludzie poznają nowe stany rzeczy i odpowiednio do nich tworzą nowe zdania.

które w jakiś sposób zostały zobiektywizowane, tzn. przedstawione za pomocą znaków, przedstawione tak, że
przynajmniej zasadniczo dostępne są innym ludziom. Można byłoby sobie być może pomyśleć także jakąś
indywidualną naukę, zbudowaną przez pojedynczego człowieka i tylko jemu znaną; ktoś taki nie potrzebowałby
jej w ogóle przedstawiać za pomocą znaków. Faktycznie jednak taka nauka nie istnieje.

Nauka i logika. Z naszego opisu nauki wynika, że jest ona istotnie zależna od logiki. Zależność ta ma

różnoraki sens.

Jeśli chodzi najpierw o naukę w rozumieniu obiektywnym, to jest jasne, że musi być ona zbudowana

logicznie. Nauka jest bowiem zbudowana systematycznie, tzn. jej zdania znajdują się we wzajemnych
stosunkach logicznych. We wczesnych fazach swojego rozwoju nauka zawiera często oczywiście tylko pewną
mnogość nie połączonych wzajemnie zdań. Jest to jednak przez wszystkich naukowców traktowane jako coś

niezadowalającego i głównym dążeniem każdego badania naukowego jest nie tylko odkrywanie nowych stanów
rzeczy, lecz także (a być może przede wszystkim) logiczny porządek już ustalonych zdań. Logika - a
mianowicie tutaj logika formalna - tworzy więc niezbędne ramy dla tak rozumianej nauki, która zawsze musi
zakładać logikę.

Również dla nauki w sensie subiektywnym logika stanowi założenie, gdyż nauka ta (jako stan) jest pewną

wiedzą systematyczną, polegającą na pojmowaniu nauki w sensie obiektywnym. Tworzące tę wiedzę sądy
muszą być więc między sobą tak samo połączone jak zdania nauki obiektywnej.

Jeśli tak jest, to także badanie naukowe musi być prowadzone przez logikę i to nawet w podwójny sposób:

(1) Przede wszystkim oczywiście badaczowi nie tylko nie wolno gwałcić praw logicznych, lecz musi on
postępować zgodnie z tymi prawami. W większości bowiem wypadków poznawanie naukowe jest
poznawaniem pośrednim, a więc wnioskowaniem. Stąd logika formalna jest niezbędnym założeniem badania
naukowego. (2) Ponadto w każdym takim badaniu musi się, jak się mówi, postępować “metodycznie”. Znaczy
to, że należy zastosować pewne poprawne metody. Metody takie są opracowywane w każdej nauce zgodnie z
rodzajem przedmiotów, którymi się ona zajmuje. Jednak każde badanie naukowe potrzebuje także pewnych
ogólnych zasad metodycznych obowiązujących dla wszystkich - lub przynajmniej dla wielu różnych - nauk.
Zasady te rozważane są w metodologii, która, jak powiedzieliśmy, tworzy jedną z części logiki. Tym samym
badanie naukowe zakłada także logikę w szerszym sensie tego słowa.

Nie należy jednak tego tak rozumieć, jakby naukowiec musiał nauczyć się logiki czy też metodologii zanim

przystąpi do badania. Przeciwnie, wiadomo, że znajomość żadnej z nich nie jest niezbędna w fazach
początkowych jakiejś nauki - wystarczają naturalne zdolności. Jest także faktem, że zasady logiki dopiero wtedy
zostają wyabstrahowane z nauk i sformułowane, gdy te dość daleko postąpią w swoim rozwoju. Jednakże dwie
rzeczy pozostają niewątpliwe: (1) każda nauka budowana jest według zasad logicznych i metodologicznych,
nawet wtedy kiedy naukowiec czyni to nieświadomie; (2) zreflektowane sformułowanie tych zasad jest zwykle
konieczne w dalszych fazach rozwoju danej nauki. <Logika naturalna> wystarcza w prostszych zagadnieniach;
jeśli jednak dojdzie się do bardziej skomplikowanych, to w większości wypadków zawodzi. Regularnie i
całkowicie zawodzi ona wtedy, gdy chcemy zdać sobie sprawę z sensu tego, co dokonało się w nauce: w tym
wypadku niezbędna jest dokładna znajomość logiki formalnej i metodologii.

Plan książki. Po tym, co powiedzieliśmy, można byłoby sądzić, że ogólna metodologia nauk odnosi się

wyłącznie do poznawania pośredniego. Tak jednak nie jest. Także w dziedzinie poznawania bezpośredniego
istnieją pewne metody, które zostały współcześnie technicznie rozwinięte i stały się przedmiotem metodologii
ogólnej. Wyróżnione miejsce zajmuje wśród nich metoda fenomenologiczna. Jest ona metodą duchowego
patrzenia i opisywania tego, co zobaczone. Zawiera przy tym wiele reguł, które obowiązują całkowicie ogólnie,
tzn. dla każdego myślenia. Chodzi w niej o jedną z nowszych zasad, która nie tylko używana jest przez mniej
więcej połowę ogółu filozofów, lecz także stosowana poza filozofią w różnych naukach humanistycznych i
która, jak się wydaje, znajduje coraz większe uznanie. Logika stoi z nią w ścisłym związku, mianowicie jeśli
chodzi o trzecią część logiki, tzn. filozofię logiki. Metodę fenomenologiczną będziemy rozważać najpierw.

Z metod pośrednich opracowano w ostatnich czasach trzy grupy. W pierwszej chodzi o ten typ poznania

pośredniego, który polega na interpretacji jakiegoś języka. Ze względu na szczególną wagę języka w wielu
naukach (przede wszystkim historycznych, lecz także matematycznych), analiza języka należy do ogólnej teorii
metod. Do pewnego stopnia stanowi ona człon przeciwny dla metody fenomenologicznej: także w niej analizuje
się rzeczy, tylko że w całkiem inny, pośredni sposób, tzn. poprzez układ znaków.

W dalszym ciągu będziemy mieli do czynienia z samym wnioskowaniem. Spotkamy się przy tym z dwoma

rodzajami wniosków: dedukcyjnymi i redukcyjnymi. (Znaczenie tych wyrażeń zostanie podane później).

Otrzymujemy zatem następujący podział:
1. metoda fenomenologiczna,
2. analiza języka,
3. metoda dedukcyjna,
4. metoda redukcyjna.

II. METODA FENOMENOLOGICZNA

3. Uwagi ogólne

Historyczne uwagi wstępne. Nazwy “fenomenologia” użył po raz pierwszy, jak się wydaje, J. H. Lambert w

swoim Neues Organon (1764). Następnie słowo to występuje także u Kanta (Metaphysische Anfangsgründe der
Naturwissenschaft, 1786), Hegla (Phänomenologie des Geistes, 1807)

, Renouviera (Fragments de la

philosophie de Sir W. Hamilton, 1840), W. Hamiltona (Lectures on Logic, 1860), Amiela (Journal intime,
1869), E. von Hartmanna (Phänomenologie des sittlichen Bewusstseins, 1879) i innych. Jego znaczenie u
każdego z tych autorów jest bardzo różne, żaden z nich jednak nie używał go dla określenia pewnej szczególnej,
dokładnie zdeterminowanej metody myślenia.

Dopiero Edmund Husserl (1859-1938) wprowadził słowo “fenomenologia” w tym sensie. Jego

metodologiczne idee wywarły decydujący wpływ na europejską i częściowo również amerykańską filozofię.
Pomiędzy dwiema wojnami światowymi utworzyła się wokół niego znacząca szkoła filozoficzna (M. Scheler,
R. Ingarden, M. Farber, E. Stein, O. Becker, E. Fink, A. Pfänder, A. Koyré i inni). Później, z pewnymi
zmianami, jego metodę przejęli egzystencjaliści. Jest ona dzisiaj najważniejszym sposobem postępowania w tej
szkole (G. Marcel, M. Heidegger, J.-P. Sartre, M. Merleau-Ponty) i ponieważ w różnych krajach, przede
wszystkim w Niemczech, we Francji i we Włoszech, egzystencjalizm wywarł silny wpływ na całość nauk
humanistycznych, to przez to także metoda fenomenologiczna stała się ważna dla tych dyscyplin. Również kilku
niezależnych myślicieli - jak N. Hartmann - używa pewnej odmiany metody fenomenologicznej. Można więc
bez przesady twierdzić, że przynajmniej na kontynencie europejskim metoda ta ma decydujące znaczenie dla
filozofii. W przeciwieństwie do tego w północnoamerykańskiej i angielskiej filozofii jest ona mało używana.

Metodologiczne uwagi wstępne. Nie jest łatwo dokładnie określić, jakie reguły metody fenomenologicznej

były uważane przez Husserla za podstawowe. Rozwijał on bowiem tę metodę w trakcie swoich badań
filozoficznych stopniowo i nigdy jasno jej nie streścił. Tylko przygodnie pojawiają się w jego pismach uwagi
metodologiczne i ponadto nie są one zawsze łatwo zrozumiałe. Dodatkowo dochodzi do tego fakt, że słowo
“fenomenologia” oznacza u Husserla zarówno metodę jak też pewną doktrynę. Żadnej metody nie można
wprawdzie całkowicie oddzielić od pewnych treściowych założeń, ale w tym wypadku splecenie metody i treści
jest tak ścisłe, że często wydaje się wątpliwe, czy czysto metodologiczne idee dadzą się w ogóle całkiem jasno
przedstawić.

Następujące rozróżnienie posiada jednak znaczenie decydujące. Istotnym rysem metody fenomenologicznej

jest tzw. redukcja. U Husserla mamy do czynienia z dwiema redukcjami “ejdetyczną” i “fenomenologiczną” w
węższym sensie. Redukcję ejdetyczną Husserl opracował głównie w swoich Logische Untersuchungen (1901),
fenomenologiczną w węższym sensie stosował coraz częściej od Ideen zu einer reinen Phänomenologie und
phänomenologischen Philosophie (1913)

. Tutaj chcemy zająć się bliżej tylko pierwszą, ejdetyczną odmianą

redukcji, a redukcję fenomenologiczną pozostawić całkowicie poza rozważaniem, gdyż jest ona tak ściśle
złączona ze specyficzną doktryną Husserla, że z trudem da się ją traktować jako metodę o znaczeniu ogólnym.

Istotne rysy fenomenologii. Metoda fenomenologiczna jest szczególnym rodzajem postępowania

poznawczego. Jej istotnym składnikiem jest pewien typ duchowego oglądania przedmiotów, tzn. opiera się ona
na intuicji. Intuicja ta odnosi się do tego, co dane. Główna zasada fenomenologii brzmi: “z powrotem do rzeczy
samych”, przy czym przez “rzeczy” należy rozumieć właśnie to, co dane. Wymaga to jednak trojakiego
wyłączenia bądź “redukcji”, zwanej także “epoché”: po pierwsze, wyłączenia wszystkiego, co subiektywne:
należy zająć czysto obiektywną, zwróconą ku przedmiotowi postawę; po drugie, wyłączenia wszystkiego, co
płynie z różnego typu teorii, jak hipotezy, dowody, wyłączenia w inny sposób zdobytej wiedzy - tak że tylko to,
co dane dochodzi do głosu: po trzecie, wyłączenia wszelkiej tradycji, tzn. wszystkiego, co inni twierdzili na
temat wchodzącego w grę przedmiotu.

Dany przedmiot (“fenomen”) podlega znowu dwojakiego typu redukcji: po pierwsze, pozostawia się poza

rozważaniem istnienie przedmiotu, a uwaga zostaje skierowana wyłącznie na jego uposażenie treściowe

Fenomenologia ducha, tlum. A. Landman, 2 tomy, Warszawa 1963, 1965 (przypis tlumacza).

Idee czystej fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Ksiega pierwsza, tlum. D. Gierulanka. Warszawa

1975 (przypis tlumacza).

[Washeit], na to, czym [was] dany przedmiot jest; po drugie, z tego uposażenia treściowego zostaje wyłączone
wszystko, co nieistotne i tylko istota przedmiotu jest poddana analizie.

W związku z powyższym należy zauważyć, że “fenomenologiczne” wyłączenie nie jest równoznaczne z

zaprzeczeniem. Wyłączone elementy pomija się tylko, abstrahuje się od nich i rozważa wyłącznie to, co
pozostaje. Redukcja ejdetyczna nie zawiera także żadnego sądu dotyczącego wartości innych procedur i innych
aspektów. Ten, kto postępuje fenomenologicznie, nie rezygnuje z późniejszego zastosowania innych procedur i
z ponownego rozważenia pominiętych aspektów. Zasada redukcji obowiązuje tylko w trakcie trwania
fenomenologicznych rozważań.

Uprawomocnienie metody fenomenologicznej. Na pierwszy rzut oka ogląd fenomenologiczny wydaje się

czymś całkiem prostym, polegającym tylko na uruchomieniu duchowej władzy widzenia, w danym wypadku
może to być także zewnętrzne poruszanie się, np. podróż, zajęcie dogodnej pozycji itd., które czynią przedmiot
dobrze widocznym. Specjalna metoda, która regulowałaby ruch myśli, wydaje się na pierwszy rzut oka zupełnie
niekonieczna.

Jest ona jednak konieczna i to z dwóch względów. (1) Człowiek jest tak ukształtowany, że posiada prawie

nieprzezwyciężalną skłonność do wkładania w to, co widzi, obcych - w przedmiocie wcale nie danych -
elementów. Elementy te wkładane są albo z powodu naszych subiektywnych emocjonalnych nastawień
(człowiek tchórzliwy widzi siłę wroga jako podwójną), albo z powodu w inny sposób zdobytej wiedzy.
Wprojektowujemy w dany przedmiot nasze hipotezy, teorie, wyobrażenia itd. W redukcji ejdetycznej chodzi zaś
o to, aby widzieć sam dany przedmiot i poza tym nic innego. Aby to osiągnąć musi być zastosowana starannie
opracowana i wyćwiczona metoda. (2) Żaden przedmiot nie jest prosty, każdy jest nieskończenie złożony,
składa się z różnych komponentów i aspektów, które nie są jednakowo ważne. Człowiek nie może jednak
wszystkich tych elementów uchwycić jednocześnie, musi je obserwować jeden po drugim. Także to wymaga
mądrze przemyślanej i wyćwiczonej metody.

Z tych powodów nie tylko istnieje metoda fenomenologiczna, lecz także konieczne jest dobre jej opanowanie

w celu poprawnego widzenia.

Tyle twierdzą sami fenomenologowie. Ich punkt widzenia krytykowany jest przez empirystów i kantowskich

krytycystów. Abstrahując jednak od znaczenia tego sporu, nawet w krótkim przedstawieniu współczesnych
metod myślenia nie może zabraknąć rozdziału o metodzie fenomenologicznej, ponieważ jest ona stosowana
przez dużą część (być może przez większość) dzisiejszych filozofów i zawiera wiele reguł obowiązujących
niezależnie od stanowiska filozoficznego. Prawie wszystkie reguły metody fenomenologicznej można byłoby
nawet uznać za ogólne reguły naukowe. To jednak nie odpowiadałoby intencjom samych fenomenologów.
Mimo to jest obiektywnym faktem, że sformułowali oni ważne, ogólnie obowiązujące reguły myślenia
teoretycznego.

4. Z powrotem do rzeczy samych!

Ogląd istoty. Wymieniona wyżej główna reguła metody fenomenologicznej “z powrotem do rzeczy samych”

oznacza przede wszystkim, iż rzeczy te powinno się widzieć duchowo. Metoda fenomenologiczna jest metodą
intuicji, duchowego patrzenia. Według fenomenologów tego rodzaju ogląd jest konieczną podstawą każdego
prawdziwego poznania. W terminologii Husserla: źródłowo prezentująca świadomość jest jedynym źródłem
prawomocności poznania. Każde bowiem poznawanie pośrednie, a więc wnioskowanie, jest wnioskowaniem na
podstawie czegoś i ostatecznie owo coś musi być dane w jakimś typie oglądu. Widzieć można jednakże tylko to,
co dane. To, co dane, “rzecz”, nazywa się u Husserla “fenomenem”, od greckiego φαινόμενον, to co się
przejawia, co w sposób jasny znajduje się przed nami (φώς = światło). Sam ogląd jest (wewnętrzną, duchową)
artykulacją fenomenu, po grecku λέγειν. Stąd nazwa “fenomenologia”. Jest ona artykulacją tego, co dane, dane
bezpośrednio w duchowym patrzeniu.

W tym kontekście należy zauważyć: (1) intuicja jest tu przeciwstawiona zarówno poznawaniu

dyskursywnemu, jak też abstrakcji. Używamy tego słowa tylko w pierwszym sensie, tzn. rozumiemy przez
“intuicję” bezpośrednie, lecz nie wyczerpujące uchwycenie przedmiotu. Poznanie ludzkie jest istotnie
abstrakcyjne, ujmuje tylko aspekty tego, co dane i nie jest w stanie wyczerpać wszystkiego, co jest obecne w
tym, co dane. Intuicja w sensie poznania wyczerpującego nie istnieje, w każdym razie nie u nas ludzi. (2)
Zarzuca się niekiedy fenomenologom - i być może nie całkiem bez powodu - że chcieliby oni pominąć każdą
inną formę wiedzy, np. wiedzę o tym, co prawdopodobne. Jednakże ich zasady nie głoszą nic takiego. Wiedza,
że coś jest prawdopodobne, ma oczywiście miejsce aż nazbyt często; ale niemniej jednak jest ona wiedzą. Jeżeli
więc pewne zdanie zostaje stwierdzone tylko z prawdopodobieństwem, to i tak ten, kto je stwierdza, musi

wiedzieć, że zdanie to jest prawdopodobne. Jednak prawdopodobieństwo jakiegoś zdania może zostać poznane
tylko dzięki wnioskowaniu, takie wnioskowanie zakłada zawsze pewność dotyczącą czegoś, a więc uchwycenie
jakichś przedmiotów. W tym i tylko w tym sensie obowiązuje podstawowa zasada fenomenologiczna. Gdyby ją
rozumieć w ten sposób, że wiedzieć coś możemy tylko w sposób pewny, to byłaby ona oczywiście fałszywa.

Obiektywizm. Druga podstawowa reguła metody fenomenologicznej, tak jak ją reprezentował Husserl,

mogłaby być sformułowana następująco: w każdym badaniu myślenie powinno być skierowane wyłącznie na
przedmiot z całkowitym wyłączeniem wszystkiego, co subiektywne. Tak ujęta, reguła ta należy do wspólnego
dobra zachodniej metody naukowej. Zawiera ona dwie różne, lecz ściśle ze sobą złączone zasady praktyczne.

Przede wszystkim wymaga ona, aby naukowiec, żeby tak powiedzieć, oddał się w pełni badanemu

przedmiotowi widząc tylko to, co obiektywne. Musi on zatem wyłączyć wszystko, co pochodzi od niego
samego, od podmiotu, przede wszystkim swoje uczucia, życzenia, osobiste nastawienia itd. Wymagany jest
bowiem czysty ogląd, czysto teoretyczne nastawienie w pierwotnym greckim sensie słowa “teoria” (=
oglądanie). Naukowiec wypełniający tę regułę jest czysto poznającą istotą, która w pełni zapomina o sobie
samej.

Po drugie, reguła ta wymaga postawy kontemplacyjnej, tzn. wyłączenia tego co praktyczne. Badaczowi nie

wolno się pytać, jakiemu celowi to czy tamto mogłoby służyć, lecz tylko i wyłącznie, jakie to coś jest.
Dziedzina tego, co praktyczne np. moralność, religia, może być jednakże badana fenomen logicznie, tak jak to
się dzieje w pracach Schelera i Otto, lecz wtedy przedmioty praktyczne, jak cele, wartości itd. są traktowane
czysto kontemplacyjnie. Fenomenologia jest więc na wskroś teoretyczna także i w tym sensie, że jest
apraktyczna.

Obiektywizm, do którego dążą fenomenologowie jest oczywiście tylko ideałem. Człowiek nie jest tylko

intelektem, także w badaniu naukowym w mniejszym lub większym stopniu współobecne są motywy
emocjonalne. Niektóre z nich wydają się nawet wspierać badanie naukowe, tak np. wola, namiętne pragnienie
wiedzy. W pozostałych jednak wypadkach uczucia i akty woli aż nazbyt często zaciemniają czystość
naukowego patrzenia. Mimo to wydaje się praktycznie niemożliwe całkowite ich wyłączenie i w tej sytuacji
fenomenologiczna reguła jest tym bardziej ważna. Ten bowiem, kto ciągle i świadomie nie stara się jej
dotrzymać, tym łatwiej popadnie w subiektywizm. Wielkie zdobycze naszego kręgu kulturowego
zawdzięczamy, jak słusznie podkreślają fenomenologowie, właśnie obiektywizmowi.

Subiektywne myślenie Kierkegaarda. Przeciwko tej dawno potwierdzonej, a ostatnio szczególnie przez

Husserla wyostrzonej, regule obiektywizmu bronią się uczniowie Sørena Kierkegaarda, egzystencjaliści.
Twierdzą oni, że dla dociekań filozoficznych obiektywizm jest niewystarczający, przeciwnie, badacz,
<subiektywny myśliciel> musi “się trwożyć”. “Je ne suis pas au spectacle” chce powtarzać sobie codziennie G.
Marcel. Także myślenie czysto teoretyczne egzystencjaliści uważają za bezwartościowe. Idą często nawet aż tak
daleko, aby twierdzić, że prawdziwie filozoficzne myślenie jest bezprzedmiotowe, gdyż odnosi się ono do tzw.
egzystencji (do ludzkiego Dasein), która nie jest żadnym przedmiotem, żadnym obiektem, lecz podmiotem.

Te dzisiaj bardzo popularne poglądy kontynentalnych filozofów przy bliższym przyjrzeniu okazują się mniej

rewolucyjne, niż się to początkowo wydaje.

(1) Przede wszystkim należy zauważyć, że słowo “obiekt” (względnie “przedmiot”) jest wieloznaczne. W

terminologii Husserla “przedmiotem” jest wszystko, co dane, wszystko, co w jakiś sposób może być rozważane.
Jednakże egzystencjaliści biorą ten termin w dosłownym sensie: przedmiotem jest wszystko, co stoi na przeciw
ja [Gegenstand ist, was dem Ich gegen übersteht]. Przy takim rozumieniu ja (tzw. egzystencja) nie może być
oczywiście żadnym obiektem. Jeżeli jednak rozważamy egzystencję, to jest ona jednak pewnego typu obiektem
w pierwotnie fenomenologicznym sensie, gdyż obiektem jest to, o czym mówimy. Gdy mówimy zatem o
egzystencji, wtedy staje się ona dla nas przedmiotem. Dodatkowo egzystencjaliści interpretują egzystencję jako
coś, co nigdy nie jest gotowe coś, co nie ma żadnego trwałego kształtu, jednocześnie mówią, że obiekt jest
czymś uformowanym i dającym się ująć. Również z tego powodu egzystencja nie jest dla nich żadnym
“przedmiotem”. Jednakże pierwotna terminologia fenomenologiczna nie determinuje przedmiotu w żaden
określony sposób a stąd także egzystencja może być nazwana “przedmiotem”. Jest to zatem właściwie spór o
słowa.

(2) Jeżeli egzystencjaliści w trwodze widzą konieczny stan umożliwiający uchwycenie egzystencji, to myślą

oczywiście, że ten szczególny przedmiot, którym jestem ja sam (moja egzystencja) odsłania się najlepiej w tego
rodzaju sytuacji emocjonalnej. Być może jest to trafne, lecz tym samym nie jest powiedziane, że również
właściwa analiza byłaby możliwa w stanie trwogi. Tak na przykład dzieło Sartre'a L’Être et le néant nie
zostawia żadnych wątpliwości, że jego autor dokonał tej gigantycznej pracy myślowej w całkowicie
kontemplatywnym nastawieniu, zimno i naukowo. Być może trwoga była warunkiem wstępnym tej analizy, z

pewnością nie była jednak stanem który podczas pracy badawczej mógł ją wspomagać, raczej odwrotnie, stan
trwogi uniemożliwiłby spokojną analizę.

(3) Przedmiotem zalecanej przez egzystencjalistów metody jest ludzka egzystencja, a więc coś całkowicie

szczególnego. Sądzą oni, że każdy przedmiot z konieczności znajduje się w relacji do egzystencji i dopiero na
bazie jej rozjaśnienia [Erhellung] może zostać filozoficznie pojęty. Jest to jednak teza, która nie jest ogólnie
uznana, a w każdym razie nie jest trafna w wypadku nauk przyrodniczych. Nauki te przeprowadziły do dzisiaj
skuteczną interpretację przedmiotów bez odnoszenia się do egzystencji, postępując całkowicie
obiektywistycznie. Zresztą w dziełach Heideggera i Sartre'a, a więc u dwóch wiodących egzystencjalistów,
metoda obiektywistyczna jest wręcz wzorcowo stosowana.

Wyłączenie teorii i tradycji. Reguła “z powrotem do rzeczy samych” wymaga nie tylko wyłączenia

subiektywnych postaw lecz również tych wszystkich obiektywności, które w przedmiocie badanym nie są
bezpośrednio dane. Do tego należy jednak wszystko, co wiemy dzięki innym źródłom lub też przez
wnioskowanie. Powinno się widzieć tylko to, co jest dane, fenomen, i nic poza tym.

(1) Po pierwsze, reguła ta wymaga, aby wyłączone zostały wszystkie teorie, wnioski, hipotezy itd. W ten

sposób fenomenologowie nie chcą jednak wyłączyć każdego poznawania pośredniego, dopuszczają je
całkowicie, ale dopiero po fenomenologicznym ugruntowaniu. Ugruntowanie to jest absolutnym początkiem;
uzasadnia ono m.in. także prawomocność reguł wnioskowania i dlatego w toku badania fenomenologicznego
nie można robić żadnego użytku z pośrednich metod poznawania.

(2) Z tym łączy się ściśle wyłączenie tradycji. Nie chodzi przy tym tylko o już przez . Tomasza z Akwinu

wyraźnie sformułowaną zasadę, według której powołanie się na ludzki autorytet stanowi najsłabszy argument w
ten sposób, że tego, co twierdzą inni, nigdy nie wolno traktować jako pewnej podstawy. Metoda
fenomenologiczna wymaga nie tylko ścisłego zastosowania tej tomistycznej zasady, lecz ponadto, aby cały
<stan wiedzy> został wyłączony niezależnie, czy był on przez fenomenologa sprawdzony czy nie. Rzeczy same,
fenomeny, tak jak się pojawiają przed duchowym okiem badacza, powinny dojść do głosu i nic poza tym.

Praktycznie postulaty te, podobnie jak ścisły obiektywizm, są niezwykle trudne i w całej ich czystości

niemożliwe do spełnienia. Oglądanie i wnioskowanie są tak ściśle złączone w ludzkim duchu, że tylko z
największym trudem możemy je rozdzielić. Automatycznie wprojektowujemy naszą wcześniej zdobytą wiedzę
w przedmiot. Długi i rygorystyczny trening jest konieczny, aby nauczyć się czystego oglądania.

Ilustracją tych reguł niech będą dwa przykłady z praktyki seminaryjnej. Student, który ma

fenomenologicznie opisać czerwoną plamę, zaczyna tak: “Widzę czerwoną plamę na tablicy. Plama ta składa się
z małych kawałków czerwonej kredy”... To nie jest już jednak fenomenologiczne: o tym, że plama ta składa się
z kawałków kredy, student wie, ponieważ przedtem widział, jak profesor namalował ją za pomocą kredy; w
samym przedmiocie kreda nie jest w ogóle dana. Inny przykład: student podejmuje następującą analizę poczucia
obowiązku “Poczucie obowiązku powstaje w naszej świadomości, leżeli w mózgu dochodzą do skutku pewne
skomplikowane procesy fizjologiczne”. Jest to oczywiście fenomenologicznie całkowicie fałszywe: swojego
własnego mózgu człowiek ten nigdy nie widział, a tym bardziej fizjologicznych procesów które w nim miałyby
mieć miejsce. Fenomen poczucia obowiązku, jako fenomen, nie ma w ogóle nic wspólnego z fizjologicznymi
procesami.

Pozytywne reguły oglądu istoty. Można byłoby mniemać, że patrzenie jest tak prostym procesem, iż nie są

do niego konieczne żadne szczególne reguły i wystarczy mieć szeroko otwarte oczy ducha, aby poprawnie
widzieć przedmiot. Tak jednak nie jest. Wskazaliśmy już na kilka negatywnych reguł postępowania
fenomenologicznego: jeżeli badacz nie ma wystarczającego treningu w patrzeniu, a nawet jeżeli tylko
dostatecznie nie uważa, aby widzieć tylko to, co się przed nim znajduje, będzie wprojektowywał w przedmiot
elementy subiektywne, teorie, tradycyjne poglądy itp. Istnieją jednak również pozytywne reguły tego
postępowania. Można je sformułować w następujący sposób.

(1) Wszystko, co jest dane powinno się widzieć tak dalece, jak to jest tylko możliwe. Ta w sobie jasna i

prosta reguła musi być dlatego wyraźnie formułowana i świadomie stosowana, ponieważ człowiek jest tak
ukształtowany, że posiada silną skłonność, aby widzieć tylko niektóre aspekty z tego, co dane. Uexküll pokazał,
że zwierzęta uchwytują tylko to, co jest dla nich witalnie ważne; człowiek ma jednak wiele wspólnego ze
zwierzęciem. Tym, co posiada ponad tę wspólnotę, je m.in. zdolność do teoretycznego, nie-praktycznego
poznawania. Mimo to jesteśmy zbyt skłonni do pozostawania ślepymi na pewne elementy tego co dane.
Pierwszym więc zadaniem badania fenomenologicznego jest odsłonięcie przeoczonych fenomenów.

(2) Dalej, ogląd fenomenologiczny powinien być deskryptywny, opisowy. Znaczy to, że przedmiot powinien

zostać rozłożony, a następnie jego części opisane, zanalizowane, gdyż każdy przedmiot jest nieskończenie
złożony. Im bardziej jasny jest więc ogląd, tym lepiej elementy przedmiotu dają się odróżnić i zrozumieć w ich
wzajemnych relacjach. Taką analizę Heidegger nazywa “interpretacją” [Auslegung] albo “hermeneutyką”.

Wyraźnie należy jednak podkreślić, że tego rodzaju fenomenologiczna hermeneutyka albo interpretacja nie
może być mieszana z redukcją (którą omówimy dalej w rozdziale 5); tutaj chodzi o poznawanie bezpośrednie
tam o pośrednie.

5. Przedmiot badań fenomenologicznych

Fenomen. Przedmiot fenomenologicznego oglądu i interpretacji został przez Husserla i jego uczniów

nazwany “fenomenem”. Słowo to posiada poza fenomenologicznym także inne, różne znaczenia. Aby uniknąć
nieporozumień krótko je teraz omówimy.

(1) “Fenomen” przeciwstawia się “rzeczywistości”: w ten sposób wskazuje się na pewien pozór. Nie ma to

jednak nic wspólnego z fenomenologicznym sensem tego słowa. Dla fenomenologów nie ma żadnego
znaczenia, czy to, co dane, jest “rzeczywiste” czy też jest “tylko pozorem”. Ważne jest jedynie, że ma to być po
prostu dane.

(2) Dalej, fenomen jako zjawisko przeciwstawia się często “rzeczy samej”. W tym sensie rzecz ukazuje się

poprzez fenomen, mniej więcej tak jak choroba poprzez gorączkę. Także i o to nie chodzi fenomenologom.
“Rzecz sama”, znajdująca się ewentualnie poza fenomenem, wcale ich nie interesuje, chcą oni oglądać tylko
fenomen, to co dane.

(3) W naukach przyrodniczych używa się wyrazu “fenomen” dla określenia zmysłowo dających się

obserwować procesów. Znaczenie to jest o wiele bardziej wąskie niż te, które fenomenologowie łączą z tym
wyrazem, gdyż, po pierwsze, nie jest według nich konieczne, aby fenomen można było zmysłowo obserwować
(jak zobaczymy wystarczy, jeżeli fenomen zostanie wyobrażony) i, po drugie, fenomen nie potrzebuje być
żadnym procesem; chociaż fenomenolog może również badać procesy, to przede wszystkim bierze on pod
uwagę struktury.

Sens słowa fenomen, o który tutaj chodzi, mówiąc słowami Heideggera, jest następujący: to, co ukazuje-się-

w-sobie-samym [das Sich-an-sich-selbst-zeigende], to, co się ukazuje, tak się ukazuje, jakie samo jest; to, co
jasno się przed nami znajduje.

Wyłączenie istnienia. Wymienione dotychczas wyłączenia (tego, co subiektywne, teoretyczne i tradycji)

jeszcze nie wystarczają. Autentyczna metoda fenomenologiczna wymaga również, żeby także istnienie
przedmiotu zostało wyłączone. Jest więc obojętne, czy przedmiot istnieje czy nie, jego istnienie w ogóle nie
wchodzi w rachubę. Jeżeli np. przeprowadza się analizę fenomenologiczną pewnej czerwonej plamy, to nie ma
żadnego znaczenia, czy w świecie w ogóle istnieje czerwona plama czy nie.

W tym leży jedna z podstawowych różnic między metodą fenomenologiczną a empiryczną. W tej ostatniej

wychodzi się od stwierdzenia faktów, tzn. stwierdza się najpierw, że faktycznie jest tak a tak. Ustala się np., że
ta czy inna ilość wody znajdowała się rzeczywiście w określonym czasie, w określonym miejscu. W przypadku
postępowania fenomenologicznego nie mają miejsca żadne tego rodzaju stwierdzenia. Fakty nie mają tu
żadnego znaczenia.

Może powstać w tym miejscu wątpliwość: jak wobec tego można jeszcze w fenomenologii mówić o tym, co

dane? To, co dane, wydaje się przecież być czymś rzeczywiście istniejącym Należy stwierdzić, że wprawdzie
każdy przedmiot musi ostatecznie jakoś istnieć lub przynajmniej być ugruntowany w czymś istniejącym, aby
mógł być dany, z tego jednak w żaden sposób nie wynika, że fenomenologia musi się zajmować jego
istnieniem. Gdyż nawet wtedy, gdy przedmiot istnieje można abstrahować od jego istnienia i brać pod uwagę
tylko jego uposażenie treściowe [Washeit] - tak jak to robią fenomenologowie. Można także rozważać czysto
wyobrażone przedmioty

Istota. Właściwym przedmiotem badania fenomenologicznego ma być istota, είδος. Także to słowo posiada

wiele znaczeń, które należy teraz krótko przedstawić, aby uchwycić ten szczególny sens, który nadają mu
fenomenologowie.

(1) Słowa “istota” używa się zwykle w takich zwrotach jak “człowiek jest istotą śmiertelną”. “Istota” znaczy

tu mniej więcej tyle co “rzecz”; oczywiście w tym wypadku raczej “żywa rzecz”. W języku fenomenologów
żadna tego rodzaju rzecz. np. żaden człowiek, nie jest określana jako “istota”. “Istotą” nazywa się tutaj tylko
aspekty, pewne elementy tego typu rzeczy.

(2) Mówi się także o “istocie pewnej rzeczy”, np. o istocie życia. Także i to nie jest znaczeniem, które temu

słowu nadają fenomenologowie. Podczas gdy istota życia jest bardzo trudno dostępna, fenomenologiczna istota

pojawia się jasno przed obserwatorem, nie jest żadną “ukrytą istotą”, przeciwnie, jej fenomenem, czymś, co
samo się ukazuje.

(3) W końcu należy też odróżnić istotę w sensie fenomenologicznym od arystotelesowskiego είδος.

Fenomenologiczne pojęcie istoty jest bardziej obszerne zakresowo. Oprócz είδος w swoim sensie Arystoteles
odróżnia także inne, koniecznie z nim współwystępujące określenia. własności (ϊδια). W przeciwieństwie do
tego, wszystko, co koniecznie współwystępuje w fenomenie, a więc także arystotelesowskie własności, ujmuje
się w fenomenologii terminologicznie jako “istotę”.

Fenomenologiczna istota wyklucza więc dwa rodzaje czynników: istnienie i wszystko to, co przypadkowe.

Istotę tę można byłoby określić jako fundamentalną strukturę przedmiotu. Przez “strukturę” nie wolno tutaj
jednak rozumieć np. tylko pewnej sieci stosunków, lecz należy tego słowa używać dla określenia całej
podstawowej treści przedmiotu, wraz z jego jakościami itd.

Istota a znaczenie słowa. Aby dalej wyjaśnić pojęcie istoty, chcemy teraz krótko przedstawić punkt widzenia

empirystów, którzy zaprzeczają istnieniu istoty i pogląd fenomenologów na ten temat.

Według empirystów istota jest względna. To, co z jednego punktu widzenia jest istotne dla pewnej rzeczy, z

innego może okazać się nieistotne. Np. w trójkącie wykonanym z drewna ktoś, kto jest zainteresowany jego
geometrycznym uposażeniem, uzna tylko własności geometryczne za istotne, powie więc, że dla tego
przedmiotu istotne są tylko trzy boki, trzy kąty itd., natomiast fakt, że jest on zrobiony z drewna lub też że jest
tyle a tyle centymetrów długi, jest nieistotny, bez znaczenia. Dla innego obserwatora, który interesuje się nie
geometrycznymi własnościami, lecz właśnie materiałem, z którego zrobiony jest ten trójkąt, bycie z drewna
będzie istotne, a geometryczna forma, trzy boki i trzy kąty, będzie nieistotna. Można byłoby w tym momencie
oczywiście zauważyć, że używając słowa “trójkąt” domniemujemy właśnie trójboczną i trójkątną figurę. Zarzut
ten nie zbiłby jednak z tropu empirystów, gdyż oni właśnie podkreślają słowo “domniemywać”: jak widać z
powyższego przykładu istotą jest dla nich to i tylko to, co domniemujemy używając pewnego słowa; istota nie
jest niczym innym niż znaczeniem słowa [Wortbedeutung]. Ponieważ wszystkie znaczenia słów są względne -
za pomocą tego samego słowa można oznaczyć bardzo wiele dowolnych przedmiotów - to istota przedmiotu jest
pojęciem względnym: to, co jest istotne dla jednego obserwatora może być całkowicie nieistotne dla innego.
Wszystko zależy wyłącznie od znaczenia. które dowolnie nadajemy słowom. W samych rzeczach nie istnieje
żadna istota, wszystkie aspekty rzeczy są w sobie równowartościowe. Dopiero człowiek przez swoje konwencje
wprowadza różnice między tym, co istotne, a tym, co nieistotne, a to w ten sposób, że przypisuje słowom
znaczenia.

