ListdoRzymian

BibliaTysiąclecia

WydanieV

zkomentarzamiBibliiJerozolimskiej

WydawnictwoPallotinum

2006

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła

Paweł-Apostołnarodów

PonawróceniuPawełcałesweżyciepoświęciłnagorliwąsłużbę

Chrystusowi,dlategobezprzesadymożnagonazwaćnajwiększymmisjonarzem
Kościoła:dlaChrystusazdołałprzemierzyćprawiepołowęterytoriówCesarstwa
Rzymskiego,leżącychnadMorzemŚródziemnym,pokonującpieszo
przynajmniej16000km.Trzebaprzytymprzyznać,żetowłaśniedziękijego
niezłomnejpostawieapostolskiejiumysłowiotwartemunakulturępogańską
zawdzięczamyfakt,żechrześcijaństwoswymzasięgiemobjęłoAzjęMniejsząi
Grecję.Pozałożeniuwspólnotywdanejmiejscowościzazwyczajprzezjakiś
czaspozostawałwniej,nauczająciumacniającwwierze.Jednakżenawetpojej
opuszczeniunieprzestawałtroszczyćsięojejżycieduchoweimoralne.Kiedy
wniektórychwspólnotachpojawiałysięwiększeproblemydogmatyczne,
moralnelubdyscyplinarne,wiernizwracalisiędoniegozprośbąopomoc,
traktującgotymsamymjakoswegonajwyższegoprzełożonegoijakoautorytet.
Pozostajączdala,Pawełprzesyłałwformierozbudowanychlistówswoje
napomnieniaiodpowiedzinapytania.Wjegodzielemisyjnymlistyteodegrały
zatemwielkąrolę,azawartewnichrozstrzygnięciawielukwestiidodzisiaj
stanowiąfundamentnauczaniaKościoła.

PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła

ListyPawłowesąodpowiedziąnakonkretneproblemypowstałewdanym

Kościele.Wwiększościniesąlistamiprywatnymi,leczpismamiurzędowymi,
przeznaczonymidopublicznegoodczytaniawdanejwspólnocie.Czasemnawet
samapostołpragnął,bywspólnotywymieniłymiędzysobąlistyizapoznałysię
ztreściąpouczeńskierowanychdoinnejwspólnoty(Kol4,16).ListyPawłowe
sąnajstarszymiznanyminamtekstamipierwotnegochrześcijaństwa(pierwszez
nich-ListydoTesaloniczan-powstałyjuż20latpoZmartwychwstaniu
Chrystusa).WielkiautorytetApostołaNarodówsprawił,żeposzczególne
wspólnotystarałysięsprowadzaćjegopismazinnychwspólnot,przepisywałyje
iprzechowywałyjakowykładwiaryimoralności.Mimotokilkajegolistów
zaginęło.WKol4,16PawełwspominaoUściedobraciwLaodycei,któregonie
znamy.W1Kor5,9powołujesięnajakiśwcześniejszylistdoKoryntian,który
niezachowałsię,a2Kor7,8sugeruje,żepoliścieznanymnamjakoPierwszy
ListdoKoryntiannapisałjeszczejeden.JużDrugiListśw.Piotrawspominao
zbiorzelistównaszegobrataPawła(2P3,15).Tzw.KanonMuratoriego
(powstałok.200r.)wymieniawszystkielistyPawła,wliczbie13,zaliczającje
dozbioruKsiągŚwiętych.WkanonietymniemajednakListudo
Hebrajczyków.Późniejszepapirusyikodeksymająwwiększości14listów,
wśródktórychfigurujetakżeListdoHebrajczyków.Poszczególnepismazostały
umieszczonewkanoniewedługichwielkości:odlistunajdłuższegodo
najkrótszego.

ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła

Listzeswejnaturyjestzawszeskierowanydokonkretnegoadresata,którym

możebyćnp.jednostka,grupa,wspólnotalubmieszkańcyjakiegośmiasta.
Różnisiętymodrozprawyfilozoficznejlubteologicznej,napisanejwformie
listu,którachoćpodajewewstępieadresata(najczęściejfikcyjnego),tojednak
zeswojegozałożeniajestdziełemliterackimprzeznaczonymdoszerszegogrona
czytelników(takicharaktermożemiećListdoEfezjaniListdoHebrajczyków).
Ówczesnelistymiałyściśleokreślonąstrukturę:1)nadawcaiadresatze
wstępnympozdrowieniem;2)treść;3)zakończenieipozdrowieniekońcowe.
Podającnadawcęiadresata,Pawełstosujeformęwschodnią,gdziepierwsze
zdaniejestw3osobie,natomiastdrugiezdaniew1osobie[np.Paweł...do
KościołaBożegowKoryncie...ŁaskawamipokójodBogaOjcanaszego(1Kor
1,1-3)].Zakończenielistuzawierałozazwyczajpozdrowienieikońcowe
życzenia,któreuPawłanieograniczająsiętylkodozdawkowego:
„Pozdrawiam!”,leczprzybierająrozbudowanąformęliturgiczną.

PodwzględemliterackimlistyapostołaPawłasąbardzozróżnicowane.Nie

służątylkoprzekazowiinformacjiiniesątylkoodpowiedziąnapytania
adresatów.Znajdująsięwnichczęścidoktrynalne,parenetyczne(zachęty,
napomnienia,przestrogiirady),wspomnienia,wyznaniaosobiste,apologie
(mowyobrończe),modlitwy,dziękczynienia,hymny,diatryby(ostrekrytyki),
wizjeapokaliptyczne,doksologie(krótkieformułykuchwaleBoga)iinne.
Zawartewnichbogactwogatunkówliterackichsprawia,żewcałejliteraturze
greckiejlistytestanowiąprawdziwyewenement.UżywanyprzezPawłajęzyk
możnaumiejscowićmiędzyliterackimjęzykiemgreckimastosowanymnaco
dzieńjęzykiemkoine.

PrzypisaniulistówPawełkorzystałzpomocysekretarza.WRz16,22

dowiadujemysię,żelisttenpoddyktandoPawłapisałTercjusz,Rzymianinz
Koryntu.PrzyzakończeniulistusamPawełdopisujejedyniekilkasłówalbo
tylkostawiaswójpodpis,któregozadaniembyłouwiarygodnieniepisma(1Kor
16,21;Ga6,11;Kol4,18;2Tes3,17).Ponieważlistybyłydyktowane,dajesięw
nichwyczućszczególnystylmówcy,któryczasempoprawiato,coprzedchwilą
niezbytdokładniepowiedział(1Kor1,16),albonagleurywazdaniewpołowiei
zaczynazupełnienowąmyśl(np.Rz5,12n;1Kor9,15).Pawełczęstoodwołuje
siędoST.NajczęściejnawiązujedoróżnychtekstówSTnazasadziealuzjilub
swobodnegokorzystaniaztekstówbiblijnych.Wszędzieposługujesię
Septuagintą(greckiprzekładST),leczbardzorzadkocytujecałefragmenty
dosłownie.Prawdopodobnieprzytaczatekstyzpamięci,zmieniającjeniekiedyi

dostosowującdowłasnejmyśli.Niekiedyteżspisujemodlitwy,pieśniihymny,
któreutworzylichrześcijanienaużytekliturgiczny(np.Flp2,6-11;Kol1,13-20).
Znamiennymtekstem,któryPawełprzejmujeztradycji,jestustanowienie
Eucharystii(1Kor11,23-25).

WprowadzeniedoListudoRzymian(B.P.)

Okolicznościpowstania

RzymjakostolicaImperiumbyłmiejscem,doktóregoprzybywaliludzieze

wszystkichstroncesarstwa.Znacznączęśćmieszkańcówmiastastanowili
przybyszezeWschodu,awśródnichliczniŻydzi.Zaistniaławtensposób
społecznośćżydowskastałasięzczasemmiejscemnarodzinwspólnoty
chrześcijańskiej.Fakttenwywołałjednakgwałtownesporywśródsamych
ŻydówiwwynikutychnieporozumieńcesarzKlaudiuszwydałw49r.edykt
nakazującyŻydomopuszczenieRzymu.Kościołowirzymskiemugroziłwięc
rozpad.Wmieściepozostalijednakchrześcijaniepogańskiegopochodzenia,
niezwiązanizżydowskąsynagogą.DziękinimKościółwRzymienieprzestał
istniećizdołałprzetrwaćnastępstwaedyktu.Kiedyw54r.pozwolonoŻydom
wrócićdoRzymu,przybyliwśródnichchrześcijanieżydowskiegopochodzenia.
Zastalionizorganizowanąwspólnotękościelną,któranawetznaczniesię
powiększyła.Wmomencie,gdyPawełwysyłałlistdorzymskiegoKościoła,w
składwspólnotywchodzilizarównochrześcijaniewywodzącysięspośród
pogan,jakipochodzeniażydowskiego.

ListdorzymskiegoKościołaPawełpisałwKorynciepodkoniectrzeciej

podróżymisyjnej(52-56r.),korzystajączgościnnościniejakiegoGajusa(Rz
16,23),którego-jaksammówił-osobiścieochrzcił(1Kor1,14).Patrzącna
swojądotychczasowądziałalność,stwierdził,żeodJeruzalem,wewszystkich
kierunkach,ażdoIliriidopełniłgłoszeniaEwangelii(Rz15,19).Toskłoniłogo
doszukanianowegozadania,którebyłobygodneotrzymanegopowołania.
ApostołpostanawiawięcudaćsięnajpierwdoRzymu(Rz1,13;15,22nn),a
stamtąddoHiszpanii,gdziejeszczeniktniegłosiłEwangelii(Rz15,21.24).
Zanimtojednakuczyni,pragniezapośrednictwemlistunawiązaćosobisty
kontaktzRzymianami.Zichpomocąbędziemułatwiejzrealizowaćzamiar
ewangelizacjizachodnichkrańcówImperium.ListdoRzymian,wodróżnieniu
odlistównapisanychpoprzednioprzezapostoła,zostałwięcnapisanydo
wspólnoty,którejPawełnieznałosobiście.

Wpływnadecyzjęnapisanialistumiałatakżewcześniejszapolemikaapostoła

zjegoprzeciwnikami,zawartawLiściedoGalatów,LiściedoFilipianiw
DrugimLiściedoKoryntian.Ludzieciwywodzilisięzkręgówżydowskichi
robiliwszystko,żebywzbudzićwśródsłuchaczyPawłanieufnośćdoniegoido
orędzia,któregłosił.Apostołprzedstawiawięcwliścierównieżobronę

głoszonejEwangelii.BardzowyraźniepodkreślawolnośćodPrawa,ukazując
zarazemprzywilejeIzraelaiświętośćPrawa.Czynitak,abyprzeciwnikom
wytrącićargumentyzręki.WLiściedoRzymianPawełwypowiadasięspokojnie
natesametematy,którewLiściedoGalatów,LiściedoFilipianiwDrugim
LiściedoKoryntianzostałyprzedstawionewniecogwałtownysposób.

Treśćiteologia

WstrukturzeListudoRzymianopróczwstępu(Rz1,1-15)izakończenia(Rz

15,14-16,27)wyróżnićmożnadwiezasadniczeczęści.Pierwsza,doktrynalna
(Rz1,16-11,36),sprowadzasiędoobszernegodowodzeniapostawionejw
wersecieRz1,16tezyozbawieniu,któreBógofiarujewJezusieChrystusietak
Żydom,jakipoganom.Drugaczęść(Rz12,1-15,13)zawierazachętyi
napomnieniadotycząceogółuwiernych(Rz12-13)orazbardziejszczegółowe
wskazaniadotyczącezachowańwramachchrześcijańskiejwspólnoty(Rz14-
15).Szczegółowypodziałniejestjużtakoczywistyzewzględunapojawiające
sięwtekściedygresje,którychcelemjestwyjaśnieniepojedynczychkwestiii
usunięcieewentualnychnieporozumień.Dygresjetedająsięstosunkowołatwo
rozpoznać,gdyżukładająsięwedługschematu:pytanie-odpowiedź(np.Rz3,9;
6,1;11,1).

WLiściedoRzymianPawełdzielicałąludzkośćnadwiegrupy:Żydówi

pogan.Jedniidrudzysądzili,żeusprawiedliwienieprzedBogiem,aw
konsekwencjizbawienie,znajdujesięwichzasięgu.Wrzeczywistościjednii
drudzypobłądzili.BłądŻydówpolegałnaprzekonaniu,żesamoposiadanie
PrawauwolniichodgniewuBoga.Pogan,szczególnieGreków,zgubiłich
zachwytnadwłasnąmądrością,którajednaknieszławparzezich
postępowaniem.Pawełstwierdza,żezarównodoŻydów,jakidopogan
przychodziChrystus,abywyzwolićichzzagubienia.WiarawEwangelię,którą
Onogłosił,jestocaleniemdlakażdego.Wiarasprawiarównież,żezniesione
zostająwcześniejszeróżniceipodziałymiędzyludźmiiwszyscyzyskują
równośćprzedBogiem.Wszyscywierzącymająwięctakisamudziałwłaskach
Bożychdającychzbawienie.

WprowadzeniedoListudoRzymian(P.K.)

ListzostałzredagowanypodkoniectrzeciejpodróżymisyjnejPawła,

najprawdopodobniejwKoryncie(por.16,23;1Kor1,14),gdzieApostoł
przebywałokołotrzechmiesięcy,przemierzywszyuprzedniocałąMacedonię
(Dz20,1–2).Otym,żepismozostałozredagowanewłaśniewKoryncie,
świadcząnastępującedane:1.ŻyczliwościRzymianpolecaApostołpobożną
niewiastę„diakonisęKościoławKenchrach”.Wiadomo,żeKenchrytoportowa
częśćKoryntu.Możliwe,żeFebejestwśródludzizawożącychlistPawłado
Rzymu.2.Pawełoświadcza,żewtrakciepisanialistudoRzymianznajdujesię
wdrodzedoJerozolimyzdaramidlawiernychtamtejszegoKościoła(Rz15,25).
Otóżz1Kor16,2i2Kor9,3–4wynika,żemiejscemswoistegomagazynowania
owychdarówbyłwłaśnieKorynt.3.PawełprzesyłaRzymianompozdrowienia
odniejakiegoErasta,zwanego„skarbnikiemmiasta”,iodKwartusa,„brata”.
ObydwajzdająsiębyćprzybokuApostoławmomencieredagowaniaListudo
Rzymian.Wiadomoskądinąd(2Tm4,20),żewłaśnieKoryntbyłmiejscem
zamieszkaniatychdwumężów.4.ApostołprzekazujeRzymianompozdrowienia
równieżodTymoteuszaiSozypatra(Rz16,21),wiadomozaśzDz20,4,żeci
dwajludzietowarzyszyliPawłowiwjegopodróżydoKoryntu.

ZredagowanieListudoRzymianmiałomiejsce–jaksięwydaje–podkoniec

pobytuPawławKoryncie,tzn.naprzełomielat57/58,prawdopodobnieprzed
świętemPaschy,gdyżzDz20,6wynika,żewkrótcepoopuszczeniuprzezPawła
KoryntuobchodzonoPaschę.

ORzymianach,odbiorcachlistuPawła,mamywBibliistosunkowomało

danych.Wiadomo,żedośćlicznabyławtymczasierzymskagminażydowska
(por.Dz2,10).ZakrojonenaszerokąskalęprześladowaniezaczasówNerona
świadczyotym,żedośćdużerównieżbyłoskupiskorzymskichchrześcijan.Nie
trzebadodawać,żechrześcijanierzymscyrekrutowalisięgłówniezpogan,ilist
manaceluprzedewszystkimumocnienietychchrześcijanwwierze(por.1,5–6;
1,13–15).Wśródnichbylirównieżjudeochrześcijanie.Donichnawiązują
wyraźnierozdziały14i15,takteżnależyinterpretowaćwypowiedziz16,17–18,
gdziesąwspominaniludziepostępującyzupełnietaksamojakprzeciwnicy
Pawła–niewątpliwieżydowscy–zFlp3,18–19.Dodaćjednaknależy,że
autentycznymchrześcijanomrzymskimgrozizestrony„żydujących”
niebezpieczeństwoznaczniemniejszeniżwspólnotomchrześcijańskimw
GalacjiczyJerozolimie.

Obokprzestrógskierowanychzarównodojudeochrześcijan,jakichrześcijan

nawróconychzpogaństwa,listzawierawstreszczeniucałąteologięPawła,ze

szczególnymuwydatnieniemwniejideisoteryjnych.Zdającsobiesprawęzroli,
jakąodgrywałRzymwówczesnymświecie,Pawełmanadzieję,żeprawdziwe
chrześcijaństwo,umocniwszysięwtymmieście,będziezeńpromieniowaćna
bliższąidalsząokolicę(1,8;16,19).

Próczsprawteoretyczno-dogmatycznychlistporuszarównieżzagadnienie

bardzopraktyczne:PawełwybierasięwdługąpodróżdoHiszpaniiipragnąc
zatrzymaćsiępodrodzenajakiśczaswRzymie(por.Dz19,21;Rz1,11–13;
15,23–24),chceznaleźćwtym–nieznanymmujeszcze–mieściejakiśpunkt
oparcia.Zewzględunabrakuprzednichkontaktówosobistychlistmacharakter
bardzooficjalny,nieosobisty;jestbardziejswoistymtraktatemdogmatycznym
niżlistemwpełnymznaczeniutegosłowa.

Rz1

Adres

Paweł,sługaChrystusaJezusa,zpowołaniaapostoł,

przeznaczonydogłoszeniaEwangeliiBożej,

1,1-8ZgodniezformularzemepistolograficznymswegoczasuPawełrozpoczynalistyadresem(imionaminadawcyiodbiorcówatakżepozdrowieniemwformieżyczenia),poktórym

następujepodziękowanieorazmodlitwa,nadajejednaktymformułomwłaściwysobiecharakterchrześcijański,aprzedewszystkimposzerzaje,wprowadzającwniemyślteologiczną,którazwykle
zapowiadagłównetematykażdegolistu.—Tutajsąnimi:darmowośćwybraniaBożego,rolawiarywusprawiedliwieniu,zbawienieprzezśmierćizmartwychwstanieChrystusa,harmoniaobydwu
Testamentów.

1,1Tytuł„apostoł”jestpochodzeniażydowskiegoiznaczy„posłany”(por.J13,16;2Kor8,23;Flp2,25).WNToznaczabądźdwunastuuczniówwybranychprzezChrystusa(Mt10,2;Dz

1,26;2,37;itd.;1Kor15,7;Ap21,14),abybyliJegoświadkami(Dz1,8+),bądź—wszerokimznaczeniu—głosicieliEwangelii(Rz16,7;1Kor12,28;Ef2,20;3,5;4,11).ChociażPawełnienależałdo
kolegiumDwunastu,tojednakjegowyjątkowycharyzmatposłannictwawzględempogan(Dz26,17;Rz11,13;1Kor9,2;Ga2,8;1Tm2,7)uczyniłgoapostołemChrystusa(Rz1,1;1Kor1,1;itd.),w
niczymnieustępującymDwunastu,ponieważ—takjakoni—(Dz10,41)widziałZmartwychwstałego(1Kor9,1)iodNiegootrzymał(Rz1,5;Ga1,16)misjębyciaJegoświadkiem(Dz.26,16).
Uznającsiebiezaostatniegozapostołów(1Kor15,9),podkreślajednoznacznie,żejestimrówny(1Kor9,5;Ga2,6-9)iżenieimzawdzięczaswojąEwangelię(Ga1,1.17.19).

Tekst1,1–7jestwstępemdoListudoRzymian,dośćspecyficznymzewzględunajegodoniosłośćtreściową.

Podobniejakwwieluinnychlistach,turównieżPawełnazywasiebiesługą.Wprzeciwieństwiedoświatapozabiblijnego,gdzieniewolnictwouchodziłozawszezastannajwyższego

poniżenia,wBiblii–jużwSeptuagincie–zaszczytnymmianemsługi(´oĹ»oÂ)jestokreślanykażdy,ktozachowujePrawo.Sługamisąteżnazywaniwielcymężowieizraelscypowołanidospecjalnych
zadań,jakprorocy,Mojżesz,Dawid.ZpostaciąszczególnegosługiBożegomamydoczynieniawKsiędzeIzajasza(zwł.42,1–53,13).PrzylekturzelistówPawłanależyotympamiętać,gdyżApostoł
nietylkouważaowegoSługęzatypMesjasza,lecztakże–przynajmniejkilkakrotnie–swojąwłasnądziałalnośćtraktujejakopewneprzedłużenieposłannictwaSługiJahwe.

WNTsługąBożymjestJezusChrystus,awszyscychrześcijaniesąsługamiBogalubJezusaChrystusa.NamianoszczególnychsługChrystusazasługująChrystusowiwysłannicy,czyli

Apostołowie.

PawełjestsługąChrystusaJezusanietylkowtymsensie,żeosobaJezusastanowitreśćcałejjegoposługi,lecztakżeidlatego,żezostałpowołanynaapostołaprzezJezusaChrystusa.

WzmiankaopowołaniuPawłastanowitualuzjęnietyledosamegonawrócenia,ileraczejdoapostolskiejinwestyturyPawła,choćzdrugiejstronywiadomo,żechronologiczniemomentpowołania
utożsamiasięznawróceniem.Aczkolwiektakniespodziewane,byłojednakowopowołanieprzedmiotemBożychzamiarówjużwtedy,kiedyPawełznajdowałsięjeszczewłonieswejmatki(Ga1,15).
DziękitemupowołaniuSzaweł,dawniejznanywszystkimokrutnyprześladowcachrześcijan,stałsięwybranymnarzędziemBożym(Dz9,15).Apostoł–tojakwiadomo,określeniefunkcji,anietytuł
osoby.ZewzględunaspecyfikęowejfunkcjizostałPawełprzeznaczony–lubmówiącdokładniej:„oddzielony”odresztyzwykłychludzi–dogłoszeniaEwangelii.PodobniebylioddzielaniwST
prorocy,kapłanilubinnispecjalniwysłannicyBoga(por.np.Kpł20,26).

Ewangelia,którąPawełmagłosić,jestBoża,ponieważBoskijestjejpoczątek;niejestdziełemtylkoludzkim.Bożąjestjednakidlatego,żecałajejtreśćdotyczysprawBożych,dokładniej,

Bożychplanówzbawienia.WtymsensiecałySTnawiązywałrównieżdoEwangelii.Zapowiadalijąprzedewszystkimstarotestamentowiprorocy,prekursorzyApostołówNT.

1,1.„Sługa(dosł.niewolnik)Chrystusa”.Niewolnikczłowiekawpływowegomiałwyższystatus,władzęiwolnośćniżzwyczajnywolnyobywatel.Niewolnicycesarzabylijednymiz

najbardziejwpływowychosóbwcałymcesarstwie,oczymchrześcijaniemieszkającywRzymiezpewnościąwiedzieli.WStarymTestamenciewszyscyprorocypocząwszyodMojżeszabyliogólnie
nazywani„sługami”lub„niewolnikami”Boga.

Paweł,którybyłkiedyśprzedstawicielemlubposłańcem(apostołem),którymiałlistyuwierzytelniająceodarcykapłana(Dz9,2),terazstałsięreprezentantemBoga.Idea„powołania”lub

„oddzielenia”nawiązujedoterminologiistarotestamentowejodnoszącejsiędoIzraelai,cojesttutajważniejsze,dojegoproroków.

którąBógprzedtemzapowiedziałprzezswoichprorokóww

Pismachświętych.

Pawełniejednokrotniedajewyrazprzekonaniu,żecałySTmacharaktermesjański.Mianemprorokówsątuokreślaninietylkoprorocywsensieścisłym,lecztakżeinniautorzynatchnieni

ST,czyniącyjakiekolwiekaluzjedoprzyszłejdziałalnościMesjasza.CałySTjestswoistąprehistoriąEwangelii.

[JesttoEwangelia]oJegoSynu–pochodzącymwedługciałaz

roduDawida,

1,2-3.Słowa,którePawełtutajwypowiada,silnieprzemawiałydożydowskichczytelników.Zwrot„przezswoichproroków”nawiązujedodoktrynyżydowskiejdotyczącejnatchnienia

StaregoTestamentuijegonajwyższegoautorytetu.Słowa„wedługciała”oznaczają,żeJezusbyłwsensiefizycznympotomkiemDawida.

austanowionymwedługDuchaŚwiętościpełnymmocySynem

Bożymprzezpowstaniezmartwych–oJezusieChrystusie,Panu
naszym.

