plik

NACJONALIZM I NOWOCZESNE ŻYCIE’'«

w naszych czasach, bezforemnych, pragnących całkowicie zmienić

życie w sprawczą moc, dlatego niechętnych symbolom, zaczyna się rozpo
wszechniać nowy obyczaj, mający jednak głęboko symboliczne znaczenie.

W tych czasach, kiedy tempo życia wzmaga się niemal z minuty na

minutę,  co  powoduje,  że  jeśH  jeszcze  zechcemy  żywić  wiarę  w  jakąś
wolność woli -  choć zaprawdę nasze przeżycia nie bardzo nadają się do
tego,  aby  stanowić  pożywkę  tej  wiary  -   to  będzie  to  jedynie  wolność
uczniów  c z a r n o k s ię ż n ik a w   tych  czasach  zatem,  których  kalendarz
zawiera tak wielkie  spiętrzenie  czerwonych kart  losu,  że  niemal  niedo
strzegalnie zapadają rozstrzygnięcia, których skutki odczuwać będą całe
pokolenia,  w tych czasach niewiele jest miejsca na refleksję.

A jednak z potrzeby refleksji, z pragnienia, aby zbliżyć się do sensu

życia wynika to,  że za jednym zamachem zatrzymujemy dziki ruch tego
życia,  jakbyśmy  tej  bezwietrznej  ciszy  chcieli  zadać  pytanie,  na  które
odpowiedź  jest  bardziej  burzliwa  od  burzy,  podobnie  jak  chód  zegara

uświadamiamy sobie wówczas, gdy wskazówki staną. Chcąc zatem uho

norować naszych zmarłych,  upamiętnić wojnę lub uczcić pokój,  zatrzy
mujemy  pociągi  na trasach  przejazdu,  uciszamy bieg  retort  i  kół zama
chowych  w  naszych  fabrykach,  szaleńczy  ruch  na  naszych  ulicach  i

placach. Chęć, aby spędzić minutę tego bytu u jego kamieni milowych.

'^‘ Nationalismus und modernes Leben,

w: „Arminius”. Kampfschrift für deut

sche Nationalisten. 8. Jg. Nr 8 vom 2 0 . 2. 19 2 7 , s. 3-6.

Ballada J . W. Goethego

Uczeń Czarnoksiężnika

(1797) wyraża zgubne kon

sekwencje  rozporządzania  mocami  tytanicznymi.  Tytułowy  uczeń  pod  nieobec
ność mistrza oddaje się czarom. Upojony chwilowym poczuciem władzy nad żywio
łami  nie  jest  w  stanie  cofnąć  raz  puszczonych  w  ruch  niszczycielskich  m echani
zmów.  (J.W

G oethe:

Dzieła wybrane: Poezje. Pisma estetyczne i autobiograficz

ne.

Poznań: Wydawnictwo Poznańskie 2 0 0 2 , s. 70 -7 2 ).

216

ERNST JÜNGER

Każde nowe pokolenie zastaje nowe stosunki. Dla tych dzieci wiele spraw, które

zdają się fantastyczne, stanie się oczywiste.

aby  jed ną  m inutę  tej  najosobliw szej  gorączki  pośw ięcić  głębszym  tre
ściom ,  jakie  u jej  podwalin  spoczyw ają -  to  zaprawdę  oznacza  refleksję
pokolenia, które całą swą m oc zwraca na zewnątrz,  i  które nie zna ofiary

wyższej niż ofiara energii.

Jednak ów byt, który stwarza ruchowi tak wielką, a refleksji tak małą

przestrzeń,  nie  musi  dlatego  być  pozbawiony  sensu.  Zwykliśmy  to  życie
pośród maszyn i paliw nazywać trzeźwym i bezdusznym, określamy je chęt
nie -  dla uwidocznienia chłodu i mechanicznej precyzji -  mianem egzysten
cji  rozgrywającej  się  na  asfaltowym  podłożu,  niejako  odciętej  w  naszych
miastach  warstwami  bruku  od  głębokich  sił  naturalnego,  autentycznego
gruntu.  Gdy spojrzymy na powierzchnię naszych dni roboczych lub nawet
świąt, wówczas trzeba się z tym sądem zgodzić.  Czyż mamy jeszcze niedzie
le,  albo  czy  nasz  sposób  spędzania  wolnego  czasu  nie  zdradza  lęku  przed
bezruchem?  Ktoś  obserwujący  zuniformizowane  masy,  jak  w  niemal  w oj
skowym szyku opuszczają wielkie miasta, ktoś kto przebywa na okalających

je gęstym wieńcem boiskach, gdzie ciału poświęca się starania przypomina
jące serwis maszyn, ktoś wreszcie, kogo zdumiewa osobliwie automatyczna

postawa ludzi odwiedzających koszary rozrywki, ludzi jakby pogrążających
się w zagadkowym kulcie do rytmu nieprzerwanej dynamicznej muzyki.