Ta droga myślowa jest jednak przez fenomenologów odrzucana jako niezadowalająca. Należy wprawdzie

przyznać, że znaczenie słowa jest względne i prawdą jest również, że w tej samej rzeczy możemy ująć i
analizować raz jeden aspekt np. geometryczną formę - a innym razem inny - np. materiał, ale właśnie te aspekty
są według fenomenologów “przedmiotami”, np. bycie z drewna jest tego rodzaju przedmiotem. Przedmiot ten,
całkowicie niezależnie od nazwy, którą mu nadajemy, posiada pewne konieczne własności. Tak np. każda rzecz,
która jest wykonana z drewna, jest także przestrzenna i rozciągła. Jest tak nie dlatego, że nazywamy ją
“drewnianą” lecz dlatego że sama w sobie jest tak ukonstytuowana. Gdybyśmy zamiast “drewno” powiedzieli
“duch”, to ta nowa nazwa przedmiotu nie zmieniłaby absolutnie nic w jego strukturze: pozostałby on nadal
materialny i rozciągły. W wypadku drewna przeciwnie, geometryczna forma jest nieistotna i to niezależnie od
tego, jak je nazywamy, podczas gdy w trójkącie (tzn. w tym, co normalnie nazywamy “trójkątem”) forma ta jest
istotna. Względność możliwych punktów widzenia nie polega zatem na niczym innym niż na możliwości
wzięcia pod uwagę różnych przedmiotów i nie ma nic wspólnego z naszym problemem. Tak samo bez
znaczenia jest w tym kontekście relatywność znaczeń słów.

Fenomenologia egzystencji. Po tym, co dotychczas powiedzieliśmy, może wydać się dziwne, że większość

nam współczesnych uczniów Husserla zajmuje się właśnie problemem egzystencji. W każdym razie słowo
“egzystencja” ma u egzystencjalistów, do których należą ci uczniowie Husserla, węższe znaczenie niż u innych
filozofów, znaczy ono tylko ludzką egzystencję. Ale egzystencja ta jest całkowicie wyraźnie ujęta jako Dasein,
a więc, pozornie przy odwróceniu postępowania Husserla, jej uposażenie treściowe [Sosein], jej istota zostają
wyłączone z analiz. Tak przynajmniej twierdzą ci filozofowie. Jeżeli się jednak bliżej przyjrzymy ich
faktycznemu postępowaniu, wtedy okazuje się, że w zasadzie nie porzucili oni prawie stanowiska Husserla.
Stwierdzamy mianowicie, co następuje:

(1) Egzystencjaliści analizują to, co dane, fenomen, i z zasady chcą wyłączyć ze swoich badań poznawanie

pośrednie. Nie mówią wprawdzie, że ich metoda polega na oglądzie, ale ponieważ dzięki postawie emocjonalnej
poznanie może być co najwyżej przygotowane, natomiast nie może dojść do skutku, to duchowy akt, który
ostatecznie ma miejsce, musi być pewnym rodzajem oglądu, jakkolwiek by się go nazwało.

(2) Przedmiot ich badań, a więc wymieniona wyżej egzystencja, został opisany i, w rzetelnie

fenomenologicznym sensie, zinterpretowany. Heidegger, jak to zostało powiedziane, dał najlepszą teoretyczną
ilustrację tego rodzaju interpretacji, główne dzieło Sartre’a nosi podtytuł Próba ontologii fenomenologicznej

, a

Marcel napisał Fenomenologię posiadania

. Faktycznie więc filozofowie ci stosują metodę fenomenologicznej

analizy do przedmiotów swoich badań.

(3) Analiza ta zawsze pokazuje, że egzystencja posiada, jak mówią ci filozofowie, “strukturę”. Heidegger

wprowadził nawet osobną nazwę dla elementów tej struktury, nazywa je elementami egzystencjalnymi -
“Existentiale”. W ogóle rozważania nad egzystencją zajmują u egzystencjalistów dużo miejsca.

(4) Chociaż twierdzą oni zawsze, że analizują, aby użyć sformułowania Heideggera, tylko to, co

każdorazowo moje [je-meinige], to, co ma miejsce tylko raz, to jednak jest oczywiste, że to, co sądzą, że
odkryli, przysługuje każdej ludzkiej egzystencji. Nie jest to po prostu struktura, lecz konieczna struktura tej
egzystencji.

Osiągnięcie egzystencjalistów polega więc na wykazaniu, że w samej egzystencji można odnaleźć pewną

istotę. Znaczący współczesny filozof sformułował to pewnego razu w ten sposób, że egzystencjaliści są
ekstremalnym przykładem filozofów esencjalnych. W każdym bądź razie ich sposób traktowania ludzkiej
egzystencji pozostaje całkowicie w ramach metody fenomenologicznej .

O nowszej i “głębszej” fenomenologii. Już sam Husserl, a tym bardziej wielu spośród jego następców

interesowało się tzw.. “konstytucją” przedmiotu. Próbowali oni badać, jeżeli wolno się tak wyrazić, przed-
przedmiotowe przedmioty. W większości wypadków chodzi tutaj o wykazanie, że człowiek w ten lub inny
sposób wytwarza swoje przedmioty, i o wyjaśnienie, jak on to czyni. Jednocześnie dość znaczna część tych
myślicieli zaczęła używać metod, które nie miały nic wspólnego z wczesnohusserlowskim prostym oglądem. Z
tego punktu widzenia wszystko, co tutaj zostało powiedziane, uznane byłoby za elementarne, a być może nawet
za przedfilozoficzne, przedfenomenologiczne.

Jest to jednak całkiem szczególnego rodzaju postawa, chociaż wśród filozofów w kontynentalnej Europie

szeroko rozpowszechniona. Żadna rzetelna nauka szczegółowa, a także żaden filozof, który nie należy do tej
szkoły, nie będzie w stanie zaakceptować tej metody albo też nie będzie mógł jej używać. Tutaj chodzi nam o
ogólne metody myślenia i tym samym nie potrzebujemy dalej rozważać problemów postawionych przez nową
fenomenologię.

J. P. Sartre, L'Ętre et le néant. Essai d'ontologie phénoménologique, Paris 1943 (przypis tlumacza).

G. Marcel, Zarys fenomenologii posiadania, w: Byc i miec, tlum. P. Lubicz, Warszawa 1986 (przypis

tlumacza).

III. METODY SEMIOTYCZNE

6. Uwagi ogólne

Metodologiczne uwagi wstępne. W dalszym ciągu rozważań usprawiedliwimy jeszcze włączenie tego

rozdziału o języku w przedstawienie dzisiejszych metod myślenia. Najpierw jednak krótko dwie uwagi
metodologiczne.

Można byłoby zapytać, dlaczego rozważenie problemów językowych następuje zaraz po przedstawieniu

metody fenomenologicznej. Powód leży w tym, że chociaż analiza języka nie jest bez znaczenia dla
bezpośredniego poznawania, to jest ona o wiele ważniejsza dla poznawania pośredniego, gdyż tutaj przedmiot
nie jest dany, a ruch myślenia jest o wiele bardziej skomplikowany i posłużenie się symbolami jest o wiele
bardziej konieczne. Jak jeszcze zobaczymy, dochodzi się przy tym do procedur, w których użycie języka jest
absolutnie konieczne. Dlatego metody semiotyczne mogą być omawiane dopiero po fenomenologicznych,
natomiast muszą być omówione przed innymi metodami.

Innym, o wiele bardziej trudnym pytaniem jest, jak powinno się oddzielić dziedzinę semiotyczną od

dedukcyjnej. Według pewnych szkół filozoficznych, przede wszystkim logiczno-empirystycznej, logika i
analiza języka są tym samym. Jeżeli się nawet nie podziela tego krańcowego punktu widzenia, to i tak często nie
jest łatwo odróżnić obie te dziedziny. Już Arystoteles włączył semiotykę (pierwsze pięć rozdziałów rozprawy O
zdaniu) do swojej logiki. W każdym razie z metodologicznego punktu widzenia, pomijając całkowicie
każdorazowe zasadnicze stanowisko filozoficzne, odróżnienie obu tych dziedzin będzie zawsze dość dowolne i
do pewnego stopnia względne. Tutaj odróżnienie to ustanowimy w następujący sposób: wszystko, co dotyczy
poprawności zdań [Aussage], będzie omawiane w rozdziale o dedukcji, wszystko zaś, co dotyczy sensu
wyrażeń, w rozdziale semiotycznym.

Historyczne uwagi wstępne. Już sofiści (Kratylos i inni), a także Platon, poruszali okolicznościowo

problemy semiotyczne. Jako pierwszy w systematyczny sposób rozważał je Arystoteles. Jego dzieło O zdaniu
zawiera m.in. pierwszy znany system kategorii syntaktycznych. Znaczący postęp dokonał się w semiotyce
dzięki stoikom i scholastykom, u tych ostatnich przede wszystkim w ich “Grammaticae speculativae”. Z
wyjątkiem niewielu fragmentów dzieła stoików niestety zaginęły, a semiotyka scholastyczna pozostała do
dzisiaj prawie nie zbadana. Tzw. czasy “nowożytne” zapisały się tylko niewielkim postępem w tej dziedzinie i
dopiero rozwój logiki matematycznej spowodował nowe tego rodzaju badania. Husserl (który wprawdzie nie
był logikiem matematycznym) przeprowadził w Logische Untersuchungen doniosłe analizy semiotyczne,
podczas gdy G. Frege zrekonstruował i częściowo rozszerzył dorobek myślowy starej szkoły stoickiej. Nowsze
badania nawiązują przede wszystkim do metamatematyki D. Hilberta. Najbardziej znaczącymi badaczami w tej
dziedzinie są dzisiaj A. Tarski (1935) i R. Carnap (1937). Nazwa “semiotyka”, jak również ogólny podział tej
nauki pochodzi od Ch. Morrisa (1938). Dzisiaj semiotyka jest aktywnie uprawiana i dalej rozwijana, częściowo
dzięki bodźcom płynącym z innych nauk - przede wszystkim z fizyki - które domagają się o wiele bardziej
dokładnej analizy języka niż dotychczas. Także ogólne nastawienie szkoły logiczno-empirystycznej, która
analizę języka traktuje jako jedyny przedmiot filozofii, istotnie przyczyniło się do rozwoju semiotyki.

Ogólne uprawomocnienie analizy języka. Znaki, a więc przedmiot semiotyki, stały się z wielu powodów

ważne, a nawet konieczne dla metody naukowej.

(1) Nauka jest dziełem pewnej wspólnoty, może dojść do skutku tylko dzięki trwającej w czasie współpracy

wielu ludzi. Współpraca ta wymaga jednak dzielenia się wiedzą, które realizuje się poprzez znaki, szczególnie
przez mówione i pisane słowa. Słowa nie są więc tylko czymś ubocznym, lecz są istotnym narzędziem nauki.

(2) Słowa są materialnymi, materiałowymi rzeczami lub zdarzeniami. Jeżeli za ich pomocą uda się jasno

przedstawić pojęcia, to - abstrahując nawet od czynnika społecznego - praca naukowca zostaje znacznie
ułatwiona. Ludzki duch jest bowiem tak ukształtowany, że najłatwiej pracuje mu się za pomocą rzeczy
materialnych, ujmuje je najlepiej. Pomyślmy tylko o liczeniu: może być ono całkiem dobrze przeprowadzone
jako “liczenie w pamięci”, ale o ile prostsze i pewniejsze będzie przy użyciu znaków pisanych.

(3) Jest także w końcu trzeci powód, dlaczego słowa są tak ważne dla wiedzy. Wyrażanie myśli za pomocą

słów jest pewnego rodzaju dziełem sztuki. Ogólnie znaną rzeczą jest, że wprawdzie normalnie artysta w trakcie
tworzenia prowadzony jest przez ideę, to jednak zwykle idea ta nie jest adekwatna do gotowego dzieła. W

czasie materialnego tworzenia zostaje ona rozbudowana i sprecyzowana. Tak też dzieje się często w wypadku
słownego wyrazu: pojęcie, które ma być zakomunikowane za pomocą słów, uzyskuje kompletność i precyzję
dopiero w procesie wyrażania go. Pomijamy w tej chwili, że słowa są nie tylko wehikułem dla pojęć, lecz
również mogą mieć samodzielną funkcję. Już jednak jako sam środek wyrazu posiadają oczywiście najwyższą
doniosłość.

Jeżeli słowa są niezbędne dla wiedzy, to z drugiej strony mogą być dla niej niebezpieczne; prowadzą łatwo

do nieporozumień nie tylko między ludźmi, lecz także w wypadku samotnej pracy: bierze się słowo za
adekwatny wyraz pojęcia, a tak często nie jest, lub też kryje ono w swoim znaczeniu coś, co sprowadza badanie
na fałszywe drogi.

Trzy wymiary znaku. Główną myśl semiotyki, która jednocześnie stanowi podstawę dla jej podziału, można

przedstawić następująco. Jeżeli ktoś mówi coś komuś innemu, wtedy każde użyte przez niego słowo odnosi się
do trzech różnych przedmiotów:

(a) Przede wszystkim słowo to należy do pewnego języka, a to oznacza, że znajduje się ono w pewnych

stosunkach z innymi słowami tego języka, np. w zdaniu znajduje się między dwoma innymi słowami (tak jak w
wypadku słowa “i”), albo na początku zdania itd. Stosunki te określa się jako syntaktyczne, są to wzajemne
stosunki między słowami.

(b) Po drugie to, co ktoś mówi, posiada pewne znaczenie: jego słowa znaczą coś, chcą one zakomunikować

komuś drugiemu coś określonego. Poza syntaktycznym stosunkiem mamy więc jeszcze do czynienia z innym,
mianowicie ze stosunkiem słowa do tego, do czego ono odnosi. Ten stosunek nazywa się semantycznym.

stosunków, mianowicie między słowem a ludźmi, którzy go używają. Stosunki te nazywają się pragmatycznymi.

Te różne stosunki słów wchodzą jeszcze we wzajemne, określone relacje. Stosunek pragmatyczny zakłada

semantyczny i syntaktyczny, a semantyczny zakłada syntaktyczny. Bezsensowne słowo nie może służyć
porozumiewaniu się ludzi, a aby mieć sens musi się ono znajdować w pewnych określonych stosunkach do
innych słów. W przeciwieństwie do tego relacja syntaktyczna nie zakłada semantycznej i pragmatycznej, a
relacja semantyczna daje się badać bez brania pod uwagę pragmatycznej. Także dla zupełnie bezsensownego
języka można zbudować zupełną syntaksę. Moglibyśmy np. utworzyć pewien prosty język, w którym istniałyby
tylko znaki P i x, i jako syntaktyczna reguła obowiązywałoby, że P znajduje się zawsze przed x; nie byłoby przy
tym żadnej potrzeby wiedzieć, co znaczy P albo x.

ludzie

Relacje między trzema rodzajami stosunków semiotycznych podobne są do tych między trzema wymiarami

bryły geometrycznej. Cały fenomen słowa jest jak trójwymiarowa bryła, tylko przez abstrakcję możemy z niego
oddzielić albo dwa pierwsze rodzaje stosunków (syntaktyczne i semantyczne), albo tylko jeden rodzaj
(syntaktyczne), dokładnie tak samo jak w geometrii możemy wyabstrahować z bryły bądź płaszczyznę, bądź
linię prostą. Porównanie to najlepiej wyjaśnia wyżej zamieszczony rysunek.

słowo

pragmatyczne

semantyczne

syntaktyczne

znaczenie

inne słowa

Semiotyczne pojęcie słowa. Na początku tych uwag trzeba specjalnie zwrócić uwagę, że słowo, o którym

mówi się w semiotyce, jest słowem materialnym, tzn. w wypadku gdy chodzi o słowa mówione, jest to grupa fal
dźwiękowych, w wypadku zaś  słów pisanych rząd małych plamek suchego atramentu na papierze. Fakt, że
słowo należy wziąć  właśnie w takim sensie, wynika już jasno z tego, że jest ono przeciwstawione swojemu
znaczeniu. Uwaga ta jest dlatego ważna,  że w języku potocznym używa się wyrażenia “słowo” w pewnym
innym sensie.

Ważną konsekwencją takiego ujęcia jest to, że nigdy nie możemy użyć tego samego słowa w jednej

wypowiedzi, a cóż dopiero w wielu wypowiedziach. Weźmy np. proste zdanie identycznościowe “a jest a”.
Zgodnie z semiotycznym ujęciem mamy tu pewien rząd plamek suchego atramentu. Plamki atramentu, które na
początku zdania czytamy jako “a”, nie są w żadnym wypadku identyczne z tymi, które stoją na końcu tego
zdania, ponieważ za każdym razem chodzi o dwie różne plamki, które są umieszczone w różnych miejscach na
papierze, co przy jednej i tej samej rzeczy nigdy nie jest możliwe. Jeżeli w języku potocznym mówi się “to
samo słowo”, to ma się na myśli “dwa słowa, które mają mniej więcej tę samą formę i to samo znaczenie”. W
semiotyce natomiast mówi się w tym wypadku o dwóch słowach o tej samej formie. Nie znaczy to, że forma
obu słów jest identyczna, wystarczy wziąć je pod silne szkło powiększające, aby stwierdzić, że identyczność
formy nie ma miejsca. Chodzi mianowicie o to, że ich ogólna struktura graficzna jest taka sama.

Niektórzy fenomenologowie (Ingarden) przeciwstawiają semiotycznie rozumianemu słowu “brzmienie

słowa” [Wortlaut], a więc dokładnie tę wspólną strukturę, którą posiadają słowa o takiej samej formie w sensie
semiotycznym. Techniczny rozwój semiotyki wymaga rzeczywiście, aby mówić o tego rodzaju “brzmieniach
słów”, ułatwia to bowiem badania. Należy być jednak świadomym, że brzmienie słowa jest czymś ogólnym, a
więc czymś, co istnieje tylko w indywiduach, tzn. w słowach w sensie semiotycznym. Nie jest ono jakąś rzeczą,
lecz własnością rzeczy, a mianowicie materialnie (semiotycznie) rozumianego znaku.

7. Formalizm

Orientacja wstępna. Jedną z najważniejszych zdobyczy nowożytnej metodologii jest zrozumienie, że

operowanie językiem na poziomie syntaktycznym może znacznie ułatwić pracę myślową. Tego rodzaju
operowanie nazywa się “formalizmem”. Polega on na tym, że pomija się jakiekolwiek znaczenie używanych
znaków i bierze się pod uwagę wyłącznie ich formę graficzną. Jeżeli w tym sensie pewien język zostanie
formalistycznie zbudowany, wtedy nazywa się go “językiem sformalizowanym”, niekiedy mówi się krótko o
“formalizmie”, lecz to sformułowanie prowadzi do błędów, bardziej odpowiednie jest używanie słowa
“formalizm” tylko dla określenia metody.

Stosując formalizm jasno odróżnia się dwie rzeczy. Z jednej strony mamy sam język z jego czysto

syntaktycznymi regułami, tzn. z regułami, które odnoszą się wyłącznie do materialnej formy znaków, ale nigdy
do ich znaczenia; z drugiej strony - przynajmniej w większości wypadków - treściową interpretację tego języka,
tzn. jakieś przyporządkowanie znaczeń znakom. Sam język i jego interpretacja są w pewnej mierze niezależne
od siebie. Wprawdzie jakaś syntaksa musi już istnieć, zanim przystąpi się do interpretacji, lecz nie odwrotnie,
gdyż łatwo można skonstruować język nie interpretując go w żaden sposób. Taki język nazywa się
“formalistycznym” albo “abstrakcyjnym”. Temu samemu językowi sformalizowanemu można zwykle dać różne
interpretacje.

Interpretacja języka jest sprawą semantyki, a nie syntaksy. Zagadnienie to omówimy później. Jeśli chodzi o

syntaksę, a więc o język sformalizowany, to aby go skonstruować musimy rozwiązać najpierw dwa problemy:
(a) po pierwsze, musimy przyjąć reguły, które w każdym wypadku pozwolą jednoznacznie stwierdzić, które
znaki tego języka są dopuszczalne, tzn. “sensowne”; (b) po drugie, muszą także zostać ustanowione reguły
określające, które zdania - jeżeli w ogóle język ten zawiera zdania - są poprawne. To drugie zadanie tradycyjnie
przypisuje się logice formalnej; także w tym wypadku związane z nim problemy omówimy dopiero w czwartym
rozdziale. W pierwszym zadaniu dadzą się odróżnić trzy grupy problemów: ta, która dotyczy formalizmu w
ogóle, ta, która odnosi się do syntaktycznego sensu prostego wyrażenia, i ta, która odnosi się do syntaktycznego
sensu wyrażeń złożonych. Pierwszą grupę problemów omówimy krótko zaraz, dwie pozostałe w dwóch
następnych paragrafach.

Liczenie. Istotą formalizmu jest rozszerzenie zastosowania metody znanej już od stuleci, a mianowicie

metody liczenia. Dlatego celowe będzie najpierw krótkie rozważenie struktury zwykłego, tzn. arytmetycznego i
algebraicznego liczenia, tak jak się go uczy w szkołach.

(1) Prosta operacja arytmetyczna np. mnożenie, wydaje się z istoty polegać na tym, że rozkładamy problem

na poszczególne części i rozwiązujemy każdą część osobno. Aby np. w “pamięci” pomnożyć 27x35

postępujemy w następujący sposób: najpierw mnożymy 20x30, potem 7x5 itd. O żadnym formalizmie wydaje
się tutaj nie być mowy. Jeżeli jednak zaczniemy mnożyć pisemnie, to zwykle zapisujemy poszczególne
rezultaty w określonym porządku, np.:

27 x 35
135
81__
945

Gdyby .nas zapytano, dlaczego w drugim wierszu zapisaliśmy 1 o jedno miejsce dalej na lewo, a nie pod 5

pierwszego wiersza, to po pewnym zastanowieniu odpowiedzielibyśmy: ponieważ 1 należy do kolumny
dziesiątek i jej miejsce jest pod kolumną dziesiątek cyfry znajdującej się wyżej. W samym akcie liczenia nie
przeprowadzamy jednak tego rozważania, lecz po prostu stosujemy regułę syntaktyczną, zgodnie z którą każde
poszczególne mnożenie (a więc każdy nowy wiersz cyfr) należy przesunąć o jedno miejsce dalej na lewo. Aby
poprawnie liczyć, nie potrzebujemy wiedzieć, dlaczego tak właśnie powinniśmy postępować, wystarczy
całkowicie, gdy znamy odpowiednią regułę syntaktyczną (oczywiście także jeszcze kilka innych).

(2) Rozważmy teraz inny przykład, tym razem z algebry. Niech to będzie równanie:

ax

+bx+c=0

Aby znaleźć formułę potrzebną do rozwiązania tego równania, zaczynamy od “przeniesienia” c na prawą

stronę, opatrując je przeciwnym znakiem:

+bx= -c

Także tutaj łatwo moglibyśmy podać treściowe uzasadnienie tego “przeniesienia”, faktycznie jednak wcale

się o to nie troszczymy, lecz postępujemy po prostu według reguły syntaktycznej: “każdy człon jednej strony
równania wolno przenieść na drugą stronę, ale w takim wypadku musi on otrzymać przeciwny znak, a więc «-»
zamiast «+» albo odwrotnie”. Jeżeli mamy do czynienia z nieco bardziej skomplikowanymi obliczeniami, wtedy
musimy się ograniczyć do samych reguł syntaktycznych, gdyż nasza pojemność myślowa po prostu nie
wystarcza, aby w tym samym czasie myśleć jeszcze o treściowym uzasadnieniu reguł.

Swojej relatywnej pewności liczenie nie zawdzięcza faktowi, iż dokonuje się za pomocą liczb, lecz

formalizmowi. Jest ono zastosowaniem formalizmu do języka liczb.

Zastosowanie liczenia do przedmiotów nie-matematycznych. Tę samą metodę można także łatwo

zastosować w innych dziedzinach, które w ogóle z liczbami nie mają nic wspólnego. Wybieramy przykład z
arystotelesowskiej sylogistyki. W sylogistyce tej, jak wiadomo, można dokonać <konwersji> na negatywnym
zdaniu ogólnym, np. zdanie negatywne “Żaden człowiek nie jest kamieniem” wolno przekształcić w zdanie
“Żaden kamień nie jest człowiekiem”. W logice klasycznej tego rodzaju zdanie zwykło się przedstawiać za
pomocą układu znaków SeP, gdzie S reprezentuje podmiot, P predykat, a litera e (z łacińskiego nEgo) wskazuje,
że chodzi o ogólne zdanie negatywne. Jeżeli nasze zdanie zapiszemy w tej formie, to łatwo jest skonstruować
czysto syntaktyczną regułę, która dokładnie odpowiada zasadzie konwersji dla tego typu zdań. Mówimy zatem:
“W każdej formule typu XeY litery znajdujące się obok e mogą być zamienione miejscami”. Jeżeli raz
ustanowimy taką regułę, wtedy okazuje się, że np. tzw. redukcja Cesare do Celarent jest przeprowadzalna
czysto rachunkowo. Celarent ma mianowicie następującą formę

MeP (przesłanka większa)
SaM (przesłanka mniejsza)
SeP (wniosek)

Możemy bez trudu zastosować naszą regułę do (1) i wtedy otrzymujemy
PeM
SaM
SeP

a więc właśnie Cesare.
Można oczywiście wątpić, czy celowe jest zastosowanie tej metody do tak prostych pytań. Nasz przykład

pokazuje jednak, że liczenie - w formalistycznym sensie - jest stosowalne poza matematyką, że może być
używane w dziedzinach pozamatematycznych.

Sens ejdetyczny i operacyjny. Z naszych rozważań wynika, że znak może mieć dwojaki sens, tzw.

ejdetyczny i tzw. operacyjny. Znak posiada sens ejdetyczny wtedy, gdy znamy jego semantyczny odpowiednik
[Gegenstuck], tzn. jeżeli wiemy, co on oznacza czy też co on znaczy. Czysto operacyjny sens znak posiada
wtedy, gdy wiemy tylko, jak można go używać, tzn. jeżeli znamy obowiązujące go reguły syntaktyczne. Nie
wiemy wtedy, co znak ten znaczy, natomiast wiemy, jak możemy nim operować. Stosunek między tymi
sensami znaku jest prosty: jeżeli dany jest sens ejdetyczny, wtedy zawsze obecny jest sens operacyjny, ale nie
odwrotnie. Jak widzieliśmy, można do znaku dołączyć sens operacyjny, nie dając mu przy tym żadnego sensu
ejdetycznego.

Aby zapobiec nieporozumieniom, trzeba podkreślić, że operacja, o której tutaj mówimy, jest operacją na

znakach, a więc liczeniem, nie jest to operacja na rzeczach. Znając operacyjny sens znaku, nie wiemy jeszcze
zupełnie, jak należy traktować odpowiadające mu rzeczy, gdyż do tego musielibyśmy znać sens ejdetyczny. Nie
byłoby np. poprawne powiedzenie, że formuły współczesnej teorii dotyczącej struktury materii mają tylko sens
operacyjny, gdyż dzięki nim wiemy jedynie, jak wytwarzać bomby atomowe itd. Jest raczej tak, że aby
wyprodukować bombę atomową, musimy ejdetycznie rozumieć znaki występujące w tych formułach, rozumieć
ich znaczenie. Gdyby miały one tylko operacyjny sens, nie bylibyśmy w stanie z nimi zrobić nic innego, jak
tylko rachować.

W dzisiejszej filozofii istnieją dwa skrajne stanowiska: z jednej strony chce się ograniczyć wiedzę ludzką do

sensu ejdetycznego z drugiej wyłącznie do operacyjnego. W pierwszym wypadku dąży się do wykluczenia
jakiegokolwiek formalizmu, albo w każdym razie odrzuca się systemy, które nie mogą być w pełni
zinterpretowane. W drugim, twierdzi się, że w ogóle nie istnieje żaden sens ejdetyczny, mamy tylko do
dyspozycji sens operacyjny. Oba poglądy są jednak błędne. Jest oczywiste, że w pewnych wypadkach istnieje
ejdetyczny sens znaków. Z drugiej strony wydaje się, że w matematyce, fizyce. astronomii itd. istnieją elementy,
którym nie jesteśmy w stanie przypisać sensu ejdetycznego, chociaż wzięte w całości prowadzą one znowu do
ejdetycznie dających się zinterpretować rezultatów.

Model. Z powyższym łączy się kwestia wielokrotnie rozważana w ostatnich dziesięcioleciach, a mianowicie

problem modelu. Zwykło się mówić, że gdy starsze teorie fizykalne miały model, to model taki nie istnieje już
dla wielu nowszych teorii. Przy tym przez “model” rozumie się fizyczną, zasadniczo obserwowalną przez
nieuzbrojone oko strukturę, mającą tę samą formę, co stan rzeczy reprezentowany w zdaniu naukowym (teorii
itd.). Tak np. istnieje model dla teorii atomu Bohra: składa się on z kuli, wokół której w określonych odstępach
krążą mniejsze kule. Oczywiście tego rodzaju model nie zawsze może być zbudowany, może on jednak być
przynajmniej “pomyślany”, tzn. wyobrażony. Jeżeli zatem mówi się, że dla współczesnych teorii fizykalnych
nie istnieje żaden model, to znaczy to, że żadnej tego typu struktury nie można sobie wyobrazić.

To jednak prowadzi - przynajmniej w większości wypadków - do twierdzenia, że zdanie naukowe (teoria

itd.) nie posiada żadnego sensu ejdetycznego, a tylko operacyjny. Mówimy “w większości wypadków”, gdyż
zasadniczo możliwa jest trzecia, pośrednia sytuacja, w której dane zdanie ma sens ejdetyczny, przy czym jednak
odpowiada mu struktura dająca zobaczyć się tylko intelektualnie, a nie zmysłowo (obrazowo). I tak np. nie ma
żadnych wątpliwości, że pewne zdania fenomenologii i wszystkie zdania ontologii są właśnie tego rodzaju: mają
nie tylko operacyjny, lecz również ejdetyczny sens, chociaż tego, do czego odnoszą, nie da się obrazowo
przedstawić. Jeżeli jednak chodzi o teorie z nauk przyrodniczych nie posiadające modelu, to w większości
wypadków nie mają one żadnego sensu ejdetycznego.

Stąd przejście w pewnej nauce od teorii z modelami do teorii bez modelu oznacza, w większości wypadków,

rozszerzone zastosowanie formalizmu. Jak wiadomo, dotyczy to wielu dziedzin współczesnej nauki.

Istota formalizmu. Formalizm jest więc metodą polegającą na całkowitym pominięciu ejdetycznego sensu

znaków i operowaniu nimi w oparciu o określone reguły transformacji, biorące pod uwagę tylko graficzny
kształt znaków. Traktuje się je, jakby nie były żadnymi znakami, lecz np. figurami w jakiejś grze, elementami,
które na różne sposoby dają się kombinować i przestawiać. Dlatego ktoś kiedyś dowcipnie powiedział, że ten,
kto posługuje się formalizmem, nie wie, co mówi i czy to, co mówi, jest prawdą. W tym miejscu należy jednak
zrobić następujące uwagi.

(1) Celem liczenia, a więc celem formalizmu, jest zawsze jakaś wiedza. System formalistyczny wypełnia

tylko wtedy swoje zadanie, jeżeli jego rezultaty dadzą się ostatecznie zinterpretować ejdetycznie. Nauka nie jest
grą. W naszej wiedzy nie zawsze jednak osiągamy co, niekiedy musimy się ograniczyć do jak.

(2) Reguły operacji formalistycznych muszą być ejdetycznie sensowne, reguły te mówią bowiem, co

powinniśmy robić, musimy zatem być w stanie je rozumieć. Z tego wynika, że żaden system nie da się w pełni
sformalizować, przynajmniej jego reguły nie mogą być ostatecznie sformalizowane. Można wprawdzie reguły
pewnego systemu, powiedzmy systemu A, sformalizować w innym systemie, nazwijmy go systemem B, lecz
system B domaga się znowu sensownych reguł. Można je wprawdzie ponownie sformalizować w jakimś innym
systemie C, ale w końcu musimy się gdzieś zatrzymać i posłużyć nie sformalizowanymi regułami. Ponadto już
same reguły dotyczące A, w wypadku gdy chcemy rozbudować A, muszą mieć dla nas sens ejdetyczny, gdyż
inaczej nie posunęlibyśmy się dalej w naszym liczeniu.

(3) W praktyce przy budowie systemów sformalizowanych prawie zawsze postępuje się w ten sposób, że

najpierw ustanawia się sensowne znaki, potem dopiero abstrahuje się od ich sensu i konstruuje się system
formalistycznie, aby w końcu gotowemu systemowi ponownie dać jakąś interpretację.

(4) To, co powiedzieliśmy, obowiązuje szczególnie w logice. Chociaż nauka mająca wyłącznie sens

syntaktyczny nie byłaby niemożliwa, to jednak w wypadku logiki nie jest to możliwe. Logika ma bowiem
dostarczyć reguł wnioskowania dla każdego pośredniego myślenia i gdyby jej reguły nie były ejdetycznie
sensowne, wtedy żadne wnioskowanie nie mogłoby dojść do skutku. Z tego powodu systemów, które nie
dopuszczają żadnej znanej interpretacji ejdetycznej, większość współczesnych logików nie uważa za logikę.

Uprawomocnienie formalizmu. Następujące racje uzasadniają zastosowanie metody formalistycznej:
(1) W skomplikowanych sytuacjach nasz wgląd ejdetyczny w przedmiot bardzo szybko się załamuje.

Możemy bezpośrednio i bez trudu dojrzeć, że 2 x 3 = 6, lecz tylko niewielu ludzi potrafi tak samo łatwo i
szybko zobaczyć, że 1952 x 78,788 = 153 794,176. Możemy również bezpośrednio dojrzeć, że negacją zdania
“pada” jest zdanie “nie pada”, ale nie jest tak samo łatwo zrozumieć negację znanego twierdzenia Euklidesa,
zgodnie z którym przez punkt leżący poza linią prostą można poprowadzić jedną i tylko jedną prostą do niej
równoległą. To samo dotyczy wszystkich bardziej skomplikowanych dróg myślowych, także tych, które
znajdują się u filozofów. Geniusz wielkich filozofów uchronił ich, bez używania formalizmu, od popełnienia
błędów, lecz, patrząc całościowo, mętność zbyt często występująca w filozofii jest do pewnego stopnia
wynikiem braku adekwatnych metod formalistycznych.

(2) Ponieważ w systemie formalistycznym wszystkie reguły odnoszą się wyłącznie do graficznego kształtu

znaków, stąd niemożliwe jest tutaj konstruowanie dowodu za pomocą nie sformułowanych reguł i aksjomatów.
Jak wiadomo, nie sformułowane założenia są bardzo niebezpieczne, mogą łatwo okazać się fałszywe, i
ponieważ nie są wyraźnie sformułowane, nie dają się racjonalnie przebadać. Formalizm przyczynia się więc
istotnie do wyeliminowania tego typu milczących założeń.

(3) W ten sposób osiąga się jeszcze coś. W systemie aksjomatycznym zbudowanym formalistycznie

wszystkie konsekwencje dają się stosunkowo łatwo wyprowadzić z wybranych aksjomatów i wyraźnie od siebie
oddzielić. Przy tym często okazuje się, że zastosowane pojęcia zostają dokładniej zdeterminowane w
porównaniu z początkiem tego postępowania. Formalizm jest zatem powołany do oddzielania i wyjaśniania
pojęć.

(4) Zastosowanie formalizmu prowadzi jeszcze do następującej możliwości. Jeżeli pewien system zostanie

czysto formalistycznie zbudowany, wtedy często na końcu okazuje się, że dopuszcza on wiele interpretacji i w
ten sposób za jednym zamachem rozwiązuje się wiele problemów. Przykładu dostarcza znana zasada dualności
geometrii euklidesowej. Z obowiązującego tu zdania: “Dwa dowolne punkty wyznaczają pewną prostą” da się
(dołączywszy dalsze aksjomaty i odpowiednio dopasowane reguły) wyprowadzić wiele dalszych zdań
geometrycznych. Zdanie to możemy teraz sformalizować w następujący sposób: “Dwa dowolne A wyznaczają
pewne B”, przy czym znaczenie “A” i “B” powinno pozostać nieokreślone (wszystkie inne wyrazy
występujące w tym zdaniu mogą być zinterpretowane tylko jako stałe logiczne). Teraz okazuje się jednak, że są
tu możliwe dwie interpretacje: (1) można “A” przypisać znaczenie “punkt”, a “B” znaczenie “prosta” i (2)
odwrotnie, “A” znaczenie “prosta”, a “B” znaczenie “punkt”. Widać mianowicie, że także zdanie powstałe w
wyniku interpretacji (2) jest prawdziwe: również dwie proste równoległe wyznaczają pewien punkt w
nieskończonej odległości. W ten sposób powstaje cały system zdań wyprowadzalnych z tego
(sformalizowanego) zdania, a my otrzymaliśmy z jednej formuły dwie zasady geometrii. Podobne wypadki mają
miejsce również w innych dziedzinach nauki.

W ten sposób przedstawiliśmy zasadnicze racje dla stosowania formalizmu. Nie można jednak przeoczyć

pewnych łączących się z nim niebezpieczeństw. Przede wszystkim nie można dążyć do formalizacji
przedwcześnie, najpierw musi być całkowicie wyjaśniony wchodzący w rachubę stan rzeczy. Dalej, trzeba być
świadomym, że system formalistyczny jest zawsze bardzo abstrakcyjny i nie wolno go stawiać na równi z

rzeczywistością. Stąd nigdy właściwie nie powinno się używać formalizmu jako jedynej metody, lecz łączyć go
z innymi metodami.

Sztuczny język. Użycie sztucznego języka należy ostro oddzielić od formalizmu. Zasadniczo również

<naturalny> (codzienny) język mógłby zostać sformalizowany, a z drugiej strony jakiś sztuczny język może być
traktowany nieformalistycznie, np. elementarne części języka logiki matematycznej są tak właśnie traktowane.

Jednakże użycie sztucznych symboli wystąpiło jednocześnie z formalizmem. Użycie to Whitehead i Russel

uprawomocniają w następujący sposób.

(1) W nauce w ogóle, szczególnie jednak w logice potrzebne są tak abstrakcyjne pojęcia, iż w języku

potocznym nie można znaleźć dla nich odpowiednich słów. Jest się więc zmuszonym do tworzenia symboli.

