Autor: Klaudia Kozień

NIEPOWODZENIA SZKOLNE UCZNIÓW

WSTĘP

Problem, jakim są niepowodzenia szkolne uczniów, wydaje się być z pozoru błahy.

Gdybyśmy zapytali przypadkowe osoby, co determinuje stopnie u dzieci i młodzieży szkolnej

większość bez wahania wymieniłaby cechy, które składają się na potoczne określenia takie

jak „głupi” lub „mądry”.

Jednak, gdy przeanalizujemy problem niepowodzeń okaże się, że

zagadnienie jest bardziej złożone i tak wieloaspektowe, że trudno jednoznacznie stwierdzić,

co jest jego przyczyną i jak, w pełni, problemowi zapobiegać.

Niepowodzenia szkolne uczniów to problem, z którym oświata boryka się niemal od

początku swojego istnienia. Nurtuje nie tylko pedagogów, ale również psychologów,

socjologów, polityków, i co ważne - rodziców. Ma wpływ na wiele dziedzin życia, m.in. na

ekonomię czy gospodarkę. W ostatnich latach temat ten zyskał na znaczeniu za sprawą

specjalnej rezolucji Unii Europejskiej, która stara się unaocznić problem niepowodzeń.

Okazuje się bowiem, że na przestrzeni lat problem ten znacznie się nasilił, co przyczyniło się

do wzrostu zainteresowania nauki tym tematem. Powstaje coraz więcej opracowań

zagadnienia i propozycji środków zaradczych rekomendowanych przez światowe organizacje,

m.in. Unię Europejską czy UNESCO. „O randze i aktualności zagadnienia świadczy fakt, iż

na początku lat 70-tych, straty szkolne (tak, bowiem w literaturze angielskojęzycznej określa

się niepowodzenia szkolne), zaliczone zostały przez UNESCO do głównych światowych

problemów, zaś w połowie lat 90-tych, edukacyjne gremia Wspólnoty Europejskiej,

zważywszy na utrzymujące się, a nawet wciąż wzrastające rozmiary niepowodzeń (130 mln

dzieci nieuczęszczających do szkoły i ponad 100 mln odpadających ze szkoły), uznały walkę

z tym problemem za swoiste <pedagogiczne wyzwanie dla jednoczącej się Europy>”

1

1. Pojęcie niepowodzeń szkolnych.

„W literaturze pedagogicznej nie ma zgody co do znaczenia słów „niepowodzenia

szkolne”. Stosuje się wiele terminów-substytutów jak opóźnienia w nauce, trudności szkolne,

1

Kazimierz Denek, Tomasz M. Zimny, Edukacja jutra, Agencja Promocji Nauki i Kultury MENOS s.c.,

Częstochowa 2001, str: 146.

niepowodzenia dydaktyczno-wychowawcze. Dziecko -z problemami w zakresie uczenia się

można najprościej określić jako te, które nie umie sprostać wymaganiom szkoły z różnych

powodów. Inni rozszerzają rozumienie pojęcia niepowodzeń szkolnych także na tych

uczniów, którzy co prawda radzą sobie z przyswajaniem umiejętności i wiadomości

przewidzianych na danym etapie kształcenia, ale czynią to nieproporcjonalnie dużym

nakładem pracy.”

2

W Polsce temat poruszony został dopiero w latach 60’ XX wieku. Jako pierwszy

głębszej analizy zagadnienia dokonał J. Konopnicki, zanim poszli R. Radlińska, W.Okoń,

K. Spionek, Cz. Kupisiewicz, R. Więckowski. Najbardziej popularną definicją niepowodzeń

szkolnych jest definicja Cz. Kupisiewicza: „Mówiąc o niepowodzeniach szkolnych lub

niepowodzeniach dzieci i młodzieży w nauce szkolnej, będziemy mieli na myśli sytuację,

w których występują wyraźne rozbieżności między wymaganiami wychowawczymi

i dydaktycznymi szkoły a zachowaniem uczniów oraz uzyskiwanymi przez nich wynikami

nauczania. Zakładamy przy tym, że wymagania szkoły są zgodne z uznawanymi przez

społeczeństwo celami wychowania oraz adekwatne w stosunku do obowiązujących

programów.”

3

Jednym słowem zjawisko niepowodzenia zachodzi wtedy, kiedy uczeń nie

spełnia wymogów szkoły, do której uczęszcza. „Przez niepowodzenia szkolne według Okonia

rozumiemy proces pojawiania się braków w wymaganych przez szkołę wiadomościach

i umiejętnościach uczniów oraz negatywnego stosunku młodzieży wobec tych wymagań”

4

.

W tej definicji Okoń podkreśla proces, który prowadzi ucznia do niepowodzenia w szkole.

Procesy powstawania braków w nauce mogą być bardzo różnorodne i mieć wiele przyczyn.

Porusza również waży aspekt, jakim jest podejście samego ucznia do materiału szkolnego

i wymagań szkolnych. Składa się na nie wiele czynników psychologicznych i społecznych.

„J. Konopnicki uważa, że pojęcie niepowodzenia i sukcesu w nauce szkolnej trzeba

rozpatrywać łącznie, w nauczaniu tam, gdzie kończy się powodzenie, rozpoczyna się porażka

i odwrotnie”

5

. Mówiąc o niepowodzeniach szkolnych uczniów mówimy tym samym

o niepowodzeniach dydaktycznych. Dydaktyką nazwiemy tutaj proces przekazywania

informacji, którego efektem jest przyswojenie wiedzy, zachowań oraz kształtowanie postaw.