1927 - PUBLICYSTYKA POLITYCZNA

217

ktoś taki szybko dostrzeże, iż także wypoczynek stał się innym rodzajem

pracy, stał się przesyconym żywiołem gry odpowiednikiem meclianiczności

- odpowiednikiem, który realizuje się w sposób konieczny.

Ż ycie takie jednak nie spełnia się tylko w sferze m echanicznej, ta

powierzchnia nie jest jednak pozbawiona sensu, ch oć obierając ją za pod
w alinę  refleksji  do  tego  sensu  nie  dotrzemy.  Sądzimy,  że  udało  nam   się
stworzyć system zabezpieczeń, że udało nam  się odciąć od zagrożeń bytu,
a  im  geom etryczniej  kształtujem y  nasze  środow isko,  tym  bardziej  skła
niam y  się  ku  tem u,  aby  sens  życia  utożsam iać  z  jakim ś  celem ,  z  czymś
zatem , co rozum  zdoła ogarnąć. Ale także sny m ają często ściśle logiczną
treść  i są jak wyspy  oblew ane m orzem  tajem niczości.  N aturalność prze
nika  zatem  przez  pokrywę bruku  now oczesnych  m iast w ypełniając  pęd
maszyn  i  ufryzowanych  m arionetek głębszym życiem ,  które  góruje  nad
wszelką celow ością i nie daje się ująć w karby jakiejkolw iek matem atyki.

D arem nie jednak stawiać będziemy pytania o sens tego głębszego

życia, gdyż nie zgłębimy go pytaniam i, ale tylko przeżyciem , w ierząc co
najwyżej, że je spełniamy. Zew nętrzna form a tego życia, podobna jest

do chm ar kom arów, które niekiedy obserw ow ać m ożem y nad lustrem

wody w kształcie bardzo regularnych kolum n. Ja k to m ożliw e, że taka
kolum na trwa jak zwarta masa dłuższy czas nad ciem ną wodą, podczas

‘. ' i - i ? : : '

.-‘f i -

■'

Projekt sztucznego miasta.

gdy  każda jej  cząsteczka w ykonuje  dzikie,  nieregularne  i  pozornie  bez
sensowne  ruchy?  D zieje  się  tak  nie  tylko  dlatego,  że  pewna ilość  kom a
rów  uprawia swoje  gry,  ale że urzeczywistnia się w tym ponadto wyższy

ład. W m atem atyce świata organicznego całość nie jest rów na sumie jej

części, ale jest czymś w ięcej.

Rów nież w naszym życiu pozorny bezsens zależy od wyższego sen

su. A poczucie dławiącej pustki, które nachodzi nas często wówczas, gdy

w nim trwamy, nie jest w gruncie rzeczy lękiem przed jego trzeźw ością,

lecz przed zniew alającą siłą, w ciągającą jed nostkę do jego czarodziej
skiego kręgu i przeryw ającą tamy, za którym i oszańcow ała się o so b o

wość.  To  życie  bow iem   nie  jest  trzeźwe,  przeciw nie,  jest  w  stanie  dość
w ielkiego  upojenia.  O czyw iście  wydaje  nam   się,  że  nigdy  nie  byliśmy
trzeźwiejsi niż w upojeniu, podobnie jak podczas snu wierzymy,  iż nigdy

nie trwaliśm y na realniejszej jawie.

Stańmy jednak jako obserwatorzy na jednym z naszych w ielkich pla

ców,  w  godzinach,  gdy  ruch  uliczny  osiąga  najintensyw niejsze  i  fanta
styczne  rozmiary.  Czy  to,  co  krzyżuje  się  tutaj  w  tysięcznych  kształtach
m ijając się z łoskotem  i wzbudzając uczucie ogłuszenia podobne do tego,

jakie rodzi potężny, m igoczący wszelakimi światłami wodospad, czyż jest
to w istocie swego zjawiska czymś odm iennym od chm ary kom arów ?

Z pew nością w jed nostkach jest to gra m ałych, ulotnych interesów, k tó

re  sumują się  i łączą w tak celow e  zjawiska jak gospodarka czy kom uni
kacja, jednak jako całość jest to coś w ięcej, jest to wyraz potężnego życia,
które  jak  płom ień  bije  z  ziemi  i  spala  sw oich  nieśw iadom ych  nosicieli.
Istnieje  w ieczny  sens  w  szczególnej  przestrzeni  i  w  szczególnym  czasie.

naszej

przestrzeni i w

naszym

czasie.