(2) Syntaksa języka potocznego jest zbyt mało ścisła, jej reguły dopuszczają zbyt wiele wyjątków, aby

mogła być dobrym instrumentem w dziedzinie nauk ścisłych. Byłoby wprawdzie możliwe zatrzymanie słów
języka potocznego i zmiana tylko jego reguł, lecz wtedy przez kojarzenie słowa te sugerowałyby luźne reguły
języka codziennego i powstawałoby pomieszanie. Z tego powodu lepiej jest budować sztuczny język z
własnymi, ściśle syntaktycznymi regułami.

(3) Jeżeli zdecydujemy się na zastosowanie sztucznego języka, wtedy można wybrać całkiem krótkie

symbole, np. pojedyncze litery zamiast całych słów. W ten sposób zdania staną się znacznie krótsze niż w
języku potocznym i istotnie łatwiej zrozumiałe.

(4) Większość słów języka potocznego jest bardzo wieloznaczna; tak np. słowo “jest” ma przynajmniej tuzin

różnych znaczeń, które w trakcie analizy muszą być ściśle od siebie oddzielane. Celowe jest więc, aby zamiast
tego typu słów używać sztucznych, ale jednoznacznych symboli.

Trzeba jeszcze zauważyć, że wyrażenie “język symboliczny” prowadzi do błędów: każdy język składa się z

symboli i mógłby dlatego być nazwany “symbolicznym”. Tutaj jednak mamy na myśli język, który, w
przeciwieństwie do języka potocznego, składa się ze sztucznych symboli.

8. Syntaktyczne reguły sensu

Budowa języka. Z syntaktycznego punktu widzenia język składa się z pewnej mnogości wyrażeń, dla

których obowiązują określone reguły. Dla uproszczenia przez język będziemy rozumieli język pisany, chociaż, z
pewnymi ograniczeniami, rozważania poniższe obowiązywałyby również w dziedzinie języka mówionego.
Reguły pewnego określonego języka, powiedzmy języka S, determinują, które wyrażenia należą do S, tzn. które
są sensowne w S; wszystkie inne wyrażenia są w tym języku syntaktycznie bezsensowne. Tak np. słowo
“homme” jest wprawdzie wyrażeniem, ale jest bezsensowne w języku polskim.

Sensowne wyrażenia języka S mogą być podzielone na dwie klasy: (1) atomowe albo proste wyrażenia.

Wyrażenia te są tak utworzone, że żadna ich indywidualna część nie może być właściwym (sensownym)
wyrażeniem w S. Tak np. wyrażenie “człowiek” jest wyrażeniem atomowym języka polskiego. (2) Molekularne
albo złożone wyrażenia. Tutaj już indywidualne części są pewnym sensownym wyrażeniem w S. Przykład z
języka polskiego: “człowiek jest organizmem”. W tym wypadku “człowiek”, “organizm”, “jest”, wzięte same
dla siebie, są sensownymi (atomowymi) wyrażeniami języka polskiego.

Jeśli uwzględni się języki naturalne podział na wyrażenia atomowe i molekularne nie jest jednak zupełnie

bez zarzutu. Na przykład słowo “imię” jest oczywiście atomowym wyrażeniem języka polskiego, a jednak część
słowa “imię”, a mianowicie “i”, jest również wyrażeniem atomowym. Niezgodności tego typu dadzą się
wprawdzie usunąć za pomocą środków semantycznych, ale bardziej praktyczne i bardziej łatwe jest zbudowanie
takiego sztucznego języka, w którym one w ogóle nie występują.

W paragrafie tym zajmujemy się tylko syntaktycznymi regułami sensowności wyrażeń molekularnych, gdyż

wyłącznie one dadzą się rozważyć bez uwzględniania teorii systemu aksjomatycznego. W paragrafie
dotyczącym aksjomatyki omówimy odpowiednie reguły dla wyrażeń atomowych.

Pojęcie kategorii syntaktycznej. Dla syntaktycznej sensowności wyrażeń molekularnych pewnego języka

obowiązują dwie fundamentalne reguły: (1) wyrażenia molekularne powinny być złożone wyłącznie z
sensownych wyrażeń danego języka, a więc ostatecznie tylko z sensownych wyrażeń atomowych tego języka;
(2) Samo składanie powinno przebiegać według określonych dla danego języka reguł formowania. Reguły te
mają we wszystkich językach wspólny rdzeń, który może być streszczony w prawach tzw. kategorii
syntaktycznych. Najpierw więc rozważymy te ważne prawa syntaktyczne.

Mianem “kategorii syntaktycznej” określa się tę klasę wyrażeń jakiegoś języka, z której każde wyrażenie

może być zamienione z dowolnym innym wyrażeniem tej klasy w ramach sensownej wypowiedzi, a wypowiedź
ta nie straci przy tym swojego sensu. Tak np. imiona własne tworzą kategorię syntaktyczną języka polskiego. W
każdym sensownym polskim zdaniu - np. “Fryderyk pije” - można zastąpić imię własne przez inne, a zdanie to
nie straci swojego sensu. W powyższym przykładzie “Fryderyk” może być zastąpiony przez “Jan”, “Ewa”,
“Napoleon”, a nawet przez “Gaurisankar”, zdanie nadal jednak pozostanie sensowne (prawdziwe albo fałszywe,
ale jednak sensowne). W przeciwieństwie do tego pewien czasownik, np. “śpi”, należy do innej kategorii
syntaktycznej. Jeżeli w naszym zdaniu za “Fryderyk” podstawimy “śpi”, to powstanie wyrażenie bezsensowne:
“śpi pije”.

Jak widać, pojęcie kategorii syntaktycznej odpowiada dość dokładnie pojęciu części zdania ze zwykłej

gramatyki. Różnica polega na tym, że w gramatyce rozważa się żywy, więc bardzo niedokładnie skonstruowany
język i dlatego jej prawa są luźne i nieprecyzyjne. Dla celów naukowych powinno się jednak dążyć do
perfekcyjnego języka, dla którego można i trzeba ustalić ścisłe prawa. Syntaksa logiczna znajduje się w takim
samym stosunku do gramatycznej, jak np. geometria do mierzenia konkretnych pni drzew: jedna dostarcza
drugiej idealnej teoretycznej podstawy.

W tym kontekście warto zauważyć, że kategorie syntaktyczne - zgodnie z ogólną funkcją języka dążącego

do odwzorowania bytu realnego - odwzorowują tzw. kategorie ontologiczne. Tak np. syntaktyczna kategoria
imion własnych odpowiada ontologicznej kategorii substancji, kategoria tzw. funktorów jednoargumentowych
jakości itd. Odpowiedniość ta nie jest jednak całkiem dokładna, gdyż między realnością a językiem znajduje się
myśl, która tworzy nowe kategorie (bytów idealnych).

Funktory i argumenty. Chcemy teraz naszkicować prosty system kategorii syntaktycznych wychodząc od

pojęcia funktora i argumentu. Wyrażenie, które określa inne wyrażenie nazywa się jego “funktorem”, wyrażenie
określane jest “argumentem”. “Określanie” należy tu rozumieć w możliwie najszerszym sensie. Mówi się np.,
że w zdaniu “pada deszcz i pada śnieg” “i” określa oba zdania częściowe (“pada deszcz” i “pada śnieg”), a więc
jest ich funktorem, podczas gdy one są argumentami “i”. W każdym rozwiniętym języku istnieją dwojakiego
rodzaju wyrażenia: jedne mogą być tylko argumentami, np. nazwy indywiduowe i zdania, natomiast inne tylko
funktorami, jak np. czasowniki. Kategorie syntaktyczne wyrażeń pierwszego rodzaju chcemy nazwać
“kategoriami podstawowymi”, drugiego rodzaju “kategoriami funktorowymi”.

Ilość kategorii podstawowych jest dość dowolna; dla uproszczenia przyjmujemy tutaj tylko dwie:

wspomniane wyżej kategorie nazw i zdań. W związku z tym wszystkie funktory możemy podzielić w
następujący sposób:

(1) Według kategorii syntaktycznej ich argumentów. Odróżniamy więc: (a) funktory określające nazwy (np.

“śpi”, “kocha”, “jest większy niż” itd.); (b) funktory określające zdania (np. i” “nie jest tak, że”, “albo” itd.); (c)
funktory określające funktory (np. “bardzo” w “dziecko jest bardzo ładne”, argumentem jest tutaj “ładne”).

(2) Według kategorii syntaktycznej wyrażenia molekularnego składającego się z funktora i jego argumentów

odróżniamy: (a) funktory nazwotwórcze (np. “dobry” w “dobre dziecko”, ponieważ tutaj całe wyrażenie jest
nazwą); (b) funktory zdaniotwórcze (np. wyżej wymienione funktory określające zdania, np. “pada deszcz i
pada śnieg” jest ponownie zdaniem); (c) funktory funktorotwórcze (np. “głośno” w “pies głośno szczeka”, tutaj
“głośno” wraz ze swoim argumentem “szczeka” jest znowu funktorem).

(3) Według ilości argumentów odróżniamy funktory jednoargumentowe albo monadyczne (np. “śpi”,

“biegnie”), dwuargumentowe albo diadyczne (np. “kocha”, “jest większy niż”), trzyargumentowe (np. “daje”: A
daje B C; tutaj A, B i C należy rozumieć jako argumenty od “daje”), i dalej, n-argumentowe funktory.

Widać natychmiast że wyrażenia języków naturalnych nie stosują się do tego schematu, gdyż bardzo często

są syntaktycznie wieloznaczne. Tak np. polskie słowo “je” raz okazuje się jednoargumentowym funktorem (“Co
robi Fryderyk? On je”), innym razem funktorem dwuargumentowym (“Fryderyk je kiełbasę”). Ta
wieloznaczność przyczynia się wprawdzie do piękna języka i jest poetycko wartościowa, lecz bardzo osłabia
jego ścisłość i jasność, i w ten sposób stanowi jeszcze jeden powód dla używania języków sztucznych.

Przykłady syntaktycznego nonsensu. Na podstawie powyższych zasad możemy ustanowić następującą

ogólną regułę formowania: wyrażenie molekularne jest tylko wtedy sensowne, gdy każdemu w nim
występującemu funktorowi przyporządkowane są argumenty, które dokładnie odpowiadają jego syntaktycznej
kategorii co do ilości i rodzaju. Wszystko, co sprzeciwia się tej regule jest syntaktycznie nonsensowne.

Podamy kilka przykładów z dziedziny filozofii. Weźmy na początek takie zdanie pozorne: “Byt jest

identyczny”. Nazywamy je zdaniem pozornym, ponieważ nie ma ono żadnego sensu syntaktycznego, a więc w
ogóle nie może być zdaniem; “jest identyczny” jest funktorem dwuargumentowym, a zatem używa się go
sensownie tylko wtedy, gdy przyporządkowuje się mu dokładnie dwa argumenty, jak np. w zdaniu “Autor

Fausta jest identyczny z Goethem”. W naszym zdaniu pozornym mieliśmy jednak tylko jeden argument,
mianowicie .,byt”. Jest ono więc syntaktycznym nonsensem.

Inny przykład: pewien filozof mówi: “Nicość nicuje” [das Nichts nichtet]. Tutaj “nicość” jest argumentem

od “nicować”. To ostatnie wyrażenie jest oczywiście jednoargumentowym funktorem zdaniotwórczym
określającym nazwy. Jak jednak w zadaniu tym może on określać nazwy? Czym bowiem, patrząc od strony
syntaktycznej, jest “nicość”`' Chociaż czymś takim wydaje się być, nie jest to oczywiście żadną nazwą. Gdy
mówimy “nie ma nic” [es gibt nichts], wtedy właściwie chcemy powiedzieć “dla każdego x nie zachodzi
wypadek, że tu i teraz to x jest”. “Nicość” jest więc tylko skrótem dla negacji. Negacja nie jest jednak żadną
nazwą, lecz funktorem. To, co w tym wypadku filozof myśli, może być trafne, ale to, co mówi, musi być
traktowane jako nonsens syntaktyczny. Nie jest to żadne zdanie i nic ono nie znaczy.

Powołując się na tego typu przykłady, zwolennicy szkoły neopozytywistycznej chcieli pokazać, że cała

filozofia jest nonsensowna. Pomieszali przy tym nonsens syntaktyczny z czymś całkiem innym, mianowicie z
nonsensem semantycznym. Z czasem okazało się,  że poszli oni zbyt daleko. W każdym razie ich ataki
przyczyniły się do wzrostu ogólnej świadomości,  że język poetycki tylko z wielką ostrożnością może być
używany jako środek komunikacji idei naukowych, gdyż  łatwo ukrywa w sobie nonsens syntaktyczny. Stąd
syntaktyczna analiza sensu posiada dzisiaj w filozofii o wiele większe znaczenie niż w poprzednich stuleciach.

9. Funkcje i stopnie semantyczne

Dwie semantyczne funkcje znaku. Zwrócimy się teraz w kierunku problemów semantycznych, tzn.

problemów dotyczących związków między znakiem a tym, czego ten znak jest znakiem. Przede wszystkim
trzeba tutaj dokonać odróżnienia - dobrze już znanego scholastykom - między dwiema funkcjami znaku. Z
jednej strony znak może do czegoś  odnosić [meinen], coś intendować, a więc być nośnikiem pewnej
obiektywnej treści. Tę funkcję chcemy nazwać “obiektywną”. Z drugiej strony znak może  wyrażać
[ausdriicken]  coś subiektywnego, mianowicie osobisty stan człowieka lub zwierzęcia dającego ten znak. Tę
drugą funkcję nazywamy “subiektywną”.

Zwykle znak używany w ramach normalnego ludzkiego języka posiada obie te funkcje. Jeżeli np. pewien

obserwator mówi: “Tutaj jest ołów”, to przede wszstkim odnosi się on do czegoś obiektywnego; a mianowicie.
że w określonych współrzędnych czasoprzestrzennych znajduje się pewna substancja zwana .,ołowiem”.
Jednocześnie jednak myśli on tę obiektywną treść. Fakt, że formułuje zdanie, wskazuje, iż tę myśl posiada. Wraz
ze zdaniem wyraża więc także pewien stan subiektywny. Czynniki subiektywne, które są wyrażane przez znak,
nie są jednak tylko myślami, lecz zwykle również uczuciami, tendencjami woli itd. Te ostatnie odgrywają
często tak wielką rolę, że niektórzy metodologowie wszystkie czynniki subiektywne określają po prostu jako
“treść emocjonalną”, w przeciwieństwie do treści “obiektywnej” albo “naukowej”.

Jeżeli w trakcie normalnego używania znaków obie te funkcje semantyczne przeważnie się łączą, to mimo to

dadzą się teoretycznie pomyśleć wypadki graniczne, w których znak albo nie wyraża nic subiektywnego, albo,
przeciwnie, nie odnosi do niczego obiektywnego. Przynajmniej w niektórych formach muzyki ten ostatni
wypadek mógłby mieć miejsce. Znaki, z których składa się język takiej muzyki, miałyby tylko subiektywną, a
nawet tylko czysto emocjonalną treść. Nie jest łatwo stwierdzić, czy w odniesieniu do zdań języka potocznego
przeciwny wypadek jest możliwy. Jednak w dziełach naukowych dość łatwo dadzą się pokazać znaki i zdania,
które w ogóle nic nie wyrażają, lecz wyłącznie odnoszą do czegoś.

Z metodologicznego punktu widzenia jedno jest jasne: w nauce, jeśli chodzi o poznawalne, a stąd dające się

wypowiedzieć przedmioty, ważne jest tylko odniesienie do [Meinung], a więc pierwsza funkcja semantyczna.
To, co sam naukowiec przeżywa, jest zupełnie bez znaczenia. Wypowiedzenie jego osobistych stanów może w
pewnych okolicznościach dostarczyć materiału dla badania psychologicznego, ale nie “dowodzi” ono niczego,
ponieważ do niczego nie odnosi, nie kieruje się obiektywnie do niczego.

Mówienie o tym, co niewypowiedzialne. Jak jednak przedstawia się ten problem, gdy chodzi o coś

niepoznawalnego (niepoznawalnego zasadniczo albo niepoznawalnego dla ludzi), a stąd także o coś
niewypowiedzialnego? Wśród współczesnych metodologów istnieją w tym względzie różne opinie. Można
wyróżnić trzy grupy stanowisk.

(1) Rzecznikami pierwszej są przede wszystkim H. Bergson i K. Jaspers. Sądzą oni - a także wielu innych

filozofów, których większość należy do tradycji neoplatońskiej - że wprawdzie tego, co niewypowiedzialne, nie
można powiedzieć, tzn. przedstawić i zakomunikować za pomocą znaków mających odniesienie obiektywne,
ale można to w pewnej mierze udostępnić, używając języka pozbawionego treści obiektywnej. Tak np. Bergson

twierdzi, że prawdziwa wiedza filozoficzna o najważniejszych elementach rzeczywistości (np. o stawaniu się)
może dojść do skutku tylko dzięki <intuicji>. Komuś drugiemu treści tej intuicji nie można zakomunikować, ale
używając pewnych obrazów można ją tak ująć, że ów drugi będzie mógł ją przeżyć. Dlatego w dziełach
Bergsona nie znajdujemy żadnych opisów fenomenologicznych, żadnych dowodów, lecz przede wszystkim
obrazy, które mają pobudzać intuicję. Podobnie Jaspers mówi, że jego słowa “nic nie znaczą”. Są one tylko
wskazówkami pokazującymi drogę temu, kto w nie dającym się ująć w słowa <egzystencjalnym> [existentiell]
doświadczeniu chce spotkać to, co niewypowiedzialne. Dla Boga, a więc czegoś, co jest w najwyższym stopniu
niewypowiedzialne, nie ma już znaków, lecz tylko <szyfry>, które właśnie tym się charakteryzują, że nie
przysługuje im żadna obiektywna funkcja semantyczna.

(2) Inna grupa myślicieli reprezentuje dokładnie przeciwne stanowisko. Najostrzej zostało ono

sformułowane w tezie L. Wittgensteina: “O czym nie można mówić, o tym należy milczeć”. Przy czym dla
Wittgensteina i jego zwolenników “mówić” znaczy tyle, co “używać znaków posiadających obiektywną treść”.
Według tych filozofów jest to jednak niemożliwe w wypadku tego, co niewypowiedzialne, ponieważ zgodnie ze
swoją definicją to, co niewypowiedzialne, nie może zostać powiedziane. Mówienie o tym w sposób
<muzyczny> może być wprawdzie przyjemne, ale nie mówi nic. Jedno z największych niebezpieczeństw
używania języka polega właśnie na tym, że słowa, które rzekomo miałyby coś mówić, w rzeczywistości
posiadają tylko zawartość emocjonalną, a więc nic nie mówią.

(3) W końcu istnieje również grupa myślicieli, którzy uznając zasadniczo tezę Wittgensteina nie wyciągają

jednak wniosku, że filozof musi się ograniczyć do w pełni poznawalnych przedmiotów. Do tej grupy należą
przede wszystkim N. Hartmann ze swoją teorią o tym, co irracjonalne, i tomiści z teorią o analogicznym
poznaniu Boga. Hartmann sądzi, że wprawdzie istnieje to, co irracjonalne, jako to, co dla nas niepoznawalne, a
więc także niewypowiedzialne, jednak posiada ono zawsze stronę poznawalną (to, co irracjonalne nazywa
Hartmann “metafizycznym”). W związku z tym nie tylko dadzą się określić granice tego, co irracjonalne, lecz
również sformułować antynomie, które zawsze tutaj powstają i w ten sposób tym, co irracjonalne można się
zajmować. Według tomistycznej teorii analogii, chociaż Bóg w swojej istocie jest dla nas niepoznawalny, to
jednak jesteśmy w stanie <analogicznie> przenosić na niego pewne predykaty. Nie wiemy wprawdzie i nie
możemy wiedzieć, czym np. jest myślenie Boga, ale możemy powiedzieć, że znajduje się ono w takich relacjach
do swojego przedmiotu, które są proporcjonalnie podobne do tych, jakie zachodzą między ludzkim myśleniem a
jego przedmiotem. Zinterpretowano tę teorię w taki sposób, że relacje pomyślane w Bogu są izomorficzne z
tymi, które znamy empirycznie. Jak widać ani u Hartmanna, ani u tomistów nie chodzi o mówienie o tym, co
niewypowiedzialne, ale o tej jego części, która da się wypowiedzieć.

Oznaczanie i znaczenie. W obiektywnej funkcji znaku znowu trzeba zrobić dwa odróżnienia, co wymaga

kilku terminologicznych uwag. Od czasów stoików zwykło się odróżniać oznaczanie od znaczenia. Jeszcze
dzisiaj odpowiednia terminologia jest chwiejna (tak np. G. Frege używał terminu “znaczenie” [Bedeutung]
dokładnie w sensie naszego “oznaczania” [Bezeichnung]), ale podstawowa zasada tego odróżnienia jest ogólnie
uznana i doprowadziła do sformułowania ważnych reguł metodologicznych. Mówimy np. że nazwa “koń”
oznacza wszystkie indywidualne konie, ale jednocześnie znaczy “koniowatość”, a więc to, czym [was] każdy
koń jest. Okazuje się, że oznaczanie odpowiada zakresowi (extensio) obiektywnego pojęcia, znaczenie zaś jego
treści (intensio). W odniesieniu do oznaczania mówi się więc o <ekstensjonalności>, a w odniesieniu do
znaczenia o <intensjonalności>. Należy dodać, że przedmioty oznaczane przez jakąś nazwę nazywają się jej
“desygnatami”. Jest kwestią sporną, czy także zdania i funktory posiadają desygnaty. U Fregego desygnatem
zdania jest jego wartość logiczna, a więc jego prawda lub fałsz.

Oznaczanie jest istotnie słabszą funkcją niż znaczenie, o tyle, że wraz ze znaczeniem dane jest zawsze

oznaczanie, lecz nie odwrotnie. Wynika to z faktu, że ta sama klasa desygnatów może mieć różne treści, a więc
jednej i tej samej klasie desygnatów mogą odpowiadać różne znaczenia. Weźmy np. słowo “trójkąt”. Przez
wyliczenie wszystkich trójkątów mamy dane oznaczanie tego słowa, ale temu oznaczaniu mogą odpowiadać
całkowicie różne znaczenia, np. znaczenia utworzone z następujących treści: płaska trójkątna figura, płaska
figura z trzema bokami, figura o wewnętrznej sumie kątów równej 180” itd. Każda z tych treści jednoznacznie
determinuje klasę desygnatów słowa “trójkąt”.

Mimo to logika współczesna i przyrodoznawstwo wykazują uderzającą tendencję do ekstensjonalnego

myślenia, tzn. do używania nazw z uwzględnieniem wyłącznie ich oznaczania. Ta w sobie osobliwa i ponadto
przez wielu filozofów i humanistów zwalczana tendencja staje się zrozumiała, gdy uwzględnimy, że
oznaczaniem jest o wiele łatwiej się posługiwać niż znaczeniem. Wprawdzie całkowite wyłączenie znaczenia
wydaje się raczej niemożliwe, gdyż ostatecznie oznaczanie może być zdeterminowane tylko przez znaczenie, to
jednak zalety postępowania ekstensjonalnego są w wymienionych wyżej dziedzinach tak wielkie, że właśnie
ogólną regułą metodologiczną uczyniono, aby postępować ekstensjonalnie, o ile jest to tylko możliwe.

Stopnie semantyczne. W świetle powyższych rozważań staje się także zrozumiała inna ważna teoria

semantyki współczesnej, teoria tzw. stopni semantycznych. Zasadniczą jej myślą jest, że należy odróżnić język
dotyczący rzeczy od języka dotyczącego samego języka; w stosunku do tego pierwszego drugi nazywa się jego
“meta-językiem”. Nieco dokładniej teoria ta da się przedstawić w następujący sposób. Wszystkie byty, które (z
naszego punktu widzenia) nie są znakami, traktujemy jako stopień zerowy. Dalej następuje klasa znaków, które
oznaczają rzeczy, a więc elementy stopnia zerowego. Klasę tych znaków nazywamy “pierwszym stopniem”
albo “językiem przedmiotowym”. Do niej dołącza się trzecia klasa: składa się ona ze znaków, które oznaczają
znaki języka przedmiotowego. Tworzy ona “drugi stopień” i jest metajęzykiem w stosunku do pierwszego
języka. W ten sposób można postępować w nieskończoność. Ogólnie językiem “n-tego stopnia” nazywa się taki
język, w którym przynajmniej jeden z jego znaków oznacza pewien element stopnia n-1, żaden zaś nie oznacza
elementu n-tego lub wyższego stopnia.

Teoria ta prowadzi do ustanowienia nowej ważnej reguły sensowności, a mianowicie następującej reguły

semantycznej: każde wyrażenie, w którym mowa jest o nim samym, jest bezsensowne. Poprawność tej reguły
jest łatwo zrozumiała na podstawie tego, co zostało powiedziane wyżej: wyrażenie tego rodzaju należałoby
jednocześnie do dwóch stopni semantycznych, do języka przedmiotowego i do metajęzyka, a to z kolei jest nie
do pogodzenia z teorią stopni semantycznych.

Przykładem zastosowania tej reguły jest sławny <kłamca>, nad którym trudzili się wszyscy logicy od

czasów Platona aż do początków tego stulecia. Zdanie to brzmi następująco: “To, co teraz mówię, jest
fałszywe”. Stąd natychmiast powstaje sprzeczność, gdyż jeżeli wypowiadający to zdanie mówi prawdę, wtedy
to, co mówi, jest fałszem, natomiast gdy nie mówi prawdy, wtedy to, co właśnie powiedział, jest prawdą. W
oparciu o naszą regułę trudność ta da się jednak łatwo rozwiązać. Pokazuje ona bowiem, że <kłamca> nie jest w
ogóle żadnym zdaniem, lecz nonsensem semantycznym: w tym pseudo-zdaniu mówi się mianowicie coś o nim
samym.

<Kłamca> jest tylko jednym przykładem spośród wielu innych antynomii semantycznych. Za pomocą samej

syntaksy antynomie te nie mogą być rozwiązane. Okazało się także, że wiele ważnych pojęć, jak np. pojęcie
prawdy, pojęcie desygnatu itd, da się bez zarzutu analizować tylko na poziomie metajęzyka.

Z powyższego wynika, że wszystko, co należy powiedzieć o pewnej nauce, nie może być rozważane w

języku tej nauki, lecz w jej meta-języku, zwanym także “meta-nauką”, tak np. analiza symboliki występującej w
danej nauce, metodologia i wiele innych. Wiele nauk posiada dzisiaj swoje metanauki, m.in. istnieje
rozbudowana meta-logika i meta-matematyka.

10. Sens semantyczny i weryfikowalność

Metodologiczne znaczenie problemu. Jak to już zostało powiedziane, należy odróżnić syntaktyczny i

semantyczny sens pewnego wyrażenia. Może się bowiem bardzo łatwo zdarzyć, że wyrażenie jest poprawnie
utworzone według reguł danego języka, a więc jest syntaktycznie sensowne, a mimo to nie posiada sensu
semantycznego. Aby pewien znak mógł mieć sens semantyczny, muszą zostać spełnione określone warunki
pozajęzykowe. Warunki te łączą się z weryfikowalnością zdań, tzn. z metodą, która pozwala nam stwierdzić, czy
pewne zdanie jest prawdziwe czy fałszywe.

W wyniku najnowszego rozwoju nauk przyrodniczych weryfikowalność stała się niezwykle ważna dla

metodologii. Pokazują to dwa następujące fakty.

(1) Rozwój nowożytnego przyrodoznawstwa stał się możliwy dopiero dzięki wyeliminowaniu pewnych

wyrażeń filozoficznych, mianowicie takich, których obecność w zdaniach uniemożliwiała zweryfikowanie tych
zdań za pomocą środków empirycznych.

(2) W trakcie rozwoju do samej dziedziny nauk przyrodniczych zostały wprowadzone pewne wyrażenia (np.

“eter”). które w ten sam sposób jak wspomniane wyżej wyrażenia filozoficzne okazały się nieużyteczne.

Okoliczności te doprowadziły do żądania, aby wszystkie tego rodzaju wyrażenia wyłączyć z języka

naukowego. Opierający się na pozytywistycznej filozofii metodologowie Koła Wiedeńskiego, jak również
zwolennicy szkoły empiryczno-logicznej rozciągnęli ten postulat na całość poznania i to początkowo w bardzo
wąskich, dogmatycznych sformułowaniach. Stopniowo jednak doszła do głosu postawa bardziej tolerancyjna.
Dla współczesnych badań cały ten spór zaowocował sformułowaniem kilku ważnych i ogólnie obowiązujących
wglądów oraz pewnych reguł dotyczących metody nauk przyrodniczych, ale również doprowadził do
ujawnienia się wielu trudnych problemów.

Zasada weryfikowalności. Istnieją dwie fundamentalne reguły, które nazwane zostały “zasadą

weryfikowalności”. Brzmią one:

(1) Zdanie jest wtedy sensowne semantycznie, gdy można pokazać metodę, dzięki której jest ono

weryfikowalne.

(2) Wyrażenie nie będące zdaniem jest wtedy sensowne semantycznie, gdy można go używać jako części

semantycznie sensownego, a więc weryfikowalnego zdania.

Oba powyższe zdania zawierają wiele słów, które muszą być dokładnie rozumiane, jeżeli chce się poprawnie

uchwycić sens tej reguły.

Przede wszystkim należy zauważyć, że nie identyfikuje się w nich sensu i weryfikowalności. Jest prawdą, że

pewni filozofowie robili to, lecz ich stanowisko okazało się nie do utrzymania: sens nie jest tym samym co
weryfikowalność. Chociaż zdanie, aby mieć sens, musi być weryfikowalne, to z tego nie wynika, że sens i
weryfikowalność są tym samym.

Dalej należy zauważyć, że w podanych wyżej zasadach weryfikowalność nie jest bliżej określona. Także i w

tym względzie zajęto początkowo ekstremalne stanowisko chcące dopuścić tylko jeden rodzaj
weryfikowalności, a mianowicie zmysłową obserwację stanu rzeczy domniemanego w jakimś zdaniu. Dzisiaj
przeważa bardziej tolerancyjna postawa, dopuszcza się mianowicie różne sposoby obserwacji. Zgodnie z
obowiązującym dzisiaj ujęciem przedstawione wyżej reguły domagają się tylko jakiejś metody, za pomocą
której moglibyśmy stwierdzić, czy zdanie jest (w pewnym stopniu) poprawne czy nie.

Aby to zrozumieć, pomyślmy np. następujące zdanie; “Okno w moim pokoju jest zamknięte”. W jaki sposób

zdanie to mogłoby mieć sens, jeżeli nie byłoby wiadomo, jak można ustalić to, co zdanie to stwierdza?
Faktycznie jednak metoda taka istnieje, gdyż wypowiadający to zdanie wie, że, jeżeli np. chciałby wyciągnąć
rękę przez okno, to napotkałby opór itd.

Warto również zauważyć, że pierwsza z wymienionych wyżej zasad zawiera w pewnej mierze wszystkie

inne warunki sensowności. Aby pewne zdanie było weryfikowalne, musi np. być sensowne syntaktycznie.
Syntaktyczny nonsens jest niemożliwy do zweryfikowania.

Co to znaczy “weryfikowalny”? Wielką jednak trudność sprawia znaczenie słowa “weryfikowalny” i

“weryfikowalność”. Jakieś zdanie wtedy jest weryfikowalne, gdy można je albo zweryfikować, albo
sfalsyfikować, tzn. jeżeli możliwe jest pokazanie, że jest ono prawdziwe lub fałszywe. Co to jednak znaczy
“możliwe”? H. Reichenbach odróżnia następujące znaczenia tego słowa:

(1) Techniczna możliwość, Zachodzi ona wtedy, gdy posiadamy środki pozwalające zweryfikować dane

zdanie. W tym sensie np. zdanie “Temperatura jądra słonecznego wynosi 20 000 000° C” nie jest bezpośrednio
weryfikowalne. Nie istnieje, jakbyśmy więc powiedzieli, żadna możliwość techniczna jego weryfikacji.

(2) Fizyczna możliwość. Ma ona miejsce wtedy, gdy weryfikowanie zdania nie stoi w sprzeczności z

prawami natury. Wymienione wyżej zdanie o temperaturze jądra słonecznego jest fizycznie weryfikowalne,
chociaż dla jego zweryfikowania nie posiadamy technicznej możliwości. W przeciwieństwie do tego zdanie
“Jeżeli pewne ciało porusza się z prędkością 350 000 km/s, wtedy jego masa staje się znikomo mała” nie może
być fizycznie zweryfikowane, gdyż zgodnie z prawami fizyki żadne ciało nie może poruszać się z taką
prędkością.

(3) Logiczna możliwość. Zachodzi ona wtedy, gdy weryfikacja nie zawiera sprzeczności. Zdanie

wprowadzone w punkcie (2), chociaż nie jest fizycznie weryfikowalne, to jest weryfikowalne logicznie,
ponieważ nie zawiera żadnej sprzeczności.

(4) Transempiryczna możliwość. Jako przykład Reichenbach wybiera wypowiedź zwolenniczki jakiejś sekty

religijnej: “Kot jest istotą boską”.

Podział tych możliwości jest przeprowadzony z pozytywistycznego punktu widzenia, a czwarty jego człon

wydaje się alogiczną koncesją. Można byłoby sformułować inny podział, a mianowicie według rodzajów
doświadczenia, za pomocą których pewne zdanie miałoby być weryfikowalne. Dałoby to w rezultacie
zmysłową, introspekcyjną, fenomenologiczną i transnaturalną weryfikowalność. Wydaje się np. niewątpliwe, że
fenomenologowie weryfikują swoje zdania przez doświadczenie swoistego rodzaju, przez ogląd istoty.
Podobnie zdania należące do wiary nie są wprawdzie zweryfikowane, ale są weryfikowalne, z pewnością jednak
nie za pomocą środków naturalnych.

Ze swojej strony R. Carnap sformułował zasadę tolerancji: każdy jest wolny w określeniu, jaki rodzaj

weryfikacji chce dopuścić. Dzisiaj jednak ogólnie obowiązuje reguła, że w naukach przyrodniczych tylko te
zdania wolno traktować jako sensowne, które ostatecznie są weryfikowalne przez doświadczenie zmysłowe.
Przez weryfikowalność rozumie się jednak zwykle coś szerszego niż weryfikowalność techniczną i coś
węższego niż czystą weryfikowalność fizyczną.

Zasada intersubiektywności. Zasada weryfikowalności została jeszcze o wiele mocniej dookreślona przez

tzw. zasadę intersubiektywności. Zgodnie z tą zasadą weryfikowanie niezbędne dla sensowności jakiegoś
zdania, musi być intersubiektywne, tzn. dostępne wielu badaczom. Nie wystarcza, aby w ogóle istniała jakaś
metoda weryfikacji, przynajmniej zasadniczo użycie tej metody musi być intersubiektywnie możliwe.
Metodologowie neopozytywistyczni, którzy sformułowali tę zasadę, odrzucili na jej podstawie każdego rodzaju
psychologię introspekcyjną jako bezsensowną. Sądzili mianowicie, że zdania o własnych stanach psychicznych
nie mogą być nigdy zweryfikowane przez innych i stąd muszą być pozbawione jakiegokolwiek sensu.
Rzeczywiście, wydaje się, że w tym wypadku weryfikacja intersubiektywna jest logicznie niemożliwa. Z tego
powodu zasada intersubiektywności doprowadziła najpierw do całkowitego fizykalizmu, tzn. do zakazu
używania wyrażeń, które nie oznaczają procesów lub rzeczy fizycznych.

Jest jednak oczywiste, że, ściśle wzięta, zasada intersubiektywności zabraniałaby każdego zdania w ogóle.

Także bowiem w dziedzinie tego, co fizyczne, obserwacja tego samego fenomenu przez dwóch badaczy nie jest
możliwa: albo obserwują go po kolei, a w tym czasie zachodzi zmiana w fenomenie, staje się on inny, albo
widzą go z dwóch różnych punktów obserwacyjnych, wtedy zaś spostrzegają różne aspekty fenomenu, każdy
inny. Żadna weryfikacja nie może być ściśle intersubiektywna.

Dlatego zasada ta nie jest dzisiaj wprost odrzucana, a jest traktowana raczej jako tylko zasada regulatywna.

Zgodnie z dzisiejszym poglądem, powinno się, tak dalece jak to jest możliwe, używać tylko takich wyrażeń i
tworzyć tylko takie zdania, które mogą być przez innych względnie łatwo zweryfikowane. Tak sformułowana,
reguła ta obowiązuje ogólnie dla wszystkich dziedzin wiedzy i powinna być w nich ściśle stosowana. Niestety
zbyt wielu ludzi jeszcze nie zrozumiało, jak to jest ważne. Dla wszystkich nauk empirycznych - z wyjątkiem
psychologii, chyba, że należałoby ją uznać za naukę przyrodniczą - zasada ta obowiązuje w tym sensie, że
wszystkie zdania indywidualne powinny być weryfikowalne przez obserwację zmysłową.

Weryfikowalność zdań ogólnych. Można byłoby teraz słusznie zapytać, jak mają się rzeczy w wypadku zdań

ogólnych? Tego rodzaju zdanie nie może być oczywiście nigdy zweryfikowane przez obserwację zmysłową.
Dałoby się jeszcze np. zweryfikować, że pewien fenomen wystąpił w 100, 100 000, 100 000 000 wypadków, ale
logicznie niemożliwe jest zweryfikowanie, że doszedł on do skutku we wszystkich możliwych wypadkach. O ile
więc ktoś nalega wyłącznie na weryfikowalność zmysłową, to wszystkie zdania ogólne wydają się
bezsensowne. Jednak z drugiej strony, nauki przyrodnicze bez zdań ogólnych są niemożliwe, składają się one
przecież głównie właśnie z takich zdań i bez nich nie mogłyby być naukami przyrodniczymi.

Metodologowie odróżniają dwie klasy zdań ogólnych: tzw. logiczne i tzw. empiryczne zdania ogólne.

Według powszechnie panującego poglądu pierwsze z nich nie mogą być zweryfikowane przez obserwację, nie
jest to również konieczne dla ich sensowności. W jaki jednak sposób takie zdanie mogłoby być mimo to
sensowne, jest to pytanie, które wywołało różne, zależne od stanowiska filozoficznego, poglądy. Badacze
nastawieni fenomenologicznie przyjmują, że aksjomaty logiki są weryfikowalne dzięki duchowemu wglądowi,
np. dzięki widzeniu istoty; przeciwnie empiryści, uważają oni tego rodzaju zdania za <puste>, tzn. wprawdzie
nie za całkiem bezsensowne, ale jednak za niezależne od ogólnych reguł sensowności semantycznej. Jakkolwiek
można byłoby to teoretycznie uzasadniać, faktem jednakże pozostaje, że logicznych zdań ogólnych nie da się
zmysłowo (empirycznie) zweryfikować. W tym leży fundamentalna różnica między dzisiejszą metodologią a
dawniejszymi poglądami Comte'a i Milla.