Nie istnieje jedna główna przyczyna niepowodzeń, za to istnieją dwa nurty badań nad tym

2

Kamila Krocz, Niepowodzenia szkolne,

https://parenting.pl/portal/niepowodzenia-szkolne

(dostęp online

z dnia (29.07.2015)

3

Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1995, str. 225

4

W. Okoń, Słownik pedagogiczny, PWN, Warszawa 1984 [w:] Bogumiła Łuczak, Niepowodzenia w nauce, G&P

oficyna wydawnicza, Poznań 2000, str.7

5

J. Konopnicki, Powodzenia i niepowodzenia szkolne, PZWS, Warszawa 1966 [w:] Bogumiła Łuczak,

Niepowodzenia w nauce, G&P oficyna wydawnicza, Poznań 2000, str.7

zagadnieniem. Pierwszy z nich zajmuje się analizowaniem przyczyn niepowodzeń, drugi zaś

skupia się na zapobieganiu niepowodzeniom.

2. Przyczyny niepowodzeń.

Temat niepowodzeń został szeroko nagłośniony przez rezolucję Unii Europejskiej, jednak

zagadnienie to absorbuje badaczy głównie od czasu nasilania się problemów, które sprawiły,

że Unia w ogóle rezolucję ogłosiła. Czesław Kupisiewicz dzieli przyczyny niepowodzeń na

trzy grupy: przyczyny dydaktyczne, przyczyny społeczno-ekonomiczne, przyczyny

biopsychiczne.

2.1.

Przyczyny dydaktyczne.

Niepowodzenia szkolne to w istocie nie tylko niepowodzenia uczniów, ale również

niepowodzenia nauczycieli. Jak twierdzi Cz. Kupisiewicz „pedagogowie i psychologowie

współcześni nie godzą się na ogół z przecenianiem wpływu czynników społeczno-

ekonomicznych i biopsychicznych na powodzenie lub niepowodzenie uczniów w nauce,

ponieważ fatalistyczne ujmowanie roli tych czynników prowadzi do pomniejszania

odpowiedzialności szkoły i rodziny za poziom i wyniki pracy wychowawczej oraz wiąże się

z niedocenianiem pedagogiki jako nauki. Czynnikiem decydującym o szkolnych losach

uczniów jest – według opinii większości pedagogów współczesnych – praca dydaktyczno-

wychowawcza, świadomy i celowy wysiłek pedagogiczny.”

6

O niepowodzeniu nauczyciela mówimy najczęściej wtedy, gdy nie potrafi on bądź nie

jest w stanie w porę dostrzec braków ucznia. Występują również sytuacje, w których

nauczyciel celowo ukrywa i nie reaguje na pogarszający się stan wiedzy ucznia, często

w obawie przed konsekwencjami, jakie mogłyby go spotkać ze strony przełożonych. Metody

dydaktyczne pedagogów mogą być nieskuteczne lub występują trudności w zainteresowaniu

ucznia przedmiotem. Dydaktyka spotyka się również z innym problemem, jakim jest zbyt

duża liczebność klas. W dużej grupie uczniów spada poziom indywidualnego podejścia do

podopiecznych oraz pojawiają się trudności w kontrolowaniu postępów w nauce

poszczególnych jednostek.

6

Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1995, str. 232

Mówiąc o przyczynach wzrostu niepowodzeń wśród uczniów musimy wziąć pod

uwagę zmiany w systemie edukacji, które na przestrzeni ostatnich lat wprowadzane są coraz

częściej. Dawniej szkolnictwo nie było poddawane tak intensywnym zmianom w tak krótkim

czasie. Niegdyś, jeden podręcznik służył uczniom przez pokolenia. Obecnie system edukacji

doświadcza częstych zmian, które nie zawsze się sprawdzają. Efektem tych „edukacyjnych

eksperymentów” staje się młodzież szkolna, która, w coraz to większej liczbie, nie radzi sobie

z dostosowaniem do systemu szkolnego.

Omawiając zagadnienie zmian edukacyjnych, nie można pominąć dwóch problemów,

które przysparzają trudności zarówno uczniom, jak i nauczycielom: tzw. „przeładowanie

programu” oraz „myślenie według klucza”. Gdy uczeń nie radzi sobie z materiałem, ma

trudności w zapamiętaniu lub zrozumieniu danego tematu, najlepszym rozwiązaniem jest

zwolnienie tempa nauczania lub powtórne wytłumaczenie zagadnienia. Nawet przy dość

licznej klasie, powinno się dodatkowy czas poświęcić tym, którzy mają problem z jego

zrozumieniem. Przy obecnym systemie jest to praktycznie niemożliwe. Nauczyciel ma

określoną ilość materiału do zrealizowania, w określonym czasie. Liczba godzin lekcyjnych,

przeznaczonych na realizację materiału, jest niewystarczająca, aby spokojnie omówić bieżące

tematy, a co dopiero wyegzekwować czas na powtórki i pomoc dla tych, którzy nie nadążają

w normalnym tempie. W efekcie ci uczniowie, z którymi rodzice pracują dodatkowo w domu