1,4ustanowionym.Wulgata:„przeznaczonym”.
—przezpowstaniezmartwych.PawełzawszeodnosizmartwychwstanieChrystusadodziałaniaBoga(1Tes1,10;1Kor6,14;15,15;2Kor4,14;Ga1,1;Rz4,24;10,9;Dz2,24+;1P1,21),

któryprzeztoobjawiłswoją„moc”(2Kor13,4;Rz6,4;Flp3,10;Kol2,12;Ef1,19n;Hbr7,16).ToDuchŚwiętyprzywracaChrystusadożycia(Rz8,11)iwynosiGodochwalebnegostanu„Kyrios”
(Flp2,9-11+;Dz2,36+;Rz14,9),gdzieotrzymujeOnnowytytuł—mesjański—amianowiciewieczneimię„SynBoży”(Dz13,33;Hbr1,1-5;5,5).Por.Rz8,11+;9,5+.

3–4.

Wedługdośćpowszechnegoprzekonaniatewierszestanowiąfragmentprzedpawłowego,wczesnochrześcijańskiegowyznaniawiary.Tradycjarękopiśmienniczategotekstuzawiera

pewnerozbieżności.

Wcałympreskrypcie–czyliadresieListudoRzymian–ww.3b–4asąpewnymwtrętem.Jegopominięcienietylkożeniezakłócałobysensucałegopreskryptu,aleprzeciwnie–uczyniłoby

tentekstbardziejzrozumiałym,ajegoznaczenieowieleprzejrzystszym.Oprzedpawłowymcharakterzetegotekstusąprzekonaniegzegecinietylkoakatoliccy,lecztakżekatolicy.

Wydajesię,żebyłtosymbolwiary,którypozostawałzwiązanyzesprawowaniemliturgii.Pewnedane,jakichdostarczaobecnapostaćtekstu,przemawiajązatym,żePawełniewprowadził

godoswegolistumechanicznie,bezżadnychadaptacji,leczpoddałgopewnymmodyfikacjom.Taknp.niektórzyegzegecisądzą,żepochodzeniaPawłowegosąwyrażenia:wedługciała…według
DuchaŚwiętości.Określeniepełnymmocyzostało–zdanieminnychegzegetów–wprowadzoneprzezPawłapoto,bywyrazićideęukazaniaszczególnejmocySynaBożegowmomencieJego
zmartwychwstania.ZmartwychwstanieniebyłoanizapoczątkowaniemBoskiejegzystencjiJezusa–zarównoPaweł(5,10;8,29;1Kor1,9;8,6;15,28;2Kor1,19n;4,6),jakiwcześniejszatradycja(por.
np.tytułPanwDz2,36)suponujątęprawdę–aniszczególnymobjawieniemJegoBóstwa;byłopoprostumanifestacjąszczególnejmocySynaBożego.Funkcjatreściowacałegofragmentu3b–4aw
najbliższymkontekściejestnastępująca:wierszetemajązazadaniewyjaśnićsenssłowaEwangelii.JesttoEwangeliaoSynu,którywedługciałapochodziłzroduDawida,aprzezzmartwychwstanie
okazałmocSynaBożego.

1,4.„Duchświętości”totradycyjneżydowskieokreślenieDuchaŚwiętego,DuchaBożego.Wjednejzmodlitwtradycyjnieodmawianychwsynagodzeprzyszłezmartwychwstanieumarłych

stanowinajwyższywyrazmocyBożej.Wświeciestarożytnymzwrot„SynBoży”mógłbyćróżnierozumiany,poganommieszkającymwRzymieJezusmógłjawićsięjakorywalcezara.WStarym
TestamenciesłowotobyłostosowanewodniesieniudokrólewskiejliniiDawida,ostateczniewięcdoobiecanegokróla(zob.Rz1,3;por.2Sm7,14;Ps2,7;89,27).Pawełukazujetutaj
zmartwychwstanieJezusajakoukoronowanieGoprzezDuchanaMesjasza,atakżejakozapowiedźprzyszłegozmartwychwstaniaikrólestwaBożego.

PrzezNiegootrzymaliśmyłaskęiurządapostolski,abyku

chwaleJegoimieniapozyskiwaćwszystkichpogandlaposłuszeństwa
wierze.

1,5dlaposłuszeństwawierze.Niewątpliwiechodziwmniejszymstopniuoposłuszeństwoorędziuewangelicznemu,araczejoprzylgnięciedowiary.Por.Dz6,7;Rz6,16-17;10,16;15,18;

16,19.26;2Kor10,5-6;2Tes1,8;1P1,22;Hbr5,9;11,8.

PotejdygresjioEwangeliiwracaPawełdoosobyJezusa,któregouważazadawcęłaskiiurzęduapostolskiego.Posłannictwoapostolskienazywałaskąiurzędem.Łaskądlatego,żePaweł

niczymniezasłużyłsobienatakiewyróżnienie.Apostołpamiętaciągleotym–możeażdoprzesady–żebyłprzecieżprześladowcąChrystusa.Jeślistałsięteraznarzędziemwybranym(por.Dz9,15)–
toniewątpliwiejesttodowódwielkiejłaskiBożej.Możliwejednak,żePawełmatunamyśliwszystkieinnełaski,jakiesięwiązałyzpowołaniemgonaurządapostoła.Występującaprzytymliczba
mnoganiestanowichybaaluzjidotowarzyszyPawła,uczestniczącychwposłudzeapostolskiej.Łaska–tobyćmożenawiązaniedołaskinawrócenia,choćmożliweteż,żewyrażeniełaskaiurząd
apostolskistanowipewnącałość,mającąnaceluuwydatnieniedarmowościpowołaniaPawłanatenurząd(por.Ga1,15;Dz9,15;26,17).Celemjegocałegoapostolatujestpomnażaniechwałyimieniu
Chrystusowemu.Zakładatozbawieniecałegorodzajuludzkiego–Żydówipogan,choćwyraźniemówisięjedynieopoganach(por.Dz9,15–16).Wymagaćtobędziezestronyludziposłuszeństwa.Nie
mabowieminnejdrogidopełnego,autentycznegoaktuwiary.TerenemdziałalnościapostolskiejPawłasąregionyzamieszkałeprzezpogan.Pawełjestwięc,zwoliChrystusa,apostołempogan(11,13).

Wśródnichjesteścieiwy,powołani[przez]JezusaChrystusa.

Chrześcijanierzymscyrekrutująsięgłówniespośródpogan.DonichtoprzedewszystkimzwracasięApostoł,zgodniezwyznaczonymprzezsamegoChrystusazakresemjegoapostolskiej

misji.

WszystkichchrześcijannazywaPawełpowołanymi.Jesttopowołanierozumiane–rzeczjasna–niecoinaczejniżwspomnianeww.1powołaniePawła.Namocytegopowołaniaczłowiek,

akceptującBożąwolęiodpowiadającpozytywnienaBożewezwanie,stajesięwyznawcąChrystusa.RównocześniewszczególnysposóbjednoczysięzChrystusem,idlategoPawełpowie:Wszyscy
bowiemprzezwiaręjesteściesynamiBożymi–wChrystusieJezusie(Ga3,26).Owoposłuszeństwowierze–toaluzjadojednegoztrzechelementówaktuwiary.Nakażdyaktwiaryskładasiębowiem
harmonijnewspółdziałaniełaskiBożej,intelektuiwoliczłowieka.Jeślizabrakniektóregośztychczynników,niemożebyćmowyoprawdziwejwierze.Takwięcchoćbyczłowiekbyłobdarzony
największąłaską,choćbybyłprzekonanywewnętrznieosłusznościprzedstawianejmuprawdy,niezdobędziesięnaaktwiarytakdługo,jakdługoniezdeterminujeswojejwoli,jakdługoniezechce
wierzyć.Wszyscyludzie,poganieiŻydzi,sąwzywaniprzezChrystusadowiary.Motywpowołaniajestzawszetensam:zarównoposzczególniapostołowie,jakiwszyscyludziesąpowoływanidzięki
nieskończonejdobrociBoga.Niktniemożezasłużyćsobienałaskępowołania,namianopowołanegowpełnymtegosłowaznaczeniu.

1,5-6.StaryTestamentobiecywał,żeresztaspośródwszystkichnarodówzwrócisiękuBogu.ProrokIzajaszłączyłtęresztęzmisjąSługiPańskiego(Iz42,6;49,6;52,15).Ponieważwskład

KościoławRzymiewchodzilinajwyraźniejchrześcijaniepochodzeniażydowskiego,słowoprzetłumaczonetutajjako„poganie”lepiejoddawaćjako„narody”.Termintenbyłużywanyzarównow
znaczeniu„narodów”(zwyłączeniemIzraela)jaki„ludów”(łączniezIzraelem).WRzymie,mieszkaliprzedstawicielewszystkichkulturbasenuMorzaŚródziemnego.

DowszystkichprzezBogaumiłowanych,powołanychświętych,

którzymieszkająwRzymie:łaskawamipokójodBoga,Ojca
naszego,iPanaJezusaChrystusa!

Chrześcijaniesąteżnazwani:przezBogaumiłowanymi.JesttowyraźnenawiązaniedotypowoPawłowejnaukioodkupieniu,którewedługrozumieniaApostołajestdziełemmiłości.Bóg

zaśokazujenamswojąmiłość[właśnie]przezto,żeChrystusumarłzanas,gdyśmybylijeszczegrzesznikami(Rz5,8).Odchwiliwięc,kiedyChrystusspełniającmiłośćOjcaiwłasnąumarłzacały
rodzajludzki,wszyscyludziesłuszniesąnazywaniumiłowanymiprzezBoga.Święci–toalbojeszczejedno,oddzielniepojmowane,synonimiczneokreśleniechrześcijan,alboatrybutpowołania.
Jakkolwiekpojmowałobysięfunkcjętegoterminuwkonstrukcjicałegozdania,nieulegawątpliwości,żeświętośćjestnastępstwempowołania.

Świętymisąnazywanichrześcijanieniedlatego,jakobybyliwolniodwszelkiegogrzechu,lecz,żezostaliuświęceniłaskąchrztu.Sąnaczyniamiłaski,zczegoniewynikajednak,żenie

tkwiąwnichzłeskłonnościiżeimnigdynieulegają.Sąświętymi,bonależądonowegoIzraela,któryjestludemświętym,wybranymtak,jakbyłongiśświętyiwybranyIzraelhistoryczny.Będąc
świętymi–toznaczyuświęconymiłaskąchrztuświętego–powinnichrześcijanie,podobniejaknaródświętywST,uważaćsięzawyłączonychzewszystkiego,conieświęte,askładaniechwałyBogu
traktowaćjakoswojegłównezadanie.

Określenia:umiłowani,powołani,święciodnosząsię,rzeczjasna,nietylkodochrześcijannawróconychzpogaństwa,leczdowszystkichwyznawcówChrystusamieszkającychwRzymiei

gdziekolwieknaświecie.WymienionenazwynadajePawełwielokrotnienietylkorzymskimchrześcijanom.Taknp.wKol3,12czytamy:JakowięcwybrańcyBoży–święciiumiłowani–obleczciesię
wserdecznewspółczucie,dobroć,pokorę…(por.także1Tes1,4;2Tes2,13;Ap20,9).

AdresatomswoichlistównieżyczyApostoł–zarównowewstępie,jakiwzakończeniachlistów–jakichkolwiekdóbrmaterialnych(zwyjątkiemmożeFlp4,19).Najczęściejpragniedla

swoichduchowychpodopiecznychłaskiipokoju.PrzezłaskęrozumiećtunależywszelkąpomocBożą,życzeniepokojuzaśjestnawiązaniemdoowocówzbawienia,równieżnazywanegoprzezPawła
wprowadzeniemwielkiegopokoju:Zechciał…[Bóg]…przezNiegoznówpojednaćwszystkozesobą:przezNiego–ito,conaziemi,ito,cowniebiosach,wprowadziwszypokójprzezkrewJegokrzyża
(Kol1,19n).

Pokójzaś–toteżdarBoży,dziękiktóremuzmieniasięradykalniesytuacjastworzonaprzezpierwszygrzech.JejwyrazembyłoskłóceniecałejludzkościzBogiem,poszczególnychludzi

międzysobąorazrozdarciewewnętrzneczłowieka(Rz7,9–23).DawcąłaskiipokojujestzarównoBógOjciec,jakiPanJezusChrystus.OjcostwoBogajesttuzaakcentowaneszczególniemocno.
Obdarowywaniewszelkimidobrodziejstwamiwiążesiębowiemnierozłączniezpojęciemojcostwa.AleSynjestdawcąłaskiipokojuwtakimsamymstopniucoiOjciec.

1,7.Słowo„święci”(lub„ci,którzyzostalioddzieleni”)nawiązujedostarotestamentalnegoobrazuIzraelaoddzielonegowyłączniedlaBoga.PodobniejaksamPaweł(zob.komentarzdoRz

1,1),onirównieżzostali„powołani”(Rz1,6-7).Pawełzwracasiędonichjakdowspółuczestnikówtejsamejmisji,niezaśjakdoludziniżejodniegopostawionych.

Tradycyjnegreckiepowitaniebrzmiałochairein(„pozdrowienia”-Jk1,1)-byłotosłowospokrewnionezwyrazem„łaska”(charis).Żydzipozdrawialisięsłowem„pokój”.Żydowskielisty

rozpoczynałysięzwyklesłowami„łaskaipokój”.Pawełprzejmujetotradycyjnepozdrowienie,którezawierażyczeniepomyślności,czyniączeńchrześcijańskąmodlitwę:„ŁaskawamipokójodBoga,
Ojcanaszego,iPanaJezusaChrystusa”.(Natemat„modlitwyzawierającejżyczenie”,zob.komentarzdo1Tes3,11).UmieszczenieJezusanarównizBogiemOjcemjakoźródłałaskiipokoju
wywyższaGoponadzwyczajnychludzi.Żadenczłowiekniemiałtakiejpozycjiwinnychnurtachjudaizmu.Słowo„Ojciec”byłotytułemBożymtakżewjudaizmie(zwykleokreślanoGomianem„nasz
Ojciec”).

1,1-7.Wstęp.Zgodniezobowiązującymzwyczajem,listyrozpoczynałysięodpodaniaimienianadawcy,wyliczeniajegotytułów(jeślibyłotokonieczne),następniewskazaniaadresatai

wstępnegopozdrowienia.Naprzykład:„Paweł...doKościoław...pozdrawiam”.Listy,którychcelembyłoprzekonanieadresata,orazmowyczęstozaczynałysięodwykazaniawiarygodnościautoralub
mówcy,coGrecyokreślalimianemethos.Takiwstępniemiałdowieśćsłusznościstanowiskamówcy,leczspowodować,bysłuchaczezszacunkiemprzyjęlijegosłowa.

Modlitwaizapowiedźprzybycia

NasamympoczątkuskładamdziękiBogumojemuprzezJezusa

Chrystusazawaswszystkich,ponieważowierzewaszejmówisiępo
całymświecie.

PrawiekażdylistPawłazaczynasięikończysłowamimodlitwy.Jesttozzasadymodlitwadziękczynna–szczegółniebezznaczeniaidlanaszejpostawynamodlitwie.Godneuwagijest

równieżto,żeprzedmiotemowejmodlitwy–nawetdziękczynnej–niejestPawełsam,leczjegoduchowipodopieczni.WżyciuzaśtychludzizanajważniejszeuważaApostołsprawyzwiązaneze
zbawieniemwiecznym.Nictedydziwnego,żedziękujeBoguzawszystkichchrześcijanrzymskich,mającnauwadzeprzedewszystkimichwiarę,zyskującąsobiezresztącorazwiększyrozgłosw
ówczesnymświecie,któregozakres–pocałymświecie–maturzeczjasnasenshiperboliczny(por.także1Tes1,8;Kol1,23).Takwięcowawiarajużwydajeapostolskieowoce.

DziękczynienieskładasięBogu,leczzapośrednictwemJezusaChrystusa:JezusjestbowiempośrednikiemmiędzyBogiemaludźminietylkowdzielesprowadzenianacałyświat

zbawienia,lecztakżewprzekazywaniuBogupróśbidziękczynienia.

1,8.„WszystkiedrogiprowadządoRzymu”.DziękipołączeniomkomunikacyjnymRzymuzcałymcesarstwem,chrześcijaniemieszkającywróżnychczęściachświatawiedzieliowierze

chrześcijanżyjącychwstolicy.

Bógbowiem,któremusłużęw[głębi]megoducha,głosząc

EwangelięJegoSyna,jestmiświadkiem,jaknieustanniewas
wspominam,

1,9któremusłużęw[głębi]megoducha.Dosł.:„któremuoddajękultwmoimduchu”.AktemkultuoddawanegoBogujestposługaapostolska(por.15,16),podobniejakcałeżycie

chrześcijańskieożywionemiłościąbliźniego(12,1;Flp2,17+;3,3;4,18;Dz13,2;2Tm1,3;4,6;Hbr9,14;12,28;13,15;1P2,5)

—„Duch”(pneuma)oznaczauPawłaniekiedywyższączęśćczłowieka(Rz1,9;8,16;1Kor2,11;16,18;2Kor2,13;7,13;Ga6,18;Flp4,23;Flm25;2Tm4,22;por.Mt5,3;27,50;Mk2,8;

8,12;Łk1,47.80;8,55;23,46;J4,23n;11,33;13,21;19,30;Dz7,59;17,16;18,25;19,21),którasięróżniodczęściniższej,czyliod„ciała”wsensiesarx(1Kor5,5;2Kor7,1;Kol2,5;por.Mt26,41p;1
P4,6;Rz7,5)iod„ciała”wsensiesoma(wj.pol.nieistniejewodniesieniudotegorzeczownikarozróżnienie:grec.sarx(łac.caro)igrec.soma(łac.corpus))(1Kor5,3n;7,34;por.Jk2,26;Rz7,24),
zob.psyche(1Tes5,23+;por.Hbr4,12;Jud19),iktórawpewnymzakresieodpowiadanous(Rz7,25+;Ef4,23).Por.analogiczneznaczeniepneumajako„dyspozycjiduchowej”(1Kor4,21;2Kor
12,18;Ga6,1;Flp1,27).Używającraczejtegoterminuniżnousfilozofiigrec,tradycjabiblijna(por.Rdz6,17+;Iz11,2+)pozwalazrozumiećgłębokąodpowiedniośćmiędzyduchemczłowiekaa
DuchemBoga,którygowzbudzaikierujenim(Rdz5,5+;Dz1,8+).Jestonatakbliska,żewodniesieniudowielutekstówspośródtuprzytoczonychiwieluinnych(por.Rz12,11;2Kor6,6;Ef4,3.23;
6,18;Flp3,3wariant;Kol1,8;Jud19;itd.)trudnopowiedzieć,ojakiegoduchachodzi:naturalnegoczynadprzyrodzonego,przynależnegoosobieczyudzielanego.

1,9.Współczesnymodpowiednikiemfrazy„w[głębi]megoducha”byłoby„zgłębiserca”,„całymsercem”.PowszechnąpraktykąbyłopowoływanienaświadkaTego,któryznałludzkie

serce-Boga-Pawełunikajednakformułyprzysięgi,podobnejdowymienionychwMt5,33-37(przysięganianacoś).Częstopowtarzanamodlitwabyłaczasamiokreślanamianem„pamiętania”,
„przypominania”lub„wspominania”okimśBogu.

proszącwewszystkichmodlitwachmoich,bykiedyśwreszcie

zawoląBożąnadarzyłamisiędogodnasposobnośćprzybyciadowas.

9–10.

Zgodniezdeklaracjąnasamympoczątkulistu–Paweł,sługaChrystusaJezusa(1,1)–ApostołprzedstawiaterazswojąpracęjakoposługiwanieBoguwgłębiducha.Toostatnie

określeniewyrażanietylemożeideępełnegozaangażowaniawgłoszeniuEwangelii–bonatymostateczniepolegaowaposługa–ilemożeraczejświadczyoprzekonaniuApostoła,żeto,coczyni,jest
swoistymskładaniemBoguduchowegokultu.Tymduchowymcharakteremróżnisięjegoposługaodurzędowanianp.kapłanówstarotestamentowych.Przedmiotem,treściącałejEwangeliigłoszonej
przezPawłajestJezus,SynBoży.KiedyindziejzaśpowieApostoł,żewogóleniegłosiniczegoinnego,tylkoChrystusaukrzyżowanego(1Kor1,23).

ApostolskimtrudomPawłatowarzyszyoddłuższegoczasupragnienieudaniasiędoRzymuwcelunawiązaniabliższegokontaktuzwiernymitamtejszegoKościoła.
1,10.PobożniŻydzimodlilisięcodziennieprzezkilkagodzin.WieluczyniłotowporzeskładaniaporannychiwieczornychofiarwŚwiątyni.Natematzwrotu„zawoląBożą”lub„jeśliBóg

zechce”,zob.komentarzdoDz18,20;natematPawłowychplanówpodróżydoRzymu,zob.Dz19,21(następnerozdziałyDziejówApostolskichopisują,wjakisposóbostateczniesiętamznalazł).

Gorącobowiempragnęwaszobaczyć,abyużyczyćwamnieco

daruduchowegodlawaszegoumocnienia,

tojestabyśmysięuwas

nawzajempokrzepiliwspólnąwiarą–wasząimoją.

11–12.

OwobezpośrednieskontaktowaniesięzRzymianamimadwiesprawynawzględzie.ZjednejstronyPawełchcepodnieśćnieconaduchu,pokrzepićchrześcijanrzymskich,zdrugiej

zaśsampragnienabraćpewnejotuchy,przypatrującsięzbliskatakpozytywniejużocenionejwierzeRzymian.Apostołjestprzekonany,żeniezwykłość,świeżośćwiaryRzymianprzyczynisiędo
ożywieniaiumocnieniajegowłasnej,apostolskiejwiary.

1,11-12.Pełnetęsknotyoczekiwanienaspotkanieprzyjacielabyłotradycyjnymtematem,któryporuszanowstarożytnychlistach.Posługiwanosięnim,bywzbudzićpoczucieczyjejś

obecności,gdynadawcaiodbiorcalistubyliodsiebieoddaleni.

Niechcęteż,byścieniewiedzieli,bracia,żewielerazymiałem

zamiarprzybyćdowas–aleażdotąddoznawałemprzeszkód–aby

zebraćniecoowocutakżewśródwas,podobniejakwśródinnych
pogan.

13.

Zależymuteżnatym,byRzymianiewiedzieli(por.podobnesformułowania:Rz11,25;1Tes4,13;1Kor10,1;2Kor1,8)ojegopragnieniudotarciadostolicyówczesnegoimperium

rzymskiego.DecyzjaudaniasiędoRzymuzapadałajużwielokrotnie,leczżadnaznichniemogłabyćurzeczywistnionawskutek–najprawdopodobniej–nawałupracyapostolskiej(por.Rz15,22).
PomijającjużobopólnepokrzepieniewynikającezkontaktuzRzymianami,PawełzawszeliczyłnazebraniepewnychplonówduchowychwśródmieszkańcówRzymu.Zgodnieztym,cobardzo
dokładniewyłożyw1Kor3,6nn,itudajewyrazprzekonaniu,żezasiewudokonujeChrystus.Apostołowiejedyniezbierająplony.

1,13.Zwrotytakiejak„umiłowani”lub„braciaisiostry”częstopojawiałysięwstarożytnychlistach.Natemat„pogan”,zob.komentarzdoRz1,5-6,chociażwefragmencieRz1,13-15

należyzwrócićuwagęnaszczególnePawłowepowołaniedoewangelizacjipogan(Rz11,13).Antycznemiastamiałycharakterkosmopolityczny,jednakzawieszenierejsówmorskichwporzezimowej,
potrzebyinnychKościołówikosztypodróżymogłyodwlecprzybycieapostoła.

JestemprzecieżdłużnikiemtakGreków,jakibarbarzyńców,tak

uczonych,jakiniewykształconych.