W przeciwieństwie do tego tzw. empiryczne zdania ogólne, zgodnie z przeważającą opinią, są wtedy

sensowne semantycznie, jeżeli można z nich wyprowadzić przynajmniej jedno zdanie weryfikowalne przez
obserwację zmysłową. I tak np. zdanie “Każdy kawałek siarki spala się niebieskim płomieniem” jest sensowne,
gdyż można z niego wyprowadzić zmysłowo weryfikowalne zdanie “Ten kawałek siarki spala się niebieskim
płomieniem”. Natomiast zdanie filozoficzne “Każdy kawałek siarki składa się z materii i formy” jest
bezsensowne, ponieważ nie można z niego wyprowadzić żadnego zmysłowo obserwowalnego zdania.

W ostatnich czasach okazało się jednak, że precyzyjne sformułowanie tego postulatu napotyka na duże

trudności. Główną trudność można przedstawić w następujący sposób: z pojedynczego zdania nie da się zwykle
nic wyprowadzić, tylko z wielu zdań, a więc np. z uprzednio skonstruowanej teorii itd. Należy więc
wspomnianą zasadę rozszerzyć w tym właśnie sensie. Wtedy jednak okazuje się, że praktycznie ze wszystkich
zdań wyprowadzalne jest jakieś zdanie zmysłowo weryfikowalne. Jako przykład może posłużyć zdanie
metafizyczne “Absolut jest doskonały”. Jeżeli połączymy je ze zdaniem “To drzewo tutaj kwitnie”, wtedy z tego
połączenia można wyprowadzić np. zdanie “Na tym drzewie tutaj są kwiaty” i w ten sposób nasze z pewnością
nieprzyrodnicze zdanie o bycie absolutnym stanie się w sensie nauk przyrodniczych weryfikowalne i sensowne.

Jedyne, jak się wydaje, możliwe dzisiaj rozwiązanie tej trudności polegałoby na zrobieniu inwentarza

wyrażeń, które miałyby obowiązywać jako dopuszczalne w naukach przyrodniczych. Jak widać, chodzi tu
ostatecznie nie o prawdę, której w jakikolwiek sposób można byłoby dowieść, lecz wyłącznie o regułę czysto
praktyczną. Jej uprawomocnienie leży w jej pożyteczności dla rozwoju nauk przyrodniczych. W innych
dziedzinach nie wchodzi ona oczywiście w rachubę i tylko w oparciu o wątpliwe dogmaty filozoficzne można
byłoby w nich bronić jej pożyteczności lub konieczności.

Inną trudność stwarzają słowa oznaczające stany, np. “rozpuszczalny”. Chociaż zmysłowo można

zweryfikować, że pewna substancja faktycznie się (np. w wodzie) rozpuszcza, to jednak jeżeli z tego chce się
wyprowadzić definicję rozpuszczalności w wodzie, dochodzi do niezgodności. Na podstawie takiej definicji
łatwo byłoby bowiem pokazać, że każdy przedmiot, np. kawałek żelaza, którego nigdy nie włożono do wody,
musi uchodzić za rozpuszczalny w wodzie. A jednak nauki przyrodnicze nie mogą się obyć bez tego rodzaju
słów. R. Carnap częściowo rozwiązał tę trudność za pomocą wprowadzonych przez siebie <definicji
redukcyjnych>. Nie możemy się dalej zajmować tymi pytaniami, wspomnieliśmy o nich jednak, aby wskazać na
te ważne problemy, które wynikają ze ściśle ujętej zasady weryfikowalności.

11. Przykład zastosowania metod semantycznych

A. TARSKI: POJĘCIE ZDANIA PRAWDZIWEGO W JĘZYKU POTOCZNYM

Aby wprowadzić czytelnika w krąg rozważań, wydaje mi się wskazane pobieżnie choćby omówić problemat

definicji prawdy w zastosowaniu do języka potocznego; pragnę tu zwłaszcza uwypuklić te różnorodne trudności,
na które napotykają próby rozwiązania wspomnianego zagadnienia.

Spośród różnych usiłowań, mających na celu zbudowanie poprawnej definicji prawdy dla zdań języka

potocznego, najnaturalniejszą wydaje się próba skonstruowania definicji semantycznej. Mam tu na myśli tego
rodzaju definicję, która w pierwszym rzucie dałaby się ująć w następujących słowach:

(1) zdanie prawdziwe jest to zdanie, które wyraża, że tak a tak rzeczy się maja, i rzeczy mają się tak właśnie.
Wysłowienie powyższe jest jeszcze, rzecz oczywista, nader niedoskonałe pod względem poprawności

formalnej oraz jasności i jednoznaczności występujących w nim wyrażeń. Tym niemniej sens intuicyjny i
ogólna intencja tego wysłowienia wydają się dość przejrzyste i zrozumiałe; zadaniem definicji semantycznej
byłoby właśnie sprecyzowanie tej intencji i ujęcie jej w poprawną formę.

Jako punkt wyjścia narzucają się tu pewne zdania o bardziej specjalnym charakterze, które mogą być

uważane za cząstkowe definicje prawdziwości zdania lub raczej za wyjaśnienia różnych konkretnych zwrotów
typu “x jest zdaniem prawdziwym”. Oto ogólny schemat tego rodzaju zdań:

(2) x jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy p; aby przejść do konkretnych wyjaśnień,

zastępujemy w tym schemacie symbol “p” przez jakiekolwiek zdanie, zaś “x” - przez dowolną nazwę
jednostkową tego zdania.

Mając daną nazwę jednostkową zdania, możemy dla niej skonstruować wyjaśnienie typu (2) w każdym

przypadku, w którym potrafimy wymienić zdanie, oznaczane przez daną nazwę. Najważniejszą i najczęściej
spotykaną kategorię nazw, dla których spełniony jest powyższy warunek, stanowią tzw. nazwy cudzysłowowe;
jak łatwo się domyśleć, terminem tym oznaczamy każdą tego rodzaju nazwę zdania lub dowolnego innego
wyrażenia (nawet bezsensownego), która składa się z cudzysłowów, lewostronnego i prawostronnego, oraz z
wyrażenia, zawartego między cudzysłowami, a będącego właśnie desygnatem nazwy. Jako przykład
cudzysłowowej nazwy zdania służyć może choćby “śnieg pada”; odpowiednie wyjaśnienie typu (2) brzmi
wówczas:

(3) “śnieg pada” jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg pada.
Inną kategorię nazw jednostkowych zdań, dla których potrafimy konstruować analogiczne wyjaśnienia,

stanowią tzw. nazwy strukturalnoopisowe, tj. nazwy opisujące, z jakich wyrazów składa się wyrażenie, będące
desygnatem nazwy, z jakich znaków składa się każdy poszczególny wyraz i w jakim porządku te znaki i wyrazy
po sobie następują. Nazwy takie dają się formułować bez pomocy cudzysłowów. W tym celu należy włączyć do
języka rozważań, a więc - w danym wypadku - do języka potocznego, jakiekolwiek jednostkowe, ale nie
cudzysłowowe nazwy wszystkich liter i innych znaków, z których składają się wyrazy i wyrażenia języka: tak
np. jako nazwy spółgłosek “f”, “j”, “p”, “x”... narzucają się wyrazy “ef”, “jot”, “pe”, “iks”... zaś jako nazwy
samogłosek “a”, “e”, “i”... można by np. obrać “aj”, “ej”, “ij”... (nie zaś “a”, “e”, “i”... - dla uniknięcia
wieloznaczności). Łatwo zdać sobie sprawę, że każdej nazwie cudzysłowowej daje się obecnie
przyporządkować wyrażona bez pomocy cudzysłowów nazwa strukturalnoopisowa o tym samym zakresie (tj.
oznaczająca to samo wyrażenie) i vice versa; tak np. nazwie “śnieg” odpowiada nazwa “wyraz, składający się z
pięciu kolejnych liter: eś, en, ij, ej i ge”. Jest więc oczywiste, że dla nazw strukturalnoopisowych zdań możemy
również konstruować cząstkowe definicje typu (2), jak to widać z następującego choćby przykładu:

(4) wyrażenie, które składa się z dwu wyrazów, z których pierwszy składa się z pięciu kolejnych liter: eś, en,

ij, ej i ge, zaś drugi - z czterech kolejnych liter: pe, aj, de i aj, jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy
śnieg pada.

Twierdzenia analogiczne do (3) i (4) wydają się intuicyjnie oczywiste i najzupełniej zgodne z tą intuicją

prawdziwości, która tkwi w wysłowieniu (1); nie budzą one na ogół wątpliwości pod względem jasności treści i
poprawności formy (oczywiście przy założeniu, że zdania, które podstawiamy w (2) zamiast symbolu p, nie
nasuwają podobnych wątpliwości).

Niezbędne tu jest jednak pewne zastrzeżenie. Znane są sytuacje, w których twierdzenia tego właśnie typu w

zestawieniu z pewnymi innymi, intuicyjnie nie mniej oczywistymi przesłankami prowadzą do jawnej

A. Tarski, Pojecie prawdy w jezykach nauk dedukcyjnych, Warszawa 1933, s. 4-15 (z opuszczeniami). Jestem

wielce zobowiazany Panu Profesorowi Tarskiemu za uprzejme pozwolenie przedrukowania tego tekstu.

sprzeczności, mianowicie do tzw. antynomii kłamcy. Oto możliwie proste ujęcie tej antynomii pochodzące od J.
Łukasiewicza.

Umówmy się dla większej przejrzystości używać symbolu “c” jako skrótu typograficznego wyrażenia

“zdanie, wydrukowane na tej stronicy w wierszu 25 od góry”. Zwróćmy uwagę na następujące zdanie:

c nie jest zdaniem prawdziwym.
Pamiętając o znaczeniu symbolu “c”, stwierdzamy nadto na drodze empirycznej, iż:
(α) “c nie jest zdaniem prawdziwym” jest identyczne z c. Dla nazwy cudzysłowowej (lub jakiejkolwiek innej

nazwy jednostkowej) powyższego zdania budujemy wyjaśnienie typu (2):

(β) “c nie jest zdaniem prawdziwym” jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy c nie jest zdaniem

prawdziwym.

Zestawiając przesłanki (α) i (β), uzyskujemy natychmiast sprzeczność:
c jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy c nie jest zdaniem prawdziwym.
Łatwo się zorientować, gdzie tkwi źródło tej sprzeczności: w celu skonstruowania twierdzenia (α)

podstawiliśmy zamiast symbolu “p” w schemacie (2) tego rodzaju zwrot, który sam zawiera w sobie termin
“zdanie prawdziwe” (wobec czego uzyskane twierdzenie - w przeciwstawieniu np. do (3) i (4) - nie może już
być uważane za cząstkową definicję prawdy). Nie widać jednak rozsądnego powodu, dla którego podobne
podstawienia miałyby być zasadniczo wzbronione.

Poprzestaję tu na sformułowaniu powyższej antynomii, rezerwując sobie na później wyciągnięcie z tego

faktu należytych konsekwencji. Na razie abstrahując od tej trudności, podejmę myśl zbudowania definicji
zdania prawdziwego na drodze uogólnienia wyjaśnień tego typu co (3). Na pozór zadanie to może wydać się
zupełnie łatwe - dla tych zwłaszcza, którzy władają nieco aparatem współczesnej logiki matematycznej.
Mogłoby się zdawać, że podstawiając w (3) zamiast dwukrotnie występującego tam wyrażenia “śnieg pada”
dowolną zmienną zdaniową (tj. symbol, za który wolno podstawiać dowolne zdania) i stwierdzając następnie, że
uzyskany zwrot ma walor dla wszelkiej wartości zmiennej, dochodzi się z miejsca do zdania, obejmującego
wszystkie twierdzenia typu (3) jako szczególne przypadki:

(5) dla dowolnego p - “p” jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy p.
Zdanie powyższe nie mogłoby być jeszcze uważane za ogólną definicję zwrotu “x jest zdaniem

prawdziwym” z tego choćby względu, że zakres możliwych podstawień symbolu “x” uległ tu zwężeniu do nazw
cudzysłowowych. Aby usunąć to ograniczenie, należałoby się odwołać do znanego intuicyjnie faktu, że
każdemu zdaniu prawdziwemu (i w ogólności każdemu zdaniu) odpowiada nazwa cudzysłowowa, oznaczająca
to właśnie zdanie. Opierając się na tej intuicji, można by się pokusić o uogólnienie wysłowienia (5) na
następującej choćby drodze:

(6) dla dowolnego x - x jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy - dla pewnego p - x jest

identyczne z “p” i przy tym p.

Na pierwszy rzut oka gotowi bylibyśmy może przyjąć zdanie (6) za poprawną definicję semantyczną

wyrażenia “zdanie prawdziwe”, realizującą w precyzyjny sposób intencję wysłowienia (1) i uznać wobec tego,
że stanowi ono zadowalające rozstrzygnięcie interesującego tu nas zagadnienia. W gruncie jednak rzeczy
sprawa nie przedstawia się bynajmniej tak prosto: z tą chwilą, gdy zaczynamy bliżej analizować znaczenie
występujących w (5) i (6) wyrażeń cudzysłowowych, dostrzegamy szereg trudności i niebezpieczeństw.

Nazwy cudzysłowowe można traktować tak jak pojedyncze wyrazy języka, a zatem jak wyrażenia

syntaktycznie niezłożone; poszczególne części składowe tych nazw - cudzysłowy i wyrażenia, zawarte między
cudzysłowami, - pełnią  tę samą funkcję, co litery lub zespoły kolejnych liter w pojedynczych wyrazach, nie
posiadają zatem w tym kontekście  żadnego samodzielnego znaczenia. Każde wyrażenie cudzysłowowe jest
wówczas stałą nazwą jednostkową pewnego określonego wyrażenia (tego mianowicie, które jest ujęte w
cudzysłowy) i to nazwą o tym samym charakterze co imiona własne ludzi; w szczególności np. nazwa “p”
oznacza jedną z liter alfabetu. Przy tej interpretacji - która nb. wydaje się najbardziej naturalna i najzupełniej
zgodna z intuicją potoczną - cząstkowe definicje tego typu co (3) nie są podatne dla jakichkolwiek rozsądnych
uogólnień. W każdym zaś razie za uogólnienie takie niepodobna uważać zdania (5) czy też (6): wyprowadzając
bowiem konsekwencje z (5) za pomocą tzw. reguły podstawiania, nie mamy prawa czegokolwiek podstawiać
zamiast litery “p”, wchodzącej w skład wyrażenia cudzysłowowego (podobnie jak nie wolno nic podstawiać
zamiast litery “p”, występującej w wyrazie “prawdziwym”), w ten sposób jako wniosek uzyskujemy nie (3), a
następujące zdanie: “p” jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg pada. Widać już stąd,  że
zdania (5) i (6) nie są wypowiedziami myśli, które pragnęlibyśmy wyrazić,  że są to, co więcej, jawne
niedorzeczności z intuicyjnego punktu widzenia. Zdanie (5) prowadzi nawet z miejsca do sprzeczności: można
bowiem z niego, obok konsekwencji przytoczonej powyżej, wyprowadzić z równą  łatwością konsekwencję
sprzeczną: “p” jest zdaniem prawdziwym wtedy i tylko wtedy, gdy śnieg nie pada. (6) nie prowadzi co prawda

samo przez się do sprzeczności, pociąga za sobą natomiast jawnie niedorzeczny wniosek, w myśl którego
jedynym zdaniem prawdziwym jest litera “p”.

Wobec niepowodzenia dotychczasowych prób nasuwa się mimo woli przypuszczenie, że rozważane tu

zagadnienie nie daje się w ogóle w sposób zadowalający rozwiązać. Można istotnie przytoczyć ważkie
argumenty natury ogólnej, które przemawiają za tym przypuszczeniem, a które tu pobieżnie tylko omówię.

Charakterystyczną cechą języka potocznego (w przeciwstawieniu do różnych języków naukowych) jest jego

uniwersalizm: byłoby niezgodne z duchem tego języka, gdyby w jakimkolwiek innym języku występowały
wyrazy lub zwroty, nie dające się przetłumaczyć na język potoczny; “jeśli o czymkolwiek można w ogóle z
sensem mówić, to można o tym mówić i w języku potocznym”. Kultywując tę uniwersalistyczną tendencję
języka potocznego w odniesieniu do rozważań semantycznych, musimy konsekwentnie włączać do języka obok
dowolnych jego zdań lub innych wyrażeń również nazwy tych zdań i wyrażeń, zdania, zawierające te nazwy, a
dalej takie wyrażenia semantyczne jak “zdanie prawdziwe”, “nazwa”, “oznacza” itd. Z drugiej strony ten
właśnie uniwersalizm języka potocznego w zakresie semantyki jest przypuszczalnie istotnym źródłem wszelkich
tzw. antynomii semantycznych takich jak antynomia kłamcy lub antynomia wyrazów heterologicznych;
antynomie te zdają się po prostu wykazywać, że na gruncie każdego języka, który byłby w powyższym sensie
uniwersalny i który by podlegał przy tym normalnym prawom logiki, musi wyłonić się sprzeczność. Dotyczy to
tego zwłaszcza sformułowania antynomii kłamcy, które podałem na str. 46, a które nie zawiera funkcji
cudzysłowowej o argumencie zmiennym. Analizując antynomię w powyższym sformułowaniu, dochodzimy
mianowicie do przeświadczenia, że nie może istnieć język niesprzeczny, zachowujący zwykłe prawa logiki a
przy tym czyniący zadość następującym warunkom: (I) obok dowolnego zdania, występującego w języku,
pewna nazwa jednostkowa tego zdania należy do języka; (II) każde wyrażenie, uzyskane z (2) przez zastąpienie
symbolu “p” dowolnym zdaniem języka, zaś symbolu “x” - nazwą jednostkową tego zdania, ma być uznane za
zdanie prawdziwe danego języka; (III) w języku tym można sformułować i uznać za zdanie prawdziwe
uzasadnioną empirycznie przesłankę równoznaczną z (β).

Jeśli uwagi powyższe są słuszne, to sama możność konsekwentnego i przy tym zgodnego z zasadami logiki i

z duchem języka potocznego operowania wyrażeniem “zdanie prawdziwe” i, co za tym idzie, możność
zbudowania jakiejkolwiek poprawnej definicji tego wyrażenia wydaje się mocno zakwestionowana.

IV. METODA AKSJOMATYCZNA

12. Uwagi ogólne

Struktura poznawania pośredniego. Jeżeli przedmiot poznawania nie jest dany bezpośrednio, wtedy musi

zostać poznany przez inny przedmiot, a więc pośrednio. Ponieważ przedmiot jest pewnym stanem rzeczy, ten
zaś uchwytywany jest w zdaniu [Satz], stąd w wypadku każdego poznawania pośredniego chodzi o
wnioskowanie na podstawie jednego zdania o drugim albo o wyprowadzenie drugiego zdania z pierwszego.
Jednym z najważniejszych osiągnięć ścisłej metodologii jest dojrzenie, że prawdziwość jakiegoś zdania musi
albo być bezpośrednio zrozumiana, albo pośrednio wywnioskowana; inne postępowanie nie istnieje i nie może
istnieć. W dalszym ciągu będziemy jednak mówić, jak to jest dzisiaj we zwyczaju, nie o zdaniach [Satz], lecz o
(sensownych) wypowiedziach [Aussage].

Jak dochodzi do skutku wnioskowanie? Są tutaj dwa założenia: po pierwsze, potrzebne jest zdanie [Aussage]

uznane za prawdziwe, po drugie, reguła, która pozwala nam “na podstawie” tego zdania uznać za prawdziwe
inne zdanie. Przy bliższym przyjrzeniu okazuje się mianowicie, że zdanie będące założeniem musi być zawsze
złożone; chodzi przy tym o koniunkcję (logiczny produkt) przynajmniej dwóch zdań. Prosty przykład jest
następujący: mamy zdanie warunkowe o formie “Jeżeli A, to B” i do tego zdanie o formie “A”; posiadamy
również regułę wnioskowania, która może być sformułowana następująco: “Jeżeli w systemie występuje zdanie
warunkowe (“Jeżeli A, to B”), a także zdanie równokształtne z jego poprzednikiem (“A”), wtedy do systemu
wolno wprowadzić zdanie równokształtne z następnikiem zdania warunkowego (“B”). Na podstawie tych zdań i
za pomocą wymienionej reguły wnioskujemy o “B”.

Przykład ten można uogólnić i powiedzieć, że przesłanki mają formę F(p

, p

, ..., p

) i p

(przy czym 1

≤ j

≤ n), zaś reguła wnioskowania pozwala na podstawie tego wnioskować o p

≤ k ≤ n). Zdarza się również, że

zamiast p

lub p

mamy do czynienia z ich negacjami - jednak podstawowa struktura pozostaje zawsze ta sama.

Każde poznawanie pośrednie posiada tę a nie inną formę.

Jeszcze kilka uwag terminologicznych. Zdania będące założeniami nazywa się “przesłankami”, zdanie z nich

wyprowadzone “wnioskiem”, operację, w której, aby uzasadnić wniosek, wyraźnie formułuje się przesłanki i
regułę, “dowodem”. Wprowadzona wyżej, często używana, reguła wnioskowania jest to modus ponendo ponens
lub krócej modus ponens.

Prawo i reguła. Uwagi powyższe nie dla każdego będą natychmiast jasne. Po co, można zapytać, jeszcze

reguły? Weźmy np. sylogizm kategoryczny Barbara:

Wszyscy logicy palą fajki,
Wszyscy metodologowie są logikami,
Więc wszyscy metodologowie palą fajki.
Wniosek, może ktoś powiedzieć, wynika tutaj bezpośrednio z przesłanek i co więcej nie zakłada on żadnego

zdania warunkowego; mamy tu do czynienia z sylogizmem kategorycznym.

Jednakże tak nie jest. Warto zwrócić uwagę, że Arystoteles, twórca sylogistyki kategorycznej, nigdy nie

konstruował swoich sylogizmów w wyżej podanej formie. Nasz przykład sformułowałby następująco:

Jeżeli wszyscy logicy palą fajki
i wszyscy metodologowie są logikami,
wtedy wszyscy metodologowie palą fajki.
Aby w tym wypadku dojść do wniosku (“wszyscy metodologowie palą fajki”), trzeba mieć jeszcze inną

przesłankę, mianowicie (złożone) zdanie: Wszyscy logicy palą fajki i wszyscy metodologowie są logikami.
Chociaż więc sam sylogizm jest kategoryczny, to dowód otrzymuje się tylko w ten sposób, że dodatkowo
zakłada się modus ponendo ponens. Modus ten nie musi być pomyślany jako prawo, lecz jako reguła. Prawo
mówi, co jest - w naszym wypadku: jeżeli to, wtedy to; my musimy jednak wiedzieć, co możemy robić, a to
może być dane tylko na podstawie reguły.

Nie potrzeba oczywiście przy każdym wnioskowaniu myśleć o tej regule, proces wnioskowania jest często

tak prosty i naturalny, że stosujemy go bez żadnych trudności. Ale, po pierwsze, sytuacja nie jest zawsze tak
prosta jak w naszym sylogizmie, w wyższych regionach myślenia prawie nigdy nie jest ona prosta, przeciwnie,
zwykle jest aż nazbyt skomplikowana. Po drugie, z powodów przedstawionych w rozdziale o formalizmie, w
tego rodzaju skomplikowanych procesach dowodzenia musimy często posługiwać się formalizmem. Jeżeli to

jednak robimy, to abstrahujemy od sensu używanych zdań i w ogóle nie jesteśmy w stanie postępować bez
wyraźnie sformułowanej reguły.

Są to powody, za pomocą których teoretycy metody aksjomatycznej usprawiedliwiają odróżnienie między

prawem a regułą.

Dwie podstawowe formy wnioskowania. Odróżnienie praw od reguł posiada nie tylko duże znaczenie

teoretyczne, pozwala ono także, jak to pokazał J. Łukasiewicz, podzielić wszystkie procesy dowodzenia na dwie
wielkie klasy, mianowicie na dedukcję i redukcję. Podział ten będzie tworzył ogólne ramy dla dalszego
przedstawienia współczesnych metod myślenia.

Zakłada się, że we wszystkich dowodach przesłanki mogą być tak przekształcone, że jedna jest zdaniem

warunkowym (“Jeżeli A, to B”), druga zaś jest równokształtna bądź z poprzednikiem, bądź z następnikiem tego
zdania. Tak jest również faktycznie: logika matematyczna zawsze dopuszcza tego rodzaju transformację. Oba
wypadki można przedstawić następująco:

(1) jeżeli A, to B

(2)

jeżeli A, to B

więc B

więc A

Wnioskowanie według pierwszego schematu nazywa się u Łukasiewicza “dedukcją”, według drugiego
“redukcją”. Regułą wnioskowania używaną w dedukcji jest wspomniany wyżej modus ponens. Nie nastręcza
on żadnych trudności. W przeciwieństwie do tego reguła wnioskowania stosowana w redukcji może wydawać
się podejrzana, gdyż jak wiadomo, wnioskowanie z następnika o poprzedniku jakiegoś zdania warunkowego nie
jest w logice niezawodne. A jednak odpowiadająca mu reguła jest bardzo często stosowana zarówno w życiu
codziennym, jak też szczególnie w naukach.

Łukasiewicz pokazuje, że tak zwana indukcja jest specjalnym przypadkiem redukcji. Weźmy prosty

przykład: mamy trzy kawałki fosforu, a, b, c, o których stwierdzono, że zapalają się w temperaturze poniżej 60°
C; wnioskujemy stąd, że wszystkie kawałki fosforu tak się zachowują. Jak wygląda schemat tego
wnioskowania? Oczywiście jest on następujący:

Jeżeli wszystkie kawałki białego fosforu zapalają się poniżej 60° C, to także a, b i c,
a, b i c zapalają się poniżej 60 ° C,
więc wszystkie kawałki białego fosforu zapalają się poniżej 60° C.

Jest to jednak całkowicie oczywiście redukcja, gdyż ze zdania warunkowego i jego następnika
wywnioskowaliśmy jego poprzednik. Tego rodzaju indukcje stosowane są we wszystkich naukach
przyrodniczych i humanistycznych, są one nawet częstsze niż inne typy wnioskowania (chociaż nie mają tak
prostej formy jak w powyższym przykładzie).

Redukcja nastręcza bardzo trudnych, do dzisiaj jeszcze ostatecznie nie rozwiązanych problemów. Omówimy

je trochę dokładniej w następnym rozdziale. Teraz jednak powiemy jeszcze nieco więcej o rodzajach reguł
wnioskowania.

Niezawodne i zawodne reguły wnioskowania. Jeżeli bliżej rozważymy obie formy wnioskowania, to

widzimy, że różnią się one zasadniczo: modus ponens, jako reguła dedukcji, jest absolutnie niezawodną regułą
wnioskowania, odpowiadająca mu natomiast reguła redukcji nie jest niezawodna.

Kiedy reguła wnioskowania jest niezawodna? Odpowiedź brzmi: wtedy i tylko wtedy gdy, jeżeli, przesłanki

są prawdziwe, to także prawdziwy jest wniosek wyprowadzony w oparciu o tę regułę. Obowiązuje to dla
wszystkich możliwych przesłanek, o ile tylko posiadają wyżej opisaną formę. Chodzi, tutaj o absolutnie ogólną
obowiązywalność, która niekiedy nazywana jest “a priori” i która oczywiście należy do specjalnej dziedziny.
Jest to tak zwana logiczna, w ścisłym sensie, formalno-logiczna dziedzina. Reguła wnioskowania nie należy
wprawdzie bezpośrednio do dziedziny logiki - przynajmniej w potocznym sensie - ale pewnej niezawodnej
regule wnioskowania odpowiada zawsze jakieś prawo, które na mocy zasad logicznych absolutnie obowiązuje
w obrębie logiki.

Na temat relacji pomiędzy logiką formalną a metodologią poznawania pośredniego należy zauważyć, co

następuje.

1. Logikę należy ostro odróżnić od metodologii, bada ona tylko zdania ogólnie obowiązujące, metodologia

natomiast nie tylko takie.

2. Logika tworzy bezpośrednią bazę dla metodologii dedukcyjnej, o ile jej prawa dadzą się bezpośrednio

przetransformować w dedukcyjne, niezawodne reguły wnioskowania.

3. Poza tym w każdym procesie wnioskowania logika odgrywa jeszcze dodatkową rolę przez to, że bardzo

często pierwsza przesłanka powstaje przez podstawienie za jakieś prawo logiczne. Tak też w powyżej
wprowadzonym przykładzie o fosforze przesłanka powstała oczywiście przez podstawienie za następujące
prawo logiczne:

W wypadku gdy dla wszystkich x, jeżeli x jest A,
to także x jest B - wtedy:
jeżeli a, b i c są A, to są one również B.

Z tego wynika, że nie istnieją dwie logiki, ale istnieją dwie metodologie: dedukcyjna i redukcyjna. Stosunek
logiki formalnej do nich jest asymetryczny: dla dedukcji logika formalna dostarcza nie tylko pierwszej
przesłanki, lecz także tworzy bazę dla reguł wnioskowania, natomiast redukcja potrzebuje logiki tylko do
skonstruowania pierwszej przesłanki, nie zaś reguł wnioskowania. W obu wypadkach chodzi jednak o tę samą
logikę, chociaż raz zostaję uwzględniona w jednej, drugi raz w innej części. Nie istnieje logika <indukcyjna>
albo <redukcyjna>, a tym bardziej nie istnieje, <logika badania> i <odkrycia>.

Historyczne uwagi wstępne. Metodologia poznawania pośredniego jest o wiele starsza niż metodologia

poznawania bezpośredniego. Wydaje się ona być nawet starsza niż logika formalna, ponieważ u
przedsokratyków, Platona i młodego Arystotelesa, występują już jej początki, nie ma natomiast żadnej logiki we
właściwym sensie. W dojrzałym okresie swojej twórczości Arystoteles rozwinął systematycznie nie tylko
pierwszą logikę, lecz także niektóre podstawowe idee metodologii wnioskowania, w tym między innymi ideę
systemu aksjomatycznego. Wydaje się, że w starożytności tego rodzaju systemy były budowane głównie w
matematyce, wiemy jednak, że u stoików również reguły logiczne były aksjomatyzowane. Przez długi czas nie
było w tym względzie żadnego rozwoju. Aksjomatyka ustanowiona przez Arystotelesa jako postulat dla każdej
nauki dedukcyjnej pozostała praktycznie przywilejem matematyki. Pierwowzór w tej dziedzinie stworzył
Euklides. Jest także prawdą, że scholastycy, a potem szczególnie racjonalistyczni filozofowie XVII wieku,
twierdzili, iż metoda ta obowiązuje również w filozofii. Jak wiadomo, Spinoza chciał zbudować swoją etykę
<more geometrico>, tzn. aksjomatycznie, jednak próba ta była żałośnie nieudana.

W ostatnich czasach zastosowanie tej metody zostało znacznie rozszerzone. Teorie w fizyce są dzisiaj

aksjomatyzowane. Od czasu jej zmatematyzowania sama logika jest zwykle przedstawiana w
zaksjomatyzowanej formie. Po raz pierwszy od czasów Arystotelesa, w XX wieku podjęto ponownie poważne
studia nad samym systemem aksjomatycznym. Husserl znowu wprowadził (znane już stoikom) rozróżnienie
między prawem a regułą. Ścisłe współczesne pojęcie konsekwencji zostało po raz pierwszy sformułowane przez
B. Bolzano, potem, niezależnie od niego, przez A. Tarskiego. Temu logikowi i R. Carnapowi zawdzięczamy
najważniejsze wglądy w istotne własności systemu aksjomatycznego.

Plan prezentacji. Musimy się tutaj ograniczyć do tego, co najistotniejsze i najprostsze w wielorako

rozbudowanej dziedzinie teorii aksjomatyki. Najpierw podamy kilka informacji o dzisiejszym stanie logiki
matematycznej, następnie omówimy podstawowe rysy samego systemu aksjomatycznego. Ponieważ
determinacja pojęć jest jedną z najważniejszych konsekwencji aksjomatyzacji, w dalszym ciągu nastąpi paragraf
o naukowym formowaniu pojęć i definicji. W końcu rozważymy także kilka szczegółów systemu
aksjomatycznego.

13. System aksjomatyczny

Wstępne pojęcie systemu aksjomatycznego. Słowo “aksjomat” pochodzi z greckiego άξιός, które znaczy

pozytywną ocenę, a w szczególności uznanie obowiązywalności czegoś. U Arystotelesa (ale nie u stoików)
“aksjomat” oznacza zdanie będące zasadą (αρχή) dla innych zdań, które z tej zasady zostają wyprowadzone.
Zgodnie z tym system aksjomatyczny przedstawia się mniej więcej następująco: dzielimy wszystkie zdania
należące do pewnej dziedziny na dwie klasy: (1) na klasę aksjomatów i (2) na klasę zdań wyprowadzonych. Te
ostatnie zostają wydedukowane z aksjomatów, wynikają z nich. Klasycznym przykładem tego rodzaju systemu
aksjomatycznego jest system geometrii Euklidesa.

Nowożytna metodologia dedukcji modyfikuje dawny system w następujący sposób:

1. System aksjomatyczny jest zbudowany całkowicie formalistycznie. Jest to system znaków. Interpretacja

tych znaków nie należy już do tego systemu.

2. Wraz z formalizacją wszystkie warunki, które dawna aksjomatyka stawiała aksjomatom - a więc

oczywistość, pewność, ontologiczne pierwszeństwo - stały się nie do utrzymania. Aksjomat tylko tym odróżnia
się od innych zdań systemu, że nie jest w tym systemie wyprowadzony.

3. Aksjomaty są ostro odróżnione od reguł. Nowożytny system aksjomatyczny ma więc dwa rodzaje zasad:

aksjomaty (które są prawami) i reguły (które nie są prawami, lecz instrukcjami).

4. W wyniku zastosowania formalizmu i wprowadzenia odróżnienia między aksjomatami a regułami,

zrelatywizowane zostało pojęcie wyprowadzania: nie mówi się więcej o wyprowadzaniu albo o dowodzeniu
[Beweisbarkeit] w ogóle, lecz zawsze tylko w odniesieniu do danego systemu.

5. Obok aksjomatycznego systemu zdań znamy dzisiaj podobny i ściśle z nim złączony aksjomatyczny

system wyrażeń.

Budowa aksjomatycznego systemu zdań. Budując jakiś system aksjomatyczny postępuje się dzisiaj w

następujący sposób: Najpierw wybiera się klasę zdań, które mają funkcjonować jako aksjomaty. Zostają one
przyjęte bez dowodu. Wraz z aksjomatami ustala się reguły wnioskowania, według których powinno się
postępować w systemie. Za pomocą tych reguł z aksjomatów będą potem wydedukowane nowe
(wyprowadzone) zdania. Przy każdym kroku zostaje dokładnie podane, z których aksjomatów się wychodzi i
jakich reguł się używa. W dalszym ciągu z już wyprowadzonych zdań (z użyciem lub bez użycia aksjomatów),
za pomocą tych samych reguł i w ten sam sposób, wyprowadza się nowe zdania. Postępuje się w ten sposób
dalej tak długo, jak to jest konieczne.

Widać więc, że system aksjomatyczny jest całkowicie określony wyłącznie przez swoje aksjomaty i reguły.

Wszystko inne jest tylko rozwinięciem tego, co w nich już jest dane.

Widać także, że z semantycznego punktu widzenia, system aksjomatyczny zawiera zawsze dwa rodzaje

elementów: aksjomaty i zdania wyprowadzone należą do języka przedmiotowego, reguły do metajęzyka. Tylko
pierwsze mogą (i powinny) być sformalizowane, gdyż gdyby reguły zostały również sformalizowane, tzn.
gdyby abstrahowało się od ich sensu, wtedy nie wiadomo byłoby, co one oznaczają i z tego powodu nie można
byłoby ich używać. Znaczy to jednak, że nie istnieje całkowicie sformalizowany system aksjomatyczny.
Nazywa się go mimo to “całkowicie sformalizowanym”, jeżeli wszystko oprócz reguł traktuje się w nim
formalistycznie.

Należy jeszcze zauważyć, że w ostatnim czasie zostały skonstruowane także nieco inaczej ukształtowane

systemy aksjomatyczne, mianowicie takie, w których nie ma aksjomatów, a tylko reguły, i takie, w których z
reguł podstawowych dedukuje się inne, wyprowadzone reguły. Systemy te jednak mają znaczenie tylko dla
metodologii logiki i dla żadnej dziedziny poza tym.

Wymagania dotyczące systemu aksjomatycznego. Nie każdy system aksjomatyczny uchodzi dzisiaj za

poprawny, nawet wtedy, gdy jest dokładnie sformalizowany i ściśle wyprowadzony. Formułuje się wobec niego
zawsze dalsze postulaty, które można podzielić na dwie klasy. Postulaty należące do klasy pierwszej są uważane
za obowiązujące bezwarunkowo, natomiast te, które należą do klasy drugiej, obowiązują mniej ściśle.

(1) Wymaga się, aby system aksjomatyczny był niesprzeczny. Postulat ten postawił już Arystoteles, dzisiaj

jednak formułuje się go jeszcze o wiele ostrzej i obowiązuje on jeszcze bardziej bezwarunkowo. Wymaga się
nie tylko, aby faktycznie nie dała się wykazać żadna sprzeczność, lecz także wymaga się dowodu, że żadna
sprzeczność w systemie nie może w ogóle wystąpić. Wymaga się takiego dowodu (który może być
przeprowadzony wieloma metodami), ponieważ logika matematyczna pokazuje, że z każdej sprzeczności
wyprowadzalne jest każde zdanie danej dziedziny; w takim wypadku nie byłoby żadnej różnicy między
uznanymi (prawdziwymi) a nieuznanymi (fałszywymi) zdaniami, a to zniszczyłoby każdą naukę.

(2) Do drugiej grupy należą wymagania zupełności [Vollständigkeit] systemu i wzajemnej niezależności

aksjomatów. System nazywa się “zupełnym”, gdy z jego aksjomatów dadzą się wyprowadzić wszystkie zdania
prawdziwe do niego należące. Aksjomaty są niezależne wtedy, gdy z żadnego z nich nie da się wyprowadzić
inny. Postulat ten ma pewien rys estetyczny. Faktycznie też w dzisiejszej aksjomatyce racje estetyczne wydają
się odgrywać większą rolę niż dawniej. Próbuje się np. znaleźć możliwie najmniejszą liczbę aksjomatów, a
nawet tylko jeden, z którego dałyby się wyprowadzić wszystkie odpowiadające mu zdania, przy czym chce się
go ukształtować możliwie najprościej. Ta estetyzująca tendencja idzie dzisiaj aż tak daleko, że ze względu na
prostotę preferuje się mniej oczywisty aksjomat przed wieloma oczywistymi.