W spaniały instynkt podbojów, najlepsza część dziedzictwa naszej rasy,

otw orzył nam   pełnię  osobliw ych  światów.  Pragnienie,  by w niknąć  w to
co  tajem nicze,  i by je posiąść,  pragnienie,  w którym  łączy się  we w łaści
wy nam sposób chłodna nam iętność z gorącą w olą życia znajduje zapew
ne najczystszy wyraz w wyścigu ku biegunom , ku najskrajniejszym punk
tom  w wiecznym lodzie, które m ają czysto magiczne znaczenie;  i jedynie
ze wzruszeniem można myśleć o ofiarach składanych zadaniu, gdzie czymś

najcudow niejszym  jest duch, który wpadł na pomysł, by w ogóle je sobie
postaw ić.  Ten  sam  duch  zmusza  nas,  byśmy  ryli  popioły  w okół  miast,
których  naw et  z  nazwy  nie  znamy;  byśmy  zarzucali  nasze  sieci  łow iąc
istoty wód głębinow ych, zaludniali baśniowymi stworami dawno m inio
ne  epoki,  a  wszędzie,  dokąd  kieruje  się  nasz  wzrok,  w yrastają  awantur-

218________________________________________________________________ERNST JÜNGER

nicze słoje życia, Ictóre w gruncie rzeczy są tylko lustrzanymi odbiciam i
naszego własnego życia.

Ale akurat to własne życie, które na wszystkich peryferiach tworzy

alegorie samego siebie, jest obszarem ,  najszczelniej  dla nas zamkniętym.
Żadne  z  m agicznych  miast  dawnego  O rientu  nie  było  jednak  osobliw
sze,  chciałoby  się  wręcz  pow iedzieć  bardziej  niem ożliw e,  niż  któraś  z
now oczesnych m etropolii.  Z  pew nością istoty głębinow e,  te ryby, które

wysyłając barwne sygnały szybują przez m rok, i te głow onogi, które p ro
mieniują blaskiem świetlnych chmur, wszystko to jest w najwyższym stop
niu osobliw e, ale czymże są ich organy w obec tych, które pozw alają

urzeczywistnić się naszemu życiu? Oczyw iście zdumiewamy się, ale nie

w ystarczająco się  zdumiewamy,  zdum iewa nas nie  to,  co  najistotniejsze.
N ie postęp, który jak o  sztukmistrz o niew yczerpanej pom ysłow ości  nie
ustannie  nas  zdumiewa,  czyniąc to ,  co  now e,  niebywałe  już  następnego

dnia czymś zwyczajnym, nie czyste tem po ruchu jest tu cudow ne, ale
siła, która za tym stoi, i która zawsze była, jest i będzie. N ie organy są

cudow ne, ale wieczny sens, który je stwarza.

„Wszystko co przem ija jest alegorią”'*^“ - ale jedynie w tej w łaściw o

ści jest godne  czci.  D latego  nie  chodzi  nam  o  to,  by w ew nętrznie  zamy
kać  się  przed  now oczesnym   życiem  uznając  je  za  czysto  m echaniczny
proces,  co  czyni  niejeden  z  tęgich  umysłów,  ani  o  to,  by  rozpłynąć  się
całkow icie  na  jego  pow ierzchni.  To  życie  bow iem   jest  w  każdej  chwili

głębią i  pow ierzchnią,  stawaniem  się  i jego  rezultatem  jednocześnie. J e
dynie  za  sprawą  gotow ego  zjawiska  poznajem y  kształt  dynam izującej
mocy,  i jedynie  za  sprawą  tego,  co  się  staje,  co  scholastycy  nazywali

n a

tura naturans^'^'',

to, co gotow e wypełnia się psychiczną treścią. Po prze

życiu W ielkiej W ojny osiągnęliśmy stan, w którym  znów możliwe jest to
podw ójne  spojrzenie. Je s t to  spojrzenie,  ujaw niające  się w  naszej  epoce
w tych obrazach magicznego realizmu '*’^,  których ramy  ograniczają okre-
ślonością  form uły  m atem atycznej  wszelkie  linie  świata zew nętrznego,  a

220_______________________________________________________________ ERNST JÜNGER

Cytat wieńczący drugą część

Fausta

J.W v. G oethego „jest podobieństwem tyl

ko/wszelka nietrwałość.” Tłum. Adama Pomorskiego

Faust,

Warszawa 1 9 9 9 , s. 5 0 6 .