1,14„Grecy”wprzeciwieństwiedookreślenia„barbarzyńcy”oznaczałowszystkichludzi„kulturalnych”,łączniezRzymianami(którzyprzyjęlikulturęgrec.),awprzeciwieństwiedo

określenia„Żydzi”oznaczałowszystkichpogan(1,16;2,9-10;3,9;10,12;1Kor1,22-24;itd.).

Przeto,codomnie,gotówjestemgłosićEwangelięiwam,

mieszkańcomRzymu.

1,15Innemożliwetłumaczenie:„stądmojatroska,bywamgłosićEwangelię,takżewam,mieszkańcomRzymu”.

14–15.

WedługterminologiihellenistycznejcałaludzkośćdzieliłasięnaGreków,czyliludzicywilizowanych–donichzaliczanotakżeRzymian,ponieważprzyswoilisobiekulturęgrecką–

i„barbarzyńców”.Określenia„uczenii„niewykształceni”–tosynonimyGrekówibarbarzyńców.Inaczejprzedstawiałsiętenpodziałwszystkichludziwnomenklaturzeżydowskiej.Tuświatdzielisię
napoganiŻydów.Pawełczujesiędłużnikiempogan,ponieważzwoliChrystusawłaśnieimmagłosićDobrąNowinę.Zaciągnąłtendługwmomencieswojejinwestyturyapostolskiejispłacigo
dopierowtedy,kiedycałyświatpogańskidowiesięoChrystusie.WprzekonaniuPawłaRzymstanowinajznakomitszącząstkępogańskiegoświata.Apostołwiejednak,żeniekiedyBógmiewałcodo
niegoinneplany(por.np.Dz16,6–7).Dlategomówitujedynieoswojejludzkiejgotowości:Codomnie,gotówjestem.

1,14-15.Grecyuważaliwszystkieinnenarodyza„barbarzyńców”.Zwykleteżmielisamychsiebiezamądrych,innychzaśzagłupców.NiektórzywykształceniŻydzizaliczalisiebiedo

Greków,leczGrecyuważaliichmimowszystkozabarbarzyńców.Pawełwprowadziżydowskipodziałludzkościww.16,tutajjednakposługujesiępodziałemgreckim.Wobydwuprzypadkachz
naciskiemstwierdza,żeBógjestBogiemdlawszystkichludzi,niezależnieodrasyinarodowości.

KONIECZNOŚĆUSPRAWIEDLIWIENIADLA

POGANIŻYDÓW

Zapowiedźgłównegotematu

BojaniewstydzęsięEwangelii,jestbowiemonamocąBożąku

zbawieniudlakażdegowierzącego,najpierwdlaŻyda,potemdla
Greka.

1,16kuzbawieniudlakażdegowierzącego.Wiarajestaktem,przezktóryczłowiekoddajesięBogujakoprawdzieidobru,jakojedynemuźródłuzbawienia.OpierasięonanaJego

prawdziwościiwiernościobietnicom(Rz3,3n;1Tes5,24;2Tm2,13;Hbr10,23;11,11)oraznaJegomocyichwypełnienia(Rz4,17-21;Hbr11,19).PodługimprzygotowaniuwST(Hbr11)Bóg
przemówiłprzezswegoSyna(Hbr1,1),czyniącGoodtejchwilitym,komunależywierzyć(por.Mt8,10+;J3,11+),apoNim—„kerygmatowi”(Rz10,8-17;1Kor1,21;15,11.14;por.Dz2,22+)
Ewangelii(Rz1,16;1Kor15,1-2;Flp1,27;Ef1,13),głoszonejprzezApostołów(Rz1,5;1Kor3,5;por.J17,20),żeBógwskrzesiłJezusazmartwychiustanowiłGoPanem—„Kyrios”(Rz4,24n;
10,9;Dz17,31;1P1,21;por.1Kor15,14.17),oferującprzezeńżyciewszystkimwierzącymwNiego(Rz6,8-11;2Kor4,13n;Ef1,19n;Kol2,12;1Tes4,14).WiarawimięJezus(Rz3,26;10,13;por.J
1,12;Dz3,16;1J3,23),Chrystus(Ga2,16;por.Dz24,24;1J5,1),Pan(Rz10,9;1Kor12,3;Flp2,11;por.Dz16,31)iSynBoży(Ga2,20;por.J20,31;1J5,5;Dz8,37;9,20)tymsposobemjest
warunkiemkoniecznymdozbawienia(Rz10,9-13;1Kor1,21;Ga3,22;por.Iz7,9+;Dz4,12;16,31;Hbr11,6;J3,15-18).Wiaratonieczysteprzylgnięcieintelektualne,leczzaufanie,posłuszeństwo
(Rz1,5;6,17;10,16;16,26;por.Dz6,7)prawdzieżycia(2Tes2,12n),którawciągacałejestestwoczłowiekawzjednoczeniezChrystusem(2Kor13,5;Ga2,16.20;Ef3,17)idajemuDucha(Ga
3,2.5.14;por.J7,38n;Dz11,16-17)synówBoga(Ga3,26;por.J1,12).Wiara,licząctylkonaBoga,wykluczawszelkąsamowystarczalność(Rz3,27;Ef2,9)iprzeciwstawiasięporządkowiPrawa(Rz
7,7+)orazjegopróżnemuszukaniu(Rz10,3;Flp3,9)sprawiedliwościzasłużonejprzezspełnianieuczynków(Rz3,20.28;9,31n;Ga2,16;3,11n):prawdziwąsprawiedliwością,którądajetylkowiara,
jestzbawczasprawiedliwośćBoga(Rztutaj;3,21-26),otrzymywanadarmowojakodar(Rz3,24;4,16;5,17;Ef2,8;por.Dz15,11).WtensposóbwiarałączysięzobietnicądanąAbrahamowi(Rz4;Ga
3,6-18)iotwierazbawieniedlawszystkich,takżedlapogan(Rz1,5.16;3,29n;9,30;10,lln16,26;Ga3,8).Prowadzionadochrztu,któryjejtowarzyszy(Rz6,4+),wyrażasięwotwartymgłoszeniu(Rz
10,10;1Tm6,12)iowocujemiłościąbliźniego(Ga5,6;por.Jk2,14+).Jeszczeniewpełniodkryta(2Kor5,7;Hbr11,1;por.J20,29)iożywionanadzieją(Rz5,2+),musiwzrastać(2Kor10,15;1Tes
3,10;2Tes1,3)pośródzmagańicierpienia(Flp1,29;Ef6,16;1Tes3,2-8;2Tes1,4;Hbr12,2;1P5,9)wstałości(1Kor16,13;Kol1,23;2,5.7)iwwierności(2Tm4,7;por.1,14;1Tm6,20)ażdodnia
wizjiispełnieniasię(1Kor13,12;por.1J3,2).

—najpierwdlaŻyda.Żydzisąpierwsiwhistorycznejekonomiizbawienia,itozarównodlaswojejchwały,jakidlapotępienia,ponieważ„zbawieniebierzepoczątekodŻydów”(J4,22).

Por.Rz2,9-10;Mt10,5n;15,24;Mk7,27;Dz13,5+.

16.

Pawełwiedobrze,żeEwangeliawswejtreścijestdlapogangłupstwem,podwzględemformy–wyrazemprostactwa(por.1Kor1,23).MimotoniewstydzisięgłoszeniaEwangelii.

OznajmiatomieszkańcomRzymu,miastauchodzącegozacentrumkulturyiwszystkiego,conajbardziejwzniosłewówczesnymimperium.ApostołpójdziezEwangeliądomożnychimądrychtego
świata,niezapominającrzeczjasnaomaluczkichiprostaczkach.

Drugaczęśćw.16zawieranietylkomyślprzewodniącałegolistu,atymsamymcałejsoteriologiiPawła,lecztakżedefinicjęEwangelii.JestonamocąBożąkuzbawieniudlakażdego

wierzącego,najpierwdlaŻyda,potemdlaGreka.Wspomnianywtejdefinicjiterminzbawienieobejmujewsposóbsyntetycznywszystkieaspektyzbawczegodzieła,awięcitakie,jaknp.:odnowienie,
odrodzenie,otrzymywaniedarówDuchaŚwiętego(Tt3,5–7),ożywienieizmartwychwskrzeszenie,zasiadaniepoprawicyOjca(Ef2,5–8),wybawienieludziodprzyszłegogniewu(Rz5,9–10).

WtejdefinicjiEwangeliiprzedewszystkimjednakdochodzidogłosuuniwersalizmdokonanegoprzezChrystusadziełazbawienia:zbawieniejestprzeznaczonedlawszystkich,nietylkodla

Żydów,lecztakżedlaGreków.JednakżenapierwszymmiejscusąwspomnianiŻydzi,gdyżonitowłaśniebylinietylkowyznawcamiBogaJedynego,lecztakżespadkobiercamiszczególnych
przywilejówBożych(por.Dz13,46;Rz3,1n.29;9,4–6).OwousytuowanieŻydównapierwszymmiejscuzasługujenaszczególnąuwagęwpismachPawła,któryjakwiadomo,bardzozdecydowanie–
zwłaszczawLiściedoRzymian–korygujefałszyweprzekonanieŻydówcodorzekomegoprzysługiwaniaimusprawiedliwieniaztytułuichpochodzeniaodAbrahama.

Wszyscyjednak,zarównoŻydzijakGrecy,musząuwierzyćwskutecznośćzbawcząEwangelii,cooznacza,żemusząakceptowaćBożeplanyzbawienia,żemusząuznaćautorytetBoga,a

tymsamymwyznaćswojąwłasnąludzkąniewystarczalnośćwsprawachzbawieniawiecznego.

1,16.Wydajesię,żeww.16-17stanowiąpropositio(przedstawienietezy),którejprawdziwośćapostołbędziesięstarałdalejwykazać.Pawełpodkreśla,żedobranowinaprzeznaczonajest

dlawszystkichludów(zob.analizęsytuacjizawartąwewprowadzeniudoListudoRzymian).JeśliEwangeliajestprzeznaczonazarównodlaŻydów,jakiGreków(Grecyznanibyliznajwiększej
wrogościwstosunkudoŻydów),tojestteżprzeznaczonadlawszystkichinnychnarodów,któreznajdująsięniejakopomiędzytymidwomabiegunami.

WniejbowiemobjawiasięsprawiedliwośćBoża,któraod

wiarywychodziikuwierzeprowadzi,jakjestnapisane:a
sprawiedliwyżyćbędziedziękiwierze.

1,17sprawiedliwośćBoża.Niechodziosprawiedliwość„rozdzielczą”,któranagradzaczyny,leczozbawcząsprawiedliwość(por.Iz56,1)Boga(por.3,26),dopełniającegoswojejobietnicy

zbawieniaprzezłaskę(4,25+).

—odwiarywychodziikuwierzeprowadzi.Towyrażenieoznacza—jaksięzdaje—iżwiarajestkoniecznymijedynymwarunkiemtegoobjawienia.

17.

EwangeliajestteżnazwanamanifestacjąsprawiedliwościBożej.SprawiedliwośćtawkontekściepozostałychwypowiedziPawłaniejesttylkodaremotrzymanymodBogaiposiadanym

przezczłowieka.JestonawpierwszymrzędzieatrybutemBoga,prostymprzeciwstawieniemgniewuBożego(por.jużPs85[84],4–6).Niejestteżtzw.iustitiavindicativa,opozycjąmiłosierdziaczy
miłości,leczprzeciwnie–przynajmniejwwielukontekstach–synonimemdobrociBożej,pełnąmiłosierdziawoląBożą,przymiotemBoga,okazującegowiernośćdanymrazobietnicom.

Dośćtrudnydozinterpretowaniazwrotodwiarywychodziikuwierzeprowadzizdajesięwyrażaćprzedewszystkimideęnastępującą:DokonującdziełausprawiedliwieniaBógzpewnością

niebierzepoduwagęuczynkówPrawa,leczuwzględniajedyniewiaręludzi.Wiarajestpoczątkiemcałegousprawiedliwienia,celem,doktóregozmierzajązbawczeczynyChrystusa.Wgranicachwiary
zamykasięcałareligia,całeżycieczłowiekazmierzającegodoBoga.Wypadajednakzaznaczyć,żewedługinnych,równieżdośćrozpowszechnionychinterpretacji,słowaodwiary…kuwierze
zawierająaluzjędodwuetapówekonomiizbawienia,staro-inowotestamentowego,obydwuopartychnawierze,choćmożeniewtakimsamymstopniu.Jeszczeinnisądzą,żechodzituoideęciągłego
wzrastaniawwierze,oswoistydynamizmżyciareligijnego.CytatzprorokaHabakukamożnarozumiećdwojako:albochodzituomyśl,żeczłowiekusprawiedliwionyżyjewiarą,czyliniewedługciała,
niepolegającjedynienanaturalnychsiłach,albojesttostwierdzenie–cozdajesiębardziejharmonizowaćzkontekstemnajbliższym–żeczłowiekusprawiedliwionyprzezwiaręjestniejakowyjęty
spodprawaśmierciduchowej.Ubocznieprzytejostatniejinterpretacjidochodzidogłosutakżemyślprzewodniacałegolistu:„usprawiedliwieniedziękiwierze”.

1,17.WStarymTestamencie(iwZwojachznadMorzaMartwego)„sprawiedliwośćBoża”jesttymaspektemJegoBoskiejnatury,woparciuoktórybroniOnswójludiokazujewobec

niegoprawdziwąwierność.WtensposóbPawełnawiązujewprostdo„usprawiedliwienia”lubdouwolnieniaodzarzutówiuniewinnienia.(Wniektórychprzekładachtosamogreckiesłowooddajesię
razjako„sprawiedliwość”,innymrazemjako„usprawiedliwienie”.)

HebrajskaigreckawersjaHa2,4różnisięjednymzaimkiem,któryPawełtutajpomija(bowiemtenspornyszczegółniemaitakwiększegoznaczeniadlajegoargumentacji).Wkontekście

KsięgiHabakukasprawiedliwymisąci,którzyostanąsięnasądzie,ponieważposiadająwiarę(tj.sąwierniBogu).(WBibliizbawczawiaranieoznaczabiernejzgody,leczaktywneoparciecałego
ludzkiegożycianasłowachBoga.Byłatopewność,którawywieraławpływnażycieczłowieka;por.Rz1,5).Pawełodnositentekstdoludzi,którzyzaufaliChrystusowiiwtensposóbzostaliocaleni
przedostatecznympotępieniem.WspółcześniPawłazapewnezrozumielitoodniesienie,gdyżpodobnieodczytywanoHa2,4wZwojachznadMorzaMartwego.

1,8-17.DziękczynieniePawła.Jeśliprześledzimyuważniewszystkiesłowa„ponieważ”(lubinnewyrazywskazująceprzyczynę),dojdziemydowniosku,żecałytenrozdziałstanowijeden

wąteklogiczny.Podobniejakmodlitwy,równieżdziękczynieniabyłytypowymelementemwprowadzeniaantycznychlistów.Jestwymowne,jeśliPawełelementtenpomija(np.wLiściedoGalatów).

Usprawiedliwieniapotrzebująpoganie

AlbowiemgniewBożyobjawiasięzniebanawszelką

bezbożnośćinieprawośćtychludzi,którzyprzeznieprawość
nakładająprawdziepęta.

1,18PotemaciesprawiedliwościBożej,objawionejwEwangelii(1,16-17),którypowróciw3,21n,następujetematantytetyczny:pozaEwangeliąmamiejscetylko„gniewBoży”,ito

zarównowodniesieniudoświatapogańskiego(1,18-32),jakidożydowskiego(2,1—3,20).Tengniewobjawiasięprzedewszystkimwsamymspotęgowaniusięgrzechów,awybuchnienasądzie
ostatecznym(2,6+;Mt3,7+).

1,18—3,20JużwSTgniewBoga(Lb11,1+)byłprzeciwstawianyJegosprawiedliwości(Mi7,9;Ps85,5-12).Takżetutajówgniewjestjeszczeprzedstawionyjakowywołanyprzezgrzech

(2,5-8;4,15;9,22+;Ef5,6;Kol3,6;por.1Tes2,16;J3,36),amianowiciewtensposób,żeChrystuswybawiaodtegogniewuludzi,którzywNiegowierząiktórychBógusprawiedliwia(5,9;por.1Tes
1,10;5,9).

18.

Chcącwykazać,żeEwangeliajestmocąBożązapewniającąkażdemuczłowiekowizbawienie,stwierdzaPawełnawstępie,żesprawiedliwość,dziękiktórejczłowiekprawdziwieżyje,

objawiasiętylkowEwangelii.PozaEwangeliąjestmiejscejedynienagniew,naktóryzasługujątakpoganie(1,18–32),jakiŻydzi(2,1–3,20).

MianemgniewuBożegookreślaPawełdziałanieBogapotępiającegogrzech(Rz2,5;por.3,5;12,19).Niekiedytakrównieżnazywadyspozycję,nastawienieBogadotego,cosprzecznez

Jegowolą.GniewBogajestkonsekwencjąmiłości,jakąStwórcadarzystworzenie,doznającwzamianzatolekceważeniaiwzgardy.Wsumie–jesttoantropomorfizmwyrażającyideęabsolutnejBożej
dezaprobatydlawszelkiegogrzechu.Wsposóbnajpełniejszygrzechzostaniepotępionywchwilisąduostatecznego,alejużterazgniewBożyprzejawiasiępoprostuwprzyzwoleniunato,żecoraz
liczniejszesągrzechy,którychskutkidotkliwieraniąludzi.PonieważniebojestmiejscemzamieszkaniaBoga,wszelkieJegodziałanieprzychodziznieba.Jahwespoglądazniebanasynówludzkich
badając,czyjestwśródnichrozumny,któryszukałbyBoga(Ps14[13],2).PrzedmiotemgniewuBożegojestprzedewszystkimgodnanajostrzejszegopotępieniapostawapogan.Spośródichgrzechów
wymieniaPawełnapoczątkubezbożnośćinieprawość.Sątowykroczenianietyleprzeciwkoludziom,ileprzeciwBogu.Bezbożnośćjestprostymprzeciwieństwempobożności,buntemprzeciwBogu,
odmawianiemMuczcinależnej.Nieprawośćzaś–toprzedewszystkimzaprzeczeniesprawiedliwościbędącejsynonimemprzymiotówBoga;totakżenierespektowanieprawBożych,nieoddawanie
Bogutego,coMusięnależy.Opierającsweżycienabezbożnościinieprawościtymsamympoganienakładająprawdziepęta.Niepozwalająjejdojśćdogłosu,wskutekczegoprawdaBożaniestanowi
regułyichżycia,leczprzeciwnie–trwająoniwobłudzieizakłamaniu.

1,18.„Niebo”byłopośrednimokreśleniemBogaużywanymprzezŻydów,całazaśfrazajesttypowymżydowskimsposobempowiedzenia:„Bógjestrozgniewany”.(Pawełposługujesię

słowem„ujawniasię”,bystworzyćparalelędow.17.)Prawda,którejnakładająpętaludzienieprawi,jestprawdąotym,kimBógjest-wrzeczywistości(Rz1,19-20).Grzesznicyjąwypaczająswoim
bałwochwalstwem(Rz1,23).

Tobowiem,cooBogumożnapoznać,jawnejestwśródnich,

gdyżBógimtoujawnił.

19.

Pawełwyjaśniazkolei,naczympolegałoowonakładaniepętprawdzie.Poganie,choćmieliwszystkiedanepotemu,byuznaćistnienieBoga,tojednakniechcielitegouczynić.Jestto

jużprawieklasyczna,bowielerazynapotykanatakżewST(Mdr13–14)iwliteraturzeapokryficznej(por.Baruchsyr.54,18;Test.Neft.3,3n;ListPs.-Aryst.132)argumentacja,mającanaceluukazanie
wcałejrozciągłościwinyciążącejnapoganachzaichniedowiarstwo.Nawetgdybykorzystalizwłasnychprzyrodzonychmożliwościpoznawczych,moglibyzrozumieć,poznaćwBogutowszystko,co
jestdlaczłowiekamożliwedopoznaniaikoniecznedouznaniaistnieniaBoga.Wyrażeniejawnejestwśródnichmożnateżzrozumiećwsposóbnastępujący:wświadomości,wsercukażdegoczłowieka
istniejąwrodzonemożliwościpoznaniaBoga.ZtymimożliwościamipowołałBógczłowiekadoistnienia.WtensposóbBógujawniłsiebiesamegokażdemuczłowiekowi.

AlbowiemodstworzeniaświataniewidzialneJegoprzymioty–

wiekuistaJegopotęgaorazbóstwo–stająsięwidzialnedlaumysłu
przezJegodzieła,takżeniemogąsię[oni]wymówićodwiny,

20.

Aoto,wjakisposóbpowinnybyćwykorzystanetenaturalnemożliwościczłowieka,abyBógmógłbyćprzezeńpoznany.OBoguświadcząwszystkieJegostworzenia.BydostrzecBoga,

bydojśćdowniosku,żeOnistnieje,wystarczyprzyjrzećsiędokładnieJegostworzeniom,wystarczyzastanowićsięnadharmoniąicelowościąwszystkiego,coistnieje.Nawszystkimwidniejeswoiste
znamięBoga,którywszystkiemudałpoczątek.Takbyłoodpierwszychchwilistnieniaświata,takjestpodzieńdzisiejszy.NiktwięcniemożeznaleźćusprawiedliwieniaswojejniewiedzyoBogu,który
choćsamjestniewidzialny,dajesięjednakłatwodostrzecwswoichdziełach,możeszczególniewtych,coświadcząoJegomiłosierdziuidobrocidlaczłowieka.TeksttenzostałzacytowanyprzezSobór
WatykańskiIiuznanyzabiblijnąpodstawędogmatumożliwościpoznaniaBoga.

ponieważ,choćBogapoznali,nieoddaliMuczcijakoBoguani

Muniedziękowali,leczznikczemnieliwswoichmyślachizaćmione
zostałobezrozumneichserce.

1,21choćBogapoznali.ChodziopoznanieBogajedynegoiosobowego,pociągającezasobąświadomośćobowiązkumodlitwyiuwielbienia.

21.

GdyczłowiekdysponujeodpowiednimiśrodkamidopoznaniaBoga,niepozostajemunicinnego,jakoddaćBoguchwałę.TakapowinnabyćpostawastworzeniawobecStwórcy,ajuż

szczególniestworzeniarozumnego,jakimjestczłowiek,oczymBiblia–zwłaszczaNT–wielokrotnieprzypomina(por.np.Łk17,16–18;Rz4,20).DrugimzkoleiobowiązkiemczłowiekawobecBoga
jestokazywanieMuwdzięczności,choćbyzarodzajegzystencji,jakączłowiekzostałobdarzony.Zarównoowacześćjakiwdzięcznośćpowinnymiećcharakterspecjalny,gdyodnosząsiędoBoga:
cześćiwdzięcznośćnależąsięBogujakoBogu.Przezswąnaturę,przymiotyidzieła,Bógnietylkosamwsobiejestracjądostateczną,byMuokazywaćuwielbienieiwdzięczność;Onrównieżsam
przezsiędeterminujenaturęowegouwielbieniaiwdzięczności.

Postawęludzi,którzyniechcąuznaćBogapoto,byzłożyćMunastępniewyrazyczciidziękczynienia,wyrażająnajpierwdwaokreślenia:znikczemnieliwswoichmyślachizaćmione

zostałobezrozumneichserce.PierwszegoztychokreśleńużywarównieżautorKsięgiMądrościopisującnikczemnośćkultubałwochwalczego(por.takżeJr2,5;Ps94[93],11;Dz14,15).Występującyw
tymokreśleniuispotykanydośćczęstowNTwyrazmyśli(´ą±»ołąĂĽoŻÂ)oznaczanietyleprocesnormalnegorozumowania,ileraczejnajprzedziwniejszesofizmatyidomysłyoznaczeniuprawie
zawszepejoratywnym(por.np.Łk5,22;6,8;9,46;24,38;Rz14,1;1Kor3,20;Flp2,14).