lub których stać na zapewnienie dziecku lekcji dodatkowych, mają większe szanse na

powodzenie w szkole niż ci, którym musi wystarczyć tylko praca na lekcji. Obecnie

uczęszczanie na tzw. „korki”, czyli opłacone, prywatne lekcje dodatkowe, jest powszechnym

zjawiskiem. Uczniowie pobierają korepetycje nie tylko z przedmiotów, które sprawiają im

największe trudności, bądź na te, z którymi wiążą ambicje. „Aż 71% dzieci i młodzieży

w wieku szkolnym biorących udział w badaniu przyznało, że chętnie uczęszcza na

korepetycje, ponieważ pomagają one osiągać lepsze wyniki w nauce (…). Rodzice również

nie wyobrażają już sobie edukacji swoich dzieci bez zajęć pozaszkolnych i zgodnie przyznają,

że dzięki nim możliwe jest systematyczne poszerzanie wiedzy dziecka. Indywidualne

podejście do ucznia sprawia, że zrozumienie materiału jest łatwiejsze, dzięki czemu na

przykład wyniki sprawdzianów i egzaminów są lepsze. Na decyzję 44% rodziców o wysłaniu

dziecka na korepetycje wpływa między innymi zbyt szybkie tempo nauki na lekcji, które nie

pozwala na pełne zrozumienie materiału. Niespełna 30% deklaruje, że powodem jest potrzeba

lepszego przygotowania do egzaminów i poprawienia ocen na koniec roku szkolnego lub chęć

poszerzania wiedzy zdobytej na lekcji (26%).”

7

Brak możliwości dostosowania tempa

nauczania do najmniej zdolnych uczniów, jest jedną z przyczyn występowania niepowodzeń

szkolnych. Są to ograniczenia, które sprawiają trudności nauczycielom i nie pozwalają im

w pełni zatroszczyć się o podopiecznych. J. Romańska-Kulig przeprowadziła ankietę wśród

uczniów, z której wynika, że według respondentów to właśnie przeładowane programy

nauczania są główną przyczyną ich niepowodzeń. W programie nauczania jest zbyt dużo

treści ściśle teoretycznych i za mało treści pokrywających się z zainteresowaniami uczniów.

Ankietowani narzekają również na podręczniki pisane zbyt naukowym, niezrozumiałym

językiem. Taki podręcznik nigdy nie zachęci ucznia do sięgnięcia po niego, a tym bardziej nie

pomoże w lepszym zapamiętaniu jego treści.

8

Od czasów wprowadzenia nowej formy egzaminów końcowych (matury, egzaminów

gimnazjalnych, testów na zakończenie szkoły podstawowej) opracowywanych i ocenianych

przez Komisję Edukacji Narodowej, wzrósł poziom niezadowolenia wśród uczniów, tak

zwanym, „myśleniem według klucza”. Niegdyś egzaminy przygotowywane były przez

ministerstwo edukacji, lecz ocenianie wewnętrznie przez daną szkolę. Wprowadzając

ogólnokrajowy system oceniania niezbędne było wprowadzenie ustandaryzowanych

odpowiedzi. W efekcie, od lat nie rozwija się kreatywności uczniów, a wręcz zmusza się ich

do myślenia według ustalonych ram. Szkoła bardziej skupia się na technikach poprawnego

rozwiązywania zadań i tak zwanym „wstrzelaniu się w klucz” niż na rozwoju inteligencji

i kreatywności czy poszerzaniu wiedzy. Ponad to istnieją klucze maturalne, które dopuszczają

tylko jedną poprawną odpowiedź, skonstruowaną w określony sposób. W wypadku użycia

przez ucznia synonimów lub wyrazów o podobnym znaczeniu zadanie uznaje się za

niezaliczone, mimo tego, że tok myślenia piszącego jest poprawny.

Badania nad niepowodzeniami wskazują, że uczniowie, którzy oceniani są negatywnie

to w większości uczniowie mało zdolni oraz, co zaskakujące, uczniowie bardzo zdolni.

Wynika to z faktu, że system nauczania przygotowany jest, przede wszystkim, dla uczniów

o średnich zdolnościach, bo takich jest najwięcej. Zdolni uczniowie są znudzeni tym, co

oferuje im szkoła, ponieważ poziom nauczania jest dla nich zbyt niski i niedostosowany do

ich, o wiele wyższych, zdolności. Dla tych mniej zdolnych z kolei, próg wymagań jest zbyt

wysoki i nie mogą zaliczyć nawet minimum programowego. Dydaktyka szkolna powinna być

bardziej elastyczna i zróżnicowana w stosunku do potrzeb i możliwości uczniów. Szczególnie

7

Źródło:

http://m.onet.pl/wiedza-swiat/nauka,jfh88

(dostęp online z dnia 27.07.2015)

8

Janina Romańska-Kulig, Niepowodzenia szkolne w opinii uczniów, źródło:

http://www.zstz.tarnow.pl/galerie/1.pdf

(dostęp online z dnia 29.07.2015)

ważne jest, w tym wypadku, nauczanie początkowe; dostrzeganie, na tym etapie, braków

umożliwia jak najszybszą ich korekcję. Przyczyną szkolnych niepowodzeń może być zatem

nie brak określonych zdolności, ale posiadanie zdolności innych od tych, które wymaga

szkoła.