Nie wymieniliśmy tutaj jeszcze jednego wymagania, o którym wspomnieliśmy już poprzednio, a mianowicie

ścisłej formalizacji. Jednakże wymaganie to jest ściśle przestrzegane tylko przez logików matematycznych,
matematycy postępują zwykle o wiele swobodniej i często posługują się intuicją.

System konstytucyjny. Współczesny system aksjomatyczny zawiera nie tylko aksjomaty, reguły

wnioskowania i zdania wyprowadzone, lecz także - i przede wszystkim - tak zwany system konstytucyjny
[Konstitutionssystem], który może być uznany za aksjomatyczny system wyrażeń. Jest on zbudowany
całkowicie analogicznie do aksjomatycznego systemu zdań, tak jak ten ostatni zawiera również trzy rodzaje
elementów i jest konstruowany w następujący sposób.

Najpierw określona zostaje klasa wyrażeń, które mają funkcjonować jako wyrażenia pierwotne. Przyjmuje

się je do systemu bez definicji. Do tego dołącza się reguły, według których do systemu można wprowadzić
nowe wyrażenia atomowe (reguły definiowania) i tworzyć wyrażenia złożone (reguły formowania).
Wykorzystując te reguły definiuje się nowe wyrażenia za pomocą wyrażeń pierwotnych albo tworzy się nowe
wyrażenia z pierwotnych. W trakcie każdego kroku zostaje dokładnie podane, które wyrażenia pierwotne i
reguły były użyte. Na podstawie tak zdefiniowanych wyrażeń (względnie utworzonych przez złożenie)
wprowadza się znowu (przy użyciu albo bez użycia wyrażeń pierwotnych) nowe wyrażenia. Postępuje się w ten
sposób tak długo, jak to jest konieczne. Cały ten proces przebiega dokładnie równolegle do procesu, w którym
tworzy się system zdań. Jest jednak jasne, że system konstytucyjny leży u podstaw systemu zdań, gdyż zanim
można określić, które zdania mają obowiązywać, trzeba już wiedzieć, które wyrażenia są obowiązujące. Ale to
właśnie jest zdeterminowane przez reguły systemu konstytucyjnego.

Dokładnie biorąc, reguły te są trojakiego rodzaju:
1. Reguła, która określa, jakie wyrażenia przyjmowane są jako pierwotne.
2. Reguły definiowania, które określają, w jaki sposób można wprowadzić nowe wyrażenia atomowe.
3. Reguły formowania, według których z już zawartych w systemie wyrażeń wolno tworzyć dalsze

(molekularne) wyrażenia.

Ostatnie z wymienionych reguł zostały już omówione w paragrafie poświęconym syntaksie. Reguła

pierwszego rodzaju nie potrzebuje specjalnych rozważań, natomiast stosowne byłoby teraz omówienie różnych
rodzajów definicji. Ponieważ łączą się one ściśle z metodologicznie ważnymi problemami naukowego
tworzenia pojęć, omówimy je w specjalnym paragrafie.

Dedukcja progresywna i regresywna. Patrząc z zewnątrz, konstrukcja sformalizowanego systemu

aksjomatycznego wydaje się zawsze progresywna, tzn. że najpierw ustanawia się zasady .(aksjomaty i reguły),
potem zaś, w oparciu o nie, dokonuje się wnioskowania. Jednak w rzeczywistości nie każda dedukcja jest
progresywna, lecz należy odróżnić dwa rodzaje wnioskowania dedukcyjnego: dedukcję progresywną i
regresywną. Obie są rzetelnymi dedukcjami, tzn. że prawdziwość przesłanek jest już znana, natomiast dopiero
szuka się prawdziwości wniosków. Można jednak, niezależnie od tego, wyjść albo od już ustalonych przesłanek,
albo od wniosku, który ma być właśnie dowiedziony. Dowody Euklidesa są przykładem dedukcji regresywnej:
najpierw formułuje się zdanie, które ma być dowiedzione, potem wprowadza się konieczne dla dowodu,
wcześniej już uznane, prawa. W przeciwieństwie do tego zwykłe liczenie jest w większości wypadków
przeprowadzane w formie progresywnej: ostateczny wniosek formułuje się dopiero na końcu.

Jeżeli się zapytamy, która z tych dwóch rodzajów dedukcji występuje częściej w praktyce naukowej, to

okaże się, że w większości wypadków najpierw formułuje się wnioski, a dopiero potem szuka się dla nich
uzasadnienia, tzn. że postępuje się regresywnie. Dobrze znany jest np. fakt, że wielkie odkrycia matematyczne
dochodziły do skutku właśnie w ten sposób: odkrywca najpierw formułował twierdzenie, którego dowód
przeprowadzał dopiero o wiele później, chociaż na podstawie dawno już znanych przesłanek.

Z tego jednak nie wynika, że we współczesnych naukach dedukcyjnych dedukcja progresywna nie odgrywa

żadnej roli. Przeciwnie, każde obliczanie jest oczywiście, jak to zostało zaznaczone wyżej, dedukcją
progresywną.

Należy dodać jeszcze jedną uwagę. Sama aksjomatyzacja jest całkowicie neutralna nie tylko w odniesieniu

do tych dwóch rodzajów dedukcji, lecz także w odniesieniu do dedukcji i redukcji. Można równie dobrze
aksjomatyzować zarówno na bazie wcześniej uznanych aksjomatów, jak też wcześniej uznanych wniosków.
Tylko dlatego omawiamy tę metodę w paragrafie dotyczącym dedukcji, ponieważ aksjomatyzacja jest
abstrakcją z żywego procesu dedukcji progresywnej i odzwierciedla jego strukturę.

14. Logika matematyczna

Znaczenie metodologiczne. Nie może być zadaniem tej książki danie zarysu logiki matematycznej, gdyż

logika ta jest logiką formalną, tutaj natomiast chodzi o metodologię, którą, jak to już wielokrotnie
podkreślaliśmy, należy odróżnić od logiki. Jednakże krótkie omówienie, jeżeli nie systemu logiki

matematycznej, to przynajmniej kilku jej ogólnych własności, mogłoby być tutaj na miejscu. Logika
matematyczna (jak zresztą każda logika formalna) może być rozważana z dwojakiego punktu widzenia. Z jednej
strony, można ją traktować jako pewną naukę teoretyczną, która bada własne, czysto teoretyczne problemy.
Jako taka logika zawiera między innymi badania dotyczące najkrótszego i jedynego aksjomatu, z którego dałyby
się wyprowadzić wszystkie prawa logiczne, albo badania dotyczące jedynego funktora, za pomocą którego
dałyby się zdefiniować wszystkie funktory jakiejś dziedziny logiki. Tak widziana, logika matematyczna jest
pewną nauką specjalną, która tutaj nas nie interesuje.

Z drugiej strony, logika formalna, jak to już zauważyliśmy, tworzy bazę dla dedukcyjnych reguł

wnioskowania, a poza tym także odgrywa pewną rolę w procesach naukowego myślenia. Zwolennicy logiki
matematycznej twierdzą, że jest ona logiką formalną, jedyną dzisiaj naukową logiką formalną. Z tego punktu
widzenia nie powinno zabraknąć omówienia tej nauki w ramach metodologii dedukcyjnej. Logika
matematyczna posiada nie tylko czysto teoretyczne, spekulatywne znaczenie, lecz także metodologiczne.

Faktycznie w ostatnim czasie logika matematyczna wywarła szczególnie duży wpływ na metodologię, a to z

dwóch powodów. Po pierwsze, była ona pierwszą nauką, dla której została rozwinięta ścisła metoda
aksjomatyczna i podczas gdy metoda ta stosowana jest dzisiaj w wielu innych dziedzinach, to jednak ciągle
jeszcze najważniejszą rolę odgrywa w logice matematycznej. Dodatkowo struktura dzisiejszej logiki
matematycznej (w odróżnieniu od wcześniejszych form logiki) jest tego rodzaju, że bezpośrednio ukazuje
ciekawe, a nawet palące problemy metodologiczne.

Stąd też dzisiaj tylko niewielu metodologów dedukcji nie jest matematycznymi logikami i to także jest

powód, dla którego w tym krótkim omówieniu należy powiedzieć coś o logice matematycznej .

Historia logiki matematycznej. Dla zrozumienia dzisiejszej sytuacji w tej dziedzinie użyteczne będzie

podanie kilku informacji o rozwoju logiki matematycznej. Jej historia da się podzielić na określone etapy. G. W.
Leibniz (1646-1716) jest zwykle traktowany jako pierwszy logik matematyczny albo w każdym razie jako logik,
który pierwszy rozwijał idee matematyczno-logiczne. Nie wpłynęły one jednak ani na współczesnych mu
myślicieli, ani na bezpośrednich następców. Dopiero około 1900 roku odkryto je ponownie. Historia tej nauki
zaczyna się właściwie wraz z G. Boolem (1815-1864) i A. de Morganem (1806-1878), którzy w roku 1847
opublikowali pierwsze prace na ten temat. Do tego pierwszego okresu należą także dzieła L. Couturata (1868-
1914) i innych. Okres ten można uważać dzisiaj za całkowicie przekroczony. W końcu XIX wieku wielu
znaczących logików, przede wszystkim G. Frege (1848-1925) i obok niego G. Peano (1858-1932) oraz E.
Schröder (1841-1902), zaczęło rozwijać nową formę logiki matematycznej. Te początki znalazły swoją
kontynuację i rozszerzenie w gigantycznym dziele A. N. Whiteheada (1861-1947) i B. Russela (1872-1970)
Principia Mathematica (1910-1913). Wraz z tym dziełem rozpoczął się nowy okres badań.

Principia Mathematica w tym, co w nich istotne, są tylko formalistycznym opracowaniem i rozszerzeniem

arystotelesowsko-stoickiej logiki formalnej. Charakterystyczne dla najnowszego, trzeciego okresu,
zaczynającego się około 1920 roku, jest pojawienie się “heterodoksalnych” systemów, które zbudowane są na
innej, nie-arystotelesowskiej i nie-stoickiej podstawie. Jako najważniejsze wśród nich należy wymienić
wielowartościową logikę J. Łukasiewicza (1921) i intuicjonistyczną logikę A. Heytinga (1930). Równocześnie
pojawiają się różne systemy arystotelesowskie, ale odbiegające od systemu Principiów, jak np. system S.
Leśniewskiego (między 1920-1930). Najnowszy rozwój przyniósł bardzo dużo oryginalnych systemów, m.in.
tak zwane logiki naturalne (logiki konsekwencji, które składają się z samych reguł) G. Gentzena i S.
Jaśkowskiego, jak również logikę kombinatoryczną H. Curry'ego (1930).

Istotne rysy logiki matematycznej. Liczne nieporozumienia na temat logiki matematycznej były szerzone

przez wielu filozofów różnych kierunków. Identyfikowano tę naukę z całą logiką (włącznie z metodologią i
filozofią logiki). Identyfikowano ją z pewnym kierunkiem filozoficznym, mianowicie z neopozytywizmem
(chociaż ani logika matematyczna, ani jej najbardziej znaczący twórcy nie mieli nic do czynienia z
neopozytywizmem). Mówiono, że jest ona próbą sprowadzenia wszystkiego do ilości. Podczas gdy faktycznie
miało miejsce coś niemalże przeciwnego (przynajmniej Whitehead i Russell próbowali pozbyć się
[wegerklären] ilości). Dzisiaj jeszcze miesza się ją często z jednym z wielu matematyczno-logicznych
systemów, a nawet z filozoficznymi poglądami pewnych logików matematycznych. Wszystkie te
nieporozumienia wynikają z powierzchownej znajomości faktów lub z całkowitej ich nieznajomości.

Logika matematyczna w jej dzisiejszej formie jest czymś zupełnie innym. Najlepiej można ją

scharakteryzować przez odgraniczenie od innych typów logiki formalnej - gdyż jest ona pewnym rodzajem tej
logiki. Różni się ona od nich tym, że, po pierwsze, jest zaksjomatyzowana, po drugie, sformalizowana i po
trzecie, zrelatywizowana w tym sensie, że zawiera wiele bardzo różnych systemów. Drugorzędną jej własnością
(którą często błędnie uważa się za podstawową) jest to, że w większości wypadków przedstawiana jest w
sztucznym języku symbolicznym. Inną, także akcydentalną, ale ważną własnością jest to, że jej treść jest

nieporównywalnie bogatsza niż wszystkich innych form logiki formalnej. Zawiera ona m.in. całą sylogistykę
arystotelesowską - i to w bardzo precyzyjnej formie - całą logikę modalną, całą stoicką teorię konsekwencji i
ponadto tysiące innych praw.

Ponieważ zajmowaliśmy się już formalizmem i metodą aksjomatyczną, nie potrzebujemy teraz mówić na ich

temat. Zauważmy tylko, że aksjomatyzacja i formalizacja logiki matematycznej uchodzą dzisiaj za
paradygmatyczne i z tego powodu logika ta posiada duże znaczenie metodologiczne. Kto chce nauczyć się
metody aksjomatycznej, ten musi studiować rozprawy z zakresu logiki matematycznej.

Należy jednak jeszcze coś powiedzieć na temat względności systemów matematyczno-logicznych i krótko

rozważyć kilka metod rozwiniętych w tej nauce, które mają pewne znaczenie dla każdego myślenia
dedukcyjnego.

Udział logiki matematycznej w pozalogicznych systemach aksjomatycznych. Jeżeli w jakiejkolwiek

dziedzinie, np. w fizyce, astronomii, biologii czy teologii, chce się zbudować sformalizowany system
aksjomatyczny, wtedy nieuniknione jest zastosowanie logiki matematycznej. Można tego dokonać w dwojaki
sposób. (1) Można tak konstruować system, że wszystkie aksjomaty należą do dziedziny będącej przedmiotem
rozważania, tzn. że nie przejmuje się żadnych praw z logiki. Aby jednak móc wnioskować, trzeba posłużyć się
jakimiś regułami wnioskowania i, jak pokazuje praktyka, stosunkowo wieloma regułami. Skąd naukowiec
weźmie te reguły wnioskowania? Oczywiście z logiki. Rzeczywiście też dostarcza ona albo gotowych reguł
wnioskowania (z tak zwanych logicznych systemów konsekwencji), albo przynajmniej praw, które
bezpośrednio dadzą się przełożyć na takie reguły. (2) Można jednak również i tak dzieje się zazwyczaj - oprócz
specjalnych aksjomatów dla danej dziedziny, założyć pewną liczbę praw zapożyczonych z logiki. W takim
wypadku potrzeba tylko niewielu reguł wnioskowania (często wystarczą dwie lub trzy), ale tym bardziej liczne
będą aksjomaty logiczne.

W tej sytuacji, w obliczu dzisiejszego stanu logiki matematycznej, powstaje ważny problem: który spośród

licznych systemów tej logiki powinien służyć jako podstawa aksjomatyzacji w pierwszym lub drugim sensie?
Jest to całkiem nowy problem. Dawna metodologia nie znała go i nie mogła go znać, ponieważ wcześniejsza
logika - przed 1921 rokiem - nie oferowała wielu różnych systemów. Jednak w 1921 roku J. Łukasiewicz i E.
Post (jednocześnie i niezależnie od siebie) sformułowali tak zwane wielowartościowe systemy logiki, które
znacznie różnią się od logiki <klasycznej>. Systemy Łukasiewicza zostały następnie ściśle zaksjomatyzowane,
ich niesprzeczność i zupełność została dowiedziona itd. Potem pojawiła się tak zwana logika intuicjonistyczna
L. Brouwera. W 1930 roku ściśle zaksjomatyzował ją A. Heyting. Dzisiaj mamy do dyspozycji wiele różnych
systemów, a różnice pomiędzy nimi są znaczne. Tak np. tertium non datur (prawo wylączonego środka) nie
obowiązuje ani w trójwartościowej logice Łukasiewicza, ani w intuicjonistycznej logice Heytinga, podczas gdy
jest ono prawem <klasycznej> logiki matematycznej (takiej np. jak w Principia Mathematica).

Względność systemów logicznych. Można byłoby mniemać, że chodzi tu o czystą spekulację logików, która

nie posiada żadnego znaczenia dla żywej nauki. Tak jednak nie jest. W 1944 roku H. Reichenbach pokazał, że
mechanika kwantowa nie da się bez sprzeczności zaksjomatyzować na gruncie <klasycznej> logiki (takiej jak w
Principia Mathematica), ale że jest łatwo i niesprzecznie aksjomatyzowalna w ramach logiki trójwartościowej
Łukasiewicza. Relatywizacja systemów matematyczno-logicznych stała się problemem dla metodologii. Aby
czegoś dowodzić, trzeba założyć jakiś system logiczny, istnieje jednak wiele tego rodzaju systemów. Który z
nich powinien być wybrany?

Odpowiedź brzmi: ten, który w najłatwiejszy sposób, bez sprzeczności, pozwoli zaksjomatyzować daną

dziedzinę. Wiodącą zasadą jest tutaj, z jednej strony, zupełność, z drugiej, niesprzeczność. Dodatkowo grają
także pewną rolę motywy estetyczne: im prościej i bardziej elegancko dadzą się w ramach systemu
przeprowadzić dowody i im mniej potrzeba aksjomatów, tym lepiej. To jest dzisiejsza sytuacja, tak ją widzą
wszyscy poważni metodologowie nauk dedukcyjnych.

Tyle o metodologicznej zawartości nowych odkryć. Do tego jeszcze jedna uwaga filozoficzna. Zbyt wielu

myślicieli wyciągnęło z tej sytuacji przedwczesne wnioski filozoficzne w sensie całkowitego relatywizmu, a
nawet sceptycyzmu. Faktycznie jednak nie wydaje się istnieć żaden powód dla tego rodzaju pesymistycznych
konkluzji. Gdy bliżej przyjrzymy się sytuacji, wtedy można stwierdzić, co następuje.

(1) Tak zwane “heterodoksalne” systemy logiczne stosowane są tylko w tych dziedzinach, w których

prawdopodobnie znakom nie przysługuje żaden sens ejdetyczny. We wszystkich tych wypadkach, w których
nauka operuje ejdetycznie sensownymi znakami używa się logiki klasycznej.

(2) Reguły metajęzykowe używane do formalizacji odpowiednich systemów są na wskroś <klasyczne>. Tak

np. trójwartościowa logika Łukasiewicza nie uznaje tertium non datur, jednak metajęzykowo zawsze zakłada
się, że każdemu zdaniu przysługuje albo nie przysługuje pewna wartość i że trzecia możliwość nie zachodzi.
Istnieją systemy, w których zasada niesprzeczności nie obowiązuje, ale same te systemy muszą być
skonstruowane niesprzecznie i każdy logik stara się o dowód tej niesprzeczności.

(3) W większości wypadków, w których pozornie mamy do czynienia ze sprzecznymi ze sobą systemami

logicznymi albo nie istnieje żadna interpretacja dla jednego z nich, albo użyte znaki nie mają tego samego sensu
w jednym i w drugim. Tak np. znak negacji w logice intuicjonistycznej posiada całkowicie inny sens niż w
systemie z Principia Mathematica.

(4) Z drugiej strony, przy tego rodzaju systemach chodzi często o wycinki z całego pola praw logicznych.

Może się zdarzyć, że taki wycinek wystarcza i dlatego tego typu logika częściowa jest używana.

W ten właśnie sposób filozof, który nie jest nastawiony sceptycznie, może osądzić sytuację metodologiczną

w tej dziedzinie. I my dołączamy tutaj ten osąd, ponieważ większość naukowców nie jest sceptykami. Ich
intuicyjna wiara w absolutną ważność praw logicznych nie jest w żaden sposób zagrożona przez ostatni rozwój
logiki. To nie sama logika, lecz filozofujący metodologowie głoszą sceptycyzm.

Implikacja i wyprowadzalność. Pomiędzy wieloma pojęciami, którymi zajmuje się logika matematyczna,

pojęcie konsekwencji odgrywa szczególnie ważną rolę. Jest ono podstawowe dla metodologii poznawania
pośredniego, ponieważ ona zawsze je zakłada. W dzisiejszej klasycznej logice matematycznej odróżnia się
przynajmniej dwa pojęcia konsekwencji: implikację i wyprowadzalność. Implikacja jest o tyle pojęciem
absolutnym, o ile może ona istnieć między dwoma zdaniami bez żadnego odniesienia do systemu
aksjomatycznego; przeciwnie wyprowadzalność, musi ona zawsze być rozważana w relacji do jakiegoś systemu
aksjomatycznego.

Implikacja zachodzi między dwoma zdaniami - poprzednikiem A i następnikiem B - dokładnie wtedy, gdy A

jest fałszywe i B jest prawdziwe, albo gdy A i B  są jednocześnie fałszywe, bądź prawdziwe. Z definicji tej
wynika,  że implikacja nie zachodzi tylko w jednym wypadku, mianowicie wtedy, gdy poprzednik (A) jest
prawdziwy, a następnik (B) fałszywy; we wszystkich innych wypadkach, czymkolwiek mogłyby być  A i B,
implikacja ma miejsce. W szczególności zdanie fałszywe implikuje każde zdanie, a zdanie prawdziwe jest
implikowane przez każde zdanie. Przykładami (gdy zechcemy “jeżeli - to” nadać taki właśnie sens) mogą być:
“Jeżeli 2 + 2 = 5, to każdy pies jest rybą”; “Jeżeli 2 + 2 = 5, to każdy zdrowy pies ma 4 łapy”; “Jeżeli 2 + 2 =
4, to 1 = 1”.

Jest to, jak łatwo można zauważyć, bardzo dziwna interpretacja zwykle używanego “jeżeli - to” i, co gorsza,

prowadzi ona do trudności metodologicznych. Już megarejczycy (Diodor Kronos), i potem scholastycy
próbowali uniknąć tych trudności w ten sposób, że implikację definiowali za pomocą (modalnego) funktora
możliwości: “Jeżeli A, to B” miało zgodnie z tym znaczyć tyle co “Nie jest możliwe, że A i nie B”. Taką samą
definicję sformułował ponownie w 1918 roku C. I. Lewis. Definicja ta nie usunęła jednak trudności; gdyż w
wypadku zastosowania tej (nazwanej “ścisłą”) definicji Diodora względnie Lewisa, nie powstaje wprawdzie
twierdzenie, że implikacja zachodzi między każdym fałszywym i dowolnym prawdziwym zdaniem, ale za to
powstaje analogiczne twierdzenie, że zachodzi ona między każdym niemożliwym a każdym dowolnym innym
zdaniem.

Logika matematyczna oferuje jeszcze inne, podobne pojęcie, mianowicie pojęcie wyprowadzalności. Mówi

się że, B jest wyprowadzalne z A w systemie S wtedy i tylko wtedy, gdy S zawiera aksjomaty i reguły, które
pozwalają pokazać, że gdy A należy do S, to także B należy do S. Następujący prosty przykład może unaocznić
różnicę między implikacją a wyprowadzalnością. Niech to będzie klasyczny sylogizm:

(1) Wszyscy ludzie są śmiertelni.
(2) George Boole był człowiekiem.
(3) George Boole był śmiertelny.
Ponieważ tutaj (2) i (3) są prawdziwe, to przesłanka mniejsza (2) implikuje wniosek (3). Jednak wyłącznie z

(2) w ramach zwykłej logiki nie da się wyprowadzić (3). (3) da się wyprowadzić tylko z obu wcześniejszych
zdań, tzn. z (1) i (2). (3) jest zatem implikowane przez (2), ale nie jest wyprowadzalne wyłącznie z (2).

Oczywiście ze zdania fałszywego, wyłącznie na podstawie jego fałszywości, nie można nic wyprowadzić; z

drugiej strony, zdanie prawdziwe tylko przez to, że jest prawdziwe, nie jest wyprowadzalne z każdego innego
zdania. Pod pewnym względem więc pojęcie wyprowadzalności znajduje się bliżej naturalnego pojęcia
konsekwencji niż pojęcie implikacji. Jednakże naturalne pojęcie konsekwencji posiada pewne własności
wspólne z implikacją i, dodatkowo, wydaje się ono obejmować przyczynowość w sensie ontologicznym.
Dlatego ścisłe postępowanie wymaga dokładnego i konsekwentnego oddzielenia implikacji i
wyprowadzalności.

15. Definicja i tworzenie pojęć

Podstawowe typy definicji. Słowo “definicja” określa prawie każdą odpowiedź na pytanie “Co to jest x?”,

przy czym za “x” może być podstawione jakiekolwiek stałe wyrażenie. Jest oczywiste, że odpowiedzi mogą być
tak różne, iż słowo “definicja” jest samo wieloznaczne. Pierwszym odróżnieniem typów definicji,
sformułowanym już przez Arystotelesa i do dzisiaj jeszcze używanym, jest odróżnienie definicji realnych od
nominalnych. Definicja realna mówi, czym jakaś rzecz jest, nominalna odnosi się nie do rzeczy, lecz do znaku.
W XIX wieku różni filozofowie (m.in. W. Wundt) próbowali sprowadzić wszystkie definicje do nominalnych.
Współczesna metodologia odróżnia jednak oba te gatunki.

Dodatkowo przeprowadza ona jeszcze pewne rozróżnienia w ramach samych definicji nominalnych. Mogą

one być albo syntaktyczne, albo semantyczne. W pierwszym wypadku chodzi tylko o regułę pozwalającą
zastąpić jeden znak przez inny (zwykle krótszy). W przeciwieństwie do tego definicja semantyczna determinuje
znaczenie znaku. Dzieli się ona jeszcze na dwa gatunki, a mianowicie mówi się o definicji analitycznej albo
leksykalnej i o definicji syntetycznej albo tak zwanej twórczej. W definicji analitycznej pewnemu znakowi
zostaje wyraźnie przypisane znaczenie, które już mu dotychczas gdzieś przysługiwało. Chodzi więc tutaj o
pojęcie pragmatyczne, które zakłada znaczenie znaku już istniejące w jakiejś grupie ludzi. Przeciwnie definicja
syntetyczna, nadaje ona znakowi nowe, dowolnie wybrane znaczenie. Według R. Robinsona cały ten podział
można przedstawić za pomocą następującego schematu:

definicja

realna

nominalna

syntaktyczna

semantyczna

syntetyczna

analityczna

Trzeba przy tym pamiętać, że wszystko, co jest ważne dla definicji syntaktycznej, ważne jest a fortiori także

dla wszystkich innych rodzajów definicji, ale nie odwrotnie. Należy również zauważyć, że definicja
syntaktyczna staje się semantyczną, jeżeli system, do którego należy, otrzymuje interpretację. Dlatego najpierw
dokładniej omówimy definicję syntaktyczną.

Typy definicji syntaktycznych. Można odróżnić przynajmniej cztery różne typy definicji syntaktycznych - a

więc a fortiori także i innych: definicje wyraźne, kontekstowe, rekurencyjne i aksjomatyczne.

(1) Definicje wyraźne. Są one regułami, według których pewne wyrażenie może zostać bezpośrednio

zastąpione przez inne i w większości wypadków chodzi tu o zastąpienie dłuższego (molekularnego) wyrażenia
przez krótsze (często atomowe). Za pomocą tego rodzaju definicji wprowadza się do systemu nowe wyrażenie.
W takiej sytuacji fachowo zapisuje się oba wyrażenia - nowe (definiendum) i stare (definiens) - połączone
znakiem równości, ze znakiem “df” na końcu całego wyrażenia albo pod znakiem równości. Tak np. w logice
zdań Łukasiewicza znak implikacji “C” mógłby być wprowadzony za pomocą następującej definicji:

C = AN

df.

(2) Definicje kontekstowe. Nie są one regułami, lecz prawami, tzn. zdaniami formułowanymi w języku

przedmiotowym, które konstruuje się w następujący sposób: po lewej stronie umieszcza się zdanie, które
zawiera pewną liczbę wyrażeń już w systemie występujących i dodatkowo także definiendum; potem następują
słowa “wtedy i tylko wtedy, gdy” i inne zdanie, składające się wyłącznie z wyrażeń już w systemie obecnych.
Przykładem takiej definicji byłoby następujące zdanie: “Człowiek jest heroiczny wtedy i tylko wtedy, gdy
dokonuje czynów, które są 1. moralnie dobre, 2. bardzo trudne, 3. połączone z największym
niebezpieczeństwem” - przy czym wszystkie części tego zdania, poza słowem “heroiczny”, powinny być
uważane za znane.

(3) Definicje rekurencyjne. Tego rodzaju definicje składają się z sekwencji zdań zbudowanych w ten sposób,

że każde następne wskazuje na wszystkie je poprzedzające, a definicja dopiero wtedy dochodzi do skutku, gdy
dane są wszystkie zdania. Najlepiej będzie to zrozumiałe na podstawie przykładu. Wybieramy definicję
wyrażenia “zdanie” we wspomnianej już logice zdań Łukasiewicza:

1. Każda litera o formie “p”, “q” albo “r” jest zdaniem; 2. wyrażenie, które składa się z litery o formie “N”

i ze zdania, jest zdaniem; 3. wyrażenie, które składa się z liter o formie “C”, “D”, “E” albo “K” i z dwóch zdań,
jest zdaniem.

Widać z tego, że w systemie Łukasiewicza np. wyrażenie
CCpqCNqNp

jest zdaniem, gdyż “p” i “q” są zdaniami zgodnie z 1.; dlatego zdaniami są także “Nq” i “Np” zgodnie z 2.; z
tego wynika, że “CNqNp” jest zdaniem zgodnie z 3. (wyrażenie to składa się z “C” i z dwóch zdań, “Nq” i
“Np”); całość więc składa się z “C” (pierwszego) i z dwóch zdań (mianowicie “Cpq” i “CNqNp”), jest zatem
zdaniem zgodnie z 3.

(4) Definicje za pomocą systemu aksjomatycznego. Mówi się dzisiaj o definicji także i w tych wypadkach, w

których (syntaktyczny) sens pewnego wyrażenia zostaje częściowo zdeterminowany przez serię zdań. Dzieje się
to wtedy, gdy formułuje się pewną liczbę zdań, w których wyrażenie mające być zdefiniowane występuje razem
z innymi wyrażeniami. Zdania te w przeciwieństwie do definicji kontekstowych - nie potrzebują być
równoważnościami; mogą one być np. zdaniami warunkowymi albo dysjunkcjami itd.

Definicja za pomocą systemu aksjomatycznego. Ostatni z czterech omówionych wyżej typów definicji

syntaktycznych posiada duże znaczenie i zasługuje na nieco bliższe omówienie. Chodzi tutaj o determinację
(syntaktycznego) sensu jakiegoś znaku wyłącznie przez fakt, że znak ten pojawia się w aksjomatach systemu.
Metoda ta (po raz pierwszy omówiona przez C. Burali-Fortiego) jest do pewnego stopnia podobna do metody
nauki języków Berlitza. Weźmy jakieś nieznane słowo, niech to będzie “TAR”. To, co ono ma znaczyć, stanie
się stopniowo zrozumiałe, jeżeli weźmie się pod uwagę następujące aksjomaty: 1. TAR ma dwie nogi, 2. TAR
mówi po angielsku, 3. TAR pali fajkę. Gdyby dane było tylko 1, TAR mogłoby oznaczać także jakiś mebel.
Wraz z 1 i 2 oznacza ono na pewno istotę żyjącą, ale mogłoby być również papugą. Jeżeli jednak mamy
wszystkie trzy aksjomaty, wtedy wiemy, że “TAR” może oznaczać tylko człowieka. Przykład ten odnosi się do
sensu semantycznego, ale powinno być jasne, że także sens syntaktyczny jest zdeterminowany przez system
aksjomatów.

Fakt, że przez system aksjomatów może być zdefiniowany jakiś znak, posiada, po przeciwnej stronie, swój

odpowiednik w następującej, bardzo ważnej regule: sens znaku, który został włączony do pewnego systemu
aksjomatycznego, nie może być dowolnie zmieniany. I odwrotnie: jeżeli zmieni się system aksjomatyczny,
zmianie ulegnie także sens wszystkich znaków, które w nim występują. Można pójść jeszcze dalej i twierdzić,
że większość znaków, które nie zostały włączone do jakiegoś systemu aksjomatycznego, nie posiada w ogóle
żadnego sensu.

Reguły te, szczególnie w tak zwanych naukach formalnych - w matematyce i logice - mają znaczenie

rozstrzygające. Okazało się np., że prosty znak negacji (“nie”) może przyjąć całkowicie różne znaczenia
zależnie od systemu, w którym jest używany. Także jednak w innych naukach reguły te odgrywają rolę, gdyż
nie istnieje nauka bez języka, a każdy język jest pewnym (chociaż nie zawsze precyzyjnie zbudowanym)
systemem aksjomatycznym.

Definicje semantyczne. Czymś zupełnie innym niż definicja syntaktyczna, tzn. czymś innym niż reguła

skracania, jest definicja semantyczna. Dzięki niej znakowi zostaje przypisany pewien sens. Zasadniczo można
tego dokonać w dwojaki sposób. (1) To, co znak znaczy, można komuś drugiemu po prostu pokazać palcem.
Jeżeli np. chcę komuś wyjaśnić sens polskiego słowa “krowa”, mogę mu wskazać palcem na krowę i
jednocześnie wypowiedzieć to słowo. Tego typu działanie określa się niekiedy jako definicję, mówi się wtedy o
“definicji dejktycznej” (z greckiego άποδείχνυι = pokazywać). (2) Łatwo jednak zobaczyć, że metoda ta rzadko
tylko da się zastosować. Już dejktyczna definicja przymiotników i czasowników nastręcza trudności, a cóż
dopiero pojęć abstrakcyjnych, np. stałych logicznych “i”, “jeżeli, to” itd. W większości wypadków trzeba się
więc posłużyć innymi znakami, których sens jest już znany. Tego rodzaju definicja, którą będziemy nazywać
“semantyczną” w wąskim sensie, polega na ustanowieniu reguły przyporządkowującej między dwoma
znakami, przy czym sens pierwszego z nich (definiendum) jest nieznany, natomiast drugi traktowany jest jako
zrozumiały (definiens).

Jak tego typu definicja semantyczna może być zbudowana? Łatwo dostrzec, że musi być dokładnie tak

utworzona jak definicja syntaktyczna. Tu i tam należy odróżnić definicje wyraźne, kontekstowe, rekurencyjne i
aksjomatyczne. Z punktu widzenia techniki definiowania nie istnieje żadna różnica między tymi dwoma
rodzajami definicji. Tylko w odniesieniu do definicji semantycznej może powstać sytuacja bardziej
skomplikowana, wtedy mianowicie, gdy formułuje się reguły przekładania z jednego (nieznanego) na inny
(znany) język. W tym bowiem wypadku trzeba się posłużyć trzecim językiem, tzn. metajęzykiem. Dodatkowo,
w przeciwieństwie do definicji czysto syntaktycznych, założona jest tu także interpretacja systemu.

Definicje semantyczne dzielą się na analityczne i syntetyczne. Jeżeli chce się zdeterminować już istniejący

sens znaku, wtedy stosuje się definicję analityczną; gdy przeciwnie, pewnemu znakowi nadaje się nowy sens,
wtedy powstaje definicja syntetyczna.

Obie odmiany mogą przyjąć wszystkie cztery wyżej opisane formy. Wprawdzie na pierwszy rzut oka wydaje

się, że aksjomatyczna forma nie pasuje do definicji analitycznej, gdyż przez system aksjomatów znakowi
zostaje nadany nowy sens, to jednak faktycznie nic się tu nie zmienia, gdyż odpowiedni sens może być sensem
już istniejącym.

Współczesne nauki używają bardzo często definicji syntetycznych nie tylko dlatego, że muszą tworzyć nowe

pojęcia, lecz również dlatego, że potoczny sens słów jest w większości wypadków niedostatecznie ostry, aby
mógł być dokładnie zdefiniowany. Proszę np. spróbować zdefiniować tak zdawałoby się łatwo zrozumiałe
słowo jak “jarzyna”! Klasycznym przykładem tego rodzaju trudności jest pojęcie wynikania logicznego, tzn.
sens “jeżeli - to”. Nikomu jeszcze nie udało się zdefiniować go analitycznie i już starożytni stoicy, aby osiągnąć
dającą się stosować definicję, musieli uciec się do nadania temu wyrażeniu pewnego nowego sensu. Tego typu
postępowanie jest jednak niebezpieczne, gdyż zwykły, nieostry sens będzie i tak aż nazbyt często pojawiał się w
trakcie używania danego słowa i prowadził do nieporozumień i błędów. Lepsze efekty osiąga się przy tworzeniu
sztucznych znaków (takich jak np. terminy techniczne w chemii czy anatomii) albo krótszych symboli jak w
matematyce.

Definicje realne. Podczas gdy definicje nominalne - syntaktyczne albo semantyczne - są szczególnie ważne

dla matematyków i logików, to przyrodnicy i humaniści zajmują się nimi tylko ubocznie, w tej mierze, w jakiej
także i oni muszą posługiwać się jakimś językiem. Ich właściwe zainteresowanie skierowane jest jednak nie na
wyjaśnianie sensu słów, lecz na zrozumienie rzeczy. Zrozumienie to dochodzi do skutku przede wszystkim w
ten sposób, że formułuje się zdania na temat tych rzeczy. Nie wszystkie jednak zdania prawdziwe mają w nauce
taką samą doniosłość, istnieje raczej powszechne dążenie, aby od zdań “powierzchownych” przechodzić do
zdań “podstawowych”, <fundamentalnych>. Te jednak są właśnie, jak to się dzisiaj mówi, “definicjami
realnymi”.

Różnią się one między sobą w wielu aspektach. R. Robinson chciał wykazać, że istnieje 12 różnych znaczeń

wyrażenia “definicja realna”, jednak liczne spośród nich odnoszą się w oczywisty sposób do definicji
syntaktycznej i semantycznej. W każdym razie następujące pojęcia dadzą się oddzielić od siebie:

1. Określenie istoty. Do tego typu definicji dążą filozofowie nastawieni metafizycznie i fenomenologicznie.
2. Określenie przyczyny. Tutaj m.in. należą tak zwane definicje genetyczne, za pomocą których opisuje się

powstawanie jakiegoś przedmiotu.

3. Analiza stanu rzeczy ze względu na jego różne aspekty i części.
4. Określenie praw obowiązujących w danej dziedzinie. Ten typ definicji jest równoważny produktowi

logicznemu praw naukowych dla danej dziedziny.