Nikczemne–możedokładniej,puste,bezprzedmiotowe–byłyowemyślidlatego,żedotyczyłyidolów,któresąniczym,niemająwogóleżycia.Siedliskiemtakiegosposobumyśleniajest

zaćmioneibezrozumneserce.Serce–nietylkowST,lecztakżewNT–stanowisiedliskozarównomyślijakuczuć.Jestzaćmione,boniedochodzidońświatłoBożeniedopuszczaneprzezczłowieka.

Podającsięzamądrych,stalisięgłupimi.

1,19-22.Filozofowiezeszkołystoickiejtwierdzili,żenaturaBożajestwyraźniewidocznawstworzeniu.Cycerontwierdziłnawet,żeniemarasyludzkiejtakniecywilizowanej,byjej

członkowiezaprzeczaliistnieniubogów.Wrazzinnymiwykazywałteż,żeludzkiumysłświadczyoBogu.Żydzirozproszenipocałymcesarstwierzymskimwykorzystywalitęargumentację,by
przekonaćpogandozwróceniasiękuprawdziwemuBogu.RabiniopowiadalinaweturoczehistorieotymjakAbrahamargumentowałszukającpierwszejprzyczynyidowodziłówczesnympoganom,że
wrzeczywistościistniejetylkojedenprawdziwyBóg.WedługtradycjiżydowskiejBógdałNoemusiedempraw,doktórychprzestrzeganiazobowiązanabyłacałaludzkość(byłwśródnichzakaz
bałwochwalstwa).WprzeciwieństwiejednakdoIzraela,którymusiałprzestrzegać613nakazówPrawa(zgodniezrachubąrabinacką),większośćpoganniespełniałanawettychsiedmiuprawNoego.

IzamienilichwałęniezniszczalnegoBoganapodobiznyi

obrazyśmiertelnegoczłowieka,ptaków,czworonożnychzwierząti
płazów.

22–23.

Karąjakbydoraźniezesłanąnapoganzato,żenieznaliBogainieoddaliMunależnejczci,byłopozbawienieichmożnościodróżnianiamądrościodjejpozorów.Itaktrwającw

przeświadczeniuoswejroztropności,wrzeczywistościzasklepialisięcorazbardziejwgłupocie.Okulcieidolówwielerazy,itojużwnajwcześniejszychksięgach,mówiłStaryTestament.Pawełczyni
tuwyraźnąaluzjędoPwt4,15–18,gdzieznajdujesięformalnyzakazoddawaniaczciobrazomlubrzeźbom,przedstawiającymBogawpostaciludzkiej.RównocześniejednaknawiązujeApostołdo
smutnegoepizoduzdziejównaroduwybranego:Izraelicirównieżniejednokrotnieplamilisiębałwochwalczymkultem.Wsposóbszczególnyczynilitowtedy,gdyMojżesz,przywódcanarodu,był
zajętyodbieraniemodBogatabliczdziesięciuprzykazaniami(por.Ps106[105],19n;Wj32,1).Moralnezłogrzechuowegoodstępstwapolegałonatym,żeobecnośćBoga,Bogaodwiecznegoi
niezniszczalnego,zupełnieświadomiezamienililudzienapodobiznynietylkośmiertelnychludzi,lecztakżeptaków,czworonożnychzwierzątipłazów.

1,18-23.Poganiedopuszczającysiębałwochwalstwa.PawłowaargumentacjajestpodobnadozastosowanejwKsiędzeMądrości,należącejdoBibliiwwersjiSeptuaginty.Argumenty

apostołabyływięcjaknajbardziejaktualneiłatwedozrozumieniadlajegoczytelników.

1,23.Wpóźniejszejtradycjiżydowskiejbałwochwalstwobyłonajwyższymstadiumgrzechu,doktóregodoprowadziłyczłowiekazłeskłonności(zob.komentarzdoRz7,10-11).Mimoto

język,jakimPawełsięposługujedlaopisaniabałwochwalstwapogan,zostałzaczerpniętyztekstówStaregoTestamentumówiącychobałwochwalstwieIzraela(Pwt4,16-20;Ps106,20;Jr2,11).Jestto
wstępdojegonaukiskierowanejdożydowskichczytelników,doktórejprzejdziewrozdziale2.

DlategowydałichBógpoprzezpożądaniaichsercnałup

nieczystości,takiżdopuszczalisiębezczeszczeniawłasnychciał.

1,24Trzykrotnepowtórzeniebiblijnejformuły„wydałichBóg”podkreśla,jakzawinionybłądreligijnypociągazasobąnajgorszezaburzeniamoralneispołeczne.Grzechsamwsobieniesie

jużswójowociswojesankcje(por.Ez23,28-29;Iz64,6;Mdr11,15-16;12,23-27).

—Pawełosądzaipotępiaświatpogański,anieintencjeludzi,którychjedynymsędziąjestBóg,w2,16;1Kor4,5;5,12-13;wRz2zakładasię,żeniejedenpoganinzachowujeprawo

naturalnewpisanewjegoserce(2,14-15),jednakżeczłowiekmusisięuznaćzagrzesznika.

24.

WsposóbszczególniedokładnyprzedstawiaPawełkarę,jakąBógzsyłanabałwochwalców.Pojawiasięażtrzyrazyzwrot:wydałichBóg(ww.24.26.28).Wartojużterazzwrócićuwagę

naużycieczasownika„wydawać”wtekstachsoteryjnych.Oczywiściezupełnieinnybywaprzedmiottego„wydawania”.WwypowiedziachdotyczącychzbawieniaczłowiekaBógwydajewłasnego
Synadlazbawieniarodzajuludzkiego,tutajzaśprzedmiotem„wydawania”sąludzie,przechodzącywcoraztoinnewładanie:stająsięoniłupemnieczystości,wynaturzenia–zwłaszczamężczyźni–i
zaślepionegoumysłu.

Wwynikuowegopoddaniasięnieczystymżądzomludziepoczęlibezcześcićwłasneciała,sprzeniewierzającsięnajelementarniejszymprawomnatury.

PrawdęBożąprzemienilioniwkłamstwoistworzeniuoddawali

cześć,isłużylijemu,zamiastsłużyćStwórcy,któryjest
błogosławionynawieki.Amen.

1,25Amen.Tohebr.słowo,przejętezeST(por.Ps41,14+),przeszłodoKościołachrześcijańskiego(9,5;11,36;1Kor14,16;Ap1,6-7;22,20-21;itd.).UżywanejużprzezJezusa(Mt5,18+),

późniejzostajeodniesionedoNiegosamegojakoimięwłasneztegotytułu,żeOnjestprawdziwymświadkiemobietnicBoga(2Kor1,20;Ap1,2.5+;3,14).

1,24-25.Powtarzającysięrefren„dlategowydałichBóg”(Rz1,24.26.28)mówinam,wjakisposóbdziałagniewBoży:Bógzezwalaludziom,bysamisiebiepotępili,odzierającsięze

swegoczłowieczeństwa.PodobniejaktomiałomiejscewStarymTestamencie,Bógmożewydaćludzinałupichzatwardziałegoserca(np.Iz6,9-11;29,9-12;Jr44,25-27;niektórzypisarzeokreślalito
mianem„karyślepoty”);por.Ps81,12(dotyczącyIzraela).

DlategotowydałichBógnapastwębezecnychnamiętności:

mianowiciekobietyichprzemieniłypożyciezgodneznaturąna
przeciwnenaturze.

Podobnieteżimężczyźni,porzuciwszynormalne

współżyciezkobietą,zapałalinawzajemżądząkusobie,mężczyźniz
mężczyznamiuprawiającbezwstydinasamychsobieponosząc
zapłatęnależnązazboczenie.

25–27.

Jesttonoweprzypomnienieistotybałwochwalstwa:sprowadzasięonodozamianynajwyższejPrawdy,czyliBoga,nafałszizakłamanie,któregosynonimemjestkażdypogański

bożek(por.Jr10,14).Zresztągdybynawetpotraktowaćcałąsprawęniecołagodniej,toitakkażdykultbałwochwalczybędzieoddawaniemczcistworzeniu,zamiastsamemuStwórcy.Wspominając
Boga-Stwórcę,Paweł,zwyczajemprzyjętymwśródŻydów,nieomieszkadorzucićsłówuwielbieniaBoga.WkolejnychdwuwierszachpowtórnieprzedstawiaPawełrezultatoddaniasięludzi
nieczystymżądzom:przewrotność,wynaturzenieseksualnestałosięudziałemzarównomężczyznjakikobiet.ZwyrodnienieowojestprzedstawianejakokarazagrzechsprzeniewierzeniasięBogu
prawdziwemu,nieoddaniaczciTemu,którysięobjawiłjakoBógwswoichstworzeniach.

1,26-27.Wśródgreckichmężczyznbiseksualnośćbyłazjawiskiemczęstym.Akceptowanebyłynietylkoskłonnościhomoseksualne(niektórzypisarze,np.mówcywUczciePlatona,

przedkładalizachowaniahomoseksualneponadheteroseksualizm),pewneelementygreckiejkulturyukierunkowywałynawetkutakimzachowaniommłodychchłopców.Mężczyźniikobietydorastali
oddzieleniodsiebieiwkonsekwencjiwięzimiędzymężczyznamistawałysięsilne.Przypuszczalniezpowodubrakuwystarczającejliczbykobiet(wieluprzypisujetoobyczajowizabijanianiemowląt
płciżeńskiej)częstozdarzałysięmałżeństwatrzydziestoletnichmężczyznzczternastoletnimidziewczętami,którebyłyprzeznichpostrzeganejakodzieci.Mężczyźnidoczasuzawarciatakichpóźnych
małżeństwmielitylkotrzysposobyzaspokojeniapopęduseksualnego:niewolnice,prostytutkiiinnychmężczyzn.(Wtymokresiewprowadzaniemłodychchłopcówwpraktykihomoerotycznebyło
ulubionąprzezGrekówformąspędzaniawolnegoczasu.)

Chociażwieluczłonkówrzymskiejwarstwywyższejulegałowpływomgreckichideałów,niektórzyRzymianie,szczególnierzymscyfilozofowie,uważalihomoseksualizmzaobrzydliwość.

Grecko-rzymscymoraliścisprzeciwialisięczasamiodwróceniurólpłcijakozjawisku„wbrewnaturze”,coprzypominałobyżydowskąargumentacjęwychodzącąodpierwotnegoBożegocelustworzenia
(Rdz2,18).Chociażtekstyjudaistycznemówiąożydowskichcudzołożnikachizłodziejach,prawiezawszetraktujązachowaniahomoseksualnejakopraktykępogańską.(Processocjalizacjiwokreślonej
kulturzewyraźniewpływałnaseksualnyrozwójczłowieka.)

Pawełwybrałprzykładtegogrzechuniepoto,bywydaćsięswoimczytelnikomkontrowersyjnym.Jegożydowscyirzymscyczytelnicyzgodzilibysię,żezarównobałwochwalstwo,jaki

zachowaniahomoseksualnesągrzechem.Tenprzykładstanowijednakprzygotowaniedokrytykiznacznielżejszychgrzechów(Rz1,28-32).

Aponieważnieuznalizasłusznezachowaćprawdziwego

poznaniaBoga,wydałichBógnapastwęnanicniezdatnegorozumu,
takżeczynilito,cosięniegodzi.

1,28nanicniezdatnegorozumu.BJ:„duchabezrozsądku”,tzn.bezumiejętnościosądzania.Grasłów:ponieważsądmoralnyludzi,będącykonsekwencjąpoznaniaBoga(w.21),niebył

używanytakjakpowinien(„oninieosądzalidobrze”),więcosłabłiuległskrzywieniu(w.32).

Pełnisąteżwszelakiejnieprawości,przewrotności,chciwości,

niegodziwości.Oddanizazdrości,zabójstwu,waśniom,podstępowi,
złośliwości;potwarcy,

1,29Pawełwzorujesiętu—jakteżwielokrotniewinnychmiejscach—naspisachwad,spisachkrążącychwówczesnejliteraturzepogańskiej,aprzedewszystkim—wżydowskiej(13,13;

1Kor5,10-11;6,9-10;2Kor12,20;Ga5,19-21;Ef4,31;5,3-5;Kol3,5-8;1Tm1,9-10;6,4;2Tm3,2-5;Tt3,3).Por.nadtoMt15,19p;1P4,3;Ap21,8;22,15.

—niegodziwości.Wniektórychrkpsachdodane:„nierządu”.

oszczercy,nienawidzącyBoga,zuchwali,pyszni,chełpliwi,w

tym,cozłepomysłowi,rodzicomnieposłuszni,

1,30nienawidzącyBoga.Innyprzekład:„znienawidzeniprzezBoga”,alepor.5,10;8,7.

bezrozumni,niestali,bezserca,bezlitości.

1,31bezserca.WWulgaciedodane:„nieubłagani”(por.2Tm3,3).

28–31.

SamwyrokijegouzasadnieniepodajePawełwniecoodmiennymsformułowaniujeszczeraz:bezświatłaBożego,działającnawłasnąrękę,czyniczłowiekto,czegoniegodzisię

czynić.WtrwającychwowymoddaleniuodBogaludziachnarastazczasemzłomoralne.Wyliczanieprzestępstwprzypominaanalogicznekatalogigrzechówzarównowliteraturzebiblijnej(por.zwł.1
Kor5,10–11;6,9–10;Ga5,19–21;2Tm3,2–5)jakpozabiblijnej(stoicy).Pawełwymienianajpierwogólnemoralniezłedyspozycje:sątowszelkanieprawośćiprzewrotność.Potemprzedstawia
dwanaściekonkretnychwystępków,uważanychprzezteologięmoralnązawszezagrzechyciężkie.Listęprzewinieńzamykajączteryujemnemoralniedyspozycje:nierozsądek,niestałość,brakserca,
obojętnośćnanędzędrugiegoczłowieka.

Onito,mimożedobrzeznająwyrokBoży,iżci,którzysię

takichczynówdopuszczają,winnisąśmierci,nietylkojepopełniają,
alenadtochwalątych,którzytoczynią.

1,32Przekładłac:„Wiedzącdobrze,żeBógjestsprawiedliwy,niezrozumieli,żesprawcytakichczynówsąwinniśmierci,inietylkosprawcytychczynów,lecztakżeci,którzyichchwalą”.

32.

Winęludzidopuszczającychsiętakichwykroczeńpowiększanadtofakt,iżsamiźlepostępując,aprobująanalogicznezłowpostępowaniuinnychludzi.Wtensposóbichosobiste

grzechyoddziałujązgubnienainnych,owocująspołecznie.JużnawetPlatonsądził,żekażdyczłowiekmożeuświadomićsobieswojąprzewrotnośćmoralną(por.Prawa716d).Filozoftenszczególnie
ostropotępiałwszelkiewykroczeniaprzeciwkonaturze(tamże,636e–d;838e–839a).

1,28-32.Starożytnipisarze(greccy,rzymscy,żydowscy;por.teżKpł18)czasamisporządzali„listygrzechów”,takiejakzamieszczonatutaj.Zwyjątkiemjednakbałwochwalstwaizachowań

homoseksualnych(Rz1,18-27),grzechytakiejakchciwość,zazdrość,przewrotność,niegodziwośćiniewiedzapojawiająsięteżnalistachżydowskichjakogrzechypopełnianeprzezniektórych

Izraelitów.PodobniejakprorokAmos(zob.Am1-2),Pawełprzygotowujewtensposóbczytelnikówdorozdziału2:poganieniesąjedynymi,którzyzasługująnapotępienie.

1,24-32.Dalszeczynypogan.Wpopularnejmitologiipogańscybogowiepostępowaliniemoralnie.Ten,ktooddawałimcześć(Rz1,23)wkońcupostępowałtakjakoni.Pawełdowodzi,że

wypaczonepojęcieoBoguprowadziodperwersjiwkontaktachseksualnychzinnymiludzi.StarożytniŻydziuważali,żepogancechujezarównobałwochwalstwo,jakiniemoralnośćseksualna.

Rz2

UsprawiedliwieniapotrzebujątakżeŻydzi

Przetoniemożeszwymówićsięodwiny,człowiecze,

kimkolwiekjesteś,gdyzabieraszsiędosądzenia.Wjakiejbowiem
sprawiesądziszdrugiego,[wtej]samnasiebiewydajeszwyrok,boty
czynisztosamo,coosądzasz.

2,1—3,20PawełzwracasięterazdoŻyda,najpierwnieujawniająctego(w.1-16),apotemotwarcie(2,17—3,20).Tenczyniącsiebiekrytykieminnych,niezostanieprzeztosamo

oszczędzony,jeżelipostępujetakjakoni(w.1-5;17-24).AniPrawo(w.12-16),aniobrzezanie(w.25-29),anidepozytPism(3,1-8)niemogągozdyspensowaćodwewnętrznejprawości.Żydipoganin
jednakowopodlegajątrybunałowiBoga(2,6-11),wrzeczywistościbowiemobajjednakowopodlegająteżgrzechowi(3,9-20).

Wiemyzaś,żesądBożywedługprawdydosięgatych,którzysię

dopuszczajątakichczynów.

1–2.

Ukazawszywpełnipoganomichwinę,zkoleiprzechodziPawełdoŻydów,stanowiącychwichmniemaniudrugączęśćcałejludzkości.Oniteżpopełniajągrzechyiniemogąliczyćna

usprawiedliwienie,choćwykazanieimichnieprawościniebędziewcalesprawąprostą.Przeświadczenieoszczególnymwybraniutegonarodubyłonietylkoniezwyklesilne,lecznadtoopartenanie
dającejsiępodważyćprawdzie.Świadomiswegouprzywilejowania,byliŻydziprzekonani,żezbawienienależysięimnamocysamegopochodzeniaodAbrahamaiżeoniwłaśniemająprawo
wyrokowaćomożliwościlubniemożliwościzbawieniainnychludzi.Zgodnieztymprzeświadczeniemwszystkichnieżydówinieobrzezanychuważalizagrzeszników.OtóżPawełusiłujeimnajpierw
wykazać,żesamidopuszczająsiętychprzestępstw,jakiepotępiająuinnych,choćnieoznaczato,żepopełnialiwszystkieowegrzechyprzedchwiląwymienione.Jakkolwiekbybyło,gdychodzio
naturęiliczbęgrzechówpopełnianychprzezŻydów,nieulegawątpliwościfakt,żeczekaichsądisurowakarazato,czegosiędopuszczają.Ichpostępowaniebowiem,podobniejakżyciepogan,
zasługujetylkonagniewBoży.

Czymyślisz,człowiecze,coosądzasztych,którzysię

dopuszczajątakichczynów,asamczynisztosamo,żetyunikniesz
potępieniaBożego?

2,1-3.Mówcyzwyklewykazywalisłusznośćswojejtezyzapomocąsylogizmu,któryskładałsięzprzesłankiwiększej(tutaj,Rz2,1),przesłankimniejszej(Rz2,2)iwniosku(Rz2,3).

Zarównofilozofowie,jakiżydowscynauczycieleuważali,żekażdypowinienpostępowaćzgodnieznauką,którągłosi,niewieluspierałobysięwięctutajzPawłem.Filozofowieuważaligrzechza
moralnąniewiedzę,nauczycieleżydowscy-zazniewagęwyrządzonąBogu,którejjednakwszyscyludziesiędopuszczają.Pawełdomagasię,byludziepostępowalikonsekwentnie,wzgodzieztym,co
głoszą,cooznaczabardziejpoważnystosunekdogrzechuodtego,jakiprzyjmowanopowszechnie.

Amożegardziszbogactwemdobroci,cierpliwościi

wielkodusznościJego,niechcącwiedzieć,żedobroćBożachcecię
przywieśćdonawrócenia?

3–4.

PytanietomacharakterzdecydowanieretorycznyinawiązujedowspomnianegoprzedchwiląprzekonaniaŻydów,żeosiągnązbawienie.OtóżPawełzapewniaich,żenieunikną

potępienia.Aniwybranie,aniobrzezanie,anipochodzenieodAbrahamaniepowstrzymająwyrokuBożego.Zresztąmożetuniechodzitylkoozłudzeniecodoprzyszłegozbawienia?MożeIzraelicipo
prostuokazująbrakszacunkudlawielkiejdobroci,cierpliwościiwspaniałomyślnościBogaprzezto,żeliczącnateprzymiotyStwórcybeztroskopopełniającoraztonowegrzechy?Tymczasemfunkcja
owejniezmierzonejdobrociBogajestzupełnieinna:maonadoprowadzićgrzesznikadoopamiętania,maspowodowaćostateczniejegonawrócenie.Jeśliononienastąpi,wyczerpiąsięwszelkiezasoby
cierpliwościiwielkodusznościBoga.OtymkażdyIzraelitabyłobowiązanywiedzieć;jeślizaśniewiedział,dawałprzeztodowódswojejzłejwoli.

2,4.StaryTestamentijudaizmzgadzałysię,żenawróceniejestmożliwejedyniezasprawąłaskiBożej(np.Pwt30,6).Zasadatanigdyjednaknieprzekreślałaludzkiejodpowiedzialnościza

przyjęciełaski,gdytazostałajużudzielona(np.Pwt5,29;10,16).

Otoprzezswojązatwardziałośćisercenieskłonnedo

nawróceniazaskarbiaszsobiegniewnadzieńgniewuiobjawieniasię

sprawiedliwegosąduBoga,

2,5.ProrocyStaregoTestamentuczęstonawiązywalido„dniagniewu”(„dniaPańskiego”),gdyBógzasiądziejakosędziawswoimtrybunaleiosądziświatwedługswojejsprawiedliwości

(np.Iz2,11-12;13,6.9.13;Ez30,2-3;J11,15;2,1-2.31;3,14;Am5,18-20;Ab15;So1,7;1,14-2,2;Ml3,2;4,5).Niektóretradycjeżydowskiemówiąogromadzeniuskarbówdobrychuczynkównadzień
gniewu,leczretorycznyprzeciwnik,przeciwkoktóremuPawełtutajwystępuje,gromadzisobiecośwręczprzeciwnego(por.Pwt32,34-35;Oz13,12).

któryoddakażdemuwedługuczynkówjego:

2,6„DzieńJahwe”,zapowiedzianyprzezprorokówjakodzieńgniewuizbawienia(Am5,18+),znajdzieswojepełneeschatologiczneurzeczywistnieniew„dniuPańskim”podczas

chwalebnegopowrotuChrystusa(1Kor1,8+).Wten„dzieńsądu”(por.Mt10,15;11,22.24;12,36;2P2,9;3,7;1J4,17)umarlizmartwychwstaną(1Tes4,13-18;1Kor15,12-23.51n)iwszyscyludzie
stanąprzedtrybunałemBoga(Rz14,10)orazChrystusa(2Kor5,10;por.Mt25,31n).Tensąd,nieodwołalny(Rz2,3;Ga5,10;1Tes5,3)ibezstronny(w.11;Kol3,25;por.1P1,17),należywyłącznie
doBoga(Rz12,19;14,10;1Kor4,5;por.Mt7,lp).BógprzezswegoChrystusa(=Pomazańca;w.16;2Tm4,1;por.J5,22;Dz17,31)będziesądziłżywychiumarłych(2Tm4,1;por.Dz10,42;1P4,5).
On,którybadaserca(w.16;Jr11,20+;1Kor4,5;por.Ap2,23)ipróbujewogniu(1Kor3,13-15),oddakażdemuwedługjegouczynków(1Kor3,8.13-15;2Kor5,10;11,15;Ef6,8;por.Mt16,27;1P
1,17;Ap2,23;20,12;22,12).Każdyzbierzeto,coposiał(Ga6,7-9;por.Mt13,39;Ap14,15).Będzietogniewizagłada(Rz9,22)dlaMocyzła(1Kor15,24-26;1Tes2,8)idlabezbożnych(2Tes1,7-
10;por.Mt13,41;Ef5,6;2P3,7;Ap6,17;11,18),dlawybranychzaś,którzywypełnilidobro,będzietoodkupienie(Ef4,30;por.Rz8,23),wytchnienie(Dz3,20;por.2Tes1,7;Hbr4,5-11),nagroda
(por.Mt5,12;Ap11,18),zbawienie(1P1,5),wywyższenie(1P5,6),pochwała(1Kor4,5)ichwała(Rz8,18n;1Kor15,43;Kol3,4;por.Mt13,43).

tym,którzyprzezwytrwałośćwdobrychuczynkachszukają

chwały,czciinieśmiertelności–życiewieczne;

tymzaś,którzysą

przekorni,zaprawdąpójśćniechcą,aoddająsięnieprawości–gniew
ioburzenie.