2.2.

Przyczyny społeczno-ekonomiczne.

Proces dorastania i wychowywania jest najważniejszym okresem kształtującym

postawy i osobowość człowieka. Sytuacja materialna rodziców i środowisko, w jakim dorasta

i dojrzewa dziecko, odgrywają zatem istotną rolę w jego kształtowaniu. Ma to również

ogromne znaczenie w przypadku badań nad niepowodzeniami szkolnymi. „Badania

przeprowadzone w Polsce międzywojennej pod kierunkiem Heleny Radlińskiej wykazały, że

większość repetentów to dzieci niedożywione, nie mające odpowiedniego ubrania,

podręczników itp. Tylko co czwarty uczeń drugoroczny mógł liczyć na pomoc ze strony

rodziców przy odrabianiu lekcji. W pozostałych przypadkach pomoc ta była niemożliwa,

gdyż rodzice sami nie posiadali niezbędnego minimum wykształcenia. Uczniowie opóźnieni

w nauce – jak stwierdziła Radlińska – to przeważnie dzieci, które nie miały dzieciństwa, gdyż

już od najmłodszych lat przeciążano je pracą domową i zarobkową. Niski poziom kulturalny

rodziców oraz niechętny stosunek do szkoły były niejednokrotnie dodatkową przyczyną

niepowodzenia tych dzieci w nauce szkolnej”.

9

Jak zostało wspomniane w poprzednim

podrozdziale, pomoc i zainteresowanie ze strony rodziców jest niezbędne do poprawnego

rozwoju dziecka w szkole. Abstrahując od efektów, jakie daje regularna praca z dzieckiem

przy zadaniach domowych, należy zaznaczyć, że codzienne sprawdzanie stanu wiedzy

dziecka, zwiększa szanse na wykrycie braków, które nauczyciel przeoczył.

Odpowiednie warunki w środowisku domowym nie zawsze determinują pozytywne

nastawienie dziecka do nauki. Bardzo ważna jest grupa rówieśnicza; to jak poszczególne

jednostki odnajdują się w sytuacjach społecznych, interakcjach z rówieśnikami i kolektywie

szkolnym. Uczniowie zgrani z klasą mogą liczyć, przede wszystkim, na pomoc ze strony tych

uczniów, którzy są lepsi w nauce. Ponad to mają silniejsze poczucie własnej wartości, są

pewniejsi siebie i szybciej uczą się rozwiązywać problemy. Wyalienowanie z grupy

rówieśniczej jest bardzo częstym powodem nieradzenia sobie z nauką. Brak pomocy ze strony

kolegów, niska samoocena i brak wiary we własne możliwości to tylko niektóre z następstw

9

Cz. Kupisiewicz, Podstawy dydaktyki ogólnej, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”, Warszawa 1995, str. 228

alienacji szkolnej. Zdarzają się przypadki, w których to problem w osiąganiu dobrych stopni

jest przyczyną marginalizacji. Uczniowie mniej zdolni są wyśmiewani przez rówieśników, co

prowadzi do niechęci wobec szkoły i nauki. Często jednak to właśnie grupa rówieśnicza

narzuca postawy wobec nauki i uczenia się. Podział na zdolnych i mało zdolnych istniał

w szkolnictwie od zawsze; każdy zna takie wyrażenia jak „kujon” czy „nieuk”. Jednak to

podejście uczniów do tych określeń może nam dużo powiedzieć o nastrojach panujących

w grupach szkolnych. Okazuje się bowiem, że alienacja następuje nie tylko w przypadku

uczniów określanych mianem „nieuków”, lecz także wśród uczniów z dobrymi wynikami,

określanych mianem „kujonów”. Współcześnie zauważyć można tendencje, choć

właściwszym słowem byłby trend, wśród uczniów do bycia raczej „nieukami” niż

„kujonami”. Dobre oceny, zainteresowania na wysokim poziomie (np. czytanie książek lub

fascynacja sztuką czy nauką) stają się, coraz częściej, powodem do wyśmiewania czy

wytykania palcami. Taki podejście grupy rówieśniczej prowadzi do celowego obniżenia lotów

i porzucania cennych i rozwijających zainteresowań.

2.3.

Przyczyny biopsychiczne.

Poza przyczynami niepowodzeń leżącymi w błędach dydaktycznych lub społeczno-

ekonomicznych, istotną rolę ogrywają te związane z psychiką, zdrowiem i przystosowaniem

społecznym dzieci. Najbardziej oczywistą przyczyną niepowodzeń jest namnożenie zaległości

spowodowanych uszczerbkiem na zdrowiu dziecka. Dlatego tak ważne jest, aby nie zostawiać

dziecka w domu z błahych powodów, a w momencie wystąpienia przewlekłych problemów ze

zdrowiem zapewnić dziecku dostęp do materiałów szkolnych. Uczeń, który opuszcza lekcje

zawsze będzie miał luki w materiale nauczania; ważna jest pomoc w szybkim jego

nadrobieniu. Jak twierdzi B. Łuczak „Nawet najbardziej umiejętna, metodyczna i fachowa

pomoc nie przyniesie takich korzyści jak bezpośredni udział ucznia w lekcji. W domu uczeń

opanowuje przerabiany materiał w sposób mniej wszechstronny. Uboższe są także przeżycia

i doświadczenia społeczne dziecka.”