W yraża cliarakterystyczne nie tylko dla G oeth eg o ale rów nież dla Spenglera

p rzekon an ie, że św iat widzialny je st alegorią świata niew idzialnego, że p o w ierzch
nia objaw iająca się naszym zm ysłom je st wyrazem tkw iącej pod nią głębi.

Sch olastyczne określen ie tw ó rczej, aktyw nej natury w odróżnieniu od „n a

tura n atu rata” - uosobien ia tego co zostało stw orzone.

N ajw ybitniejszym teorety k iem literack ieg o realizm u m agicznego w N iem -

czech je st sam Jü n g er w

Sycylijskim liście do człowieka na księżycu,

w kwestii

których  chłód  jed nak  w  sposób  niewyjaśnialny,  niejako  prześwitując,
rozjaśnia i ociepla czarodziejskie tło. Ale czyż nie odczuwaliśmy tego już
podczas  tej  wojny,  my,  którzy  -   nie  będąc  wprawdzie  m aterialistam i  -
rościm y  sobie  jed nak  praw o  do  m iana  realistów ?  Czyż  zjawiska  jak  na
przykład  now oczesny  okręt bojow y nie  wzbudzały w nas  takiego  same
go wrażenia?  To  ucieleśnienie lodow atej  w oli,  składające  się w całości  z
węgla i  stali,  ropy,  środków  w ybuchow ych i elektryczności,  z w yspecja
lizowaną załogą od adm irała po palacza,  absolutny tw ór m echaniki p re
cyzyjnej,  obsługiwany przez robotników  i mistrzów, w najwyższym stop
niu  celowy,  „obiekt  w artości  m ilion ów ”  -   a  z  drugiej  strony  w  ciągu
kilku  sekund  składany  w  ofierze  dla  spraw,  których  nie  można  znać,  a
tylko w nie uwierzyć, płonący, pokiereszowany pociskam i, tonący z ło p o
tem  flagi, wnikający swym rozpadem  w odwieczny sens w chw ilach, gdy

sam los upojeniem zdaje się napaw ać krew, ofiara składana na najdal
szych m orzach wśród głośnego „hura” um ierających tej ojczyźnie, która

być może już jutro przejdzie do historii, ale jednak wśród takiego „hura”,
co każdym - niezależnie od jego zapatrywań - wstrząsnąć musi do n aj
głębszych odruchów serca, gdyż rozśw ietla się w nim jak w rozdzierają

cym błysku napięcie między dwoma światam i - tak, czyż to wszystko nie

jest w sumie obrazem sprzeczności, która trzym a każdego z nas - ostat

niego  robotnika fabrycznego  i  ostatnią sekretarkę -  między swoim i bie
gunami?  Proszę  to  dobrze  zrozum ieć -  nie  chodzi  tu  o  heroiczny  blask,
który  zawsze  będzie  w abił młodzież  -   spragnioną wszak  bohaterstw a -
w  swój  czarodziejski  krąg,  ale  chodzi  tu  w  najwyższym  stopniu  o  god
ność człow ieka. Ja k  długo  o nią toczyć się będzie w alka, a toczyć się ona
będzie  zawsze,  jesteśm y  nie  tylko  gotow i,  ale  także  stajem y  się.  N ie  za
dow olim y się w trakcie jej  trw ania celem ,  ale będziemy też uczestniczyć

w sensie. O godności człow ieka decyduje, że wszystko to nie jest czymś

samym dla siebie, lecz alegorią; decyduje też o niej gotow ość do składa
nia ofiar: czy to m ałych czy w ielkich.

D obrze zatem by było, gdyby rów nież poszczególni ludzie przejęli

ten now y obyczaj, o którym m owa była na wstępie. Jed n ą jedyną m inutę

222_______________________________________________________________ ERNST JÜNGER

realizm u m agicznego w m alarstw ie w ypow iedział się Franz R o h :

Nach-Expressio-

nismus. Magischer Realismus.

Problem e der n eu esten eu ropäischen M ale re i. L e

ipzig:  K lin k hard t  &   B ierm an n   1 9 2 5 .  M agiczn y  realizm   zakłada  p ołączen ie  p re
cyzji  odw zorow an ia  realn ości  z  prześw ityw aniem   niew yobrażałnego,  jaw iącego
się  w  m itach ,  snach  i  baśniach.  D la Jü n g era  była  to   o becn o ść  sfery  elem en tarn ej
(entuzjazm u,  przeżycia,  snu)  w  obszarach  racjon aln y ch .