5–8.

NiewłaściwapostawawobecdobrociicierpliwościBogajestnazywanainaczejzatwardziałościąsercaludzkiego–takczęstopiętnowanąjużwST(Wj32,9;33,3;Pwt9,27;31,27).

Zatwardziałościsercatowarzyszyzazwyczajotępienieumysłowe,obojętnośćnagłosBoganawołującegodonawrócenia.Wtejsytuacji,gdynadejdziePańskidzień,człowiekniemożespodziewaćsię
niczegoinnego,jaktylkogniewuBożego.Równocześniebędzietojednakdzieńnajsprawiedliwszegosądu.Niesprawiedliwychspotkazasłużonakara,asprawiedliwiotrzymająwnagrodężyciewieczne.

Uciskiutrapieniespadnąnakażdegoczłowieka,który

dopuszczasięzła,najpierwnaŻyda,apotemnaGreka.

Chwałazaś,

cześćipokójspotkająkażdego,ktoczynidobrze–najpierwŻyda,a
potemGreka.

AlbowiemuBoganiemawzględunaosobę.

9–11.

Całytenfragmentjestdobitnymstwierdzeniem–iostrzeżeniemzarazem,zwłaszczadlaŻydów–żeuBoganiemawzględunaosobę.Dlagrzesznikówlegitymującychsię

pochodzeniemodAbrahamaBógwdzieńgniewuwcaleniebędziełaskawszyniżdlapogan.SwoisteuprzywilejowanieŻydówbędziepolegałonatym,żewłaśnieonipierwsiotrzymajązasłużonąkarę,
podobniejakwśródsprawiedliwychprzedewszystkimbogobojniIzraeliciotrzymająnagrodę.Karawiecznajesttunazwanauciskiemiutrapieniem,gdytymczasemnagrodąbędziechwała,cześćipokój,
czyliwszystkieowedobra,któreskładająsięzazwyczajwwypowiedziachautorównatchnionychnapełnięszczęściamesjańskiego.

2,6-11.Natematwersetu6,zob.Ps62,12iPrz24,12.Fragmenttenmabudowęchiastyczną(tj.odwróconegoparalelizmu;chiazmtostarożytnaformaliteracka):Bożabezstronność(ww.6,

11);dlaczyniącychdobro(ww.7a,10b)przyszłenagrody(ww.7a,10a);dlanieprawych(ww.Sb,9b)kara(ww.8b,9a).

Wstarożytnościpowszechniepodkreślanoznaczeniesprawiedliwegowydawaniawyroków;bezstronnośćBożabyłajednąznajpowszechniejakcentowanychdoktrynjudaizmu(chociaż

przychylniejszepotraktowanieIzraelawdniusądurównieżmiałowyrażaćBożąsprawiedliwość).Judaizmgłosiłrównież,żeczłowiekmądrytakpostępuje,bywdłuższejperspektywiezdobyćtrwałą
nagrodę(Rz2,7;por.Prz21,21;22,4).

2,1-11.Żadnejstronniczości.Pawełsięgatutajpobarwnystyldiatrybyczęstostosowanyprzezstarożytnychfilozofów:rzucawyzwaniefikcyjnemuprzeciwnikowi,następniezwerwą

obalamożliwezastrzeżeniawysuwaneprzezniego.

Boci,którzybezPrawazgrzeszyli,bezPrawateżpoginą,aci,

cowPrawiezgrzeszyli,przezPrawobędąsądzeni.

2,12.Pawełjesttutajsurowszyodwiększościwyznawcówjudaizmu.WiększośćŻydówwierzyła,żepoganiemogązostaćzbawieniprzezzachowywanieprzykazań,któreotrzymaliod

Noego(zob.komentarzdoRz1,19-20),nieposiadalibowiemcałegoPrawa.Pawełdowodzijednak,żekażdyktogrzeszy(wPrawielubpozaPrawem)zostaniesurowoosądzony(chybażewChrystusie
przyjmieprzebłaganiezagrzech,czegodowodziwRz3,24-26).

Niecibowiem,którzyprzysłuchująsięczytaniuPrawa,są

sprawiedliwiwobecBoga,aleci,którzyPrawowypełniają,będą
usprawiedliwieni.

12–13.

PowodemszczególnegozadufaniareligijnegobyładlakażdegoIzraelityświadomośćposiadaniaPrawa.PrawowprzekonaniuwszystkichortodoksyjnychŻydówmiałowprost

magicznemożliwościzapewnieniawiecznegozbawienia.OtóżPawełprzypomina,żegrzechypopełnialiipopełniająnietylkoci,którzynieznająPrawa,lecztakżezobowiązanidojegoprzestrzegania.
Pierwsibowiem,choćniemająPrawaformalnieobjawionego,mająjewypisanewewłasnymsercuisprzeniewierzającsięmupopełniajągrzech,drudzyzaśgrzesząprzezto,żeniezachowująPrawa,
którezracjiswejnaturydomagasiętego,byjerespektowano.Faktszczególnegouprzywilejowania,któregowyrazemjestposiadaniePrawa,cowięcej,nawetskrupulatnewczytywaniesięwPrawo
liturgicznewsynagodzelubwramachpobożnościprywatnejusiebiewdomuijegodrobiazgowaznajomość–wszystkotosamoprzezsięwcaleniezapewniausprawiedliwienia.

2,13.WedługnauczycieliżydowskichniewystarczysamosłuchaniePrawa,człowiekmusitakżezachowywaćjegoprzykazania.NiewielumiałobyzastrzeżeniadoPawłowejargumentacjiw

tympunkcie.

Bogdypoganie,którzyPrawaniemają,idączanaturą,czynią

to,coPrawonakazuje,chociażPrawaniemają,samidlasiebiesą
Prawem.

2,14Znaczyto,żepoganiepostępująwedługswegowłasnegosumienia(1Kor4,4+)bezpomocypozytywnieobjawionegoPrawa.Onowprawdzieniesianowizasadyzbawienia,leczjest

przewodnikiem—ztejracjiprawonaturalne,wpisanewsercekażdegoczłowieka,możespełniaćtakąsamąrolę.

Wykazująoni,żetreśćPrawawypisanajestwichsercach,gdy

jednocześnieichsumieniestajejakoświadek,amianowicieichmyśli
naprzemianichoskarżającelubuniewinniające.

2,15ichmyślinaprzemianichoskarżającelubuniewinniające.Innemożliwetłumaczenie:„sądypotępieniaalbopochwały,jakiewydająjedniodrugich”.„jakiewydająoswoichwłasnych

czynach”.

Okażesiętowdniu,wktórymBógprzezJezusaChrystusa

sądzićbędzieukryteczynyludzkie,wedługmojejEwangelii.

2,16[Okażesięto].Dodanedlauzupełnieniaanakolutu.Gramatycznietenwierszjestpodjęciemikontynuacjąw.13.Innyprzekład:„przedtymtrybunałem,gdzieBógsądzićbędzie...”(por.

1Kor4,3).

14–16.

Pawełstwierdzatuwyraźnie,żeobjawionePrawoBoże,czyliPrawoMojżeszowe,podwieluwzględamijestzgodneztym,copoganinznaturyjużnosiwswymsercu,czyliztzw.

prawemnaturalnym(por.Syr17,14;Rz8,4;13,8–10).Zdrowyrozsądeksamsobiewystarczadotego,byocenićzłolubdobromoralnejakiegośczynu.Człowiekjestustawicznieoskarżanylub
uniewinnianyprzezsiebiesamego.Wzmiankaosądziezdajesięnawiązywaćdow.3.JezusChrystusbędziesędziąwszystkich:zarównotych,którympozytywnePrawoBożesłużyłozadrogowskaz
życiowy,jakitych,którzymieliPrawowypisanewewłasnychsercach.Ostateczniewięcczłowiekbędzieodpowiadałzaswojeczynyzgodnieztym,czyprzyjmowałłaskęChrystusa,czyteżjąodtrącał.

2,14-16.Pawełnawiązujedogrecko-rzymskiegopoglądufilozoficznego,żeprawonaturyjestzapisanewludzkichsercach,dlategowszyscyposiadająjakąśwrodzonąznajomośćdobraizła

(chociażmaonamniejwyraźnycharakterodzawartejwPrawie).(Greccymoraliści,aszczególniemyślicielezeszkołystoików,podkreślaliwiedzęzawartąwludzkim„sumieniu”.)Skoroczasami
posiadająwystarczającąwiedzę,bywłaściwiepostępować,przetoniemająwymówki,dlaczegozawszeczyniąźle.Jedyniewówczas,gdyBożePrawobędziezapisanewludzkimsercuprzezChrystusa
(Rz8,2;Jr31,33),wniknieonodownętrzadotegostopnia,żeczłowiekbędzieżyłzgodniezBożąsprawiedliwością.

2,12-16.SurowszysądnadŻydami.ZdaniemPawławszyscyludziemajądośćwiedzy,byniegrzeszyć;cijednak,którzyposiadająpełniejszydostępdoprawdy,zostanąosądzeniznacznie

surowiejodtych,którzysągopozbawieni.Biadaludziom,którzyuważająsięzasprawiedliwych,porównującsięzinnymi!Judaizmmiałracjęzarzucającwiększościpoganzłepostępowanie,leczŻydzi
lepiejznaliBożewymaganiaodpogan,amimotopostępowaliniewłaściwie.MyśltapodkreślaPawłowąnaukęojednakowejsytuacjiŻydówipoganpodjarzmemgrzechu.

JeżelijednaktydumnienazywaszsiebieŻydem,całkowicie

zdajeszsięnaPrawo,chlubiszsięBogiem,

pouczonyPrawemznasz

Jegowolęiumieszrozpoznać,colepsze,

2,17-18.Żydowscymędrcyczęstoostrzegaliiprzypominali,żeczłowiekmądrypowinienbyćpokornyiniechlubićsięposiadanąwiedzą.Izraelmógłsięchlubićtym,iżjedynieonbył

posiadaczemPrawa,bowiemtylkoonoddawałcześćprawdziwemuBogu.

ajesteśprzeświadczony,żeśprzewodnikiemślepych,

światłościądlatych,którzysąwciemności,

wychowawcą

nieumiejętnych,nauczycielemprostaczków,mającymwPrawiewyraz
wszelkiejwiedzyiprawdy...

17–20.

Kolejny,długianakolut,tj.zdanieurwane,świadczyotym,żePawełcorazdosadniejwykazujeŻydomichmoralnąniedoskonałość.Myślprzewodniategofragmentuprzypomina

zasadęnoblesseoblige,obowiązującąpodzieńdzisiejszywstosunkachtakmiędzyludzkich,jakiwpostawiewzględemBoga.Nazywaniekogoś„Żydem”lubdomaganiesięodinnychtegotytułu
świadczyłozawszeoszczególnymwyróżnieniu,itozarównopodwzględemnarodowymjakreligijnym.CałkowitezdaniesięnaPrawobyłodowodem–wprzekonaniuIzraelity–wielkiegoszacunku
dlaPrawa,atakżewyrazemwiarywjegowszechmocusprawiedliwiającą.ChlubiącsięBogiem,Izraelitaprzeciwstawiałsiępoganom,którzymielijedynierękąludzkąuczynionebożki(idole).Prawo
stawiałokażdegoIzraelitęwsytuacjirzeczywiściebardzopomyślnej.DziękiniemumógłonpoznaćwolęBożąiłatwiejniżpoganinodróżnićzłooddobra.Wszystkotosprawiało,żeIzraelita,
przeświadczonyoswejwyższości,czułsiępełnoprawnym,całkowiciekompetentnymwychowawcąinnych.Wniedomówieniutegofragmentu,będącymnastępnikiemdługiegookresuwarunkowego,
podobniejakwkolejnychzdaniachkontekstunastępującego,kryłysięzpewnościąmyśliukazująceniewłaściwośćikarygodnąniekonsekwencjępostępowaniaŻydów.

2,19-20.PewneelementyPawłowegojęzykazostałyzaczerpniętezeStaregoTestamentu(por.Iz42,6-7.18-20),niektórezaśztypowejterminologiifilozoficznejcynikówistoików,którą

przejęliprzypuszczalnieżydowscynauczycieleżyjącypozaobszaremPalestyny.

Ty,któryuczyszdrugich,samsiebienieuczysz.Głosisz,żenie

wolnokraść,akradniesz?

Mówiąc,żeniewolnocudzołożyć,

cudzołożysz?Którybrzydziszsiębożkami,okradaszświątynię?

Ty,

którychlubiszsięPrawem,przezprzekraczaniePrawaznieważasz
Boga.

2,21-23.Diatrybaczęstoposługiwałasiękrótkimi,celnymipytaniamiretorycznymi.Filozofowieujawnializwykleniekonsekwencjęwpostępowaniuswoichsłuchaczy.Rabowaniemiejsc

kultubyłouważanezajednoznajbardziejbezbożnychprzestępstw,ichociażnauczycieleżydowscyostrzegaliprzedokradaniempogańskichświątyń,poganiesądziliczasami,żedotakichczynów
zachęcają(Dz19,37).Ci,którzyrabowaliświątynie,musieliprzecieżcenićto,cosięwnichznajdowało.

Zwaszejtobowiemprzyczyny–zgodnieztym,cojest

napisane–poganiebluźniąimieniuBoga.

21–24.

Niekonsekwencjeowesątuukazanebardzowyraźnie.DlakażdegozwymienionychtuwystępkówmożnabyznaleźćżywąilustracjęwhistoriiIzraela,wdziejachcałegonarodulub

poszczególnychjednostek.OgrabieżachświątyńpogańskichprzezŻydówpiszedośćdokładnieJózefFlawiusz(por.StDzŻ,IV,8,10;PrzeciwApionowiI,249.310.318).PrawoMojżeszowebardzo
surowozakazywałowyciąganiajakichkolwiekkorzyścimaterialnychzesprzedażyfigurbożkówpogańskichlubzinnychprzedmiotówwartościowych,znalezionychwświątyniachpogańskich(por.Pwt
7,25n).Zdarzałosięjednakłamanietegozakazu,ipoganienieomieszkaliwytknąćtegoŻydom(por.np.Dz19,37).PoganiebluźniliBogutakżewtedy,gdynaIzraelitówspadałyjakieśnieszczęścia.
Twierdzilibowiemzłośliwie,żeBógIzraelajestbezsilny,żeniepotrafiobronićswegonaroduodnieszczęść,jakienańspadają.Oileżbardziejdotkliwemusiałybyćowebluźnierstwawówczas,gdy
ludzienieokazywaliszacunkuBogu,gdydrwilizNiego.UbolewalinadtymszczególnieProrocywST(por.Iz52,5;Ez36,20–22;zob.także2P2,2).

2,24.Zob.Ez36,20-23.Nauczycieleżydowscyubolewali,żegrzechyocharakterzepublicznymbezcześciłyimięBożewśródpogan.ŹlepostępującyŻydzimoglinarazićnaszwankcałą

żydowskąwspólnotę.(Byćmożejesttonawiązaniedopewnegoszarlatana,działającegowRzymiewewczesnychlatachtegostulecia,któregopostępowaniedoprowadziłodowygnaniaŻydówza
panowaniacesarzaTyberiusza.)

2,17-24.NieposłuszeństwoPrawu.Diatrybabyłagatunkiemliterackimczęstostosowanymprzezfilozofów-jejcelembyłoraczejuczyćizachęcać,niżatakować.Fikcyjnyprzeciwnik

stanowiabstrakcyjnyprzykładczłowiekazajmującegozłestanowisko,któremówcalubpisarzobalawdrodzereductioadabsurdum(przezsprowadzeniestanowiskaprzeciwnikadoabsurduwdrodze
logicznegorozumowania).PrzeciwnikzRz2,17-29jesttakimidealnymobrazemobłudnika,wskazujejednaknazłokryjącesięwkażdejformiehipokryzji.(Wgrecko-rzymskichdiatrybachatakitakie
kierowanoprzeciwko„fałszywymfilozofom”.)

Względnawartośćobrzezania

Obrzezanieposiadawprawdziewartość,jeżelizachowujesz

Prawo.JeżelijednakprzekraczaszPrawo,będącobrzezanym,stajesz
siętakim,jaknieobrzezany.

Jeżelizaśnieobrzezanyzachowuje

przepisyPrawa,toczyżjegobrakobrzezanianiebędziemuoceniony
narównizobrzezaniem?

25–26.

Obrzezanie–obokfaktuposiadaniaPrawaiświadomościpochodzeniaodAbrahama–byłokolejnymźródłemdumykażdegoIzraelity.Byłoonorównieżzewnętrznymwyrazem

pewnychzobowiązań,jakieczłowiekbrałnasiebie.Bezichzachowywaniaobrzezanieniemiałożadnegoznaczenia.Obrzezany,dopuszczającsięłamaniaPrawa,tymsamymzasługiwałnawieczne
potępienie.Iodwrotnie–poganinnieobrzezany,leczposłusznygłosowiwłasnegosumienia,czyliwrzeczywistościprzestrzegającytego,conakazujetakżepozytywnePrawoBoże,zasłużysobiena
usprawiedliwienieizostaniepotraktowanywdniuPańskimtaksamojakten,ktojestobrzezanyizachowujePrawoBoże.

Itakten,któryodurodzeniajestnieobrzezany,awypełnia

Prawo,będziesądziłciebie,który,mimożemaszksięgę[Prawa]i
obrzezanie,przestępujeszPrawo.

BoŻydemniejestten,którynim

jestnazewnątrz,aniobrzezanieniejestto,którejestwidocznena
ciele,

aleprawdziwymŻydemjestten,ktojestnimwewnątrz,a

prawdziwymobrzezaniemjestobrzezanieserca,duchowe,niezaś
wedługlitery.Itenwłaśnieotrzymujepochwałęnieodludzi,aleod
Boga.

27–29.

Wrezultacienieobrzezany,uchodzącywoczachIzraelityzauosobieniewszelkichgrzechów,możesięokazaćkiedyśsędziąobrzezanych(por.Mt12,41n).Jakonastępstwo

powyższychstwierdzeńpojawiasięwrozważaniachPawłapodwójnakoncepcjaprzynależnościdonarodużydowskiegoorazmożliwośćdwojakiegorozumieniaobrzęduobrzezania.MożnabyćŻydem
tylkonazewnątrz,przezzewnętrzneprzestrzeganie–itoniewszystkich–przepisówPrawa,iwtedyniezasługujesięnamianoprawdziwegoIzraelity.Żydemautentycznym,prawdziwymjestten,kto
pochodziodAbrahama,jestobrzezanyiprzestrzegacałymwewnętrznymprzekonaniemwszystkichprzepisówPrawa.Podobnierzeczsięmazobrzezaniem.Obokczystozewnętrznego,cielesnego–
którejeślisiętylkonanimpoprzestaje,nanicniezdasięczłowiekowi–jestrównieżobrzezanieserca(por.Pwt10,16–20;Jr7,4;9,24),duchowe,zasługującenamianoobrzezaniaprawdziwego,choćby
nawetnazewnątrzwcaleniebyłowidoczne.OnoteżznajdzieuznaniewoczachBoga.

2,25-29.Względnawartośćobrzezania.Mojżeszubolewał,żeIzraelnieobrzezałswojegoserca(Kpł26,41),zaśprorocyjeszczedobitniejpodejmowalitentemat(Jr4,4;9,25-26;por.Iz

51,7).Bożyludbyłzobowiązanydoobrzezaniaswegoserca(Pwt30,6).Rabinirzadkowypowiadalisięnatentemat.Pawełprzypisujetejkwestiiznaczeniecentralneidefiniujereligijnyjudaizmw
kategoriachposiadaniaDuchaŚwiętego(Rz2,29;przyswojonewewnętrzniePrawo-Rz8,2;por.Ez36,27).Zarównożydowscy,jakigrecko-rzymscypisarzepodkreślali,żenależykierowaćsiętym,co
myślibóstwo,nieopiniąinnychludzi.

Rz3

PrzewagaŻydów

NaczymwięcpolegawyższośćŻyda?Ijakipożytekz

obrzezania?

3,1JakoostatniaracjawyższościŻydapozostałyobietnice:namocytychżeIzraeljestnarodemwybranym,jakżewięcmożnamówićonimjakoobędącympozadrogązbawienia?Tuśw.

Pawełdajetylkopobieżnąodpowiedźnatenzarzut,arozwiniejąwrozdz.9-11:niewiernośćludziniemożeunieważnićobietnicBoga,fakt,żeonaobietnicomBogadajenawetnowyblask,niechroni
grzesznikaautomatycznieprzedgniewemBożym(w.6),atymbardziejnieuwalniagoodjegogrzechu(w.8).Przedstawionytudialogjest—jaksięzdaje—echemdyskusjiPawławsynagogach.

3,1.Takiebyłyzarzutywyimaginowanegorozmówcy-byłtopowszechniestosowanywdiatrybiezabiegliteracki,mającynaceluposunięciewywodunaprzód(zob.komentarzdoRz2,1-

11).Zarzutysąuzasadnione:CzyIzraelniebyłnarodemszczególnym,ludemwybranym?Określenie„pożytku”lub„korzyści”byłośrodkiempowszechniestosowanymprzezfilozofówdooceny
wartościdanejideilubsposobupostępowania.

Wielkipodkażdymwzględem.Najpierwten,żezostałyim

powierzonesłowaBoże.

1–2.

Wykazawszyzcałądokładnością,żeanipochodzenieodAbrahama,aniobrzezaniefizyczneniedajążadnejgwarancjizbawienia,zkolei–itojestzupełnienaturalne–musiPaweł

odpowiedziećnapytanie,naczympolegawyższośćŻydanadpoganinem,boApostołwyraźniedotejwyższościnawiązuje(1,16;2,9.10),ijakijest–jeśliwogólejest–pożytekzobrzezania(por.Rdz
17).Odpowiedźnapowyższepytaniajesttwierdząca,asposóbjejsformułowaniakażesiędomyślać,żePawełpojmujewielorakowyższośćŻydanadpoganinemiżerównieżwidziniejedenpożytekw
obrzezaniu.OwawyższośćŻydanadpoganinemwynikazfaktuoddaniawłaśnienarodowiwybranemucałegodepozytuobjawienia,zfaktupozostawieniawłaśnieŻydomwieluobietnic,któresą
przecieżnajbardziejtypowymprzykładempowierzeniaczłowiekowisłowaBożego.

3,2.Dygresja,nawetdługa,stanowiłatypowyelementgrecko-rzymskichutworówliterackich.Pawełrozwinieidoprowadzidokońcarozumowanie(„najpierw...”)dopierowrozdz.9.

Judaizmczęstopodkreślał,żeBógpowierzyłswojePrawoIzraelowiiPawełzgadzasiętutajztympoglądem.

Boicóż?Jeśliniektórzystalisięniewierni,toczyżich

niewiernośćmiałabyzniweczyćwiernośćBoga?

3,3.„Boicóż?”-toczęstostosowanewdiatrybiepytanieretoryczne,mającenaceluposunięciewywodunaprzód.BożawiernośćprzymierzudotyczyłacałościIzraelanaprzestrzenijego

dziejów.PodobniejakwStarymTestamencie(np.wpokoleniuMojżesza,wbrewniektórymżydowskimtradycjom)niezbawiłajednakonapojedynczychIzraelitów,którzyzłamalizawartezNim
przymierze.

Żadnąmiarą!Bógprzecieżmusiokazaćsięprawdomówny,

każdyzaśczłowiekkłamliwy,zgodnieztym,conapisane:Abyśsię
okazałsprawiedliwywsłowachTwoichiodniósłzwycięstwo,kiedy
Cięsądzą.

3–4.