10

Według autorki, skutki zbyt długiej przerwy

w uczęszczaniu do szkoły widoczne są natychmiast, a często są długotrwałe i odbijają się

w późniejszych etapach edukacji.

Oczywiście przy wszystkich wymienionych wcześniej uwarunkowaniach

i determinantach niepowodzeń, omówić trzeba poziom rozwoju intelektualnego dziecka i jego

10

Bogumiła Łuczak, Niepowodzenia w nauce, G&P oficyna wydawnicza, Poznań 2000, str. 13

wpływ na wyniki w nauce. Podział na klasy, a właściwie na roczniki, spełnia funkcję

segregującą uczniów według poziomu rozwoju. Jednak nie zawsze sto procent dzieci jednej

klasy rozwija się według tego samego schematu i w tym samym czasie. Zjawisko

niepowodzenia może być, w pewnych przypadkach, determinowane zbyt późnym rozwojem

umysłowym ucznia. Szkoła, niestety, nie bierze pod uwagę tych różnic. Inną zależnością jest

sam temperament dziecka. Czynnik ten wpływa m.in. na wydajność pracy, cierpliwość,

radzenie sobie z emocjami. Zawsze też znajdą się uczniowie bardzo ruchliwi i aktywni. Na

przerwach będą biegać po korytarzach, z kolei na lekcjach wykorzystają każda okazję do

wyjścia z ławki. Takie dzieci często postrzegane są i traktowane przez nauczycieli, jako

niegrzeczne, nieposłuszne lub niekarne. Podejście pedagogiczne do takich uczniów musi być

odpowiednie i przemyślane; w przeciwnym razie może wywołać trwałe zaburzenia

emocjonalno-uczuciowe. Duże znaczenie mają też cechy charakteru. Na stopnie szkolne na

pewno będą wpływać takie cechy jak upór, wytrwałość, rzetelność czy ambicja. Inną kwestią

jest rozwój psychomotoryczny dziecka, który ma znaczący wpływ na osiągnięcia edukacyjne.

Jak twierdzi B. Łuczak „(…) znaczny procent dzieci rozwija się w tempie przyspieszonym

(akceleracja rozwoju). Jednak do szkoły trafiają także dzieci o obniżonym poziomie rozwoju.

Badania naukowe nad uczniami, którzy napotykają trudności i niepowodzenia w szkole,

wykazują, że ich rozwój intelektualny jest prawidłowy, jednak przebiega nieharmonijnie.

Dysharmonia może dotyczyć różnych sfer, np. rozwój fizyczny może być prawidłowy lub

przyspieszony, a umysł opóźniony. Bywa też odwrotnie: dzieci o bardzo dobrym poziomie

rozwoju umysłowego często odznaczają się opóźnionym rozwojem fizycznym.”

11

Autorka

wymienia fragmentaryczne deficyty rozwojowe, takie jak problemy z postrzeganiem

wzrokowym lub słuchowym, deficyt motoryczny i manualny. Każdy z tych deficytów posiada

szereg ćwiczeń korygujących daną wadę. Ważne, aby deficyty te w porę diagnozować

i poddawać leczeniu. W ostatnich latach zwraca się również szczególną uwagę na zjawiska

takie jak dysleksja, dysgrafia, dysortografia czy dyskalkulia. Niegdyś uczeń, który nie radził

sobie z ortografią (oczywiście mówimy tutaj o uczniu, który znał zasady pisowni, a mimo to

popełniał błędy ortograficzne) był słabiej oceniany, a jego dysfunkcja rzutowała na wyniki

w szkole.

Dzieci z opóźnionym rozwojem spostrzegania wzrokowego mają problem

z posługiwaniem się znakami graficznym takimi jak cyfry lub litery. Kwestią jest tutaj

precyzja funkcjonalna układu nerwowego, która nieodpowiednio rozwinięta skutkuje

11

Bogumiła Łuczak, Niepowodzenia w nauce, G&P oficyna wydawnicza, Poznań 2000, str. 14-15

zlewaniem się liter i cyfr pod względem wielkości czy kształtu. Dzieci te mylą litery,

ponieważ mają problem z ich odróżnieniem. Takie zaburzenia utrudniają naukę pisania;

uczniowie popełniają wiele błędów ortograficznych z powodu słabej pamięci wzrokowej,

często wyjeżdżają poza marginesy i opuszczają niektóre znaki. Z kolei, dzieci

z nieprawidłowym lub opóźnionym rozwojem postrzegania słuchowego nie radzą sobie

z odbieraniem, syntezą i różnicowaniem dźwięków. Przekłada się to na problemy zarówno

w pisaniu jak i czytaniu oraz uczeniu się na pamięć np. wierszy czy tabliczki mnożenia.

Powodem jest trudność w scalaniu głosek w wyrazy lub dzieleniu wyrazów na głoski. Dzieci

te mają gorszą pamięć słuchową. Terapia ma na celu poprawę słuchu fonetycznego

i utrwalenie dźwiękowej struktury wyrazów. Ogromne problemy sprawia zaburzenie rozwoju

ruchu dziecka. Uczeń z tą przypadłością będzie powolny, niezgrabny, nieprecyzyjny

i niezdarny. Tacy uczniowie niechętnie uczęszczają na wychowanie fizyczne. Często ich brak

sprawności przekłada się na relacje z kolegami, są wyśmiewani i marginalizowani. Innym

rodzajem zaburzeń są problemy społeczno-emocjonalne. Wpływają na stopień skupienia,

możliwości podejmowania wysiłku intelektualnego, koncentrację, a także na okazywanie

i panowanie nad emocjami. Głównym problemem są uczniowie nadpobudliwi ruchowo,

którzy nie potrafią usiedzieć w miejscu, szybko się rozpraszają i przeszkadzają innym.