Trzy ostatnie typy definicji realnej znajdują się w większości nauk realnych, pierwszy natomiast jest

wyraźnie używany tylko przez filozofów o orientacji metafizycznej i fenomenologicznej. O istocie w naukach
przyrodniczych zwykło się nie mówić. Gdy jednak bliżej przyjrzymy się przyrodoznawczemu sposobowi
badania, wtedy widać dążenie do, oczywiście nieosiągalnej, definicji istotowej. Badania wnikają coraz “głębiej”
w strukturę przedmiotu. Tak np. odpowiedź na pytanie “Co to jest światło?” brzmi dzisiaj inaczej niż za czasów
Newtona, a wtedy brzmiała inaczej niż za czasów Galileusza. Jak nauki przyrodnicze metodycznie realizują tę
beznadziejną <pogoń> za definicją istotową, przedstawimy w rozdziale o metodach redukcyjnych, gdyż tego
rodzaju definicje są zdaniami, które mogą być sformułowane tylko na drodze redukcji.

16. Przykład zastosowania metody aksjomatycznej

Na przykładzie rachunku zdań przedstawimy teraz system aksjomatyczny. Zastosowana tu metoda jest

najbardziej ścisła spośród znanych. Zaprezentujemy tylko podstawy (definicje, aksjomaty, reguły itd.) i kilka
początkowych dowodów.

AKSJOMATYZACJA LOGIKI ZDAŃ HILBERTA-ACKERMANNA

8.1. Terminy pierwotne, reguły definiowania i formowania
8.11. Terminy pierwotne: D - funktor diadyczny; p, q, r, s, - zmienne zdaniowe

8.12. Reguła definiowania: Do systemu można wprowadzić nowy termin, gdy utworzy się grupę terminów
nazwanych “definicją”, która kolejno składa się z następujących części: (1) z wyrażenia, które zawiera nowy
termin, podczas gdy wszystkie inne są już terminami należącymi do systemu; (2) z “=“, (3) z wyrażenia, które
składa się wyłącznie z terminów pierwotnych albo z terminów już zdefiniowanych.
8.13. Reguły formowania: (1) zmienna jest zdaniem, (2) grupa terminów, która składa się z N i następującego po
nim zdania jest zdaniem, (3) grupa terminów, która składa się z A, B, C, D, E, J, albo K i z dwóch następujących
po nich zdań jest zdaniem.

8.2. Definicje

8.21. Np = Dpp
8.22. Apq = DNpNq
8.23. Cpq = ANpq
8.24. Kpq = NANpNq
8.25. Epq = KCpqCqp
8.26. Bpq = CNpq
8.27. Jpq = NEpg

8.3. Reguły dedukcji

8.31. Reguła podstawiania: Za zmienną może być podstawione zdanie, przy czym za wszystkie zmienne
izomorficzne danego wyrażenia trzeba podstawić to samo zdanie.
8.32. Reguła zastępowania definicyjnego: Wyrażenie w zdaniu może być zastąpione przez inne wyrażenie
definicyjnie z nim równoważne, przy czym inne wyrażenia izomorficzne w tym samym zdaniu nie mogą być
zastąpione.
8.33. Reguła odrywania: Jeżeli zdanie, które składa się z C i z dwóch zdań, jest prawem systemu i jeżeli zdanie,
które jest izomorficzne z pierwszym z tych dwóch zdań, jest prawem systemu, wtedy także każde zdanie, które
jest izomorficzne z drugim z tych zdań, jest prawem systemu.

8.4. Aksjomaty

8.41. CAppp
8.42. CpApq
8.43. CApqAqp
8.44. CCpqCArpArq

8.5. Dedukcja

8.44 / Nr x 8.23 p/r, q/p x 8.23p/r = 8.51

8.51. CCpqCCrpCrq

I. Bochenski, A. Menne, Abriss der mathematischen Logik. Jestem bardzo wdzieczny Panu Doktorowi

Albertowi Mennemu za pozwolenie na przedrukowanie tego tekstu.

Tutaj, a takze w 8.13, 8.33 oraz w wyjasnieniach do 8.51 i 8.52 litery wydrukowane kursywa powinny byc

umieszczone w cudzyslowach; poniewaz jednak nieporozumienie nie jest mozliwe, zostaly one opuszczone.
(Dodane przez Autora).

Wyjaśnienie: Schemat drogi dowodzenia teorematu 8.51 należy czytać następująco: “Weź aksjomat 8.44; zastąp
w nim r przez Nr; następnie do otrzymanego rezultatu zastosuj definicję 8.23, w której uprzednio należy
podstawić r za p i p za q; do tego, co w ten sposób otrzymasz zastosuj ponownie definicję 8.23, podstawiwszy w
niej r za p; w ten sposób otrzymuje się teoremat 8.51, który miał być dowiedziony”.

8.51 p/App, g/p, r/p = C8. 41 - C8.42 q/p - 8.52

8.52. Cpp

Wyjaśnienie: Dokonawszy w 8.51 trzech na początku wskazanych substytucji, otrzymujemy następujące
wyrażenie:
CCApppCCpAppCpp;
jest ono złożone z: (1) C, (2) z CAppp, tzn. wyrażenia, które jest izomorficzne z 8.41, (3) z C, (4) z CpApp,
które jest izomorficzne z 8.42 po uprzednim podstawieniu w tym ostatnim wyrażeniu p za q, (5) z teorematu
Cpp, który nazywamy 8.52; da się on otrzymać z całej reszty wyrażenia w wyniku dwukrotnego zastosowania
reguły odrywania (8.33).

8.52 x 8.23q/p = 8.53

8.53. ANpp

8.43 p/Np, q/p = C8.53 - 8.54

8.54. ApNp

8.54 p/Np x 8.23 q/NNp = 8.55

8.55. CpNNp

8.44 p/Np, g/NNNp, r/p = C8.55 p/Np - C8.54 - 8.56

8.56. ApNNNp

8.43 q/NNNp x 8.23 p/NNp, q/p = C8.56 - 8.57

8.57. CNNpp

8.44 q/NNp, r/Nq = C8.55 - 8.58

8.58. CANqpANqNNp

8.51 p/ANqNNp, q/ANNpNq, r/ANqp = C8.43 p/Nq, q/NNp - C8.58 - 8.59

8.59. CANqpANNpNq

8.59 p/q, q/p x 8.23 x 8.23 p/Nq, q/Np = 8.60

8.60. CCpqCNqNp

8.41 p/Np x 8.23 q/Np = 8.61

8.61. CCpNpNp

8.51 p/Apq, g/Aqp, r/p = C8. 43 - C8. 42 - 8.62

8.62. CpAqp

8.62 q/Nq x 8.23 p/q, q/p = 8.63

8.63. CpCqp

8.63 q/Np = 8.64

8.64. CpCNpp

8.44 p/r, g/Apr, r/g = C8.62 p/r,q/p - 8.65

8.65. CAqrAqApr

8.44 p/Aqr, q/AqApr, r/p = C8.65 - 8.66

8.66. CApAqrApAqApr

8.51 p/ApAqApr, q/AAqAprp, r/ApAqr = C8.43 q/AqApr - C8.66 - 8.67

8.67. CApAqrAAqAprp

8.51 p/Apr, q/AqApr, r/p = C8.62 p/Apr - C8.42 q/r - 8.68

8.68. CpAqApr

8.44 q/AqApr, r/AqApr = C8.68 - 8.69

V. METODY REDUKCYJNE

17. Uwagi ogólne

Historyczne uwagi wstępne. Podobnie jak to miało miejsce w wypadku większości innych działów logiki,

także dla teorii redukcyjnych metod myślenia podstawy dał Arystoteles. Wprawdzie interesował się o wiele
bardziej dedukcją niż redukcją, przynajmniej w swojej logice; ale w praktyce naukowej stosował powszechnie
indukcję, a także w godny uwagi sposób rozważał ją teoretycznie. Nowoczesną formę metodom redukcyjnym
nadał F. Bacon, którego “tabulae” są pierwszymi próbami sformułowania odpowiednich dla tej dziedziny reguł.
Za czasów Bacona i jeszcze aż do połowy XIX wieku mieszano ciągle w fatalny sposób logikę z metodologią,
tak że w końcu prawie wszyscy metodologowie sądzili, że należy znaleźć “inną” i “lepszą” logikę niż
dedukcyjna, a mianowicie tak zwaną logikę “indukcyjną”.

W XIX wieku, szczególnie w Anglii, zostały przeprowadzone znaczące badania w tej dziedzinie, m.in. przez

J. Herschela i J. St. Milla. Podstawowe idee Herschela mają do dzisiaj znaczenie. Pojawienie się logiki
matematycznej ukazało nowe punkty widzenia i doprowadziło do rozległych badań na tym polu. Z ostatnich
publikacji należy wymienić prace W. Kneale'a, R. G. Braithwaitha i G. von Wrighta.

Szczególnie trudnym i żywo dzisiaj badanym działem metodologii redukcyjnej jest teoria

prawdopodobieństwa i jej zastosowania. Rozstrzygające znaczenie dla tych badań miała publikacja dzieła lorda
M. Keynesa w 1927 roku. Innym ważnym dziełem na temat zastosowania teorii prawdopodobieństwa i redukcji
jest praca R. Carnapa (1951). Jednakże cała ta dziedzina badań jest do dzisiaj o wiele mniej rozświetlona niż
dziedzina metodologii dedukcyjnej.

Pojęcie i podział redukcji. Na podstawową różnicę między dedukcją a redukcją wskazaliśmy już odwołując

się do J. Łukasiewicza. W wypadku dedukcji na podstawie zdania warunkowego i jego poprzednika wnioskuje
się o jego następniku:

Jeżeli A, to B
A
a więc B
W wypadku redukcji wnioskuje się odwrotnie, ze zdania warunkowego i jego następnika o jego

poprzedniku:

Jeżeli A, to B
B
a więc A
Chwilowo pomijamy trudny problem uprawomocnienia takiego postępowania (które oczywiście nie jest

niezawodne) i zajmiemy się tylko podziałem redukcji. Istnieją dwie możliwości takiego podziału.

(a) Dokładnie tak jak dedukcję, redukcję można podzielić na progresywną i regresywną. W obu wypadkach

następnik jest znany jako prawdziwy, poprzednik zaś nie. Jeżeli jednak przeprowadza się redukcję
progresywnie, wtedy zaczyna się od, co do swojej wartości prawdziwościowej jeszcze nieznanego, poprzednika
i postępuje się do znanego i dającego się stwierdzić następnika. Ta progresywna redukcja nazywa się
“weryfikacją”. Przeciwnie jest w wypadku redukcji regresywnej, tu zaczyna się od znanego następnika i idzie
się do nieznanego poprzednika. Redukcja regresywna nazywa się “wyjaśnianiem”. Widać, że często używane
wyrażenie “hipotetyczno-dedukcyjny” wskazuje właśnie na te dwa kierunki postępowania redukcyjnego: jest
ono hipotetyczne, tzn. formułuje się w nim hipotezy wyjaśniające (dzięki redukcji regresywnej) i dedukcyjne,
gdyż następnie z tych hipotez wyprowadza się następniki, które są weryfikowalne (redukcja progresywna).
Oczywiście wyrażenie “dedukcyjny” jest tutaj użyte w innym znaczeniu, niż my to czynimy.

(b) Inny podział powstaje przy uwzględnieniu rodzaju poprzednika: jeżeli jest on uogólnieniem następnika,

wtedy tego typu redukcję nazywa się “indukcją”; jeżeli natomiast to nie ma miejsca, wtedy mówimy o redukcji
nie-indukcyjnej.

Redukcja regresywna i pojęcie wyjaśniania. Najpierw chcemy się zająć redukcją regresywną, ponieważ

stanowi ona pierwszy krok w postępowaniu redukcyjnym. Jak powiedzieliśmy nazywa się ona “wyjaśnianiem”.
Słowo to jest jednak wieloznaczne, dlatego najpierw należy ustalić różne jego znaczenia.

Może niekiedy chodzić o wyjaśnienie sensu jakiegoś znaku. Dzieje się to za pośrednictwem definicji. O jej

metodach mówiliśmy już w poprzednim rozdziale na temat metody aksjomatycznej. Nie ma tu miejsca żadna
redukcja w naszym sensie.

Wyjaśnianie może się jednak odnosić do wypowiedzi [Aussage] - a więc do obiektywnego zdania [Satz] -

którego sens jest już znany. Polega ono wtedy na wyprowadzeniu tego zdania z innego zdania. Ogólnie można
powiedzieć, że “wyjaśniać” w tym sensie nie znaczy nic innego niż tworzyć pewien a system aksjomatyczny, w
którym zdanie mające być wyjaśnione zostaje wyprowadzone. Jednakże możliwe są tutaj znowu dwa wypadki:
(a) zdanie(a), wyjaśniające, znane jest (są) już jako prawdziwe, (b) jest (są) ono (one) co do swojej wartości
prawdziwościowej jeszcze nieznane.

W pierwszym wypadku praca myślowa polega tylko na samym znalezieniu zdań potrzebnych do

wyjaśniania; w drugim zdania te powstają dopiero w wyniku wyjaśniania. Pierwszy typ wyjaśniania wydaje się
często mieć miejsce m.in. w historiografii. Mamy np. jakieś zdanie stwierdzające podróż pewnej osoby i
chcielibyśmy wiedzieć, dlaczego podjęła ona tę podróż. W tym celu bierzemy inne, znane już historykom jako
prawdziwe, zdanie i pokazujemy, że zdanie dotyczące podróży da się wyprowadzić z tego zdania. Chodzi tu
jednak raczej o regresywną dedukcję niż o redukcję. Natomiast drugi typ wyjaśniania jest rzetelnie redukcyjny.

Dotychczas mówiliśmy tylko o wyprowadzalności, która jest minimalnym warunkiem każdej redukcji

wyjaśniającej. Nie każda jednak redukcja polega na czysto logicznym stosunku między wyjaśnianym i
wyjaśniającym zdaniem. Wtedy, gdy między oboma zdaniami zachodzą jeszcze inne stosunki, mówi się o
“kauzalnym” i “teleologicznym” wyjaśnianiu. Tymi pojęciami zajmiemy się później.

Weryfikacja. Jeżeli zdanie wyjaśniające zostało już redukcyjnie sformułowane, wtedy następnym etapem

jest zwykle tzw. weryfikacja, tzn. zdanie to próbuje się potwierdzić albo odrzucić za pomocą redukcji
progresywnej. Dzieje się to w następujący sposób: ze zdania sformułowanego na drodze redukcji wyprowadza
się, w oparciu o system aksjomatyczny (który zwykle nie jest czysto logiczny, lecz zawiera także wiele
redukcyjnie utworzonych zdań), nowe zdania, które w odpowiedniej dziedzinie są bezpośrednio weryfikowalne,
tzn. których wartość prawdziwościowa da się stwierdzić. Następnie przeprowadza się operacje (eksperymenty
itd.) wymagane, aby móc ustalić wartość prawdziwościową wyprowadzonych zdań. Jeżeli okaże się, że są one
prawdziwe, wtedy uzyskuje się konfirmację zdania, z którego zostały one wyprowadzone. Jeżeli okazuje się
jednak że są one fałszywe, wtedy mówi się o falsyfikacji: w tym wypadku zdanie, z którego zostały one
wyprowadzone odrzuca się jako fałszywe.

Ma tu miejsce uderzająca asymetria. Falsyfikacja jest logicznie konkluzywna, natomiast konfirmacja nigdy

nie jest ostateczna, gdyż jak już powiedzieliśmy, wnioskowanie z następnika o poprzedniku nie jest niezawodne,
podczas gdy wnioskowanie z negacji następnika o negacji poprzednika jest uzasadnione przez prawo logiczne i
obowiązuje ogólnie. W związku z tą sytuacją twierdzono, że nauki redukcyjne rozwijają się właściwie nie przez
pozytywne, lecz przez negatywne kroki, wykluczając jedno po drugim fałszywe wyjaśnienia za pomocą
falsyfikacji.

Asymetria ta nie jest jednak aż tak ostra, jak to się na początku wydaje. W żadnej bowiem redukcji nie

wyprowadza się czegoś z pojedynczego zdania, powiedzmy “A”, które ma być zweryfikowane, lecz z
koniunkcji tego zdania z innymi zdaniami (mogą to być teorie itd.), powiedzmy “T”. Schemat zatem wygląda
nie tak:

Jeżeli A, to B
nie B
a więc nie A
lecz tak:
Jeżeli A i T, to B
nie B

z czego można jednak tylko wnioskować:

więc albo nie A, albo nie T.
Teoretycznie mamy więc zawsze wybór między odrzuceniem “A” albo odrzuceniem “T”. Praktycznie

jednak “T” jest zdaniem o takiej doniosłości, że raczej dochodzi do decyzji o odrzuceniu “A”, i o tyle ma
miejsce wymieniona wyżej asymetria.

Nauki redukcyjne. Pojęcie redukcji pozwala połączyć wiele nauk, z punktu widzenia ich metody, w jedną

klasę. Przede wszystkim należą tutaj nauki indukcyjne. Tak zwane empiryczne nauki przyrodnicze stanowią
ważną, chociaż nie jedyną, klasę nauk indukcyjnych. Wiadomo bowiem, że indukcja (i to indukcja w
autentycznym sensie) stosowana jest także w pewnych gałęziach matematyki, np. w teorii liczb pierwszych.

18. Struktura nauk przyrodniczych

Zdania obserwacyjne. Nauki przyrodnicze, jak powiedzieliśmy, stanowią podklasę tzw. nauk empirycznych,

do których poza tym należą jeszcze tzw. nauki historyczne. Nauki empiryczne charakteryzują się tym, że w nich
wszystkich występują zdania o fenomenach, tzn. zdania obserwacyjne i że w pewnym sensie zdania te tworzą
właściwą bazę całego systemu. Zbadajmy najpierw, jakie znaczenie przypisuje się wyrażeniom “fenomen” i
“zdanie obserwacyjne”.

Mianem fenomenu określa się tutaj - w przeciwieństwie do fenomenologów - po prostu pewne zmysłowo

dające się zaobserwować zdarzenie. Przedmiotem sporu jest tylko, czy odpowiednia obserwacja może być
przeprowadzona wyłącznie za pomocą zmysłowego spostrzeżenia zewnętrznego (wzrok, słuch, dotyk itd.). W
jednej z nauk empirycznych, mianowicie w psychologii, niektórzy badacze dopuszczają także inne metody
obserwacji (introspekcja). Jest to jednak wyjątek. W większości nauk przyrodniczych obserwacji dokonuje się
wyłącznie za pomocą zmysłów zewnętrznych. W ten sposób za fenomen uznaje się np. spadanie jakiegoś ciała,
zapalenie się lampy, podniesienie się temperatury, nie zaś takie zdarzenia jak: przepływ prądu elektrycznego
przez drut (w odróżnieniu od jego. dających się zaobserwować, następstw) albo choroba jako taka (w
odróżnieniu od jej symptomów).

Zdania, które stwierdzają zachodzenie fenomenów, nazywają się zdaniami obserwacyjnymi

[Protokollaussagen] dlatego, że zostają zapisane w protokole z laboratorium, obserwatorium, z wykopalisk
archeologicznych czy w innych podobnych raportach obserwacyjnych. Zdanie obserwacyjne zawiera zwykle
następujące dane: współrzędne czasowe, współrzędne przestrzenne, okoliczności, opis fenomenu. W praktyce
zawiera ono dodatkowo jeszcze nazwisko obserwatora. Prostym przykładem zdania obserwacyjnego jest notatka
robiona przez pielęgniarkę na temat temperatury pacjenta. Notatka taka może mieć np. następującą formę: łóżko
nr 47 (współrzędna przestrzenna), 3.5.1953, godz. 17.15 (współrzędna czasowa), J. Kowalski (przedmiot), w
ustach (okoliczności), temperatura 38,7° C (zdarzenie).

Zdania obserwacyjne występują także w nieempirycznych naukach, np. kosmologii filozoficznej, jednak w

naukach przyrodniczych są używane w specjalny sposób. Przedyskutujemy to teraz krótko.

Postęp w naukach przyrodniczych. Schematycznie i upraszczająco patrząc, pewna nauka przyrodnicza

rozwija się mniej więcej następująco: punktem wyjścia są zdania obserwacyjne. (Jest to uproszczenie,
faktycznie bowiem do zdań obserwacyjnych prowadzą często zdania otrzymane na drodze redukcji). Zdania
obserwacyjne są początkowo nieuporządkowaną klasą, która ponadto ma tendencję do ciągłego narastania,
ponieważ badania stale postępują i wciąż robi się nowe obserwacje. Ta klasa zdań obserwacyjnych jest
pierwszym stopniem w strukturze nauki przyrodniczej.

Zdania obserwacyjne zostają następnie wyjaśnione w ten sposób, że formułuje się inne (zazwyczaj ogólne)

zdania, z których, przy uwzględnieniu istniejących teorii i na podstawie jakiegoś prawa logicznego, są one
wyprowadzane. Dopóki nie zostaną zweryfikowane nazywają się “hipotezami”. Po weryfikacji stają się
prawami nauk przyrodniczych. W ten sposób powstaje drugi stopień zdań należących do nauk przyrodniczych,
mianowicie klasa hipotez lub praw, które bezpośrednio i redukcyjnie zostały ustanowione na podstawie zdań
obserwacyjnych.

Następnie przechodzi się do wyjaśniania samych praw. Dzieje się to przez utworzenie trzeciego stopnia

zdań, z których prawa te dadzą się wyprowadzić. Jeżeli zdania trzeciego stopnia są wystarczająco ogólne i
wyjaśniają wiele praw, zostają nazwane ogólnie “teoriami” (odpowiednia terminologia metodologiczna jest
ciągle jeszcze nieco chwiejna). Proces prowadzący do utworzenia teorii jest, z logicznego punktu widzenia,
zasadniczo taki sam jak ten, który prowadził do sformułowania praw. Istnieją jednak dwie różnice.

(1) Prawa formułuje się (redukcyjnie) bezpośrednio na podstawie zdań obserwacyjnych - teorie natomiast

pośrednio; bazują one (redukcyjnie) bezpośrednio na prawach.

(2) Prawa są uogólnieniami zdań obserwacyjnych, tzn. nie zawierają one żadnych pozalogicznych wyrażeń,

które nie byłyby już obecne w zdaniach obserwacyjnych. W przeciwieństwie do tego teorie z reguły zawierają
nowe, w prawach, na których się opierają, nieobecne wyrażenia <teoretyczne> (jak “neutron”, “inflacja”,
“nieświadomy” itd.). Nie są więc one tylko czystymi uogólnieniami praw.

Teorie mogą być znowu wyjaśniane, tak że logiczny gmach nauk przyrodniczych staje się wielostopniowy.

Dla uproszczenia bierzemy tu pod uwagę tylko trzy stopnie: zdania obserwacyjne, prawa i teorie.

W toku rozwoju nauk przyrodniczych normalnie dzieje się tak, że obserwacja dostarcza coraz to nowych

zdań obserwacyjnych i odpowiednio do tego wyjaśnienie tworzy nowe prawa. Zazwyczaj dawniej
sformułowana teoria <pokrywa> początkowo te nowe prawa, tzn. pozwala je wyprowadzić. Po pewnym jednak
czasie nie jest ona już wystarczająca. Wtedy zwykle nieco się ją ulepsza i zmienia, tak aby znowu mogła

pokrywać nowe prawa. Wcześniej lub później przychodzi jednak moment, w którym nie nadaje się ona w ogóle
do wyjaśnienia wszystkich nowych praw. Mimo to toleruje się ją, w każdym razie tak długo, jak może ona
wyjaśniać wiele praw. W końcu staje się tak skomplikowana i niewystarczająca, że się ją porzuca, traktując jako
obowiązującą co najwyżej dla przypadku granicznego, ale zasadniczo szuka się nowej teorii. W ten sposób cały
proces zaczyna się od nowa. Ani w dotychczasowej historii nauk przyrodniczych, ani w logicznej analizie ich
struktury nie można znaleźć jakiejkolwiek racji dla przyjęcia, że proces ten będzie kiedykolwiek miał swój
koniec.

Weryfikacja. W szkicu tym jeden ważny czynnik został wprawdzie już wymieniony, ale nie był jeszcze

bliżej rozważany, mianowicie weryfikacja hipotez. W naukach przyrodniczych wyjaśnianie i weryfikacja są
stosowane na przemian. Po utworzeniu hipotezy mającej wyjaśniać zdania obserwacyjne, wyprowadza się z niej
jeszcze nie istniejące zdania obserwacyjne, tzn. zdania. które mają formę zdań obserwacyjnych i których
wartość prawdziwościowa da się technicznie ustalić, ale jeszcze nie została ustalona. Teraz przeprowadza się
operacje konieczne dla stwierdzenia tej wartości, tzn. podejmuje się odpowiednie eksperymenty albo inne
obserwacje, aby otrzymać konfirmację lub falsyfikację. Jeżeli zdania wyprowadzone z hipotezy okażą się
prawdziwe, wtedy hipoteza uchodzi za potwierdzoną i w pewnych okolicznościach staje się prawem. Jeżeli
jednak zdania z niej wyprowadzone okażą się fałszywe, wtedy hipoteza jest sfalsyfikowana i powinna - w
związku z wyżej wymienionym zastrzeżeniem - być odrzucona. Ogólną regułą jest, że hipoteza dopiero wtedy
staje się prawem, gdy (1) została potwierdzona przez weryfikację w wielu wypadkach i (2) w żadnym wypadku
nie została sfalsyfikowana.

Z tego, co wyżej powiedzieliśmy, widać, że hipotezy mają bardzo wielkie znaczenie dla kierowania

obserwacją, a stąd dla tworzenia zdań obserwacyjnych. Bez nich w większości wypadków nie byłoby wiadomo,
czego właściwie się szuka. Nadają one obserwacji określony kierunek. Są więc podstawą dla każdego rodzaju
eksperymentów. Eksperymentowanie bez prowadzącej go hipotezy jest nie do pomyślenia.

Doświadczenie i myślenie. Kilka dalszych uwag na temat struktury nauk empirycznych, tak jak ją tutaj

zarysowaliśmy, może przyczynić się do wyjaśnienia metodologicznej sytuacji w tej dziedzinie.

(1) Całkiem poprawnie zwykło się mówić, że doświadczenie stanowi podstawę dla całego systemu tych

nauk. Dokładniej powiedziawszy: zdania obserwacyjne rozstrzygają o dopuszczalności innych elementów
systemu w tych dyscyplinach. To, co stoi w sprzeczności ze zdaniami obserwacyjnymi, musi zostać odrzucone,
to, co służy wyjaśnieniu tych zdań, musi być przyjęte. Reguła ta wyznacza empiryczny charakter tych nauk.

(2) Z tego jednak w żaden sposób nie wynika, że możliwa byłaby <czysto empiryczna> nauka w tym sensie,

że składałaby się wyłącznie ze zdań obserwacyjnych. Nie byłaby to nauka, lecz nie uporządkowana klasa zdań.
Nie jest też nawet prawdą, że w jakiejś nauce empirycznej poza zdaniami obserwacyjnymi mogłyby
występować tylko ich uogólnienia. Normalnie teorie zawierają bowiem, jak to już zaznaczyliśmy, wyrażenia,
które w zdaniach obserwacyjnych zupełnie nie występują i stąd nie mogą być uogólnieniami tych zdań. Każda
nauka składa się z dwóch rodzajów zdań: ze zdań obserwacyjnych, które bezpośrednio opierają się na
doświadczeniu, i z hipotez, praw, teorii itd., a więc ze zdań, które powstają dzięki myśleniu, za pomocą
redukcji. Te ostatnie chcemy nazwać “teoretycznymi elementami” w nauce.

(3) W odniesieniu do wszystkich nauk redukcyjnych wyrażenie “podstawa” jest dwuznaczne. Z logicznego

punktu widzenia nauka jest systemem aksjomatycznym, w którym właśnie najbardziej abstrakcyjne, najbardziej
oddalone od doświadczenia teorie tworzą “podstawę”, tzn. aksjomaty, natomiast zdania obserwacyjne są
ostatecznymi konsekwencjami tych teorii. Jednak z epistemologicznego punktu widzenia zdania obserwacyjne
znajdują się na początku i w oparciu o nie tworzy się (redukcyjnie) elementy teoretyczne i ostatecznie
najbardziej abstrakcyjne teorie. Obrazowo można byłoby powiedzieć, że nauka redukcyjna jest stojącym <na
głowie> systemem aksjomatycznym.

(4) Również jednak patrząc epistemologicznie, prawa i teorie nie są bez znaczenia. Naiwnością byłoby

sądzić, że przyrodnik porzuca dobrze zweryfikowane prawo, jeżeli znajdzie jedno lub dwa sprzeczne z nim
zdania obserwacyjne, albo że porzuca wielką, pokrywającą wiele dziedzin teorię, gdy stwierdzi, że nie pokrywa
ona kilku nowych praw. Okazuje się zatem, że, z epistemologicznego punktu widzenia, zdania obserwacyjne są
wprawdzie najważniejszą, ale nie jedyną podstawą systemu. Także elementy teoretyczne odgrywają ważną,
chociaż drugorzędną rolę.

Schematyczna ilustracja. Dwa schematy i jeden całkiem prosty przykład powinny jeszcze lepiej wyjaśnić

poprzedni opis struktury nauk empirycznych. Pierwszy schemat przedstawia proces psychologiczny, przy czym
strzałki wskazują kierunek, w którym przebiega myślenie, nie zaś porządek wyprowadzania logicznego. Ruch
myśli idzie od P

i P

do H

(redukcja regresywna, tworzenie hipotez), następnie od H

do P

(weryfikacja).

To samo ma miejsce dla P

, P

i P

. Teorię T

osiąga się regresywnie z H

i H

; następnie z T

(wraz z

odpowiednimi teoriami pomocniczymi itd.) wyprowadza się H

i stąd P

, które jest weryfikującym zdaniem

obserwacyjnym.

Drugi schemat ma przedstawiać strukturę logiczną gotowej teorii. Tutaj wszystkie strzałki skierowane są w

dół, gdyż wskazują na relacje wyprowadzalności logicznej. Tak więc z teorii T

zostają wyprowadzone H

, potem z H

i H

odpowiednie zdania obserwacyjne.

Porównanie obydwu rysunków pokazuje, dlaczego naukę przyrodniczą nazwaliśmy stojącym “na głowie”

systemem aksjomatycznym.

Teoria Kopernika. Poprzednie opisy i schematy unaocznimy przez stary, lecz dopiero w świetle dzisiejszej

metodologii całkowicie zrozumiały przykład, mianowicie przez schematyczne przedstawienie teorii systemu
słonecznego Kopernika. Jeżeli najpierw zapytamy, co jest dane jako podstawa epistemologiczna tej teorii, to
odpowiedź brzmi: zdania obserwacyjne, które mówią, że w określonych miejscach, w pewnych czasach, na
sklepieniu niebieskim można znaleźć świecące punkty. To jest wszystko. Rzeczywistego ruchu Ziemi, a także
pozornego ruchu gwiazd nie możemy obserwować. Widzieć możemy tylko świecące punkty w tym lub innym
miejscu na niebie.

Najpierw formułuje się hipotezę wyjaśniającą, że świecące punkty poruszają się wzdłuż określonej krzywej

na sklepieniu niebieskim. Tę krzywą można przedstawić za pomocą funkcji matematycznej: Jeżeli przyjmie się
taką funkcję, wtedy dadzą się z niej wyprowadzić nie tylko zdania już zaakceptowane na temat położenia
określonego punktu świecącego, lecz także przewidywania o położeniu tego samego punktu w innym czasie.
Obserwujemy odpowiedni sektor nieba o czasie znalezionym dzięki wyprowadzeniu (liczeniu) i stwierdzamy,
że punkt, o który chodzi, faktycznie się tam znajduje, gdzie się powinien znajdować. W ten sposób hipoteza jest
zweryfikowana i staje się prawem.

Tak stopniowo powstaje klasa - i to całkiem obszerna - tego rodzaju praw. W odniesieniu do nich podejmuje

się ponownie wyjaśnianie redukcyjne, w wyniku którego otrzymujemy właśnie teorię Kopernika: zakładamy, że
świecące punkty są gwiazdami i planetami i że planety obracają się wokół Słońca wzdłuż pewnych krzywych.
Ten opis upraszcza oczywiście w najwyższym stopniu faktyczne postępowanie; w rzeczywistości mamy tu do
czynienia z najbardziej skomplikowaną strukturą, złożoną ze zdań matematycznych, które częściowo pochodzą
z geometrii i fizyki, częściowo jednak są składnikami samej tej teorii. Z tego kompleksu wyprowadza się teraz
rachunkowo wszystkie dotychczas ustalone prawa, ale też prawa, które nie zostały jeszcze sformułowane, i ze
wszystkich tych praw dające się stestować zdania obserwacyjne o procesach na niebie. Jeżeli zdania te zgadzają
się z obserwacją, teoria jest zweryfikowana. Następnie zostaje ona sformalizowana i uwidacznia się jako
potężny system aksjomatyczny, w którym teoria Kopernika wraz z matematycznymi i fizycznymi teoriami
tworzy zespół aksjomatów, natomiast zdania obserwacyjne są z nich wyprowadzone.

Przykłady weryfikacji. W oparciu o nowszy rozwój nauki przedstawiony wyżej przykład można jeszcze

bardziej rozszerzyć w następujący sposób.

Wśród teorii matematyczno-fizycznych, które służyły do wyprowadzenia praw astronomicznych w systemie

Kopernika, znajdowała się także teoria grawitacji Newtona. Jak wiadomo, w 1919 roku Einstein przeciwstawił

jej inną teorię, która miała tę wielką zaletę, że była o wiele prostsza (sprowadza ona grawitację do czysto
geometrycznych własności); dalej zobaczymy jeszcze, jak ważna jest ta zaleta większej prostoty. Dodatkowo
jednak - i to interesuje nas tutaj przede wszystkim - teoria Einsteina mogła być zweryfikowana za pomocą zdań
obserwacyjnych. Z teorii tej wynikała mniej więcej dwukrotnie wyższa wartość odchylenia promieni świetlnych
przez masę Słońca niż z teorii starszych. 29 maja 1919 roku miało miejsce zaćmienie Słońca, podczas którego
dwie ekspedycje (jedna na Wyspę Książęcą w Zatoce Gwinejskiej, pod kierownictwem Eddingtona i
Cottinghama) mogły obserwować ten fenomen w szczególnie korzystnych okolicznościach. Rezultaty
odpowiadały całkowicie przewidywaniom wyprowadzonym z teorii Einsteina.

Innym klasycznym przykładem jest sławny eksperyment Michelsona-Morley'a (1887). Chodziło w tym

wypadku o weryfikację obowiązującej wówczas teorii Stoksa i Kelvina, według której miało istnieć coś takiego
jak eter służący jako medium dla rozprzestrzeniania się promieni świetlnych. W oparciu o tę teorię Michelson i
Morley wnioskowali, że ponieważ Ziemia znajduje się w ruchu, powinien istnieć <wiatr eteru>, a stąd wynikało
dalej, że prędkość światła musiałaby być różna, zależnie od jego kierunku w stosunku do tego <wiatru>. W
Cleveland (Ohio), za pomocą skomplikowanych aparatów, przeprowadzono eksperyment, który wykazał
ostatecznie, że nie da się stwierdzić żadna różnica w prędkości światła. W ten sposób teoria została
sfalsyfikowana.

Najbardziej interesujące jest jednak, że teorii tej natychmiast nie odrzucono, lecz próbowano ją ratować

przez różne teorie pomocnicze. Sami Michelson i Morley sądzili, że eter porusza się wraz z Ziemią. W 1895
Fitzgerald sformułował teorię pomocniczą, która głosiła, że rozmiary aparatów zmieniają się wraz ze zmianą
kierunku i dlatego nie można zaobserwować żadnych różnic w prędkości. Dopiero teoria Einsteina umożliwiła
całkowite wyjaśnienie tego nowego zdania obserwacyjnego.

19. Typy zdań wyjaśniających

Wprowadzenie. Ogólna struktura nauk redukcyjnych jest o wiele bardziej skomplikowana niż struktura nauk

dedukcyjnych. Widzieliśmy już, że w naukach przyrodniczych należy odróżnić przynajmniej trzy rodzaje zdań:
zdania obserwacyjne, hipotezy (lub prawa) i teorie. Do tego dochodzi jeszcze fakt, że, z wyjątkiem zdań
obserwacyjnych, wszystkie zdania systemu redukcyjnego mogą być podzielone na różne klasy. W tym
względzie dawniejsza metodologia okazuje się dzisiaj bardzo nieadekwatna. Wykazuje ona szeroko
rozpowszechnioną tendencję do sprowadzania wszystkich tych zdań do jednego typu. Tak też np. często
sądzono, że każde wyjaśnianie redukcyjne albo indukcyjne dochodzi zawsze do skutku w wyniku
sformułowania tzw. praw przyczynowych; inni natomiast twierdzili, że każde wyjaśnianie polega na
znajdowaniu warunków. Także i dzisiaj jeszcze pokazują się nierzadko tego typu tendencje monistyczne,
chociaż najczęściej uznaje się, że w naukach redukcyjnych (a także w węższej klasie nauk przyrodniczych)
istnieją różne rodzaje praw i teorii i stąd również różne rodzaje wyjaśniania.

Ponieważ odróżnienie różnych rodzajów zdań wyjaśniających ma znaczenie dla zrozumienia samej metody

redukcyjnej lub indukcyjnej, chcemy teraz krótko opisać najważniejsze z tych zdań, tak jak one są dzisiaj
rozumiane.

Dzisiaj odróżnia się:
(a) wyjaśnianie kauzalne i wyjaśnianie teleologiczne,
(b) prawa współwystępownia i prawa funkcjonalne,
(c) prawa deterministyczne i prawa statystyczne.

Typy warunków. Całkiem ogólnie można powiedzieć, że zdania redukcyjno-wyjaśniające ustalają zawsze

przynajmniej jeden warunek wyjaśnianego fenomenu. W ten sposób nie twierdzi się, że wystarcza to we
wszystkich naukach, lecz tylko, że obojętnie jaki typ wyjaśniania wybierze się, zawsze również będzie on
zawierał wyjaśnianie za pomocą warunków. Jeżeli np. sformułuje się wyjaśnienie teleologiczne i powie się, że A
jest B, ponieważ prowadzi to do tego, że A jest także C, wtedy podaje się nie tylko cel bycia A-B, lecz również
warunek tego faktu.

Warunki dzieli się na wystarczające, konieczne oraz wystarczające i konieczne.
(1) Warunki wystarczające. Mówimy, że A jest wystarczającym warunkiem B, wtedy i tylko wtedy, gdy

obowiązuje zdanie “Jeżeli A, to B”. W tym wypadku wystarcza bowiem, żeby było dane A, wtedy także dane
jest B.