Pawełnatychmiastteżprzewidujeewentualnezarzuty.Mógłbyktośpowiedzieć:Cóżztego,żeBógpowierzyłIzraelitomswojesłowo,skorostalisięoniniegodnitegosłowa.Nie

szanowaligolubwręczsprzeniewierzalisięBożympouczeniom,odpoczątkudziejówIzraelapoczynając,anahistoriistosunkuŻydówdoJezusakończąc.Zmarnowaliswojąuprzywilejowanąpozycję–
mógłbyktośpowiedzieć.OtóżsłusznośćtegorozumowaniapodważaPawełzcałąstanowczością(zob.podobnesformułowania:Rz3,6.11;6,2.15;7,7.13;9,14;11,1.11;1Kor6,15;Ga2,17;3,21).Pan
Bógdotrzymującwiernościludziomwcaleniejestuzależnionyodwiernościlubniewiernościczłowieka.NiewiernośćczłowiekanieunicestwiaobietnicBożych.RównocześniePawełzdajesię
nawiązywaćdotychwymówek,jakimiposługujesięniekiedyczłowiek,próbującyzłożyćnaBogaodpowiedzialnośćzaswojenieszczęścia.OtóżwtymoskarżaniuBogaprzezczłowiekazawszejednak
–jaktojużpowiedziałPsalmistaicohistoriatylerazypotwierdziła–człowiekokazujesiękłamcą,aBógdoskonalewiernyprawdzie.

3,4.„Żadnąmiarą”-totypowaretorycznaretorta,którakontrujeretorycznepytaniezadaneprzezfikcyjnegoprzeciwnika(szczególniewdziełachniektórychfilozofów,np.Epikteta).Była

onaużywanacelempodkreśleniaabsurdalnościzarzutówadwersarza.Pawełoznajmia,żesprawiedliwośćBożajestniepodważalna,cozmuszenisąprzyznaćczyniącyzło(Ps51,4;por.116,11).

LeczjeślinaszanieprawośćuwydatniasprawiedliwośćBożą,to

cóżpowiemy?CzyBógjestniesprawiedliwy,gdyokazuje
zagniewanie?–wyrażamsiępoludzku.

3,5Argumentacjaopierasięnaparalelizmie:wierność,prawda(prawdziwość),sprawiedliwość—niewierność,kłamstwo,niesprawiedliwość.

Żadnąmiarą!BowtakimraziejakżeBógsądzićbędzieten

świat?

5–6.

Pawełprzewidujecoraznoweicoraztrudniejszezarzuty.PanBógjestchybaniesprawiedliwyikrzywdziczłowiekaokazującmuswojezagniewaniezapopełnioneprzezniegogrzechy.

Przecieżnieprawośćczłowiekaostateczniespełniapożytecznąrolę,boprzyczyniasiędouwydatnieniasprawiedliwościBożej.PosądzenieBogaoniesprawiedliwość,toprawiebluźnierstwo–dlatego
Pawełzastrzegasię:wyrażamsiępoludzku–jednakżejegorozumowaniezdajesiębyćpoprawne.Apostołprotestujeznówzcałąstanowczością.Przypuszczanietegorodzajupozostawałobybowiemw
wyraźnejsprzecznościzpojęciemBoga,doktóregoistotynależysprawiedliwość.ZresztąBógjestrównieżsędziącałegoświata.Otóżniemógłbynimbyć,gdybyJegosprawiedliwośćpozostawiała
cokolwiekdożyczenia.

3,5-6.Zwrot„wyrażamsiępoludzku”podobnyjestdopokrewnejrabinackiejfrazy„wyrażamsięwsposóbświecki”.Boża„prawość”jesttutajJego„sprawiedliwością”,wyrażonąw

kategoriachwiernościsłowuprzymierzadanemuIzraelowi(Rz3,3).

AlejeżeliprzezmojekłamstwoprawdaBożatymwięcejsię

uwydatniakuJegochwale,tojakimprawemjeszczeijamambyć
sądzonyjakogrzesznik?

3,7Ale.Wariant:„Rzeczywiście”.
3,7.Nazwaniekogoś„grzesznikiem”byłodlaŻydówciężkązniewagą,anazwanietakwszystkich(Rz1-2)musiałosięwydaćszokujące.NawetwobliczuludzkiegobuntuBógzostaje

uwielbiony,aJegosprawiedliwośćzwycięża,cojednakwżadenjednaksposóbtegobuntunieusprawiedliwia.

Iczyżtoznaczy,iżmamyczynićzło,abystądwynikłodobro?–

jaknasniektórzyoczerniająijaknamzarzucają,żetakmówimy.
Takichczekasprawiedliwakara.

3,8oczerniająi...zarzucają.DziejesiętakprzezniewłaściweinterpretowanietwierdzeńjakGa3,22;Rz5,20(por.6,1.15).

7–8.

WyimaginowanyoponentPawła–choćnietrudnobyłobyznaleźćtakiegowrzeczywistości–nieczujesięjednakprzekonany.Zgodziwszysięztym,żeBógjestnieskończenie

sprawiedliwy,niemożepojąć,dlaczegoon,człowiek,mabyćkaranyzato,żeprzyczyniasię–choćprzezswojekłamstwo,tutajwznaczeniuniewierności–douwydatnieniaBożejsprawiedliwości.Stąd
krokjużtylkodowniosku,żenależałobywobectegopomnażaćjaknajbardziejludzkiegrzechy,skorowynikaznichdobrowpostacicorazwyraźniejszegoukazywaniasprawiedliwościBożej.Otóżw
odpowiedzi,nietracącjużczasunadłuższewywody,stwierdzaPaweł,żejesttowniosekludzipróbującychusprawiedliwićswojeniecnepostępowanie.TakichostrzegaApostoł:nieunikną
sprawiedliwejkary.Nanicniezdadząsięimprzedstawianeprzeznichsofizmaty.

3,8.Starożytnifilozofowieczęstomusielikorygowaćniewłaściweinterpretacjeswojejnauki.
3,1-8.Bożasprawiedliwość:DlaczegowłaśnieIzrael?PrzynależnośćdoIzraelabyławażna,leczniedecydowałaozbawieniu.Niektórzymogliwysunąćzarzut,jakobyPawełsądził,iż

Bógokażesięniewiernyswojemuprzymierzu,będziewięcniesprawiedliwy.Tutajchodziraczejoto,żetoIzraelniebyłwiernyprzymierzu,niezaś,żeBógonimzapomniał.

Wszyscy–Żydziipoganie–popadliwgrzechy

Cóżwięc?Czymamyprzewagę?Żadnąmiarą!Wykazaliśmy

bowiemuprzednio,żeiŻydzi,ipoganiesąpodpanowaniemgrzechu,

3,9Czymamyprzewagę?Tłumaczeniedyskusyjne,inniproponują:„Czyżmamycośnawytłumaczeniesię?”lub„Czyjesteśmywięcgorsi?”.

Wykazawszy,żezarównoŻydzijakipoganiesprzeniewierzalisięBogu,Apostołposłużysię,byzdobyćzwłaszczauŻydówlubjudeochrześcijanwiększeuznaniedlaswychwywodów,

danymizBiblii.TocopowiedziałdotychczasowinieŻydów–zresztąipogan–niejestwynikiemjegowłasnychspekulacji.Bibliabowiemtakżestwierdza,żezarównoŻydzi,jakipoganiesągodni
słusznegopotępienia.NimjednakApostołprzystąpidozacytowaniakonkretnychtekstów,jeszczerazprzypomni,żeŻydziwcaleniesąwlepszejsytuacji;niemająpodtymwzględemżadnejprzewagi
nadpoganami.

3,9.KolejnyzarzutfikcyjnegoprzeciwnikapozwalaPawłowipowrócićdotematu,żeŻydziipoganiewrównymstopniupotrzebujązbawienia.„Byćpodpanowaniem”grzechutoidiom

oznaczającypodporządkowaniejegowładzy.

jakjestnapisane:Niemasprawiedliwego,nawetanijednego,

niemarozumnego,niema,ktobyszukałBoga.

Wszyscyzboczyli

zdrogi,zarazemsięzepsuli,niematakiego,codobrzeczyni,zgoła
anijednego.

3,10-12.PawełcytujetutajPs14,1-3(=Ps53,1-31;por.1Krl8,46;Ps130,3;143,2;Prz20,9;Koh7,20).

Grobemotwartymjestichgardło,językiemswoimknują

zdradę,jadżmijowypodichwargami,

ichustapełnesą

przekleństwaigoryczy;

ichnogiszybkiedorozlewukrwi,

zagłada

inędzasąnaichdrogach,

drogapokojujestimnieznana,

bojaźni

Bożejniemaprzedichoczami.

10–18.

CałąseriętekstówstarotestamentowychtematyczniepodobnychPawełalbosamdobrał,albozaczerpnąłjezjednegoztychzbiorów,którychistnieniejeszczewST–podobnie

zresztąjakwliteraturzemiędzytestamentowejiwNT–zdajesięnieulegaćwątpliwości.Sątotzw.testimonia.Wkażdymztychtekstówjestmowaocoraztoinnejczęściorganizmuludzkiego,co
naprowadzanamyśl,żeczłowiekcałypełenjestnieprawościigrzechu.Grzech,napodstawietegozestawutekstów,jestbłąkaniemsiępobezdrożach,aniekroczeniemprostądrogą,toniepokój
sięgającysamegownętrzaczłowieka,absolutnybrakszacunkuibojaźniBoga.

3,13-18.Łączeniezesobątekstówdowodowychprzypominarabinackązasadęgezerahszawah(zgodniezktórąłączonotekstyStaregoTestamentuzapomocąwspólnegokluczowego

słowa).Wewszystkichcytowanychfragmentachwspominasięoczęściachciała:gardle,języku,wargach,ustach(Rz3,13-14;odpowiednio,Ps5,9;140,3;10,7);nogach(Rz3,15-17;Iz59,7-8)ioczach
(Rz3,18;Ps36,1).Nauczycieleżydowscypodkreślali,żezłeskłonności(zob.komentarzdoRz7,10-11)panowaływewszystkichczęściachludzkiegociała(zgodniezpóźniejszymobliczeniemmiało
ichbyć248).Położenienaciskunagrzechymającezwiązekzustamimożebyćtutajcelowe,szczególniejeślichrześcijaniewRzymienarzekalijedninadrugich.

3,9-18.DowódzPisma.Łączeniezesobąkilkuróżnychtekstówbiblijnychczęstopojawiałosięwewprowadzeniachdohomiliiwygłaszanychwsynagogach,znaleźćjemożnarównieżw

ZwojachznadMorzaMartwego.

Awiemy,żewszystko,comówiPrawo,mówidotych,którzy

podlegająPrawu.Istądkażdeustamuszązamilknąćicałyświatmusi
sięuznaćwinnymwobecBoga,

3,19„Prawo”oznaczatutajcałyST(por.1Kor14,34;itd.).
3,19.Żydzibyliludźmi„pod”(zob.komentarzdow.9)Prawem.„Prawo”mogłowszerokimznaczeniuobejmowaćPsalmyiProroków(pozostałączęśćStaregoTestamentu),podobniejak

tomamiejscewRz3,10-18.Ludzie„musielizamilknąć”przedsądem,gdyniemoglijużniczegopowiedziećwewłasnejobronie(por.Ps107,42;Hi40,4-5;42,6).

jakożedziękiuczynkomwymaganymprzezPrawożaden

człowiekniemożedostąpićusprawiedliwieniawJegooczach.Przez
Prawobowiemjesttylkowiększaznajomośćgrzechu.

3,20WedługPs143człowieknigdyniezostanierozgrzeszony,jeżeliBógbędziegosądziłwedługjegouczynków.Podobniewzywasięinnązasadęusprawiedliwienia,amianowicie

„wierność”Bogaobietnicomzbawieniauczynionymswemunarodowi(1Kor1,9+),innymisłowy—Jegosprawiedliwość.Tasprawiedliwość,obiecananaczasymesjańskie,objawiasię,jaktowłaśnie
oświadczaPaweł,wJezusieChrystusie(w.22).JeślizaśchodzioPrawo,zewnętrznąnormępostępowania,tojegozadaniemwplanieBożymniejestzmazaniegrzechu,leczuwypukleniegowsumieniu
grzesznika(por.1,16+;7,7+).

19–20.

ChoćwyraźniewspomnianetujesttylkoPrawo,wiadomojednak,żepodciągapodniePawełcałyST.NiemająwięcŻydzijużżadnegokontrargumentu.To,coPawełmówisamod

siebie,znajdujeniejakopełnepotwierdzeniewPiśmie.Niepozostajenicinnego,jaktylkopokornieprzyznaćsiędowiny.Cowięcej,korzystającjużzdobrodziejstwPrawaipozostającmimotow
grzechach,każdyIzraelitamusiwreszciesamdojśćdoprzekonania,żeniemożeononigdywydobyćgozmocygrzechu.Prawojest–samowsobie–bezsilne,gdychodziousprawiedliwienie.
Równocześniejednakjestwielkimdobrodziejstwem,gdyżprzeznieczłowiekmożelepiejipełniejuświadomićsobiewielkośćswoichwykroczeń.DziękiPrawułatwiejmożeteżdostrzecistniejącąw
sobieskłonnośćdozłego;dziękizaśpełnemuuświadomieniusobiebezsilnościPrawawdzielezbawieniatymgoręcejiszczerzejmożezacząćpragnąćmiłosierdziaBożego.

3,20.Zdaniemwiększościwyznawcówjudaizmu,wszyscyludziedopuścilisiękiedyśjakiegośgrzechuipotrzebowaliłaskiBożej.ChociażniektórzyŻydziwskazywalinawyjątkiodtej

zasady,byłoonejednakbardzorzadkie.Pawełzmuszatutajczytelników,bybylikonsekwentniiuznali,żewłaśnieztegopowodupoganiebędązbawieniwtakisamsposóbjakŻydzi.Wersetten
nawiązujedoPs143,2,którywychwalasprawiedliwośćiwiernośćBożą.Greckitekstbrzmidosłownie„wszelkieciałoniemożedostąpićusprawiedliwienia”.Zwrot„wszelkieciało”totypowe
hebrajskiewyrażenieoznaczającecałąludzkość(wpewnychkontekstachrównieżcałośćstworzenia).

WIARAJESTŹRÓDŁEM

USPRAWIEDLIWIENIA

UsprawiedliwieniedlakażdegodziękiChrystusowi

AleterazjawnąsięstałasprawiedliwośćBożaniezależnaod

Prawa,poświadczonaprzezPrawoiProroków.

DotychczaswykazywałPaweł,żewszyscy,zarównopoganie,jakŻydzi,znaleźlisiępozadrogązbawieniaiżewszystkimjednakowopotrzebnejestmiłosierdzieBoże.Byłotojakby

negatywnespojrzenienaproblemzbawieniacałejludzkości.ObecnieprzechodziApostołdonaświetleniastronypozytywnejtegozagadnienia.Usprawiedliwienie,atymsamymzbawieniecałej
ludzkościbyłozaplanowaneprzezBogaprzedwiekami.

21.

ObjawieniewczasiesprawiedliwościBożej,będącejprzeciwstawieniemBożegogniewu,dokonujesięrównieżzgodniezwoląBożą.PrawoMojżeszowewnowejekonomiistałosięjuż

zbyteczne,alejegoistnieniebyłokonieczne,jakopewienetapprzejściowo-wstępny.

SprawiedliwośćBoża,októrejPawełtumówi–toniesprawiedliwośćzwiązanazwymiaremkary(iustitiavindicativa).Jesttoraczejsynonimmiłości,którąBógokazujeludziom;jestto

wyrazmiłosierdziaBożegonadbezradną,pogrążonąwgrzechachludzkością.DziękitejsprawiedliwościludzieotrzymającośzeświętościBogasamego.Dotegowłaśniesprowadzasięistota
usprawiedliwienia.RysemnajbardziejznamiennymtejsprawiedliwościjestjejabsolutnaniezależnośćodPrawa.Ludzkośćdostępujeusprawiedliwieniawcaleniedlatego,żejezachowuje.Wiadomo
zresztą,żetylkoczęśćludzkościposiadałaPrawo,przyczymPawełzaznaczałjużwielerazy,żespadkobiercyowegoPrawawcalenieokazalisięlepszyminiżresztaludzkości.SprawiedliwośćBoża
stałasięjawna,stałasiędostępnadlaludziniezależnieodPrawa.KiedyPawełmówioujawnieniusięsprawiedliwościBożej,słuchaczowinasuwająsięskojarzeniazmiłością.Bóg–jaktopodkreśla
wielokrotniezwłaszczaśw.Jan–miłujenasowieków.Nicbyśmyotejmiłościjednakniewiedzieli,gdybynamjejnieujawniłwzbawczymdzieleChrystusa.SprawiedliwośćBożatakrozumiana,
aczkolwiekniezależnieodPrawa,jestjednakpoświadczonaprzezPrawoiProroków.Znaczyto,żecałyST–bomianemPrawaiProrokówokreślasięniekiedytęcałość–jestzorientowanywswej
treścinaowąmanifestacjęsprawiedliwościBożej.ZatemhistoriazbawczychplanówBogarozpoczynasięjużwST.

3,21.Zapomocąnazwy„PrawoiProrocy”określanocałośćStaregoTestamentu,WrozdzialetymPawełbędziewykazywał,żePrawoiProrocyucząsprawiedliwościdziękiwierze(w.22).

SprawiedliwośćBożaniezależyjednakodwypełnianiaPrawaprzezczłowieka,niejestwięcopartanaprzewadze,jakącieszyłsięIzrael(Rz3,2).Nauczycieleżydowscywierzyli,żeIzraelzajmował
miejsceuprzywilejowanejeślichodziozbawienie,gdyżprzyjęcieprzeznichPrawanaSynajupotwierdzałoichszczególnewybraństwo.

JesttosprawiedliwośćBoża[dostępna]przezwiaręwJezusa

Chrystusadlawszystkich,którzywierzą.Boniematuróżnicy:

3,22.Słowa„niematuróżnicy”odnosząsiędoŻydaipoganina-obajmusząprzyjśćdoBoganatychsamychwarunkach,przezJezusaChrystusa.Słowaterzucająbezpośredniewyzwanie

racjomkryjącymsięzanapięciamiwrzymskimKościele(zob.omówieniesytuacjiwewprowadzeniudoListudoRzymian).

wszyscybowiemzgrzeszyliipozbawienisąchwałyBożej,

3,23chwałyBożej.Wsensiebiblijnym(Wj24,16+)jesttoobecnośćBożaudzielającasięczłowiekowicorazbardziejintymnie,awpełnymtegosłowaznaczeniu—dobrocharakterystyczne

dlaczasówmesjańskich(por.Ps85,10;Iz40,5;itd.).

22–23.

Stwierdzenie:SprawiedliwośćBoża[dostępna]dziękiwierzewJezusaChrystusadlawszystkich,którzywierzązawieramyślprzewodnią,głównątezęcałegoListudoRzymian,a

poniekądtakżecałejteologiiśw.Pawła.Sformułowanietejtezymacharakterniewątpliwiepolemiczny.Pawełudzielawniejodpowiedzitymwszystkim,cosądzili,żedousprawiedliwienia,mimoiż
dokonałosięzbawczedziełoJezusa,nadalkoniecznejestprzestrzeganiePrawa.Otóżnie!WystarczawiarawJezusaChrystusa,adokładniej,wiarawzasługiżycia,śmierciiwywyższeniaChrystusa.Nie
maprzytymżadnejróżnicypomiędzyŻydamiapoganami.Jedniidrudzypowinnispełnićtylkotenjedenwarunek.Żydzimusząnadtopamiętać,żemimoprzywilejów,jakimiBógtakczęstoich
obsypywał,wcaleniesąwlepszejsytuacjiniżpoganie.Wszyscyzgrzeszyli.JedniprzezłamaniepozytywnieobjawionegoimPrawa,drudzyprzezlekceważeniewewnętrznegogłosusumienia(Rz2,13–
16).WszyscysąprzeztowjednakowymstopniupozbawienichwałyBożej.ChwałaBoża,którąŻydziprzedstawialisobienasposóbbardzomaterialny,byłazewnętrznymobjawemBożejobecności.W
stwierdzeniupowyższymchodziłojednakzpewnościąiotęmyśl,żeczłowiektrwającywgrzechujestpozbawionypięknaobrazuBożego,którymmiałbyćzwolisamegoStwórcy.

3,23.Wjudaizmie„grzech”byłuważanyzamoralnązniewagęwymierzonąprzeciwkoBogu(wprzeciwieństwiedomniejradykalnegoznaczeniategoterminuwjęzykugreckim).Źródła

żydowskiezgadzająsię,żewszyscyzgrzeszyli(znielicznymiwyjątkami,np.małedzieci).Greccymoraliścipowiadali,żepewnebłędysąnieuniknione.Słowa„pozbawienisąchwałyBożej”mogą
nawiązywaćdożydowskiejideiBożejchwały,którąludzkośćutraciławwynikugrzechuAdama(por.Rz5,12-21),dlategoteżkażdepokoleniepowtarzajegogrzech;lubmogąpoprostuoznaczać,że
niktniepotrafisprostaćwymogomBożejsprawiedliwości.

adostępująusprawiedliwieniadarmo,zJegołaski,przez

odkupienie,którejestwChrystusieJezusie.

3,24przezodkupienie.Jahwe„wykupił”Izraelawyzwalającgozniewoliegipskiej,abyuczynićzeńlud,którynależydoNiegojakoJegodziedzictwo(Pwt7,6+).Obwieszczając

„odkupienie”zniewolibabilońskiej(Iz41,14+),prorocydalidozrozumienia,żechodziowyzwoleniewgłębszymibardziejuniwersalnymznaczeniu,polegającenaprzebaczeniugrzechów(Iz44,22;
por.Ps130,8;49,8-9).TomesjańskieodkupieniedokonałosięwChrystusie(1Kor1,30;por.Łk1,68;2,38).BógOjciecprzezChrystusa—lubsamChrystus—„wyzwolił”nowegoIzraelazniewoli
Prawa(Ga3,13;4,5)orazgrzechu(Kol1,14;Ef1,7;Hbr9,15),nabywającgodlasiebie(Dz20,28)iczyniącgoswojąwłasnością(Tt2,14),wykupującgo(Ga3,13;4,5;1Kor6,20;7,23;por.2P2,1).
CenątegowykupuinabyciabyłakrewChrystusa(Dz20,28;Ef1,7;Hbr9,12;1P1,18n;Ap1,5;5,9).Toodkupienie,rozpoczętenaKalwariiizapewnionejużprzezzadatekDucha(Ef1,14;4,30),
zostaniedopełnionedopierowparuzji(Łk21,28)zchwiląwyrwaniaześmierciprzezzmartwychwstanieciał(Rz8,23).

24.

Wzmiankaotym,żeczłowiekdostępujeusprawiedliwieniadarmo,jesttylkownioskiemzpoprzedniejwypowiedziPawła,dotyczącejgrzechówpoganiŻydów.Jeśliwszyscytrwająw

grzechachiusprawiedliwieniedokonujesięwłaśniewtakiejsytuacji,tomożeonobyćjedyniewyrazemdobrociimiłosierdziaBożego.Niejestzapłatązażadneuczynkiczłowieka,dokonałosiędarmo,
czyliinaczejmówiąc–złaski.Doistotyłaskinależybowiemto,żejestdawanadarmo.Usprawiedliwieniakażdyczłowiekdostępujedziękiodkupieniu,któregodokonałChrystusJezus.Termin
odkupienieniepowiniennaswprowadzaćwatmosferęstosunkówzbytkomercjalnychaninieskłaniaćdoprzypuszczeń,żewskutekpierwszegogrzechucałaludzkośćznalazłasięwniewoliszatanaw
takimstopniu,iżBógOjciecmusiałmuzłożyćokupzwłasnegoSyna,bynaswtensposóbwykupić,czyliuwolnićzwięzówgrzechu.Małoktojużdziśtakinterpretujenaukęśw.Pawłaoodkupieniu
człowieka.Jeślijużkonieczniechcemypozostaćprzykategoriachokupu,tonapewnonieszatanjesttym,któremusięówokupskłada,apozatyminnajestnaturasamegookupu.Jesttoofiaramiłościi

posłuszeństwaSynawzględemOjca,ofiarazłożonanajdobrowolniej,zprawdziwejmiłościdoOjcaidowszystkichludzi.