Nadpobudliwość może mieć związek z osłabieniem układu nerwowego lub być związane ze

środowiskiem lub wychowaniem. Dzieci te mogą być bardziej agresywne lub bardziej

płaczliwe.

12

Dziś pedagodzy i psychologowie starają się, poprzez specjalistyczne badania,

wykrywać dysfunkcje u dzieci i młodzieży szkolnej. Przyczynia się to do zminimalizowania

zjawiska niepowodzeń. Znajomość dysfunkcji, ich rozpoznawanie i korekcja daje wszystkim

uczniom równe szanse na posiadanie pełnego wykształcenia.

3. Podział i skutki niepowodzeń szkolnych.

Niepowodzenia dzieli się na trzy rodzaje: jawne, ukryte oraz nieodwracalne.

W literaturze pedagogicznej najczęściej mówi się o dwóch pierwszych. Niepowodzenia

ukryte występują w sytuacji, w której uczeń zaczyna nie radzić sobie z materiałem szkolnym

i ma coraz większe problemy w przyswojeniu i zrozumieniu postawionych przed nim

zagadnień. Mimo braków, uczeń nie zgłasza problemu nauczycielowi bądź rodzicowi. Ci

z kolei, nie dostrzegają narastających trudności u dziecka. Oczywiście w tej sytuacji

niepowodzenia ukryte, które nie zostaną w porę skorygowane, mogą zmienić się

12

Bogumiła Łuczak, Niepowodzenia w nauce, G&P oficyna wydawnicza, Poznań 2000, str. 15-34

w niepowodzenia jawne. Występuje również pojęcie niepowodzeń ukrywanych.

Niepowodzenia ukrywane to takie, które zostają celowo zatajone i nieujawnione przez

nauczyciela. Mimo, że dostrzega on trudności, z którymi boryka się uczeń, nie sygnalizuje

problemu, a co najgorsze nie próbuje skorygować braków u dziecka. Powody nieujawniania

braków mogą być różne, jednak najczęściej wynika to ze strachu przed konsekwencjami np.

zamknięciem sobie drogi do awansu.

Z niepowodzeniami jawnymi mamy do czynienia wtedy, gdy uczeń sam zgłasza braki

lub nauczyciel odkryje, że podopieczny zaczyna nie radzić sobie z materiałem, o czym

najczęściej świadczą słabe stopnie. Słaba ocena nie jest jeszcze oceną końcową, więc przy

odpowiednich chęciach zarówno ucznia, jak i nauczyciela braki można nadrobić. Dlatego tak

ważne jest, aby dziecko czuło się swobodnie i pewnie w klasie. Uczeń nie może bać się

nauczyciela lub wstydzić przyznać, że czegoś nie rozumie. Szkoła powinna uczyć dzieci nie

tylko zadawania pytań, ale również popełniania i naprawiania błędów. Nauczyciel, który nie

zareaguje odpowiednio na pogarszający się stan wiedzy ucznia, może spowodować trwałe

szkody w całej późniejszej edukacji. To właśnie jest trzeci rodzaj niepowodzeń, czyli

niepowodzenie nieodwracalne, które mogą prowadzić do całkowitej rezygnacji ucznia

z procesu kształcenia.

Jak podaje definicja Okonia przez niepowodzenia szkolne rozumiemy proces

pojawiania się braków w wymaganych przez szkołę wiadomościach i umiejętnościach

uczniów. Proces ten, według J. Konopnickiego, możemy podzielić na cztery fazy.

W pierwszej możemy zaobserwować spadek poczucia własnej wartości, który prowadzi do

porównywania siebie z innymi, lepszymi rówieśnikami. Pojawia się niechęć do nauki

i uczęszczania do szkoły. W drugiej fazie dziecko na tyle nie radzi sobie z materiałem, że

zaczyna oszukiwać rodziców i nauczycieli, odpisując od kolegów zadania bądź ściągając na

sprawdzianach. Trzecia faza to etap pojawiania się sporadycznych ocen negatywnych oraz

negacja wszelkich form kooperacji ze szkołą. Ostatnim i najgorszym etapem jest, tak zwane

zjawisko drugoroczności. Uczeń nie jest w stanie nadrobić zaległości, co skutkuje negatywną

oceną końcową i pozostaniem na kolejny rok w tej samej klasie. Drugoroczność prowadzi do

tzw. odsiewu szkolnego, czyli całkowitego przerwania nauki. Uczeń, który nie jest wstanie

ukończyć klasy, pozostaje w niej często kilka lat. Po osiągnięciu wieku, w którym nauka nie

jest już obowiązkowa najczęściej rezygnuje z dalszego kształcenia. Rezygnacja z edukacji

negatywnie wpływa na osobowość i samoocenę oraz rzutuje na przyszłe dorosłe życie.