(2) Warunki konieczne. Mówimy, że A jest koniecznym warunkiem B, wtedy i tylko wtedy, gdy obowiązuje

(odwrotne) zdanie: “Jeżeli B, to A”. Gdyby A nie było dane, wtedy także nie mogłoby się pojawić B; A jest więc
tutaj koniecznym warunkiem B.

(3) Warunki wystarczające i konieczne. Mówimy, że A jest warunkiem wystarczającym i koniecznym B,

wtedy i tylko wtedy, gdy oba wyżej wymienione zdania obowiązują, tzn. “A wtedy i tylko wtedy, gdy B”.

Wydaje się, że ostatecznie wszystkie nauki dążą do formułowania warunków wystarczających i

koniecznych. Jest to np. prawdą w odniesieniu do fizyki klasycznej. W wielu jednak wypadkach trzeba się
zadowolić innym typem warunków.

Każda klasyfikacja naukowa dostarcza naocznych przykładów dla dwóch pierwszych typów warunków.

Bazuje ona, jak łatwo można dojrzeć, na tzw. prawach współwystępownia. Jeżeli np. mówimy, że wszystkie
ssaki są kręgowcami, to w zdaniu tym zawarte jest prawo współwystępowania, które stwierdza konieczny
warunek bycia ssakiem, a mianowicie bycie kręgowcem. Jednocześnie zostaje stwierdzony także warunek
wystarczający bycia kręgowcem, mianowicie bycie ssakiem, gdyż dla istoty żywej wystarcza, aby była ssakiem,
żeby tym samym była kręgowcem.

Przykładu dla trzeciego rodzaju warunków dostarcza wiele praw chemicznych, zgodnie z którymi pewna

substancja posiada tę lub inną cechę, np. specyficzny ciężar.

Dla dzisiejszej metodologii nie ulega wątpliwości, że wiele wyjaśnień przyjmuje formę tego typu zdań. Nie

są one oczywiście prawami przyczynowymi, gdyż fenomen nie jest wyjaśniany za pomocą jakiejś przyczyny,
lecz za pomocą czegoś z dziedziny formy (w arystotelesowskim sensie tego słowa).

Wyjaśnianie kauzalne i teleologiczne. Zauważyliśmy już, że w wielu naukach wyjaśnianie przez same

warunki nie wystarcza. Przeważa raczej wyjaśnianie kauzalne, które polega na podaniu przyczyny fenomenu.
Należy jednak oddzielić dwa różne pojęcia przyczyny.

(1) Pojęcie ontologiczne. Pojęcie to można z grubsza opisać w następujący sposób. Pojawienie się A jest

przyczyną pojawienia się B wtedy, gdy w danych okolicznościach A wywołuje urzeczywistnienie się B. A
pojawia się tutaj jako pewien agens, który wywiera wpływ na B, udzielając B bytu.

Pod wpływem Hume'a i jego następców wielu metodologów twierdziło kategorycznie, że to pojęcie

przyczyny nigdy nie występuje w naukach przyrodniczych. Trudno jest jednak zaprzeczyć, że bardzo wielu
przyrodników (nie tylko psychologów i historyków) bardzo często w swoich wyjaśnieniach myśli o przyczynie
właśnie w ten sposób. Tak np. geologowie powstawanie gór interpretują całkiem jednoznacznie jako wywołane
przyczynowo przez czynniki geotektoniczne - a zatem wywołane przyczynowo w ontologicznym sensie tego
wyrażenia.

(2) Pojęcie fenomenalistyczne. W fizyce, a także jeszcze w wielu innych wysoko rozwiniętych naukach,

ontologiczne pojęcie przyczyny wydaje się być, i to z dobrze umotywowanych racji, wyeliminowane. Jeżeli się
mianowicie założy, że dana nauka ma do czynienia tylko ze zdaniami obserwacyjnymi, które opisują zmysłowo
dające się obserwować fenomeny, wtedy jest jasne, że nie może tu być mowy o żadnym wpływie, ponieważ nie
da się on zmysłowo zaobserwować. Wydaje się więc, że nauki te ograniczają się do wyjaśniania przez warunki.
A jednak tak nie jest. Wprawdzie, jak powiedzieliśmy, występują tu często zdania stwierdzające wyłącznie tylko
warunki, ale mówi się jednak zawsze również o przyczynach i o wyjaśnianiu przyczynowym.

Co tutaj mogą znaczyć te wyrażenia? Wydaje się, że przez przyczynę rozumie się: (1) warunek

wystarczający, który (2) czasowo poprzedza to, co jest wywołane przyczynowo, albo przynajmniej jest z nim
równoczesny i, dodatkowo, (3) znajduje się z nim w pewnych stosunkach przestrzennych. Nie jest to jednak ani
jasne, ani wyraźne i stąd jest zrozumiałe, dlaczego wielu metodologów współczesnych woli w ogóle
wyeliminować ten rodzaj przyczynowości i mówić tylko o warunkach.

Jeszcze bardziej kontrowersyjne są, ciągle na nowo pojawiające się, tzw. wyjaśnienia teleologiczne. Ich

istota polega na tym, że podaje się cel wyjaśnianego fenomenu. Na przykład wspaniałą strukturę pewnych
kwiatów wyjaśnia się przez to, że zapewnia ona zapłodnienie. Z logicznego punktu widzenia ten typ
wyjaśniania jest częściowo przeciwstawny przyczynowemu, gdyż podaje się w nim wprawdzie warunek
fenomenalny, ale warunek ten znajduje się w jeszcze nie istniejącym fenomenie, który czasowo pojawia się
dopiero po fenomenie wyjaśnianym.

W fizyce i w innych naukach zajmujących się naturą nieożywioną do wyjaśnień teleologicznych nikt się już

obecnie nie odwołuje. W naukach biologicznych wyjaśnianie przyczynowe wydaje się wprawdzie dominować,
ale od czasu do czasu pojawia się także wyjaśnianie teleologiczne, np. w wypadku problemu celowości
organów. Tak samo w socjologii pojawiają się tendencje teleologiczne, chociaż jako całość zbudowana jest
kauzalnie.

Wyjaśnianie teleologiczne kryje trudne problemy filozoficzne. Przede wszystkim powstaje pytanie, jak coś,

co jeszcze się nie pojawiło, co jeszcze nie istnieje, może wyjaśnić (istniejący) fenomen. Pomijamy tutaj ten i
inne ważne problemy filozoficzne, które przekraczają granice czystej metodologii.

Prawa funkcjonalne. W wysoko rozwiniętych naukach - nie tylko w fizyce, lecz także w psychologii -

formułuje się tzw. prawa funkcjonalne. Mają one zawsze następującą formę: dla każdego A, F i G - przy czym F
i G są cechami A - wielkość F jest (matematyczną) funkcją wielkości G. Prostym i klasycznym przykładem jest
tu fizyczne prawo spadania ciał: prędkość jakiegoś ciała jest funkcją jego czasu spadania.

Jak można logicznie zinterpretować tego rodzaju prawa? Są one zdaniami zawierającymi podwójne

uogólnienie: najpierw mówi się o wszystkich A, np. o wszystkich spadających ciałach, dokładnie tak jak w
prawach nie-funkcjonalnych. Do tego dochodzi jednak drugie uogólnienie: funkcja matematyczna pokrywa się
ze zdaniem uniwersalnym, że wszystkie wielkości jednego rodzaju przyporządkowane są w pewien sposób
wielkościom drugiego rodzaju.

Fundamentalnie rzecz biorąc, prawa funkcjonalne są więc tylko pewną skomplikowaną formą praw

warunkowych. Trzeba przy tym zauważyć, że odpowiednie warunki mogą mieć wymieniony wyżej, trojaki
charakter. Praktycznie jednak każda nauka dąży do formułowania praw funkcjonalnych, które są
wystarczającymi i koniecznymi warunkami danego fenomenu.

Ustanawianie praw funkcjonalnych jest głównym zadaniem indukcji ilościowej. Niestety, ta część ogólnej

metodologii nie jest jeszcze opracowana teoretycznie, chociaż każda nauka przyrodnicza, która formułuje tego
rodzaju prawa, posiada do tego celu swoje własne metody.

Prawa statystyczne. Jeszcze przed kilkoma dziesiątkami lat prawa statystyczne stosowane były prawie

wyłącznie w naukach społecznych, dzisiaj używa się ich także w wielu innych dziedzinach. Chodzi tutaj nie o
zdania o indywiduach, lecz o klasach indywiduów. W prawach statystycznych mówi się, że pewna cecha B
przysługuje określonej części elementów klasy A, np. 60% tych elementów. Prostym przykładem jest
statystyczne prawo śmiertelności, które głosi, że z 1000 żywo urodzonych ludzi n umrze w k-tym roku życia.

Takie prawa nazywane są także “indeterministycznymi”, ponieważ nie mówi się w nich nic określonego

(zdeterminowanego) o poszczególnych indywiduach; z tego np. że z 1000 żywo urodzonych Francuzów
dokładnie 138 umiera w 47 roku życia, nie wynika absolutnie nic na temat śmierci mojego przyjaciela Jean-
Paula, który aktualnie ma 47 lat: może on umrzeć, ale może także żyć. W takich wypadkach mówi się więc o
prawdopodobieństwie, które matematycznie da się dokładnie obliczyć. Ale ścisłość tego obliczenia nie może
nas mylić co do jego rezultatów, nie może nic zmienić w tym, że nie jesteśmy w stanie wiedzieć, co będzie się
działo z jakimś indywiduum.

Jasne jest zatem, że prawa statystyczne nie tworzą osobnego rodzaju obok innych rodzajów praw; to, co

posiada formę statystyczną może być równie dobrze wyjaśnieniem przez warunki jak też wyjaśnieniem
przyczynowym, znane są także prawa statystyczno-funkcjonalne.

Należy jeszcze zauważyć, że prawa nie-statystyczne można ująć jako wypadek graniczny praw

statystycznych; według tych praw dany fenomen występuje w 100% wypadków.

20. Indukcja

Indukcja autentyczna i nieautentyczna. Ważną i stosowaną przede wszystkim w naukach przyrodniczych

formą redukcji jest indukcja. Od indukcji autentycznej należy najpierw odróżnić różne metody myślenia
nazywane wprawdzie “indukcją”, lecz nie będące redukcjami.

(1) Indukcją nieautentyczną jest tzw. indukcja matematyczna. Polega ona na zastosowaniu następującej

reguły. Jeżeli F przysługuje liczbie 1, i jeżeli przysługuje ono liczbie n, wtedy także liczbie n + 1, to F
przysługuje każdej liczbie. Tego typu <indukcje> są bardzo częste w matematyce, powinno być jednak jasne, że
chodzi tutaj raczej o autentyczną dedukcję. Nazwa “indukcja” jest w tym wypadku zwodnicza.

(2) Poza tym mówi się niekiedy o tzw. <zupełnej> czy też <sumatywnej> indukcji. Stosuje się przy tym

następującą regułę: jeżeli x

, x

, x

... x

są elementami klasy a i są wszystkimi jej elementami (tzn., że poza nimi

nie istnieje żaden element tej klasy) i jeżeli F przysługuje x

, x

, x

... x

, wtedy F przysługuje wszystkim

elementom a. Także i to nie jest żadną indukcją w autentycznym sensie, lecz pewnym rodzajem dedukcji;
istnieje bowiem w logice matematycznej prawo, na którym można niezawodnie oprzeć tę regułę. Chociaż jej
zastosowanie jest niekiedy pożyteczne, to w naukach przyrodniczych nie da się ona praktykować, gdyż zwykle

mamy w nich do czynienia z nieskończonymi klasami, a nieskończona liczba rzeczy nigdy nie może być
obserwowana.

(3) Należy jeszcze zauważyć, że Arystoteles używał tego słowa nie tylko dla określenia pewnego rodzaju

wnioskowania, lecz także w wypadku abstrakcji, a więc metody tworzenia pojęć. Także i dzisiaj jest to
zwyczajem niektórych filozofów, ale chodzi wtedy o metodę, która mało ma wspólnego z indukcją w naukach
przyrodniczych.

“Autentyczną indukcją” nazywamy tutaj, po pierwsze, proces wnioskowania, a więc metodę myślenia, za

pomocą której formułuje się zdania; po drugie metodę, która jest istotnie rozszerzająca, tzn. przechodzi się w
niej nie tylko od sumy indywiduów do ogółu (jak w indukcji zupełnej), lecz od kilku indywiduów, które nie są
wszystkimi elementami wchodzącej w grę klasy, do ogółu. Tego rodzaju postępowanie przedstawia oczywiście
szczególnie trudny problem metodologiczny: co nas uprawnia do takiego przejścia? Jest to tzw. problem
indukcji. Już Arystoteles, z godną podziwu wnikliwością, pokazał, że indukcja nie jest konkluzywna i jego
dowód na to do dzisiaj nie został obalony. A jednak indukcja stosowana jest ciągle nie tylko w życiu
codziennym, lecz także stanowi jedną z głównych metod w naukach przyrodniczych. Na jakiej podstawie?

Nie możemy tutaj dyskutować różnych prób rozwiązania tych trudnych problemów filozoficznych i musimy

się ograniczyć do wskazania, że pewne pytania metodologiczne są przez nie uwarunkowane. W ramach naszego
przedstawienia nie chodzi o to, aby poszczególne metody filozoficznie uprawomocniać, lecz tylko o to, aby
opisać metody, które są dzisiaj stosowane w praktyce naukowej i rozważane w metodologii.

Podział indukcji. Indukcje, które określiliśmy jako “autentyczne”, można podzielić w następujący sposób.
(1) Ze względu na przedmiot na pierwszorzędne i drugorzędne. Pierwsze prowadzą do hipotez lub praw,

drugie do teorii (zob. wyżej, s. 68).

(2) Ze względu na rodzaj zdań wyjaśniających na indukcje jakościowe i ilościowe, deterministyczne i

statystyczne, zależnie od tego, czy powstające zdanie dotyczy tylko współwystępowania fenomenów czy też ich
wzajemnej funkcjonalnej zależności, a to albo w sensie niezmiennym, albo w sensie statystycznym. Jak już
zauważyliśmy, metody indukcji ilościowej są jeszcze mało teoretycznie opracowane.

(3) Ze względu na samą metodę indukcje dzielą się na enumeracyjne i eliminacyjne. Indukcja enumeracyjna

akumuluje tylko zdania, które mogą być wyprowadzone ze zdania wyjaśniającego. Rozstrzygająca jest tu ilość
zebranych zdań. W wypadku indukcji eliminacyjnej nie potrzeba mnożyć zdań na temat wypadków
indywidualnych (np. zdań obserwacyjnych), lecz eliminuje się możliwe hipotezy, które w danej sytuacji
mogłyby wchodzić w grę. Przy tej drugiej metodzie ilość wziętych pod uwagę zdań jest nieistotna, istotny jest
natomiast ich rodzaj, tzn. różnorodność uwzględnianych fenomenów. Tabulae Francisa Bacona i metody Milla
są specjalnymi sposobami stosowania indukcji eliminacyjnej.

Przyjmuje się dzisiaj powszechnie, że czysto enumeracyjna indukcja stosowana jest bardzo rzadko - zwykło

się ją nawet niekiedy określać jako “nienaukową”. Z drugiej strony, metodologowie nie są zgodni, jak należy
rozumieć drugi rodzaj indukcji. Podczas gdy G. von Wright jest zdania, że jest ona wyłącznie eliminacyjna, to
R. N. Braithwaite utrzymuje, że eliminacja odgrywa dziś znikomą rolę w praktyce nauk przyrodniczych,
których postęp wynika raczej z konfirmacji niż z falsyfikacji (tzn. eliminacji).

Metody Milla. Chociaż są one przestarzałe, a nawet w tej formie, w jakiej ujmował je John Stuart Mill,

nigdy nie były w nauce stosowane; to jednak omówimy je teraz krótko, ponieważ ułatwiają wgląd w to, co
rzeczywiście dzieje się podczas wnioskowania indukcyjnego.

Mill przedstawia pięć takich metod. Streszczamy jego opis, przy czym to, co on nazywa “przyczyną”,

tłumaczymy jako “warunek” i dla prostoty zakładamy, że istnieją tylko dwie klasy fenomenów, a każda z nich
posiada tylko trzy elementy: a, b, c i A, B, C.

(1) Metoda zgodności: a pojawia się zarówno z AB jak i z AC. Założywszy, że (1) a w ogóle posiada jakiś

warunek i że (2) tylko ABC wchodzą w grę jako możliwe warunki, wynika z tego, że A jest warunkiem
wystarczającym dla a.

(2) Metoda różnicy: a pojawia się wraz z ABC, natomiast nie pojawia się z BC (gdzie brakuje tylko A). Przy

takich samych założeniach wynika, że A jest koniecznym warunkiem a.

(3) Połączone metody zgodności i różnicy: a pojawia się wraz AB i AC, natomiast nie pojawia się z BC.

Przyjmując ciągle te same założenia, można stąd wnioskować, że A jest wystarczającym i koniecznym
warunkiem dla a.

(4) Metoda reszt: w wyniku innych indukcji zostało stwierdzone, że B jest warunkiem b i C jest warunkiem

c; abc pojawiają się wraz z ABC. Pod wyżej wymienionymi warunkami i dodatkowym, że każdy fenomen może
być warunkiem tylko jednego typu fenomenów, wynika, że A jest wystarczającym i koniecznym warunkiem a.

(5) Metoda zmian towarzyszących: A zmienia się w taki sam sposób jak a, B i C zmieniają się jednak w inny

sposób. Jest to metoda indukcji ilościowej, o której jeszcze będziemy mówili; tymczasowo możemy ją pominąć.

W wypadku czterech pierwszych metod dało się zauważyć, że wymagają one przynajmniej dwóch założeń,

mianowicie,  że w ogóle istnieje warunek odpowiedniego typu i - dalej - że tylko jeden z wyliczonych
fenomenów (w naszym przykładzie  ABC)  może być tym warunkiem. Pierwsze z tych założeń nazywa się
“postulatem determinizmu”, drugie nazywane jest niekiedy “postulatem zamkniętego systemu”. Jeżeli je
założymy, wtedy wnioski wynikają  dedukcyjnie.  Można jednak zaraz zapytać, jak takie założenia mogą być
usprawiedliwione. Faktycznie nie tylko nie mają one żadnego uzasadnienia, lecz często muszą być po prostu
uznane za fałszywe.

Założenia metod Milla. Zauważmy najpierw, że determinizm, o którym tutaj jest mowa, nie jest

determinizmem  ontologicznym. Nauki przyrodnicze nie znają przyczynowości ontologicznej i stąd też nie
posługują się determinizmem w tym sensie (z czego poza tym wynika, że bezsensowne jest dedukowanie
wolności woli z odrzucenia determinizmu metodologicznego). Ale jeżeli nawet mówi się tylko o determinizmie
fenomenalnym (a więc nie o przyczynach ontologicznych, lecz o warunkach), wyrażenie to jest jeszcze
wieloznaczne. O ścisłym determinizmie da się mówić tylko w wypadku połączonej metody zgodności i różnicy,
gdyż tylko tutaj przyjmuje się,  że dla każdego fenomenu istnieje warunek wystarczający i konieczny. W
metodzie różnicy zakłada się tylko, że dla każdego fenomenu istnieje warunek konieczny, tzn. że zawsze
konieczny jest pewien inny fenomen, nie zaś,  że wystąpienie pierwszego fenomenu wystarczałoby,  żeby
również obecny był drugi. W tym wypadku mówi się  o częściowym determinizmie. Jest to założenie
akceptowane w dzisiejszej mikrofizyce: żeby jakąś cząstkę, np. elektron, wprawić w ruch muszą być spełnione
pewne warunki, jednak one same nie wystarczają, gdyż nawet wtedy, gdy są spełnione, oczekiwany fenomen
może nie wystąpić.

Jak można usprawiedliwić przyjęcie jednego bądź drugiego rodzaju determinizmu? Na pewno nie przez

odwołanie się do ontologii. Może ona pokazać, że każdy fenomen ma przyczynę, ale nie że przyczyna ta jest
fenomenem. Także logika nie może dostarczyć usprawiedliwienia dla zasady determinizmu. Wreszcie nie może
ona być również ustalona indukcyjnie, ponieważ jest założona w każdej indukcji. W tych oto prostych uwagach
leży punkt ciężkości tzw. problemu indukcji i wystarczają one, aby pokazać, że każda próba transformacji
indukcji w dedukcję przez przyjęcie nowych przesłanek jest skazana na niepowodzenie.

To samo dotyczy drugiego rodzaju determinizmu. Nie mamy ani ontologicznej, ani logicznej, ani

indukcyjnej podstawy dla założenia, że możliwe są tylko hipotezy wzięte przez nas pod uwagę. Przeciwnie,
wiemy z doświadczenia, że wiele innych hipotez jest także możliwych.

Uwagi te potwierdzają to, co już powiedzieliśmy o determinizmie: nie istnieje most między indukcją a

dedukcją, w każdym razie nie w formie dodatkowych przesłanek.

Niektórzy metodologowie, aby jeszcze o tym krótko wspomnieć, próbowali ustalić to połączenie w inny

sposób. Twierdzili mianowicie, że indukcja wtedy zmienia się w dedukcję, gdy odpowiedni fenomen po prostu
inaczej się zdefiniuje. Jako przykład weźmy diament i załóżmy,  że dotąd był on zdefiniowany przez trzy
własności: A, B i C. Załóżmy także, że ktoś spalił jeden lub dwa diamenty, tak jak to uczynił Lavoisier, i widzi,
że ze spalenia powstał tlenek węgla (CO), stąd też twierdzi, że każdy diament składa się z węgla. Jak
twierdzenie to da się usprawiedliwić? Po prostu tak, że nowo znalezioną własność, bycie z węgla, doda się do
już znanych własności  ABC:  “diamentem” ma się od teraz nazywać, zgodnie z nową definicją, każde ciało,
które posiada własności  ABC i dodatkowo nowo odkrytą  własność bycia z węgla. Jeżeli to założymy, wtedy
dedukcyjnie wynika, że diament musi zawsze składać się z węgla.

Od razu jednak widać, że tego rodzaju czysto konwencjonalna metoda nie wchodzi poważnie w rachubę w

naukach przyrodniczych. Wprawdzie da się ona konsekwentnie przeprowadzić, ale pozostawia bez odpowiedzi
pytanie, dlaczego ABC ma zawsze występować z nowo odkrytą własnością. Konwencja nie jest prawem
przyrody, a nauka wymaga poważniejszych uzasadnień.

Indukcja i system. Gdy przyjrzymy się bliżej, jak rzeczywiście wygląda praktyka w naukach

przyrodniczych, wtedy dostrzeżemy, że decydującym czynnikiem w formułowaniu praw jest zupełnie coś
innego niż założenia Milla, mianowicie prostota praw i ich wzajemne związki w systemie aksjomatycznym. Na
czym związki te polegają, pokażemy na prostym przykładzie. Jeżeli wie się, że wszyscy ludzie urodzeni przed
określonym rokiem już umarli, wtedy wystarcza to do sformułowania hipotezy, że wszyscy ludzie w ogóle są
śmiertelni. Hipoteza ta stanie się jednak jeszcze o wiele bardziej przekonywająca, jeżeli dodatkowo wie się - z
innych indukcji - że wszyscy ludzie są kręgowcami i że wszystkie kręgowce są śmiertelne. W ten sposób
hipoteza ta nie jest tylko indukcyjnie osiągnięta w oparciu o zdania obserwacyjne, lecz także wyprowadzona z
ogólnego prawa, a to znacznie ją wzmacnia. Aksjomatyczny związek z innymi prawami i z całością określonego
systemu naukowego jest w każdym wypadku czynnikiem, który istotnie powiększa wiarygodność hipotezy.

Według niektórych metodologów jest on nawet koniecznym warunkiem transformacji hipotezy w prawo,
według innych jedyną racją dla przyjęcia hipotezy w naukach przyrodniczych. Wprawdzie to ostatnie
stanowisko jest z pewnością przesadne, lecz nie da się zaprzeczyć, że aksjomatyczny związek między prawami
odgrywa ważną rolę w akceptacji hipotez.

Niekiedy jednak używa się także hipotez, które nie znajdują się w takich relacjach; są to tzw. hipotezy

robocze, których w związku z tym nie nazywa się “prawami”. Posługuje się nimi, o ile jest to celowe dla
zbadania określonej, ograniczonej dziedziny. Tak np. znany etnolog P. W. Schmidt skutecznie posługiwał się w
swoich badaniach materializmem historycznym jako hipotezą roboczą, chociaż sam stwierdził, że nie istnieje
żaden szerszy system, w związku z którym mogłaby ona być używana.

Reguła prostoty. Drugie zwyczajowe założenie funkcjonujące w trakcie formułowania praw można

przedstawić następująco: jeżeli wiele hipotez wyjaśnia dane zdanie, należy wybrać najprostszą z nich. Reguła ta
jest konieczna, aby w sytuacji, w której dana jest nieskończona klasa możliwych hipotez, móc je zredukować do
jednej. To, że nieskończona klasa hipotez często może być obecna, da się pokazać na następującym przykładzie.
Rozważamy trzy punkty na płaszczyźnie, które mają reprezentować trzy zdania obserwacyjne (np. dotyczące
ciśnienia jakiegoś gazu w zamkniętej przestrzeni) i szukamy krzywej, na której mogą leżeć. Funkcja
matematyczna odpowiadająca tej krzywej będzie hipotezą wyjaśniającą. Widać od razu, że istnieje
nieskończona klasa takich krzywych. Rysunek pokazuje tylko kilka przykładów.

W tym wypadku wybierzemy na pewno ostatnią krzywą, mianowicie prostą, ponieważ jest najprostsza.

Streszczenie. Interpretacje filozoficzne. Streszczając możemy powiedzieć, że do stosowania indukcji

jakościowej konieczne są przynajmniej cztery postulaty: postulat determinizmu, postulat zamkniętego systemu,
postulat związku między prawami i postulat prostoty. Odpowiednio do tego dadzą się sformułować cztery
następujące reguły: szukaj warunków; zakładaj, że te warunki muszą należeć do istniejącego już systemu;
wybieraj te hipotezy, które najlepiej są związane z całością systemu; wybieraj hipotezę najprostszą.

Jak teraz wszystkie te reguły dadzą się uzasadnić? Filozofowie spierają się o to od wieków. Jednym z

uzasadnień jest uzasadnienie intuicyjne: zgodnie z nim prawa natury można uchwycić nie tylko w racjonalnym
wnioskowaniu, ale też w pewnym rodzaju intuicji. Według drugiego wyjaśnienia, kantowskiego, prawa są
formami naszego myślenia, które wprojektowujemy w przyrodę w ten sposób, że faktycznie pojawia się nam
ona jako przez nie uformowana. Pragmatyści natomiast twierdzą, że indukcja jest w istocie sprawą czysto
praktyczną, chce się przez nią tylko osiągnąć możliwie najkorzystniejsze przewidywania. Wreszcie według
sceptyków, których także nie brakuje, zdania sformułowane indukcyjnie nie posiadają w ogóle żadnej wartości
prawdziwościowej.

Po tym, co dotychczas powiedzieliśmy, powinno być jasne, że wszystkie te ujęcia są błędne. Ani nie istnieje

intuicja praw przyrody, ani nie są one dane a priori, przeciwnie, jest oczywiste, że tylko przez trudną pracę
racjonalną dochodzimy do naszych wniosków i nie zawsze noszą one charakter pewności. Opinię, że w naukach
przyrodniczych chodzi tylko o sprawy praktyczne, można odrzucić chociażby przez wskazanie, że aby jakieś
zdanie sformułowane indukcyjnie mogło być praktyczne, musi uprzednio być prawdziwe, tzn. musi być zgodne
z rzeczywistością. Sceptycyzm natomiast jest osłabiany przez praktyczne osiągnięcia techniki: jak nasze prawa
mogłyby się ciągle potwierdzać, gdyby nie miały żadnej pozytywnej wartości prawdziwościowej? Godne uwagi
jest także, że przy wszystkich zmianach teorii oraz mimo postępu w naukach i wynikających stąd
podwyższonych wymaganiach, wiele praw, w tym, co istotne, pozostaje nadal nie zmienionych.

Krótko mówiąc: dzięki metodzie indukcyjnej udało się dotąd uchwycić kilka aspektów przyrody, jak to jest

jednak możliwe, nie udało się do dzisiaj nikomu powiedzieć. Gigantyczna, dokonana dzięki indukcji praca,
logikowi jawi się jako pełne sukcesów odszyfrowywanie zakodowanego tekstu, do którego brakuje nam klucza.
Wydaje się pewne, że kilka rzeczy odszyfrowaliśmy, nie wiemy natomiast, jak to się dzieje.

21. Prawdopodobieństwo i statystyka

Dwa znaczenia słowa “prawdopodobieństwo”. Większość dzisiejszych metodologów akceptuje pogląd, że

słowo “prawdopodobieństwo” i podobne wyrażenia posiadają bardzo różne znaczenia nie tylko w codziennym
użyciu, ale też, że w językach technicznych oznacza się przez nie często dwie lub więcej całkowicie różnych
rzeczy. Może to wyjaśni następujące rozważanie. Liczne prawa przyrodoznawstwa są prawami
probabilistycznymi, tzn. stwierdzają one prawdopodobieństwo zdarzeń. Same te prawa są jednak tylko
prawdopodobne, ponieważ opierają się na indukcji. Słowo “prawdopodobieństwo” ma więc dwa różne
znaczenia: prawdopodobieństwo zdarzenia i prawdopodobieństwo hipotezy (względnie prawa lub teorii).

Istotna różnica pomiędzy tymi pojęciami polega przede wszystkim na tym, że pierwsze

prawdopodobieństwo, przynajmniej zasadniczo, da się ująć liczbowo: można sensownie powiedzieć, że
prawdopodobieństwo jakiegoś zdarzenia wynosi tyle a tyle. Prawdopodobieństwo hipotezy nie da się natomiast
określić liczbowo. Wydaje się nonsensowne powiedzenie, że teoria Einsteina czy prawo Boyle'a mają
prawdopodobieństwo wynoszące 3/4 itd. Pierwszy rodzaj prawdopodobieństwa jest dlatego zwykle nazywany
“numerycznym”, “matematycznym” albo “statystycznym”, drugi określa się mianem “akceptowalności”
(acceptability) albo “wiarygodności” (credibility).

Statystyka. Każda hipoteza probabilistyczna, tak jak inne zdania osiągnięte na drodze redukcji, opiera się na

zdaniach obserwacyjnych. Nie opiera się ona jednak wprost na tego rodzaju pojedynczych zdaniach, lecz za
pośrednictwem statystyki. Rozumie się przez to po prostu liczbowe uchwycenie poszczególnych wypadków, w
których razem występują dwa rodzaje fenomenów (jednocześnie albo w określonym następstwie czasowym).
Zdanie statystyczne ma więc zawsze następującą formę: z m wypadków fenomenu klasy A, n wypadków należy
też jednocześnie do klasy B. Konkretnym przykładem może być: na 3567 mieszkańców miasta X przypada 78
obcokrajowców: Powinno być jasne, że każdy prosty rezultat statystyczny zakłada dwie kolejno
przeprowadzone operacje: (1) ustalenie zdań obserwacyjnych, (2) policzenie ich. Praca statystyka nie ogranicza
się jednak tylko do tego. Zebrane dane muszą uzyskać formę umożliwiającą pewne i wygodne zastosowanie
metod redukcyjnych: np. przedstawia się je w ujęciu procentowym, na podstawie którego dadzą się znaleźć
wartości średnie. To jednak często zakłada skomplikowany proces matematyczny (istnieją różne pojęcia
wartości średniej i bardzo wyrafinowane metody znajdowania jej). W końcu statystyk musi też poświęcić
uwagę, stosując dalsze metody matematyczne, wyeliminowaniu błędów powstałych w trakcie ustalania
początkowych rezultatów.

Przy zbieraniu danych dla celów statystycznych duże znaczenie posiada następująca reguła. Często nie

można uchwycić całego obszaru (całej populacji), lecz tylko pewną jej próbkę. W takim wypadku ważne jest,
aby klasa wybranych fenomenów była możliwie <reprezentatywna> dla całości, mianowicie w tym sensie, aby
posiadała tę samą kompozycję co cały obszar. Może to być jednak osiągnięte - zgodnie z fundamentalnymi
prawami teorii prawdopodobieństwa - tylko pod warunkiem, że dystrybucja wybranych wypadków jest
przypadkowa i neutralna. Wszystko powinno być zrobione, żeby wybór odbył się bez jakiejkolwiek
<stronniczości>. Przykład: jeżeli na podstawie książki telefonicznej chce się zbadać, ilu londyńczyków jest
obcokrajowcami, to nie można tylko szukać w nazwiskach, które zaczynają się na “Z”, gdyż jak wiadomo,
znajduje się tu stosunkowo więcej obcokrajowców niż gdzie indziej. Przeciwnie, wybierane nazwiska powinny
być równomiernie rozrzucone po całej książce.

Wzajemna zależność fenomenów. Ogólnie rzecz biorąc, badacz posługujący się metodą statystyczno-

indukcyjną ma do czynienia nie z dwiema, lecz przynajmniej z trzema klasami. Przede wszystkim jest to
obszerna klasa A fenomenów (klasa nadrzędna), np. klasa dzieci w Zurychu. Zawiera ona dwie podklasy, np.
klasę dzieci zaszczepionych (B) i klasę dzieci cierpiących na daną chorobę (C). Pytaniem jest teraz, czy i w
jakim stosunku procentowym obydwie podklasy B i C zależne są od siebie. Liczby dostarczane przez statystykę
dadzą się w tym najprostszym przypadku przedstawić w następującej tabeli:

nie

x y

nie B

z t

Zmienne “x”, “y”, “z” i “t” mogą być zastąpione przez liczby.
Pierwszym pytaniem jest: w jakich stosunkach znajdowałyby się x, y, z i t, gdyby między B i C nie

zachodziły żadne relacje, tzn. gdyby B nie było w żadnym sensie warunkiem C i odwrotnie. Proste rozważanie

pokazuje, że stosunek między dziećmi chorymi, które zostały zaszczepione (x), a wszystkimi zaszczepionymi (x
+ y), musi być taki sam jak między chorymi w ogóle (x + z), a wszystkimi wziętymi pod uwagę dziećmi
(x+y+z+t), tzn.

x : (x+y) = (x+z) : (x+y+z+t).
Za pomocą prostych operacji formuła ta da się zredukować do:
xt = yz
Co się jednak dzieje, gdy szczepienie wywarło pozytywny wpływ na zachorowania? Wtedy stosunek między

dziećmi chorymi, które zostały zaszczepione (x), a wszystkimi zaszczepionymi (x + y), będzie większy niż
między wszystkimi chorymi w ogóle (x + z), a wszystkimi dziećmi branej pod uwagę klasy (x + y + z + t).
Operacja matematyczna analogiczna do poprzedniej prowadzi do formuły:

xt > yz
W odwrotnym wypadku, jeżeli szczepienie wpływa negatywnie na zachorowania (co powinno być sytuacją

normalną), rezultat będzie następujący:

xt <yz
Obie ostatnie formuły są przykładami praw statystycznych prostego typu.

Tablice korelacyjne. Przedstawimy teraz krótko nieco bardziej skomplikowaną formę statystycznego

traktowania fenomenów, tzw. tablice korelacyjne. Za ich pomocą formułuje się prawa funkcjonalne. W tym
przykładzie także będzie jedna klasa nadrzędna i dwie podklasy: A klasa nadrzędna roślin, B podklasa roślin
nawożonych i C podklasa roślin nawożonych, które urosły. W przeciwieństwie do poprzedniego przykładu
zarówno B jak i C będą podzielone na pięć dalszych podklas, a mianowicie według ilości otrzymanego nawozu
albo stopnia wzrostu. Na podstawie obserwacji powstaje np. następująca tablica:

“B

” (“B

”, “B

” itd.) oznacza tutaj, że rośliny odpowiedniej podklasy otrzymały n jednostek (gramów)

nawozu, “C

” (“C

”, “C

” itd.), że urosły one o n jednostek (milimetrów). Litery “x” z podwójnym indeksem

są zmiennymi, za które powinny być podstawione wartości uzyskane dzięki liczeniu. Dwie liczby indeksu
wskazują po prostu na wiersz lub kolumnę.

Jeżeli nawóz oddziaływuje pozytywnie na wzrost roślin, wtedy obowiązuje prawidłowość: im więcej

nawozu, tym większy wzrost. Weźmy najprostszy wypadek: wzrost powiększa się jednostajnie wraz z ilością
nawozu. Wtedy oczywiście w pierwszym wierszu x

będzie większe niż w x

to ostatnie większe niż w x

itd.

W drugim wierszu x

będzie większe niż x

i x

, ta ostatnia wartość będzie większa niż x

, a ta niż x

. W

trzecim wierszu x

musi być większe niż x

czy x

. Ogólnie otrzymujemy następujący obraz: na przekątnej

tablicy - tzn. na miejscach, gdzie w naszym przykładzie znajdują się x

, x

, x

- będą stały większe

liczby, obie proste leżące obok przekątnej (x

, x

i x

, x

) będą pokazywały mniejsze liczby i

im bliżej będziemy szli do rogów (x

i x

), tym liczby będą mniejsze. Krótko: będziemy mieli koncentrację w

pobliżu przekątnej x

– x

i dekoncentrację w kierunkach do x

i x

Wszystko to można potraktować matematycznie. Istnieją (dające się przedstawić za pomocą krzywych)

formuły, ukazujące <normalną> dystrybucję indywiduów w tego rodzaju tabeli korelacji.

Nie jest naszym zadaniem opisywanie odpowiednich dla tego metod i formuł matematycznych. Chodziło

tutaj tylko o uczynienie zrozumiałymi, o ile to możliwe bez zastosowania matematyki, najbardziej
elementarnych zasad metody statystycznej.

Korelacja i prawdopodobieństwo. Co daje nam omówiona metoda? W zasadzie jest ona tylko zebraniem

zdań obserwacyjnych: tyle a tyle wypadków współwystępowania, takich a takich wielkości dwóch fenomenów,
w pewnej nieskończonej klasie. Jak od tej czysto faktycznej konstatacji, można dojść do ogólnie
obowiązującego prawa, które odnosi się do nieskończonej ilości wypadków - właśnie do wszystkich wypadków
jakiegoś fenomenu?