3,24.„Odkupienie”(wyzwolenieniewolnika)byłotypowympojęciemstarotestamentowym.WStarymTestamencietermintenzawszeoznaczałzapłacenieceny,czasamibycośzpowrotem

odzyskać.Bóg„odkupił”Izraelazasprawąłaski,uczyniłgoswoimludemizapłaciłcenęzajegowolność(baranicapaschalnegoipierworodnedzieciEgipcjan),zanimnadałmuprzykazania(por.Wj
20,2).WczasachPawłaŻydzioczekiwalinamesjańskieodkupienie,któremiałooznaczaćwyzwoleniespodpanowaniaziemskichwładców;jednakzłymwładcą,októregotutajchodzi,jestgrzech(Rz
3,9).

JegotoustanowiłBógnarzędziemprzebłaganiadziękiwierze

mocąJegokrwi.Chciałprzeztowykazać,żesprawiedliwośćJego
względemgrzechówpopełnionychdawniej–zadnicierpliwości
Bożej–wyrażałasię

3,25ustanowił.Innyprzekład:„ukazałgo”.
—narzędziemprzebłagania.Dosł.:„przebłagalnią”(Wj25,17+;por.Hbr9,5).WwielkiDzieńPrzebłagania(Kpł16,1+)przebłagalniabyłaskrapianakrwią(Kpł16,15),jednakdopiero

krewChrystusadopełniłarzeczywiścieoczyszczeniazgrzechu,cotamtenrytjedynieoznaczał.Por.także„KrewPrzymierza”(Wj24,8+;Mt26,28+).

—względemgrzechów.Innyprzekład:„wperspektywieprzebaczeniagrzechów”.
—zadnicierpliwościBożej.WBJfrazataotwieraw.26,odpowiedniodotekstugrec,któregologikajest—jaksięzdaje—następująca:sprawiedliwośćBożaokazałasięnajpierw,czyliw

czasiecierpliwościBożej,przez„tolerancję”,znoszenie,„pół-przebaczenie”,rodzajniepoczytania(paresis)(BT:„odpuszczenie”),abyłotosensownetylkowperspektywietego,comiałonastąpić
późniejwJezusieChrystusie,mianowicieostatecznegoprzebaczenia,całkowitegozniszczeniagrzechuprzezusprawiedliwienieczłowieka.

3,25.„Przebłaganie”BogaoznaczałoodwrócenieJegogniewu.Chociażwtradycjiżydowskiejmodlitwa,jałmużnaiinnedobreuczynkimogłyodwrócićgniewBoży(Syr3,3.20;32,1-3;

Mdr18,20-21),Prawowymagałotakżeprzelewukrwi:zwierzęlubczłowiekmusiałumrzeć,byugasićsłusznygniewspowodowanygrzechem.TermintutajużytynawiązujedoprzebłagalninadArką
Przymierza(Wj25,22).Bógwswoimmiłosierdziu„przechodziłobok”(Wj12,13)grzechówzewzględunaprzyszłątajemnicękrzyża,niejakoantycypującofiarę,którananimzostaniezłożona.(Można
toporównaćzrabinackimpoglądem,żenawróceniepozwalaodwlecwyrokzagrzechdoDniaPrzebłagania,wktórymzostanieonzgładzony,chociażnicwobecnymtekścieniewskazuje,żePawełma
tutajcośtakiegonamyśli.)

wodpuszczaniuichpoto,byujawnićwobecnymczasieJego

sprawiedliwość,i[abypokazać],żeOnsamjestsprawiedliwyi
usprawiedliwiakażdego,który[żyje]dziękiwierzewJezusa.

3,26Ten„obecnyczas”toczas„ustalony”przezBogawJegoplaniezbawienia(Dz1,7+)przezodkupieńczedziełoChrystusa(Rz5,6;11,30;1Tm2,6;Tt1,3),któresięrealizujew„pełni

czasów”(Ga4,4+)raznazawsze(Hbr7,27+)izapoczątkowujeeręeschatologiczną.Por.Mt4,17p;16,3p;Łk4,13;19,44;21,8;J7,6.8.

—żeOnsamjestsprawiedliwy.Tzn.wypełniaswojąsprawiedliwość(zbawczą;por.1,17+)zgodniezdanymiobietnicami,usprawiedliwiającczłowieka.

25–26.

OdkupieniedokonałosięprzezkrewJezusaChrystusa.PodtymwzględemciałoChrystusaprzypominazeSTtzw.przebłagalnię,(hebr.kapporet,gr.ą»±ĂÄ®Áąo˝)czyligórnączęść

arkiprzymierza,pokrywę,skrapianąkrwiązwierzątpodczasuroczystościprzebłagalnych,zwłaszczawuroczystyDzieńPrzebłagania(Kpł16,2.13nn).Istniałoprzekonanie,żewłaśnieowamaterialna
częśćarki,obficiezroszonakrwią,jestnarzędziemoczyszczenia.WtymsensierównieżnarzędziemoczyszczeniabyłozbroczonekrwiąciałoJezusa.Jednakżeoczyszczenieowodosięgaczłowieka
rzeczywiścieiodmieniagowewnętrzniedopierowtedy,kiedyuwierzyonwskutecznośćzbawczegodziełaChrystusa.Tylkowtedyteżmożnamówićoprawdziwymprzebłaganiu,któregoistotaniena
tympolega,żeBógodmieniaswójstosunekdoczłowiekaizobrażonegostajesięznówprzyjacielem.WBoguniedokonujesiężadnazmiana.Bógkochanaszawszejednakowowielkąmiłością,tylko
my,jakdługotrwamywgrzechach–niemożemyodczuwaćdziałaniamiłościBożej.Musisiędokonaćwnasprzemiana,musimy–przypomocyBoga–zwrócićsięznówkuNiemu.Pojednanie(Rz
5,11;11,15)–toprocesdokonującysięwczłowiekuisprawiający,żeznówmożeonreagowaćnasygnałyBożejmiłości.OdwieczneBożeplanyzbawieniazmierzałyprzedewszystkimdotego,aby
okazaćnamniewyczerpanącierpliwośćBoga(Rz2,4).DziejeludzkościpoprzedzająceprzyjścieChrystusanazwałPawełdniamicierpliwościBożej,Bógtolerowałniejakowowymczasieludzkie
grzechy,pobłażałim,znosiłjewswejcierpliwości.Jegosprawiedliwość,wtensposóbokazana,byławyrazemszczególnejdoskonałości,byłasynonimemmiłości.Otóżgdynadeszłapełniaczasu,gdy
rozpocząłsięNT,Bógposunąłsięwswymniezmierzonymmiłosierdziujeszczedalej:przedtem„tylko”niezsyłałnaczłowiekakary,terazzaśwydajenaśmierćswegoJednorodzonegoSyna,aby
ratowaćczłowiekaodwiecznejzagłady.TakwięcjeśliSTjestczasemcierpliwościBożej,toNTuznaćnależyzaepokęmiłosierdziaBożego.Usprawiedliwienie,jakiegoBógdokonuje,jestwtymujęciu
nietylkorzeczywistymuwalnianiemczłowiekaodgrzechu,lecztakżeobdarowywaniemgoszczególnądoskonałościąBożą,noszącątumianosprawiedliwości.Będącźródłemsprawiedliwości,Bóg
usprawiedliwiającczłowiekadajemucośzeswejdoskonałości.ZestronyczłowiekawarunkiemnieodzownymosiągnięciategousprawiedliwieniajestwiarawJezusaChrystusa.Wówczasjużzbyteczne
sąwszelkiepodziałynaGrekówiŻydów,zbędnejestposiadanielubnieposiadaniePrawa.Wystarczawiara–oczywiściewiaraczynnaprzezmiłość–wJezusaChrystusa.

3,26.Wświeciegreckimsprawiedliwośćoznaczała„sprawiedliwy[choćniekoniecznierówny]podział”(nierównośćwwymierzeniusprawiedliwościmożnazilustrowaćnaprzykładzie

rzymskiegoprawa,którenakładałowyższekarynaczłonkówniższychwarstwspołecznych).Mimotopowszechniezgadzanosię,żewładzepowinnyrządzićzgodniezwymaganiami„sprawiedliwości”.
JudaizmpodkreślałBożąsprawiedliwość:Bóg,jakosprawiedliwysędzia,niemożebezpowoduuniewinnićwinowajcy.Wrazzupływemczasuwtekstachżydowskichpojawiłosiępewnenapięciew
pojmowaniuBożejlogiki:JegomiłosierdziewstawiałosięzaIzraelem,niweczącoskarżeniawysuwaneprzezJegosprawiedliwość.

Pawełniezezwalanatakienapięcie:Bógmożebyćsprawiedliwyijednocześnieusprawiedliwiaćtych,którzyzdająsięnaJezusa,jedyniedlatego,żeOnzamiastnichdoświadczyłBożego

gniewu(Rz3,25).JudaizmwierzyłwBożąłaskę;różnicapomiędzyPawłemawspółczesnymimuŻydamipolegałanatym,iżzdaniemapostoła,owałaskawymagałazapłaceniaprzezBogawielkiej
ceny,ponadtopoganiemogąjąotrzymaćnatalachsamychwarunkachjakŻydzi.

Gdzieżwięcpodstawadochlubieniasię?Zostałauchylona.

Przezjakieprawo?Czyprzezprawouczynków?Nie,przezprawo
wiary.

3,27podstawadochlubieniasię?Termingrec.określapostawęczłowieka,którymazasługęosiągniętądziękiswoimuczynkom,opierasięnanichiuważa,żemożnadopełnićswe

nadprzyrodzoneprzeznaczeniepoprzestającnawłasnychsiłach.Jesttopostawanaganna,gdyżusprawiedliwieniasięniezdobywa,leczotrzymujesięjejakodar.Aktwiary,bardziejniżcokolwiek
innego,wykluczatakąsamowystarczalność,ponieważwnimczłowiekwyraźniepoświadczaswojąradykalnąniewystarczalność.

—przezprawowiary.Tzn.przezprawo,którepoleganatym,bywierzyć.PawełprzeciwstawiaPrawo„zapisanenatablicach”(2Kor3,3)iwiarę(1,16+),czyliprawowewnętrznewypisane

wsercu(por.Jr31,33),„działająceprzezmiłość”(Ga5,6),którejest„prawemDucha”(8,2).

Sądzimybowiem,żeczłowiekosiągausprawiedliwieniena

podstawiewiary,niezależnieodpełnieniauczynkówwymaganych

przezPrawo.

3,27-28.Pawełprzedstawiatutajdwasposobypodejściado„Prawa”:ludzkimwysiłkiemorazwiarą(por.Rz7,6;8,2;9,31-32).Drogawiaryjestdrogąwłaściwą,naktórąwskazujesamo

Prawo(Rz3,21.31).

BoczyżBógjestBogiemjedynieŻydów?Czynierównieżi

pogan?Napewnorównieżipogan.

27–29.

Praktycznenastępstwatakiegostanurzeczysąbardzodoniosłe.Otoniktjużniemożesięchlubić,żezasłużyłsobienausprawiedliwienieprzezprzestrzeganienakazówpraw,czyli

mówiącinaczej,przezuczynkiPrawa.NiemajużPrawa,niemawięcizasługwypływającychzrzekomegoprzestrzeganiajegonakazów.Apostołjeszczerazstwierdza,żeczłowiekosiąga
usprawiedliwienieprzezwiarę,niezależnieodpełnienianakazówPrawa.GdybyusprawiedliwieniedokonywałosięnamocyzasługwypływającychzprzestrzeganiaPrawa,byłobydostępnetylkodla
ŻydówmającychowePrawoiwówczasBógokazałbysięBogiemjedynieŻydów,cojestoczywistąniedorzecznością,albomusiałbyistniećtakżeinnyBóg,zajmującysiępoganami,cojestw
jednakowymstopniuabsurdem.

PrzecieżjedenjesttylkoBóg,któryusprawiedliwiobrzezanego

przezwiarę,anieobrzezanego–dziękiwierze.

3,29-30.Podstawowewyznaniewiaryjudaizmubrzmiało:Bógjestjeden.Pawełtakteżargumentuje:JeślijesttylkojedenBóg,musibyćOntakżeBogiemdlapogan(zob.Iz45,21-25).

CzywięcprzezwiaręobalamyPrawo?Żadnąmiarą!Tylko

Prawowłaściwieustawiamy.

3,31Prawowłaściwieustawiamy.Dosł.:„Prawoustanawiamy”.Tylkoprawowiary,działająceprzezmiłość(Ga5,6),pozwalaPrawuosiągnąćcel,kuktóremujestonozwrócone,tzn.

sprawiedliwośćiuświęcenieczłowieka(por.7,7+).

30–31.

Pozostajewięcjeszczerazstwierdzić:JedenjestBógiwszystkichusprawiedliwiawjednakowysposób,tj.przezwiarę.Przezwiaręsąusprawiedliwianiobrzezani,anienamocy

owegoobrzezania,dziękiwierzerównieżdostępująusprawiedliwienianieobrzezani.Tumożesięzrodzićwątpliwość,którąPawełzgóryprzewiduje,próbującdaćnaniąodpowiedź.Otóżjeżeliczłowiek
wszystkozawdzięczaswojejwierze,jeżeliwidentycznejsytuacji,gdychodziomożliwościosiągnięciazbawienia,znajdujesięŻydipoganin,towobectegoPrawojestjużcałkowicieniepotrzebne.
Powstajepytanie,czywiaryabsolutnieniemożnapogodzićzPrawem?Otóżnie!NowaekonomianietylkonieznosiwszelkichzakazówPrawa,alenawetustanawiaspecjalneprawo.Chrystusswoją
naukąiżyciemukazujepełnysensPrawaiciągłośćBożychplanówzbawieniaczłowieka.Samzresztąoświadczyłwyraźnie:Niesądźcie,żeprzyszedłemznieśćPrawoalboProroków.Nieprzyszedłem
znieść,alewypełnić(Mt5,17).

3,31.Nauczanieżydowskieprzeciwstawiało„obalaniu”Prawajego„ustawianie”.PonieważPrawonauczaosprawiedliwościdziękiwierze(coPawełwykażewrozdz.4),każdyktogłositę

doktrynęumacniaPrawo.

Rz4

DOWÓDBIBLIJNYNAUSPRAWIEDLIWIENIE

DZIĘKIWIERZE

WzoremAbrahama

Zapytajmywięc,cozyskałAbraham,praojciecnaszwedług

ciała?

4,1Zapytajmywięc,co(zyskał)Abraham.ZaWulgatą.Wariant:„CóżwięcpowiemyoAbrahamie”.
—praojciecnaszwedługciała?Powróttegosamegotematu—ojcostwaAbrahama(w.1,12,16-18)—wyznaczaetapyargumentacji.
4,1.Diatrybyzawierałyzwyklepytaniaretorycznewrodzaju:„Zapytajmywięc”,którepełniłyrolęprzejściadonastępnejmyśli.Tradycjażydowskastalewspominałao„Abrahamie,

przodku(dosł.ojcu)naszym”.

JeżelibowiemAbrahamzostałusprawiedliwionydzięki

uczynkom,mapowóddochlubieniasię,alenieprzedBogiem.

4,2TradycjażydowskauczyniłazAbrahamawzórusprawiedliwieniazuczynków,zwracającuwagęprzedewszystkimnajegowiernośćistałośćpośróddoświadczeń(Mdr10,5;Syr44,20n;

1Mch2,52igłównieKsięgaJubileuszów11-12;16,19n;itd.;por.takżeJk2,22+;zob.2,14+),PawełjednakodwołujesiędowiaryAbrahama(Rdz12,1+;15,6+)jakodosamejzasadyjego
sprawiedliwościorazuczynków.Por.Hbr11,8n.

Rozdział4niema–jaksiętoczasemsądzi–charakterujakiegośstarotestamentowegoekskursu,leczwstosunkudofragmentu1,18–3,31jestrodzajemswoistejargumentacjibiblijnej.

ArgumentacjatamanaceluprzedewszystkimukazanieharmoniidwuTestamentów,czylijednościObjawienia.

1–2.

JednośćObjawieniailustrujePawełprzykłademekonomiizbawienia,atęzkoleirozpatrujewzastosowaniudożyciaAbrahama,uchodzącegozapostaćnajbardziejpopularnąwST.

PozatymAbrahambyłcodociałaojcemwszystkichIzraelitów.Takwięcto,cospotkałotegopatriarchę,rzutowałowpewiensposóbnalosywszystkichIzraelitów.Jakprzedstawiałasięsprawajego
zbawienia?Dziękiczemuzostałusprawiedliwiony?Próbującodpowiedziećnapowyższepytania,najpierwrozpatrujePawełwnioskiwysnutezhipotezy,żeAbrahamzostałusprawiedliwionyprzez
uczynki.Prawajeszczecoprawdaniebyło,aledobre,uczciweżycieAbrahamasprawiło–takwrzeczywistościmniemaliŻydzi–żedostąpiłusprawiedliwienia.Wtakiejsytuacjimógłbyrzeczywiście
miećpowodydotego,bychlubićsięswoimusprawiedliwieniem.Rozumowaniezdajesiębyć,poludzkusądząc,całkiempoprawne.Leczchwałapłynącaztakpojmowanegousprawiedliwieniabyłaby
bardzoproblematyczna;pochodziłabybowiemodludziiwrzeczywistościAbrahambyłbyusprawiedliwionytylkowoczachludzi.

4,2.WtradycjiżydowskiejAbrahambyłuważanyzasprawiedliwegoparexcellence.Jakowzórdlafaryzeuszów,służyłonBoguzmiłości.Jakowzórprozelity,przyprowadziłwielupogan

dowiarywjednegoprawdziwegoBoga,Wmyślpozabiblijnychtradycji,zasługiAbrahamapodtrzymywałylubwybawiałyIzraelawnastępnychpokoleniach.

BocóżmówiPismo?UwierzyłAbrahamBoguizostałomuto

policzonezasprawiedliwość.

4,3Waspekciegramatycznymsąmożliweróżneinterpretacjedrugiegozdaniawwierszu,amianowicie:namocywiaryBóguznajeAbrahamazasprawiedliwego,bezuwzględnianiatego,

żeonrzeczywiścietakijest;lub:namocytejsamejwiaryBógdarmowoudzielaAbrahamowisprawiedliwości,jakiejonwcaleniemiał,kiedyuwierzył;albowreszcie:przedBogiem,awięciw
rzeczywistości,wiarazlewasiękonkretniezesprawiedliwością.CałośćdoktrynyPawłowejwykluczajednakpierwsząinterpretację,zdajesię,żewykluczatakżedrugą,natomiastdoskonalewspółbrzmi
ztrzecią.

4,3.Rabiniczęstoposługiwalisiębiblijnymicytatami,czasamipoprzedzającjesłowami:„BocóżmówiPismo?”NauczycieleżydowscywielokrotnieteżkomentowaliwiaręAbrahama

opisanąwRdz15,6,którąodczytywalijako„wierność”(jedenzgłównychjego„czynów”).PawełinterpretujejąwkontekściejakopoleganienaBożejobietnicyipodkreślasłowo„poczytać”lub
„policzyć”,terminzzaczerpniętyzdziedzinyksięgowości,stosowanywstarożytnychdokumentachnaoznaczeniezaliczeniawpłaconejkwotynapoczetspłatynależności.

Otóżtemu,którypracuje,liczysięzapłatęnietytułemłaski,lecz

należności.

3–4.

PismoŚwięte,wktórymjakwiadomosamBógprzemawiadonas,bardzowyraźniestwierdzainnyaspektsprawy.WKsiędzeRodzajuczytamy:AbrahamuwierzyłiJahwepoczytałmu

tozazasługę(15,6).Inaczejmówiąc,usprawiedliwienieAbrahamabyłonagrodązawiarę,aniezauczynki.DalszyciągrozumowaniaPawłaopierasięnaniewypowiedzianymwprost,leczwyraźnie
suponowanymzałożeniu,żeistniejejeśliniesprzeczność,toprzynajmniejbardzozasadniczaróżnicamiędzyusprawiedliwieniemprzezwiaręausprawiedliwieniemwskutekuczynków.Jeżelibyktoś
uzyskałusprawiedliwienienamocyuczynków,byłabytosłusznazapłatazauczynki.Inaczejmówiąc:Temu,którypracuje,liczysięzapłatęnietytułemłaski,lecznależności.

Temujednak,któryniewykonujepracy,awierzywTego,co

usprawiedliwiagrzesznika,wiaręjegoliczysięzatytułdo
usprawiedliwienia,

4,4-5.Paweł,omawiającwdalszymciągutekstzRdz15,6,nawiązujetutajdoAbrahama,„Poczytaniezasprawiedliwość”możnaporównaćdorodzajuusprawiedliwienia,jakieuzyskujesię

wsądzie,czyliogłoszenia,żeoskarżonyjestniewinny.Ideatawykraczapozasamotylkooznajmienieprzebaczenia,żadenteżzestarożytnychżydowskichczytelnikówniezredukowałbyogłoszonego
przezBogauniewinnieniadokategoriiprawnej-gdyBógprzemawia,stwarzanowąrzeczywistość(Rdz1,3);zob.Rz6,1-11.

zgodniezpochwałą,jakąDawidwypowiadaoczłowieku,

któregoBógusprawiedliwianiezależnieoduczynków:

Błogosławienici,którychnieprawościzostałyodpuszczoneiktórych

grzechyzostałyzakryte.

Błogosławionymąż,któremuPannieliczy

grzechu.

5–8.

PawełniemyślituoAbrahamie.Onbowiem,jaktojużpowiedziano(w.3),wierzyłwTego,cousprawiedliwia,iowawiarępoczytałmuBógzatytułdousprawiedliwienia.Pawełjako

argumentprzytaczastwierdzeniejednegoznajwiększych–wprzekonaniuŻydów–proroków.ZatakiegobowiemuchodziłzawszeDawid.OtóżDawidrównieżmówiosprawiedliwości,jakąBóg
obdarzaludzi(por.Ps31[30],1n),niewspominającprzytymwcaleoichdobrychuczynkach.Mamytudoczynieniazprzykłademegzegezy,uprawianejprzezrabinówodwołującychsięzazwyczaj
najpierwdoPrawa,apotemdoProroków.CytującsłowaPs32[31],1nPawełwyrażarównocześniewłasneprzekonaniecodoistotyusprawiedliwienia.Jesttomianowicieodpuszczanie,zakrywanie,
niepoczytywanieczłowiekowigrzechów.Każdyztychrzeczownikówwyrażaideęuwalnianiaczłowiekaodciężarujegowin.

4,6-8.Sięgającpożydowskązasadęinterpretacyjnązwanągezerahszawah(łączącąróżnetekstyzawierającetosamokluczowesłowolubfrazę),PawełwprowadzaPs32,1-2iwyjaśnia,co

owo„poczytaniezasprawiedliwość”oznacza.Pomijającfragmentdotyczącymoralnejsprawiedliwości(wtymmomencieniematojeszczeznaczenia),Pawełstwierdza,żeowo„poczytanie”,októrym
mowawpsalmie,opierasięraczejnałasceBożej,niżnadoskonałościpsalmisty(Ps32,15).AutorstwoPsalmu32byłoprzypisywaneDawidowi.

Usprawiedliwienieprzedobrzezaniem

Przeto,czybłogosławieństwotodotyczyobrzezanych,czyteżi

nieobrzezanych?Czytamyprzecież,żeAbrahamowizostała
poczytanawiarazasprawiedliwość.

4,9.„Błogosławieństwo”,októrymtutajmowa,jesttymsamym,októrymPawełpisałwRz4,7-8.WtradycyjnymżydowskimstyluPawełwyjaśniaszczegółyprzytoczonegoprzezsiebie

tekstu.

Wjakichokolicznościachzostałapoczytana:czygdybył

obrzezany,czyprzedobrzezaniem?Otóżniepoobrzezaniu,alegdy
byłnieobrzezany.

9–10.