Pojawiają się trudności w znalezieniu pracy, problemy społeczne i adaptacyjne, pojawia się

negatywny stosunek do otoczenia, kompleksy, a często zahamowanie rozwoju umysłowego.

Ponad to takie osoby, części niż inne, popadają w konflikty z prawem. W ostatnich latach,

badania nad zjawiskiem drugoroczności wskazują, że zostawianie uczniów drugi raz w tej

samej klasie przynosi więcej skutków negatywnych niż pozytywnych. Przede wszystkim, taki

system w żaden sposób nie prowadzi do wyrównania braków szkolnych, wręcz przeciwnie

dodatkowo je pogłębia. Tylko niewielki odsetek uczniów drugorocznych poprawia swoje

wynik w nauce. Dlatego też m.in. w Finlandii, Wielkiej Brytanii czy Szwecji szkoły nie

praktykują zostawiania uczniów w tej samej klasie. Jest to nieopłacalne zarówno dla państwa

jak i dla samych drugorocznych.

13

4. Zapobieganie niepowodzeniom

Podstawą radzenia sobie ze zjawiskiem niepowodzeń jest profilaktyka. Gruntowna

i rzetelna obserwacja uczniów pomaga w szybkim wykryciu problemów w nauce. Trzecim

elementem są działania terapeutyczne mające na celu skorygowanie zdiagnozowanych

problemów. „Wymienione elementy mieszczą się w znanej koncepcji zapobiegania

niepowodzeniom i likwidowania opóźnień w nauce, wypracowanej przez Cz. Kupisiewicza.

Jest to klasyczna już triada, obejmująca profilaktykę – diagnozę - terapię pedagogiczną.”

14

Niepowodzeń szkolnych nie da się całkowicie wyeliminować. Są one tak zróżnicowane i mają

tak złożone przyczyny, że nie ma i nie będzie idealnego systemu eliminującego to zjawisko.

Można je jedynie minimalizować i ograniczać. W Raporcie Rady Wspólnoty Europejskiej

i Ministrów Edukacji z 1994r. ujęto i wyodrębniono cztery grupy sposobów zapobiegania

niepowodzeniom: pedagogikę selekcji, czyli metody zapobiegania stosowane w przypadku

niepowodzeń spowodowanych czynnikami dziedzicznymi, biologicznymi lub wewnętrznymi;

pedagogikę zindywidualizowanej pomocy dla uczniów borykających się z trudnościami

w nauce, czyli tych, których problemy upatruje się w sferze psycho - aktywnej. Są to

uczniowie, którzy mają trudności z przystosowaniem się do zmian takich jak, na przykład,

przejście z zerówki do szkoły podstawowej. Z kolei pedagogika kompensacji postuluje

radykalną reorganizację systemu edukacji i stosunków społecznych np. nacisk na rozbudowę

zajęć wyrównawczych czy podniesienie poziomu życia ludzi niezamożnych. Pedagogika

13

http://www.wiadomosci24.pl/artykul/drugorocznosc_to_dopiero_jest_kara_109980-1--1-d.html

(dostęp

online z dnia 30.07.2015)

14

Kazimierz Denek, Tomasz M. Zimny, Edukacja jutra, Agencja Promocji Nauki i Kultury MENOS s.c.,

Częstochowa 2001, str: 146.

usprawnień treściowo - metodycznych związana jest z kolei, z koncepcjami dydaktyczno –

interakcyjnymi.

15

Profilaktyka ma na celu, przede wszystkim, wczesne wykrywanie niepowodzeń oraz

zapobieganie popełnianiu błędów przez nauczyciela. Odpowiednio przygotowane programy

nauczania również mogą przyczynić się do zmniejszenia niepowodzeń. Powinno się kłaść

nacisk nie na zapamiętywanie często niezrozumiałych, nudnych dla uczniów treści.

Nauczyciel powinien stawiać jasno określone problemy i zachęcać uczniów do

samodzielnego ich rozwiązywania. Praca nad problemem przebiegać może w grupie. Podnosi

się tym samym poziom zażyłości i współpracy między uczniami. W zapobieganiu

niepowodzeniom pomocne będzie podkreślanie indywidualnych, „mocnych” cech uczniów

i stawianie wymagań podkreślających te cechy, a nie stawianie wymagań takich samych dla

wszystkich. Celem edukacji, w tym wypadku, nie może być tylko nabywanie umiejętności

i wiedzy, ale także rozwój osobowości dziecka. Jest ona na tyle ważna, że odpowiednio

ukształtowana pomaga poradzić sobie z trudnościami.

Pierwszym krokiem w profilaktyce niepowodzeń zawsze musi być precyzyjne

rozpoznanie przyczyn występujących problemów i dostosowanie do nich działań

terapeutycznych. Diagnoza to przede wszystkim kontrola stanu wiedzy ucznia. Nauczyciel

powinien regularnie sprawdzać postępy w nauce egzekwując wykonywanie zadań domowych,

robić testy i sprawdziany. Pomocna będzie również wiedza o charakterze danego ucznia, jego

preferencjach, zainteresowaniach, możliwościach i ograniczeniach. Wiedzę taką zdobyć

można przez rozmowy z samym uczniem, rodzicami oraz innymi pedagogami. Obserwacja

dziecka w środowisku rówieśniczym również dostarcza niezbędnej wiedzy o uczniu.