Należy tu przede wszystkim oddzielić dwa różne problemy.
(1) Czy na podstawie tablicy korelacji można cokolwiek wywnioskować na temat, czy i jak pewien

indywidualny fenomen będzie się zmieniać - np. o ile milimetrów urośnie roślina, jeżeli otrzyma określoną ilość
nawozu? Także wtedy, gdy chodzi o fenomeny, które już były obserwowane, tzn. te, które są uwzględnione w
tablicy korelacji; odpowiedź brzmi: wyjąwszy wypadki, w których możliwa jest bezpośrednia obserwacja, albo
odpowiednie zdanie obserwacyjne da się odczytać, z tablicy korelacji można wnioskować tylko o
prawdopodobieństwie. W naszym przykładzie jest ono po prostu równoważne tak zwanej częstości względnej:
jeżeli wśród m roślin, które otrzymały k gramów nawozu, n urosło o p milimetrów, wtedy prawdopodobieństwo,
że inna roślina (która także otrzymała dokładnie k gramów nawozu) urosła o p milimetrów, wynosi n/m. Znaczy
to jednak, że nic nie wiemy na temat określonego indywiduum, natomiast wiemy coś tylko w odniesieniu do
całej ich klasy. Wystarcza to oczywiście, aby obliczyć pewne dane dla polityki ubezpieczeniowej, nie
uwzględniając przy tym indywidualnych wypadków.

(2) Czy na podstawie tablic korelacji można coś orzekać o wszystkich, także i tych nieobserwowanych

(m.in. przyszłych), fenomenach jakiejś klasy? Ten drugi problem nie ma już nic wspólnego z
prawdopodobieństwem w wyżej opisanym sensie. Logiczna struktura postępowania indukcyjnego jest tutaj
dokładnie taka sama jak ta, którą rozważaliśmy w związku z metodami Milla. To, czego tu potrzebujemy to:
determinizm, postulat zamkniętego systemu, postulat związku między prawami i postulat prostoty - tego
ostatniego oczywiście dopiero wtedy, gdy ma być skonstruowane prawo funkcjonalne.

22. Metoda historyczna

Nauki przyrodnicze i historia. Zwykło się mówić, że między naukami przyrodniczymi a historią istnieją

dwie fundamentalne różnice. (1) Przedmiotem pierwszych są rzeczy i zdarzenia nie-duchowe (materialne),
tematem historii są natomiast przedmioty duchowe. (2) Podczas gdy nauki przyrodnicze formułują
ponadczasowe prawa, a więc pomijają to, co historyczne, to dla historii charakterystyczne jest, że zajmuje się
tym, co przeszłe, przeszłością jako taką.

Oba te kryteria nie są jednak bardzo pożyteczne, gdy chce się jasno oddzielić wymienione właśnie

dziedziny, ponieważ (1) człowiek, którego działalność rozważają nauki historyczne, nie składa się oczywiście
tylko z ducha, lecz także z materii i nie zawsze łatwo jest określić, jak dalece w konkretnym wypadku działa on
właśnie jako duch. Czy np. sprawy ekonomiczne, które w pewnym sensie są wspólne ludziom i zwierzętom,
należą do duchowego czy materialnego obszaru? A historia przecież zajmuje się także fenomenami
ekonomicznymi. Z drugiej strony, nie można z pewnością zaliczyć psychologii do historii, chociaż nie ulega
wątpliwości, że częściowo jej przedmiotem jest także to, co duchowe. (2) Również drugie kryterium nie jest
wystarczające: znamy bowiem różne nauki przyrodnicze, w których omawia się przeszłość, przeszłość jako
taką. B. Russell zauważył, że fenomeny, o których mówi się w fizyce, są zawsze przeszłymi fenomenami, tylko
że przeminęły one niedawno, podczas gdy historia zajmuje się dawno minioną przeszłością. W ten sposób
różnica byłaby tylko różnicą stopnia.

Wyraźniejsza jest natomiast różnica w metodzie. Uderza fakt, że żadna nauka historyczna nie formułuje

zdań ogólnych. Wprawdzie wykorzystuje je w trakcie swojej pracy myślowej, ale sformułowane za ich pomocą
hipotezy i prawa są zawsze indywidualne. Dlaczego Napoleon zaczął tak późno kampanię przeciwko Rosji?
Ponieważ nie mógł wystarczająco szybko zgromadzić koniecznej ilości zapasów. Dlaczego Aleksander
zaatakował właśnie Indie? Wyjaśnienie można znaleźć w jego wykształceniu itd. Chodzi tutaj zawsze o
wyjaśnianie, tzn. o postępowanie redukcyjne. Nie jest to w żadnym wypadku indukcja.

Wielu metodologów tak zwanych nauk humanistycznych [Geisteswissenschaften] (które wszystkie w

pewnym sensie są naukami historycznymi) twierdzi również, że nauki te nie są w ogóle wyjaśniające, lecz tylko
opisujące, a więc quasi-fenomenologiczne, chociaż bez wyłączania istnienia. Jest to oczywiście fałszywe.
Dzisiejsze nauki historyczne i humanistyczne nie tylko opisują, lecz także wyjaśniają. Wygląda na to jakby ci
metodologowie zmuszeni do wyboru między dedukcją a indukcją, nie widzieli żadnego innego wyjścia niż
cytowane wyżej twierdzenie. Z metodologicznego punktu widzenia, nauki historyczne dadzą się najprecyzyjniej
scharakteryzować jako nie-indukcyjne nauki redukcyjne.

Punkt wyjścia. Nauki historyczne są naukami empirycznymi. Także i ich podstawę tworzą zdania o

fenomenach w “przyrodniczym” sensie tego słowa, mianowicie dające się obserwować procesy. Fakt, że są to
fenomeny należące do przeszłości nic tu nie zmienia. Już w samych naukach przyrodniczych fakt ten jest nie
tylko do pomyślenia, lecz także zachodzi rzeczywiście. A jednak ta okoliczność wprowadza istotną komplikację
do metody redukcyjnej. Tam bowiem, gdzie przyrodnik ma zwykle do czynienia ze zdaniami obserwacyjnymi,

które w precyzyjnym języku zostały sformułowane przez badaczy należących do tego samego kręgu
kulturowego co on, których więc interpretacja nie sprawia zasadniczo żadnych trudności, to historyk zmuszony
jest zaczynać od tak zwanych dokumentów, które w tym względzie nie są w najmniejszym stopniu podobne do
zdań obserwacyjnych przyrodnika. Źródła historyczne, nierzadko napisane w mało znanym języku, aż nazbyt
często pochodzą z obszaru kultury obcego dla historyka. Poza słowami znajduje się najczęściej nieznany
związek aksjomatyczny. Dodatkowo wiarygodność dokumentów jest zawsze wątpliwa. Nie chodzi w nich o
trzeźwe raporty z laboratorium, sporządzone przez fachowców, których ethos naukowy (a także zaangażowanie
w karierę naukową) stanowiłyby wystarczającą gwarancję rzetelności.

Jasne jest więc, że to, co w naukach historycznych odpowiada zdaniom obserwacyjnym, nie leży na

początku, lecz musi być osiągnięte przez długą i często trudną pracę interpretacyjną. Dopiero dzięki niej można
otrzymać - redukcyjnie albo dedukcyjnie - zdania o faktach. W tym leży dalsza fundamentalna różnica między
dyscyplinami historycznymi a przyrodniczymi.

Opisaną sytuację można wyrazić również następująco: nauki historyczne, dokładnie tak samo jak

przyrodnicze, zawierają dwa stopnie logiczne zdań: zdania o fenomenach indywidualnych i zdania
wyjaśniające. Ponadto znajdujemy w nich jeszcze jeden stopień, który leży przed stopniem tworzonym w
naukach przyrodniczych przez zdania obserwacyjne: są to zdania bezpośrednio czerpane z dokumentów.
Schemat nauk historycznych wygląda więc następująco: dokumenty - zdania o faktach - zdania wyjaśniające.

Wybór. Istnieją jeszcze inne różnice między rozważanymi naukami. Masa dokumentów i zawartych w nich

faktów jest tak olbrzymia, że jednym z pierwszych zadań historyka jest mądry wybór pomiędzy nimi.
Oczywiście także i przyrodnik jest postawiony przed wielką liczbą zdań obserwacyjnych i być może jeszcze
większą fenomenów, ale dzięki swojej indukcyjnej metodzie (tzn. dzięki tendencji do formułowania zdań
ogólnych) ma on o wiele łatwiejszy wybór, gdyż interesuje go tylko to, co może być uogólnione. Przeciwnie
historyk, stoi on przed nie dającą się opanować ilością dokumentów, bez żadnej mogącej go prowadzić zasady.
Kto np. pomyśli o historii pierwszej wojny światowej, łatwo dojrzy, że praktycznie niemożliwe jest jednoczesne
uwzględnienie tysięcy, dziesiątków tysięcy raportów, aktów dyplomatycznych, aktów sztabów generalnych,
wspomnień, książek i artykułów itd. Historyk musi pomiędzy nimi wybierać.

Ujawniają się tu dwa specyficzne dla nauk historycznych problemy. Pierwszy jest natury filozoficznej:

dlaczego historyk nie chce stosować indukcji? Na to pytanie dano dwie odpowiedzi. Pierwsza, która w swoich
istotnych rysach pochodzi od Wilhelma Windelbanda, brzmi: przedmiot nauk historycznych, a mianowicie
duch, jest tak ukonstytuowany, że interesujące jest w nim to, co indywidualne, a nie to, co ogólne. Np. to, co
Napoleon czy św. Franciszek mieli wspólnego z innymi ludźmi jest nieistotne, rozstrzygająca jest ich
niepowtarzalna osobowa charakterystyka. Z tego powodu nauki historyczne nie są dyscyplinami
nomotetycznymi (formułującymi prawa), lecz idiograficznymi (opisującymi własności) i stąd nie mogą stosować
indukcji. Druga odpowiedź polega na wskazaniu na wielką złożoność fenomenów historycznych, która
uniemożliwia formułowanie praw ogólnych. Z tego względu historia pozostaje na niskim stopniu, stopniu
zbierania zdań obserwacyjnych i indywidualnego wyjaśniania. Mogłaby się ona rozwinąć do postaci nauki
indukcyjnej - istniejąca już socjologia jest przykładem takiego rozwoju - a samą historiografię należałoby wtedy
uznać za stopień wstępny. Jednak większość historyków ostro krytykuje i odrzuca dzisiaj pogląd
reprezentowany w tej drugiej odpowiedzi.

Drugi problem jest problemem natury metodologicznej i brzmi: według jakiej reguły powinno się

dokonywać wyboru między dokumentami? O ile wiadomo, na to czysto metodologiczne pytanie nie istnieje do
dzisiaj żadna jasna odpowiedź i być może w ogóle nie może istnieć, gdyż jak powiedzieliśmy, dokumenty
tworzą początek każdego badania historycznego. Oczywiście ten, kto formułuje hipotezę i chce ją zweryfikować
ma w niej w pewnym sensie zasadę prowadzącą, ale w odniesieniu do samej hipotezy znowu można postawić
pytanie o zasadę, na podstawie której została wybrana. Wydaje się więc, że przy wyborze decyduje ostatecznie
subiektywne wartościowanie. Z tego powodu mówi się o naukach historycznych, w przeciwieństwie do nauk
przyrodniczych, że są <uwarunkowane wartościami>. Nie oznacza to jednak, że historia, jeśli chodzi o prawdę
jej rezultatów badawczych, jest nauką subiektywnie uwarunkowaną. Wolność dotyczy tylko wyboru
fenomenów. Jeżeli to zostało zrobione, wtedy dalsze opracowanie przebiega nie mniej obiektywnie niż w
naukach przyrodniczych.

Interpretacja. <Styl> dzisiejszej pracy historycznej jest luźny, przywiązuje się dużą wagę do językowej

elegancji prezentacji. Jeżeli jednak uwzględnimy nie formę, lecz kryjące się za nią metody myślenia, to okaże
się, że przy badaniu dokumentów stosowana jest przede wszystkim metoda semiotyczna wspomagana
aksjomatyką (aksjomatyzacją), chociaż nie w takiej samej ścisłości jak w logice czy matematyce. Na pierwszym
miejscu znajduje się krytyczne badanie tekstów - często przeinaczonych w wyniku błędów transkrypcji - w celu

odtworzenia tekstu oryginalnego. W odniesieniu do pewnych fragmentów stosuje się bardzo skomplikowane,
częściowo redukcyjne, częściowo nawet dedukcyjne metody. Także statystyka może tutaj odgrywać dużą rolę.

Dopiero po tym ma miejsce właściwa interpretacja, a mianowicie zawsze w wyniku - oczywiście luźnego -

zastosowania reguł definicji za pomocą systemu aksjomatycznego. Dane są słowa. Znaczenie słowa w zdaniu
określa się w ten sposób, że zdania zawierające słowa równokształtne ze słowem badanym zestawia się najpierw
w tym samym dokumencie, potem w innych pismach tego samego autora, w końcu w pismach innych autorów
należących do tego samego okresu. W ten sposób - jak to przedstawiliśmy przy omawianiu definicji - da się
coraz lepiej określać znaczenie jakiegoś słowa i dedukcyjnie eliminować różne hipotezy na temat jego
znaczenia. W praktyce tę czysto semiotyczną metodę łączy się jeszcze z redukcją, uwzględniając opracowanie
wielkiej ilości zdań historycznych, hipotez, teorii itd.: wszystko to w celu uchwycenia znaczenia znaku.

W ten sposób jednak nie osiąga się jeszcze faktów historycznych. Zdania mogą być dopiero wtedy

rozważane jako wyrażające fakty, gdy, w ten lub inny sposób, otrzymały jedno z możliwych znaczeń. Dopiero
wtedy, gdy zamierzony przez autora sens słów został jednoznacznie ustalony, może zacząć się badanie
dotyczące prawdy tych zdań.

Krytyka historyczna. Po interpretacji dokumentu, tzn. po ustaleniu przez historyka, co autor chciał

powiedzieć, następnym zadaniem jest tak zwana krytyka historyczna. Jej istotą jest próba stwierdzenia, czy dane
zdanie jest prawdziwe. Używane w tym wypadku postępowanie badawcze jest całkiem jednoznacznie
wyjaśnianiem i z logicznego punktu widzenia dokładnie takim samym jak w naukach przyrodniczych: problem
zostaje rozwiązany przez wcielenie badanego zdania w pewien system aksjomatyczny. Oczywiście systemy
aksjomatyczne budowane w tym i innych wypadkach przez historyków są zwykle co do swej formy bardzo
luźne, ale droga myślowa nie jest inna niż w systemach ścisłych.

Wchodzący tutaj w grę system zawiera zwykle dwie klasy zdań. (1) Najpierw potrzebne są pewne

metajęzykowe, dokładniej, pragmatyczne zdania na temat autora: stwierdzają one, czy mógł on znać prawdziwy
stan rzeczy, czy chciał i był w stanie go opisać itd. Używa się przy tym różnego rodzaju specjalnych postulatów:
np. zazwyczaj zakłada się, że człowiek mówi to, co myśli, jeżeli nie ma żadnego specjalnego powodu, aby
kłamać. (2) Po drugie, w trakcie budowania systemu używa się zdań należących do języka przedmiotowego,
zarówno takich, które otrzymuje się bezpośrednio z interpretacji dokumentów jak też takich, które już wcześniej
zostały sformułowane w naukach historycznych w wyniku zastosowania metody redukcyjnej. Jeżeli wszystkie
te zdania dadzą się niesprzecznie uzgodnić ze zdaniem badanym, wtedy jest to argument na rzecz jego
prawdziwości. Postępuje się przy tym także weryfikująco, wyprowadzając z niego w ramach systemu nowe
zdania.

Wyjaśnianie historyczne. Dopiero teraz historyk może przystąpić do właściwego wyjaśniania: cała

dotychczas opisana praca służyła tylko do tego, aby otrzymać zdania odpowiadające zdaniom obserwacyjnym w
naukach przyrodniczych. To, co teraz pozostaje do zrobienia, nie zawiera nic szczególnie osobliwego: dokładnie
tak, jak w naukach przyrodniczych próbuje się redakcyjnie wyjaśniać zdania o faktach przez inne zdania, przy
czym stosuje się zarówno regresywną redukcję jak i weryfikację. Najważniejsze różnice między zastosowaniem
tych metod a tym, co się robi w naukach przyrodniczych są następujące.

(1) Jak już powiedzieliśmy, w historii nie używa się indukcji, tzn. nie wyjaśnia się przez zdania ogólne. Z

tego oczywiście nie wynika, że żadne zdania ogólne nie występują w wyjaśnianiu, faktycznie jest tak, że zdania
tego rodzaju, czerpane z różnych nauk, ciągle są stosowane, ale to, co w oparciu o redukcję formułuje się w tym
wypadku - a więc to, co odpowiada prawom i teoriom przyrodniczym - są to zdania o indywiduach.

(2) Eksperymentować tutaj nie można, gdyż chodzi o minione indywidualne fenomeny. Z tego powodu

wykluczone jest zastosowanie metod Milla czy innych im podobnych. Jest to prawdopodobnie jeden z
najważniejszych powodów względnej niedoskonałości nauk historycznych.

(3) Wyjaśnianie historyczne jest prawie zawsze genetyczne. Użycie tej metody nie ogranicza się do nauk

historycznych, jednak w nich odgrywa ważniejszą rolę niż gdziekolwiek indziej. Chodzi tutaj o wyjaśnienie, jak
doszło do jakiegoś wydarzenia w ten sposób, że zdanie stwierdzające to wydarzenie, powiedzmy zdanie A,
wyjaśnia się przez zdanie odnoszące się do bezpośredniej przeszłości, np. B. Następnie zdanie B zostaje
wyjaśnione przez trzecie zdanie C, które odnosi się do bezpośredniej przeszłości, ze względu na to, co było
domniemane w B, itd. Jeżeli chce się np. genetycznie wyjaśnić wybuch rewolucji francuskiej, to nie można się
tylko tym zadowolić, że odpowiednie zdanie wyprowadza się ze zdania na temat bezpośrednio ją
poprzedzających warunków ekonomicznych, społecznych i religijnych, lecz to ostatnie także będzie się
wyjaśniać przez np. zdanie stwierdzające wpływ encyklopedystów itd.

Również historiografia konstruuje systemy, a więc ma swoje teorie, ale teorie te nigdy nie są zdaniami

ogólnymi. Pamiętając o tym ograniczeniu, można powiedzieć, że rezultat pracy myślowej historyka wygląda

Posłowie

Nowsze poglądy i próby rozwiązań różnych problemów szkicowo zreferowane w tej książce pozwalają na

kilka uwag ogólniejszej natury. Chcemy je podzielić na dwie klasy. Pierwsze odnoszą się do samej metodologii,
drugie wyrażają myśli na temat filozofii ludzkiego myślenia.

W odniesieniu do metodologii należy powiedzieć trzy rzeczy:
- że rozwija się ona dzisiaj szybko i daje wiele pozytywnych rezultatów. Być może nie byłoby żadną

przesadą stwierdzenie, że rzadko była uprawiana tak pilnie jak w naszych czasach.

- że postęp ten przyniósł pewną ilość nowych wglądów i rozwój dawniejszych. Jako dowód wystarczy

podać: wypracowanie metody fenomenologicznej, wgląd w doniosłość analizy językowej, nowy podział metod
myślenia i rozbudowę teorii systemów aksjomatycznych.

- że mimo tego - albo właśnie z tego powodu - dzisiejsza metodologia walczy z wieloma nie rozwiązanymi

problemami. Wśród nich wymieńmy stary problem indukcji, całkiem nowe pytanie o sens i możliwość ustalenia
prawdopodobieństwa hipotez, niezupełnie jeszcze wyjaśnioną względność systemów logicznych. Wydaje się, że
w odniesieniu do pytań filozoficznych, w oparciu o nowsze poglądy, można ważyć się na następujące
twierdzenia:

- że wyrażenia “poznawanie”, “myślenie”, “wiedza” i stąd też “nauka”, a także “prawda” i inne podobne nie

są jednoznaczne, lecz przeciwnie wieloznaczne (w scholastycznym sensie tego słowa analogiczne).
Współczesna metodologia pokazuje bowiem, jak różne są metody i wartość uzyskiwanych w oparciu o nie
rezultatów w różnych dziedzinach.

- że w obliczu tej sytuacji każde proste rozwiązanie problemu poznania należy odrzucić jako

niewystarczające. Rzeczywistość, a stąd i praca myślowa chcąca ją uchwycić jest oczywiście gigantycznie
skomplikowana. Wszystkie próby, które chcą uprościć tę pracę - wąski dogmatyzm, nie mniej niż leniwy
relatywizm i sceptycyzm - są całkowitym nieporozumieniem.

- że wszyscy naukowcy i filozofowie - pomimo tego, co często sami na ten temat mówią - wyznają w

zasadzie wiarę w wartość racjonalnego myślenia: ponieważ metodologia nie jest niczym innym niż obrazem
wielości metod rozwiniętych - szczególnie w ostatnich czasach - po to, aby móc racjonalnie myśleć.

Niech mi teraz będzie wolno na podstawie tego wszystkiego wyciągnąć kilka wniosków na temat dzisiejszej

sytuacji w filozofii. Charakteryzuje się ona, niestety, istnieniem ostrych podziałów. W trakcie
międzynarodowych kongresów - tak np. ostatnio na kongresie filozoficznym w Brukseli w 1953 roku często nie
słyszy się już żadnego dialogu, lecz wymianę monologów: zwolennicy fenomenologii i zwolennicy analizy
językowej stoją na przeciw siebie bez żadnego wzajemnego zrozumienia. Jednak w świetle tego, co
metodologia współczesna ma do powiedzenia, różne metody nie są wyłączającymi się alternatywami, lecz
komplementarnymi aspektami myślenia. W pełni rozwinięta filozofia współczesna nie powinna rezygnować z
żadnych środków, tym bardziej, że jak to widać na przykładzie metodologii, trudno jest osiągnąć ważne
rezultaty w trakcie pracy myślowej.

Dalej wynika z tego, że prawdopodobnie można byłoby dzisiaj mówić o autentycznej metodzie filozoficznej,

gdyby tylko filozofowie nie wiązali się a priori z jedną z wielu metod, lecz, włączając się w tradycję wielkich
myślicieli, chcieli rozważyć nihil humani a se alienum. Taka metoda filozoficzna opierałaby się na metodzie
fenomenologicznej. Nie poprzestawałaby jednak na tym, lecz, z jednej strony, stosowałaby analizę do tego, co
istnieje i istnienia samego, z drugiej, świadoma ludzkiej słabości, używałaby szeroko analizy językowej, w
końcu także nie rezygnowałaby z żadnego rezultatu nauk redukcyjnych.

Tego typu filozofia jest nam dzisiaj, w czasie gdy wiedza jest tak dalece wyspecjalizowana, pilnie potrzebna.

Jest ona tym bardziej konieczna, gdy ludzkość - dzisiaj być może więcej niż w innych epokach - poddaje się
ślepo dzikim instynktom. Wiedza, rozum są dzisiaj tak zagrożone, jak to się niegdyś rzadko zdarzało, a wraz z
nimi zagrożone jest także to, co ludzkie po prostu; być może nawet samo istnienie człowieka. Tylko autentyczna
filozofia, która do poznawania używa wszystkich środków, mogłaby przyjść z pomocą w tej sytuacji. Nie zaś
nauki szczegółowe i podobne im upraszczające systemy, które jako związane z jedną metodą, nie są w stanie
ogarnąć całości.

Współczesna filozofia nauk przyrodniczych (Uzupełnienie 1986)

Badając rozwój metodologii od czasu pierwszego ukazania się mojej książki Współczesne metody myślenia

(1954) stwierdziłem, że chociaż w okresie tej jednej trzeciej wieku nastąpił pewien postęp w metodologii nauk
humanistycznych - szczególnie w polskiej szkole J. Kmity - to jednak większość nowych poglądów dotyczy
filozofii nauk przyrodniczych (co jest normalne, jeśli chodzi o metodologię w ogóle).

W świetle ostatniej literatury dotyczącej tego tematu można powiedzieć, że w XX wieku mieliśmy nie mniej

niż pięć następujących po sobie okresów.

1. Okres dogmatyczny: indukcja naukowa, główne narzędzie logiczne nauk przyrodniczych, daje im

pewność absolutną.

2. Okres indukcjonistyczny (R. Carnap): indukcja pozostaje naczelnym instrumentem nauki, lecz nie mogąc

dać pewności, może przynajmniej zagwarantować pewien stopień prawdopodobieństwa.

3. Okres falsyfikacjonistyczny (główny myśliciel K. Popper): indukcja nie może nawet dać

prawdopodobieństwa. Nauka rozwija się przez falsyfikację hipotez - to, co pozostaje jest rezultatem
pozytywnym.

4. Okres relatywistyczny, nazywany okresem “czterech” lub nawet okresem “bandy czworga” - T. S. Kuhn,

P. K. Feyerabend, S. Toulmin i N. R. Hanson: jedynym powodem akceptacji teorii jest “smak” [taste]
(Feyerabend) lub “zgoda wspólnoty naukowców” (Kuhn).

5. Okres programów (główny myśliciel I. Lakatos): istnieją obiektywne kryteria wartości programu

naukowego, tzn. wielkiej teorii: spójność logiczna i zdolność wspierania postępu w nauce.

Trzy pierwsze okresy omówiłem w mojej książce. Mają one wiele rysów wspólnych. Bada się tu (1) wartość

konkluzji, a szczególnie (2) wartość pojedynczych zdań, nie zaś struktur; (3) odróżnia się wprawdzie prawa od
teorii naukowych, lecz wyłącznie w oparciu o przekonanie, że teorie zawierają terminy teoretyczne, natomiast
prawa ich nie zawierają.

Wszystko to zmieni się wraz z dwoma nowymi okresami.
Zaczynając od relatywizmu, podam najpierw kilka znaczących dzieł jego protagonistów.

S. Toulmin, The Philosophy of Science, 1953.
N. R. Hanson, Patterns of Discovery, 1958.
T. S. Kuhn, The Copernican Revolution, 1957 (Przewrót Kopernikański, Warszawa 1966).
The Structure of Scientific Revolutions, 1962
(Struktura rewolucji naukowych, Warszawa 1968).
P. K. Feyerabend, artykuły począwszy od 1962 r.

EWOLUCJA FILOZOFII NAUK PRZYRODNICZYCH (SCHEMAT)

Okres Główni

myśliciele

Przedmiot badań

Aspekt badany

Metoda i kryteria

Wartość
logiczna

1. scjentyści pojedyncze

zdania

wartość logiczna

indukcja

pewność

R. Carnap

pojedyncze zdania

wartość logiczna

indukcja

prawdopodo-
bieństwo

K. Popper

pojedyncze zdania i
struktury

wartość logiczna

falsyfikacja

prawdopodo-
bieństwo

T. S. Khun

struktury

rozwój historyczny

“zgoda wspólnoty

żadna

Tekst ten zostal napisany w 1986 roku jako dodatek do przekladu francuskiego Wspótczesnych metod

myslenia. Autor zezwolil na dolaczenie go do wydania polskiego (przypis tlumacza).

(“czterech”)

naukowców”
“smak”

5. I.

Lakatos struktury

(programy)

rozwój historyczny i
wartość logiczna

1) spójność
2) zdolność do
wspierania postępu

prawdopodo-
bieństwo

Uwaga: przedstawiony porządek dotyczy rzeczywistego wpływu; nie zawsze zgadza się z porządkiem
chronologicznym zasadniczych publikacji, tak np. główne dzieło Poppera ukazało się w 1935 r., dziesięć lat
przed pierwszą ważną pracą Carnapa (1945).

Spośród tych autorów Kuhn przyczynił się z pewnością najbardziej do rozwoju filozofii nauki, zarówno

przez swoje studia historyczne, jak i nowatorstwo poglądów. W przeciwieństwie do filozofów okresów
poprzednich Kuhn kładzie nacisk na rozwój faktu nauki. Nie zajmuje się pojedynczymi zdaniami, lecz
systemami w ich całości i - co jest najbardziej znaczące twierdzi, że istnieje ważna różnica między prawami
szczegółowymi i wielkimi teoriami, które nazywa “paradygmatami”. Podczas gdy pierwsze ustanawiane są
wewnątrz systemu i za pomocą tradycyjnych procedur, to paradygmaty odrzucane są tylko w wyniku
prawdziwych rewolucji naukowych.

Jeśli zaś chodzi o kryterium, w oparciu o które paradygmat jest akceptowany, to nie istnieje inne niż “smak”

[taste] (Feyerabend) lub “zgoda wspólnoty naukowców” (Kuhn).

Główny powód nieuznania wartości kryterium tradycyjnego, szczególnie doświadczenia, jest logiczny:

zdania empiryczne, z punktu widzenia logiki, są tezami wyprowadzonymi w systemie, w którym wielkie teorie
grają rolę aksjomatów. Logika formalna sformułowała metatezę, według której zmiana aksjomatów pociąga
zmianę sensu terminów danego systemu. Stąd jeżeli jedna teoria zastępuje inną, to sens terminów w zdaniach
empirycznych zmienia się radykalnie. Znaczy to, że dwa paradygmaty - np. Ptolemeusza i Kopernika - nie mają
żadnych wspólnych zdań empirycznych. Feyerabend twierdzi np., że jeśli Tycho Brahe (zwolennik
Ptolemeusza) i Kepler (zwolennik Kopernika) patrzą na zachód Słońca, nie widzą tego samego. Nie można więc
w oparciu o doświadczenie rozstrzygnąć na korzyść któregoś z dwóch paradygmatów - ponieważ wspólne
doświadczenie nie istnieje.

Mamy więc pełny relatywizm.
Jednakże na reakcję wobec takiego poglądu nie trzeba było długo czekać. Reprezentowana jest ona przede

wszystkim przez Imre Lakatosa, filozofa amerykańskiego węgierskiego pochodzenia, który zdominował
ostatnie 10 lat rozwoju naszej dyscypliny. Jego pierwszy artykuł, który się cytuje, pochodzi z 1965 r. - P.
Weingartner, filozof dobrze zaznajomiony z literaturą naukową, wymienia Lakatosa w swojej książce z 1971 r.
tylko marginesowo. Jednak obecnie jest on niezaprzeczalnym mistrzem filozofii nauki. Wraz ze swoją szkołą
wyróżnia się przede wszystkim tak wielką ilością szczegółowych studiów historycznych, że przynajmniej jego
doktryna dotycząca faktów historycznych stała się ogólnie obowiązująca.

Badania Lakatosa, podobnie jak jego poprzedników, odnoszą się przede wszystkim do historycznego

rozwoju nauki i w tej właśnie dziedzinie odniósł on największe sukcesy. Przedmiotem zainteresowania Lakatosa
nie są pojedyncze zdania, lecz struktury. Pojmuje on je jednak inaczej niż Popper czy Kuhn: nie chodzi mu w tej
mierze o tezy, co o programy badawcze. Jest przekonany, że dla tych programów znalazł dwa absolutne kryteria
heurystyczne: spójność logiczną i zdolność do wspierania przyszłych badań.

W tym ostatnim okresie mamy także do czynienia z odrzuceniem jedynego poważnego argumentu

relatywistów przeciwko obiektywności nauk przyrodniczych, tzn. przeciwko możliwości rozstrzygnięcia między
dwiema teoriami w oparciu o zdania empiryczne. W szczególności zostało wykazane, że jeżeli zmiana
aksjomatyki pociąga pewną zmianę sensu pewnych terminów w systemie, to nie wynika stąd, że wszystkie
terminy zmieniają całość swojego znaczenia.

Rezultaty tej ewolucji można streścić następująco:
1. Przede wszystkim radykalnie odrzucono - i to jest trwały rezultat badań Kuhna - scjentyzm, który wierzył

w prawdę absolutną w naukach przyrodniczych i tylko w nich. Jest to pogląd, którego dzisiaj nikt nie
reprezentuje, oprócz oczywiście marksistów.

2. Mamy także do dyspozycji wielką ilość informacji o istocie rozwoju nauk przyrodniczych, których

jeszcze pół wieku temu w ogóle nie znano. Tak np. dzisiaj wiemy, że w XVI wieku teoria Kopernika była z
punktu widzenia logicznego o wiele słabsza niż teoria Ptolemeusza.

3. Ale jeśli chodzi o kwestię, jak uczony może dojść do pewności lub nawet tylko prawdopodobieństwa,

pozostajemy w takiej samej niewiedzy, jak w roku 1954. Jest pewne, że wszystkie nauki przyrodnicze stosują
indukcję. Jest również pewne - zostało to dowiedzione przez Arystotelesa i ponownie przez Poppera - że żadna

Bibliografia

BAVIK B., Ergebnisse und Probleme d. Naturwissenschaften, 1914.
BECKER O., Einführung in die Logistik, 1950.
BERGSON H., (1) Essai sur les données immédiates de la conscience, 1889

(O bezpośrednich danych świadomości, Warszawa 1913).
(2) L'Evolution créatrice, 1907 (Ewolucja twórcza, Warszawa 1957).

BETH E. W., (1) Symbolische Logik und Grundlegung der exakten Wissenschaften, 1948.

(2) Les fondements logiques des mathématiques, 1950.

BOCHEŃSKI I., MENNE A., Abriß der mathematischen Logik, 1954.
BOLZANO B., Wissenschaftslehre, 4 tomy, 1837.
BRAITHWAITH R. B., Scientific Explanation, 1953.
BROAD C. D., Scientific Thought, 1923.

CARNAP R., (1) Logische Syntax der Sprache, 1934.

(2) Testability and Meaning, Philos. of Science 2, 1936 - 4, 1937.
(3) Introduction to Semantics, 1942.
(4) Formalization of Logic, 1943.
(5) Logical Foundations of Probability, 1950.
(6) Einführung in die symbolische Logik, 1954.

CHURCH A., A Bibliography of Symbolic Logic, “Journal of Symbolic Logic” 1, 1936 (dalej prowadzona w
tym samym czasopiśmie).

DOPP J., Leçons de logique formelle, 3 tomy, 1949-50.
DUBISLAV V. W., Die Definition, 1931.
DuUHEM P., Le systeme du monde, 5 tomów, 1913 nn.

FARBEK M., Foundations of Phenomenology, 1943.
FEIGL H., Brodbeck M., Readings in the Philosophy of Science, 1953.
FREGE G., Über Sinn und Bedeutung, Ztschr. f. Philos. u. philos. Kritik 100, 1892 (Sens i nominat, w: J. Pelc
(red.), Logika i język: studia z semiotyki logicznej, Warszawa 1967).

HARTMANN N., Zur Grundlegung der Ontologie, 1935.
HEIDEGGER M., Sein und Zeit, 1927.
HEMPEL C. G., (1) Problems and Changes in the Empiricist Criterion of Meaning, Rev. Intern. de Philos. 2,
1950 (nr 11)

(2) Fundamentals of Concept Formation in Empirical Science (Int. Enc. of Un. Science, II, 7) 1952.

HEYTING A., (1) Die formalen Regeln der intuitionistisehen Logik, Sitzungsb. d. Preuß. Akad. d. Wiss., Phys.-
math. Kl., 1930.

(2) Mathematische Grundlagenforschung. Intuitionismus. Beweistheorie, 1934.

HILBERT D., (1) ACKERMANN W., Grundzüge der theoretischen Logik, 1928.

(2) BERNAYS P., Grundlagen der Mathematik, 2 tomy, 1934-39.

HUSSERL E., (1) Logische Untersuchungen, 2 tomy, 1901 n.

(2) Ideen zu einer reinen Phänomenologie und phänomenologischen Philosophie, 1913 (Idee czystej
fenomenologii i fenomenologicznej filozofii. Księga pierwsza, Warszawa 1975).

Podane sa tu tylko tytuly dziel wymienionych w tekscie i we wskazówkach dotyczacych literatury.

INGARDEN R., (1) Essentiale Fragen, 1924 (O pytaniach esencjalnych, w: Z teorii języka i filozoficznych
podstaw logiki, Warszawa 1972).

(2) Das literarische Kunstwerk, 1931 (O dziele literackim, Warszawa 1988).

JASPERS K., (1) Philosophie, 3 tomy, 1932.

(2) Von der Wahrheit, 1947.

KEYNES J. M., Treatise on Probability, 1921.
KNEALE W., Probability and Induction, 1949.

ŁUKASIEWICZ J., (1) O logice trójwartościowej, Ruch Filozoficzny 5. 1920.

(2) Philosophische Bemerkungen zu mehrwertigen Systemen des Aussagenkalküls, Comptes rend. d. séances
d. l. Soc. d. Sciences et d. Lettres d. Vars. Cl. III, 1930.
(3) W sprawie odwracalności stosunku racji i następstwa, Przegl. Fil. 16, 1913.

MARCEL G., Positions et approches concretès du mystère ontologique, w: Le monde cassé, 1933.
MARITAIN J., Petite Logique, 1946 (15 wyd.).
MERLEAU-PONTY M., Phénoménologie de la perception, 1945.
MILL J. St., A System of Logic, 2 tomy, 1843 (System logiki, Warszawa 1962).
MISES R., Wahrscheinlichkeit, Statistik und Wahrheit. 1928.
MORRIS Ch., (1) Foundations of the Theory of Signs, Intern. Encycl. of Unified Science, II, 2, 1938.

(2) Signs, Language and Behavior, 1946.

NAGEL E., Principles of the Theory of Probability, Intern. Encycl. of Unified Science. I, 6, 1939.
NICOD J. , Le problème logique de l’induction, 1923.

OGDEN C. K., RICHARDS I. A., The Meaning of Meaning, 1949.

PFÄNDER A., Logik, 1929.
POPPER K., Die Logik der Forschung, 1935 (Logika odkrycia naukowego, Warszawa 1977).
POST E., Introduction to a General Theory of Elementary Propositions, American Journal of Mathematics 43,
1921.

QUINE V. W., Mathematical Logic, 1940.

REICHENBACH H., (1) Experience and Prediction, 1938.

(2) Philosophic Foundations of Quantum Mechanics, 1944.

REWACH A., Was ist Phänomenologie?, 1951.
ROBINSON R., Definition, 1950.

SCHELER M., Der Formalismus in der Ethik und die materiale Wertethik, 1913-16.

(2) Wesen und Formen der Sympathie, 1913 (Istota i formy sympatii, Warszawa 1980).

TARSKI A., (1) Der Wahrheitsbegriff in den formalisierten Sprachen, Studia Philosophica I, 1936 (Pojęcie
prawdy w językach nauk dedukcyjnych, Warszawa 1933).

(2) Grundzüge des Systemenkalküls, Erster Teil. Fundamenta Mathematicae 25, 1935.
(3) Einführung in die mathematische Logik und die Methodologie der Mathematik, 1937.

THORNDIKE L., A history of Magic and Experimental Science, 6 tomów, 1923 nn.

Document Outline