Terapia pedagogiczna ma za zadanie zmniejszyć braki w wiedzy ucznia. Zazwyczaj

wystarczają dodatkowe lekcje wyrównawcze, na których ponownie tłumaczy się dziecku

zagadnienia, których nie może pojąć. Zajęcia wyrównawcze umożliwiają indywidualne

podejście do ucznia. Dostosowuje się na nich metody pedagogiczne do możliwości danego

dziecka. Zajęcia te mogą odbywać się indywidualnie lub w grupach. Poza wyrównywaniem

braków, zajęcia te powinny również wpływać pozytywnie na postawy i odczucia uczniów;

zachęcić ich do nauki, podnieść samoocenę i przywrócić pewność siebie. Właśnie, dlatego

uczęszczanie na terapie pedagogiczną nie może być postrzegane, jako kara, uczeń nie może

myśleć: „uczęszczam na zajęcia wyrównawcze to jestem gorszy”. Takie przekonanie

spowalnia naukę i obniża samoocenę. W początkowej fazie powstawania braków, zanim

15

Tamże, str: 147.

wyślę się ucznia na zajęcia wyrównawcze, można spróbować wyrównać braki na lekcjach lub

w domu. Zaleca się poświęcenie większej uwagi uczniowi z problemami, można zadać mu

dodatkowe zadania domowe, a przede wszystkim zachęcić rodziców do pomocy. Można

również poprosić o pomoc uczniów, którzy dobrze radzą sobie z nauką. Często dodatkowa

praca z kolegami z grupy rówieśniczej jest bardziej komfortowa dla dziecka niż praca na

zajęciach wyrównawczych. Ważna jest jednak systematyczna praca, a nie jednorazowa

pomoc. Nawet po wyrównaniu braków uczeń musi być pod stałą, wzmożoną obserwacją. Gdy

zajęcia wyrównawcze nie dają pozytywnych rezultatów dziecko wysyła się do

specjalistycznej przychodni, w której zajmują się poważnymi przypadkami dysfunkcji

szkolnych.

16

Propozycją współczesnej dydaktyki jest wprowadzenie systemu nauczania, który nie

będzie faworyzował nielicznych, a będzie skupiał się na sukcesach szkolnych wszystkich

uczniów. Ponad to sam system oceniania powinien zostać znowelizowany. Aktualny system

pokazuje tylko faktyczny stan wiedzy, a całkowicie pomija możliwości poznawcze uczniów.

Szkoła powinna pokazywać różne sposoby uczenia się; powinna kłaść nacisk na

uświadamianie uczniów, jakie posiadają zainteresowania i talenty oraz wskazywać ścieżki

indywidualnego rozwoju dostosowanego do możliwości i preferencji. Największa

odpowiedzialność za sukcesy i niepowodzenia uczniów spoczywa na nauczycielach. Dlatego

dobrze jest wiedzieć, kto i w jaki sposób uczy dziecko. Ich rola jest kluczowa również

w zapobieganiu niepowodzeniom. Dlatego tak ważne jest, aby nauczyciele dokształcali się

i byli na bieżąco ze sposobami radzenia sobie z omawianym zjawiskiem.

16

Misztan Marcin, Niepowodzenia szkolne – współczesny problem oświaty?, źródło:

http://www.wodn.lodz.pl/wodn/images/stories/NN/2012/Niepowodzenia_szkolne.pdf

BIBLIOGRAFIA

KSIĄŻKI:

1966

Konopnicki J., Powodzenia i niepowodzenia szkolne, PZWS, Warszawa

1971

Skinner Ch. E., Psychologia wychowawcza, PWN, Warszawa

1973

Spionek H, "Zaburzenia rozwoju uczniów a niepowodzenia szkolne, PWN Warszawa

1995

Kupisiewicz Cz., Podstawy dydaktyki ogólnej, Polska Oficyna Wydawnicza „BGW”,
Warszawa

2000

Łuczak B., Niepowodzenia w nauce, G&P oficyna wydawnicza, Poznań

2001

Denek K., Zimny T., Edukacja jutra, Agencja Promocji Nauki i Kultury MENOS s.c.,
Częstochowa

ŻRÓDŁA INTERNETOWE:



Krocz Kamila, Niepowodzenia szkolne,

https://parenting.pl/portal/niepowodzenia-

szkolne

(dostęp online z dnia (29.07.2015)



Misztan Marcin, Niepowodzenia szkolne – współczesny problem oświaty?, źródło:

http://www.wodn.lodz.pl/wodn/images/stories/NN/2012/Niepowodzenia_szkolne.pdf



Romańska-Kulig Janina, Niepowodzenia szkolne w opinii uczniów, źródło:

http://www.zstz.tarnow.pl/galerie/1.pdf

(dostęp online z dnia 29.07.2015)



Wójcik Barbara, Niepowodzenia szkolne – problem ogólnoeuropejski, źródło:

http://www.psp5.pionki.pl/tsecret/niepow/niepow.html

(dostęp online z dnia

05.08.2015)



http://m.onet.pl/wiedza-swiat/nauka,jfh88

(dostęp online z dnia 27.07.2015)



http://www.wiadomosci24.pl/artykul/drugorocznosc_to_dopiero_jest_kara_109980-1-

-1-d.html

(dostęp online z dnia 30.07.2015)