Pawełrozumujenadalwedługzasadyprzewidywaniacoraztonowychtrudności,naktórezmiejscadajeodpowiedź.Itaknp.mógłbyktośprzypuszczać,żeAbrahamzostał

usprawiedliwionycoprawdanienapodstawieuczynków,lecznapodstawiewiary;należyjednakpamiętać,żebyłatowiaraczłowiekaobrzezanego.Czywięcniepowinnosięprzypuszczać,że
usprawiedliwieniejestuwarunkowanenietylkowiarą,lecztakżeobrzezaniem?Czyżnienależysądzić,żenieobrzezani,mimoswejwiary,niemogąliczyćnausprawiedliwienie?OtóżPawełodpowiada
zcałąstanowczością,żeprzypuszczeniapowyższesącałkiembezpodstawne.Posiadałybypewiensenstylkowtedy,gdybywprzypadkuAbrahama–natymprzypadkuopierająsiępowyższe
przypuszczenia–usprawiedliwieniebyłopoprzedzoneobrzezaniem.Takjednakżeniebyło.Abrahamzostałusprawiedliwionyjeszczeprzedobrzezaniem,cowyraźnieprzedstawiaautorKsięgiRodzaju,
piszącousprawiedliwieniuAbrahamaw15,6,aojegoobrzezaniudopierow17,10nn.

4,10.Pawełodwołujesiętutajdoinnejżydowskiejzasadyinterpretacyjnej-kontekstu.Abrahamzostałusprawiedliwionydziękiwierze,natrzynaścielatprzedswoimobrzezaniem(Rdz

15,6;16,3-4.16;17,24-25;niektórzyżydowscyegzegeciczynilitenokresjeszczedłuższym-miałwedługnichwynosićdwadzieściadziewięćlat).Fakttenpodważałznaczenie,jakiewjudaizmie
przywiązywanodoobrzezania,chociażnauczycieleżydowscysłusznietwierdzili,żeStaryTestamentrozumiałobrzezaniejakoznakprzymierza.

Iotrzymałznakobrzezaniajakopieczęćusprawiedliwienia

osiągniętegodziękiwierze,którąmiałwtedy,gdyjeszczeniebył
obrzezany.Itakstałsięojcemwszystkichtych,którzyniemając
obrzezania,wierzą,byrównieżimpoczytanotozatytułdo
usprawiedliwienia,

4,11jakopieczęć.Tegosamegoterminu,sfragis,użytowkrótcenaokreślenie,przezanalogię,chrześcijańskiegochrztu—sakramentuwiary(2Kor1,22;Ef1,13;4,30;por.J6,27+;Ap7,2-

8;9,4).—usprawiedliwieniaosiągniętegodziękiwierze.Dosł.:„sprawiedliwościwiary”.Chodzio„sprawiedliwość,którapoleganazawierzeniu”,nażywejwierze(por.1,17+;3,27+).Dziedzictwo
zostajedaneniedlazrekompensowaniawiernościklauzulomkontraktu(prawu),leczjakowypełnienieobietnicy.Realizacjaobietnic(Rdz12,1+)zaoferowanychwierzemożebyćpojętaiprzyjętatylko
dziękiwierzewosobęiwdziełoJezusa-Zbawiciela(J8,56;Dz2,39;13,23;Rz9,4-8;15,8;Ga3,14-19;Ef1,13-14;2,12;3,6;Hbr11,9-10.13;itd.).

atakżeojcemtychobrzezanych,którzynietylkonaobrzezaniu

sięopierają,alenadtokrocząśladamitejwiary,jakąojciecnasz,
Abraham,miałprzedobrzezaniem.

11–12.

ObrzezaniewcaleniebyłowarunkiemusprawiedliwieniaPatriarchy.Przeciwnie,zRdz17,10nwynikawcaleniedwuznacznie,żeobrzezaniebyłotylkopieczęcią,czyliznakiem

zewnętrznymusprawiedliwienia.Wtensposób,właśniedziękiosiągnięciuusprawiedliwieniajeszczeprzedobrzezaniem,stałsięAbrahamojcemwszystkichtakżenieobrzezanych,bylebytylkowierzyli.
ItakotowprowadzaPawełniepostrzeżenie–rozwiniętądokładniejwGa–koncepcjęniefizycznego,leczduchowegopochodzeniaodAbrahama.Wcelujużtylkokrótkiegoprzypomnienia–prawie
zbytecznego–stwierdzaPawełjeszczeraz,żeAbrahamjesttakżeojcemobrzezanych.Sposóbsformułowaniategoprzypomnieniazdajesięjednaknasuwaćmyśl,żeiobrzezanitylkowtedyzasługująna
mianopotomkówAbrahama,gdynaśladująPatriarchęnietylkowjegoobrzezaniu,lecztakżewwierze.Wtensposób–iowskazanietejprawdychybawpierwszymrzędziechodziPawłowi–Abraham
jestojcemnietylkojudeo-chrześcijan,lecztakżechrześcijannawróconychzpogaństwa.

4,11-12.Obrzezaniebyło„znakiem”przymierza(Rdz17,11;KsięgaJubileuszów15,26),PawełrozumiejejednakjakoznakwcześniejszegousprawiedliwieniaAbrahama,zgodnieRdz15,6.

Żydzizmarszczylibybrwi,słyszącPawłowąargumentację,któraczynichrześcijanwywodzącychsięzpoganpełnoprawnymidziedzicamiAbrahama,chociażniezostalioniobrzezani.Uznanie,że
nieobrzezanipoganiezostanązbawieni,oilebędązachowywaćsiedemprzykazańprzekazanychimprzezNoego-tojedno,zaśumieszczenieichnarównizŻydami-tocośowielewięcej.

UsprawiedliwienieniezależneodPrawa

Albowiemnieod[wypełniania]Prawazostałauzależniona

obietnicadanaAbrahamowiijegopotomstwu,żebędziedziedzicem
świata,aleodsprawiedliwości[uzyskanejprzez]wiarę.

13.

RozważającnadaldziejeAbrahama,zajmujesięPawełzkoleisprawąobietnicydanejtemupatriarszeicałemujegopotomstwu.Zagadnienietowiążesięrównieżtakzwiarą,jakiz

przestrzeganiemPrawa.Obietnica–pojęcietypowedlateologiiPawła–jakokontraktjednostronny,byłaprzeciwstawianaPrawu.NiejedenrazinietylkoAbrahamowibyłydawaneobietnice.Ta,o
którejPawełtumówi,miałazaprzedmiottzw.dziedzictwoświataibyładanaAbrahamowi,alemiałaprzejśćtakżenacałejegopotomstwo.Otóżpewnawypowiedźmogłabynasuwaćprzypuszczenie–
Pawełznówuprzedzaewentualnątrudność–żeobietnicadanaprzezBogawypełnisię,jeśliAbrahambędzieprzestrzegałpewnychnakazówPrawa:Botobieitwemupotomstwuoddajęwszystkiete
ziemieidotrzymamprzysięgi,którądałemtwojemuojcu,Abrahamowi,żerozmnożępotomstwotwejakgwiazdynaniebieorazdamtwojemupotomstwuwszystkieteziemie.Wszystkieludyziemibędą
sobieżyczyćszczęścia[takiego,jakiejestudziałem]twegopotomstwa,dlategożeAbrahambyłMiposłuszny–przestrzegałtego,comupoleciłem:moichnakazów,prawipouczeń(Rdz26,3nn).Należy
zwrócićuwagę,żeniechodzitujużousprawiedliwienie,któregoosiągnięcie,jaktoPawełwykazał,niezależyaniodprzestrzeganiaPrawa,aniodobrzezania.Mowatuowypełnieniusiępewnej
obietnicyBożej.Otóżmogłobysięwydawać–powtórzmytorazjeszcze–żespełnieniesiętejobietnicyzależyodprzestrzeganiaPrawa.Pawełjednakprzeczytemuzcałąstanowczością.Zestrony
człowiekadospełnieniasięobietnicyBożej–będącejkontraktemjednostronnym–potrzebnejesttylkojedno:wiarawobietnicę,atymsamymwprawdomównośćBoga.

4,13.ObietnicadanaAbrahamowidotyczyła„ziemi”,leczwjęzykuhebrajskimsłowo„ziemia”możetakżeoznaczać„świat”,coteżżydowscykomentatorzyrozumielijakoobietnicę,że

Abrahamijegopotomkowieodziedzicząwprzyszłościcałyświat.

Jeżelibowiemdziedzicamistająsięci,którzysięopierająna

Prawie,towiarastraciłaznaczenie,aobietnicapozostałabezskutku.

14.

TwierdzenietouzasadniaPawełprzedewszystkimracjamirozumowymi,poddającnajpierwdokładniejszejanaliziepojęciePrawaiobietnicy,apotemrozpatrującichwzajemnąrelację.

WzajemnystosunekPrawadoobietnicyokreśliłPawełnajwyraźniej,zajmującsiętematemdziedzictwaAbrahama:BogdybydziedzictwopochodziłozPrawa,tymsamymniemogłobypochodzićz
obietnicy.AtymczasemprzezobietnicęBógokazałłaskęAbrahamowi(Ga3,18).TęsamąmyślwypowiadaPawełtakżetutaj,dorzucającszczegółowierze,którastraciłabywszelkieznaczenie,gdyby
spełnieniesięobietnicBożychbyłouzależnioneodprzestrzeganiaPrawa.Uzyskanietego,coBógczłowiekowiobiecuje,stałobysięotrzymaniemzwykłejnależności.Takwięcargumentpierwszy
przeciwkoprzypuszczeniu,żespełnieniesięobietnicyjestuzależnioneodwypełnieniaPrawa,opierasięnaistotowejsprzeczności,jakazachodzipomiędzyobietnicąaPrawem.

Prawobowiempociągazasobąkarzącygniew.Gdziezaśnie

maPrawa,tamniemaiprzestępstwa.

4,15Gdziezaś.Wariant:„ponieważ”.

Dlatego[dziedzictwoprzypada]dziękiwierze,abybyłozłaskii

abywtensposóbobietnicapozostałaniewzruszonadlacałego
potomstwa,nietylkodlapotomstwaopierającegosięnaPrawie,alei
dlatego,które[żyje]dziękiwierzeAbrahama.Ontojestojcemnas
wszystkich–

4,14-16.Pawełzmuszaczytelnikadowyborumiędzysprawiedliwościądziękiwierze(opartejnałasceBożej,którąteżuznawałjudaizm)asprawiedliwościąodwołującąsiędoznajomości

Prawa(zgodniezktórymIzraelbyłbybardziejsprawiedliwyodpogan,niezależnieodwiary).

jakjestnapisane:Uczyniłemcięojcemwielunarodów–przed

obliczemBoga.JemuonuwierzyłjakoTemu,któryożywiaumarłych
ipowołujedoistnieniato,conieistnieje.

4,17powołujedoistnienia.Jaktomiałomiejscewdniustwórczego„fiat”(„niechsięstanie”).Wspomnianetuprzymioty,najbardziejcharakterystycznedlawszechmocyBoskiej,

przygotowująaluzjędozmartwychwstaniaChrystusazawartąww.24.

15–17.

KolejnyargumentwyprowadzaPawełzanalizyPrawa.OtóżjegonieprzestrzeganiesprowadzanaczłowiekasłusznygniewBoży.Gdybyniebyłotychróżnychnakazówizakazów,

człowiekniepopełniałbytakwieluprzestępstw.MającprzedsobątylkoPrawo,niemożespodziewaćsięjakiejkolwieknagrodyBożej;przeciwnie,jestskazywanyciągleodnowanagniewisłusznąkarę
zestronyBoga.StaćgojedynienaprzyznawaniesiędoswojejsłabościinaufnośćwJegomiłosierdzie.PrawosamoprzezsięzpewnościąniegwarantujewypełnieniasięjakiejkolwiekobietnicyBoga.
TrzecizkoleiargumentopierasięnaanalizieobietnicydanejAbrahamowiijegopotomstwu.Otóżobietnicaowamiałaobjąćswymzasięgiemnietylkotych,którzymieliPrawo,lecztakżepotomków

Abrahamazrodzonychprzezwiarę.WypełnieniasiętejobietnicyniemożnatedywiązaćzprzestrzeganiemPrawa,gdyżmusiałabyuleczniekształceniusamajejnatura.Całerozumowaniekończysię
stwierdzeniem,żeAbraham–zgodniezobietnicą,wktórąuwierzył–stałsięojcemnaswszystkich,tzn.judeochrześcijanichrześcijannawróconychzpogaństwa.RównocześniePawełpodajemotyw
wiaryAbrahama–wszechmocBogaobiecującego,któryożywiaumarłychito,conieistnieje,powołujedoistnienia.

4,17.Takżejudaizmgłosił,że.Bógmożeswoimsłowempowoływaćrzeczydoistnienia(np.Rdz1,3).ZdaniemPawła,BożaobietnicadanaAbrahamowiwystarcza,byzamienićpoganw

Jegodzieci(zwłaszczażeBógogłosiłAbrahamaojcemwielunarodów,zanimjeszczenakazałmuobrzezanie-Rdz17,5).

Wzórwiarychrześcijan

Ontowbrewnadzieiuwierzyłnadziei,żestaniesięojcemwielu

narodów,zgodnieztym,cobyłopowiedziane:Takiebędzietwoje
potomstwo.

Iniezachwiałsięwwierze,choćstwierdził,żeciało

jegojestjużobumarłe–miałjużprawiestolat–iżeobumarłejest
łonoSary.

4,19PoczątekwierszawtextusreceptusiWulgacie:„nieosłabłwwierzeiniezwracałuwaginaswejużobumarłeciało”.

18–19.

Rozprawiwszysięzewentualnymizarzutami,zatrzymujesięPawełniecodłużejprzyproblemiewiaryAbrahama.Abrahamzostałusprawiedliwionydlatego,żebezgraniczniezaufał

Bogu,żeuwierzyłBożymobietnicom.Treściątejwiarybyłoprzyszłejegoojcostwo.Poludzkusądząc,obietnica,żeAbrahambędzieojcemwielunarodów,nierokowałażadnychnadzieina
urzeczywistnieniesię.Abrahambyłprzecieżjużwpodeszłymwieku,ajegożonaSarabyłaoddawnabezpłodna.Jakuwierzyćwtejsytuacji,żebędziesięojcemwielunarodów?

InieokazałwahaniaaniniedowierzaniacodoobietnicyBożej,

alesięumocniłwwierze.OddałprzeztochwałęBogu

4,20alesięumocniłwwierze.Wiarajestwszechmocna(Mk9,23),toonapozwalaBogurozwinąćwnasJegowłasnąmoc(por.2Kor12,9-10).

ibyłprzekonany,żemocenjestOnrównieżwypełnić,co

obiecał.

Dlategoteżpoliczonomutozasprawiedliwość.

20–22.

AjednakwiaraAbrahamabyłapozbawionawszelkichwahańikryzysów.Odrazu,bezgraniczniezaufałBogu.Złożyłprzeztohołdnieskończonejdobroci,anadewszystko

wszechmocyBożej.Byłprzekonany,żeBógmożewypełnićto,coobiecuje.KażdaniewiarawięcjestodzieraniemBogazJegoBoskichprzymiotów.Owatakniezwykławiara,owanadziejawbrew
nadziei–topodstawausprawiedliwieniaAbrahama.Nieżadneuczynki,leczwyłączniewiarawobietniceBoże.

4,18-22.WiarazdefiniowanaprzezodwołaniedodoświadczeniaAbrahamaniejestbiernązgodąnato,coBógpowiedział,leczwytrwałympoleganiemnaJegoobietnicy,zaktórąwierzący

gotówjestoddaćswojeżycieizgodniezktórąpostępuje.WistociewięcniemasprzecznościpomiędzyPawłemaJakubem(zob.Jk2,14-16).Jestmożliwe,chociażmałoprawdopodobne,żeanalogia
PawłowanawiązujewtympunkciedoofiarowaniaiocaleniaIzaaka,synaAbrahama(Rdz22).

4,1-22.Abrahamwzoremusprawiedliwieniaprzezwiarę.JakopraojciecIzraela,Abrahambyłuważanyzawzórżydowskiejwiary.Stanowiłteżprzykład-prozelity(człowieka,który

nawróciłsię.najudaizm),ponieważprzedobrzezaniembyłuznawanyzapoganina.Żydowscyczytelnicywierzyli,żezostaliwybraniwAbrahamieorazkażdyIzraelitabędziezbawionyprzezłaskę
Bożą,jeślizachowaprzymierze.Poganie,którzypragnęlistaćsięczęściąnaroduwybranego,musielisięjednakobrzezaćiwrazzIzraelempełnićsprawiedliweuczynkiPrawa,takjaktoczyniłAbraham.

Rozdziałtenjesttypowymżydowskimmidraszem(komentarzem)doRdz15,6.Żydowscyigrecko-rzymscypolemiściczęstodowodziliprawdziwościswojegostanowiskazapomocą

przykładów,teksttenbyłzaśulubionymprzykłademużywanymprzezstarożytnychżydowskichnauczycieli.

Ato,żepoliczonomu,zostałonapisaneniezewzględunaniego

samego,

aleizewzględunanas,jakożebędziepoliczoneinam,

którzywierzymywTego,cowskrzesiłzmartwychJezusa,Pana
naszego.

23–24.

Okazujesię,żeusprawiedliwienieAbrahamaniebyłopozbawionepewnychintencjipedagogicznych:miałobyćzachętądlanaswszystkich.Myrównieżdostąpimy

usprawiedliwienia,jeślizdobędziemysięnaprawdziwąwiarę.Leczinnyjestprzedmiotlubdokładniejmówiąc,treśćnaszejwiary.PowinniśmymianowicieuwierzyćwzbawcządziałalnośćBoga,wto
przedewszystkim,żewskrzesiłzmartwychJezusa,Pananaszego.MamytudoczynieniaztypowoPawłowymujęciemnaukioodkupieniu,azwłaszczaprawdyozmartwychwstaniuChrystusa:Chrystus
niesamzmartwychwstaje,leczwskrzeszaGozmartwychBógOjciec.CałainicjatywadziełazbawieniaspoczywaciąglewJegorękach.WiarawzmartwychwskrzeszenieChrystusajestwyrazem
największegohołduskładanegowszechmocyBożej.Równocześnieokazujesię,jakbardzocentralnemiejscewewczesnochrześcijańskimkatechizmiezajmujeprawdaozmartwychwstaniuChrystusa.

Ontozostałwydanyzanaszegrzechyiwskrzeszonyz

martwychdlanaszegousprawiedliwienia.

4,25dlanaszegousprawiedliwienia.SprawiedliwośćjestrzeczywiściepierwszymsposobemuczestniczeniawżyciuChrystusazmartwychwstałego(6,4;8,10;itd.).Pawełnigdynieodłącza

śmierciJezusaodJegozmartwychwstania.WSTBógusprawiedliwiasądząc(Ps9,9+),wNTOnbędzie„sędzią”wdniuostatecznym(2,6),On„usprawiedliwia”przezChrystusa(3,24),tzn.udziela
darusprawiedliwościwodniesieniudosamejwiary(1,17+),aniedouczynkówzPrawa(3,27+;7,7+).

25.

NatęsamązbawcząinicjatywęOjcazwracauwagęPawełtakżewnastępnymwierszu,gdystwierdza,żeChrystuszostałwydanyzanaszegrzechy.Wartoprzytympamiętać,żesąto

słowa,jakimiDeutero-IzajaszopisujeśmierćCierpiącegoSługiJahwe.ZPieśniIVoSłudzeCierpiącymczerpałanajobficiejsoteriologiawczesnochrześcijańska,azwłaszczasoteriologiaśw.Pawła.
JeszczerazwracaApostołdofaktuzmartwychwstaniaJezusa.Tymrazemukazujezbawcząwartośćzmartwychwstania.Jesttostwierdzeniezasługującenaszczególnąuwagętakżeztegowzględu,że
jegodoniosłościniedocenianownaszychdotychczasowychujęciachnaukioodkupieniu.Przywykliśmydo–poprawnegozresztą,lecznapewnoniepełnego–sformułowania,żeprzyczynąsprawczą
naszegousprawiedliwieniajestmękaiśmierćJezusa.OtóżPawełstwierdzawyraźnie,żenaszeusprawiedliwieniewrównejmierzezawdzięczamyzmartwychwstaniu,aniecodalejwtymsamymLiście
doRzymianwskażenawartościsoteryjnewniebowstąpieniaizasiadaniapoprawicyOjca.

4,23-25.PawełzaczynaodnosićswojewyjaśnieniadotycząceAbrahamadoczytelników(zastosowanietociągniesięażdoRz5,11).Starożytninauczyciele(żydowscyiwywodzącysięz

kulturygrecko-rzymskiej)częstoposługiwalisięprzykładami,byzachęcićczytelnikówdoprzemyśleniaizmianypostępowania.

Rz5

SKUTKIUSPRAWIEDLIWIENIA

PojednaniezBogiem

Dostąpiwszywięcusprawiedliwieniadziękiwierze,zachowajmy

pokójzBogiemprzezPananaszego,JezusaChrystusa;

5,1—11,36Tematdrugiejczęści(rozdz.5-11):chrześcijaninusprawiedliwiony(por.rozdz.1-4)znajdujegwarancjęzbawieniawmiłościBogaidarzeDucha.Zostanietopodjętewrozdz.8,

porozwinięciuantytetycznym5,12-7,25.

5,1zachowajmy.Wariant:„zachowujemy”.
WefragmentachpoprzedzającychtenrozdziałwykazywałPaweł,żecałaludzkośćzłożonazpoganiŻydówbyłapogrążonawgrzechach,żewtejsytuacjiBógpowodowanyswym

nieskończonymmiłosierdziem,dokonał,przezwydaniewłasnegoSynanaśmierć,odkupieniacałegorodzajuludzkiego.Rozdziałpiątyprzedstawiaskutkiusprawiedliwieniaprzezwiarę.

OtóżpierwszymskutkiemjestponownewprowadzeniepokojudostosunkówmiędzyBogiemaludźmi.Nasenspowyższegotwierdzenianiemawpływuto,czyorzeczeniunadamypostać

tryburozkazującego„zachowajmy”,czyteż,cojestrównieuzasadnionegramatycznie,pozostaniemyprzytrybieoznajmującym:„zachowujemy”.SkłóceniecałejludzkościzBogiem,konfliktymiędzy
poszczególnymiludźmi,niepokójpanującywewnętrzukażdegoczłowieka–otonajczęściejpowtarzającesięuPawłanastępstwagrzechu.Akcjamającanaceluzlikwidowaniegrzechumusibyć,
konsekwentnie,wprowadzaniempokoju.DokonałtegoChrystusprzezswojezbawczedzieło.MyśltęsformułujePawełszczególniedosadniewjednymzeswychlistówwięziennych:Zechciałbowiem
[Bóg],abywNimzamieszkałacałaPełnia,iabyprzezNiegoznówpojednaćwszystkozesobą:przezNiego–ito,conaziemi,ito,cowniebiosach,wprowadziwszypokójprzezkrewJegokrzyża(Kol
1,19–20).Przezto,żedokonałJezustegodziełageneralnegopojednania,zasłużyłsobiewpobożnościchrześcijańskiejnamianoWielkiegoPacyfikatora.TożeBógpoleciłswojemuSynowiwysłużyć
dlanasusprawiedliwienie,wcalenieoznacza,iżgodzisięnatraktowanienasjakosprawiedliwych,właśniezewzględunaswegoSyna.Znaczyto,żewJezusieChrystusieBógumożliwianamprzyjęcie
właściwejpostawywobecNiego,takiej,jakiejspodziewasięponas;dajenammożnośćtraktowaniaGotak,jaknatozasługuje.WtensposóbBógukazujesięsprawiedliwywobecsiebiesamego,nie
pomniejszającwniczymczcianichwały,dojakichmaprawo.Równocześniejestsprawiedliwywobecswoichstworzeń,którymudzielamożnościzajęciawobecNiegosprawiedliwejpostawy.

5,1.„Pokój”znacznieczęściejoznaczałnacechowanyzgodązwiązekmiędzydwiemaosobaminiżspokójducha.Pawełtwierdzitutaj,żewierzącyopowiadasięzaBogiem.

dziękiNiemuuzyskaliśmynapodstawiewiarydostępdotej

łaski,wktórejtrwamy,ichlubimysięnadziejąchwałyBożej.

5,2dotejłaski.ChodziołaskężyciawprzyjaźniBożej,o„stanłaski”.
—chlubimysięnadzieją.Chrześcijańskanadziejajestoczekiwaniemdóbreschatologicznych:zmartwychwstaniaciała(Rz8,18-23;1Tes4,13n;por.Dz2,26;23,6;24,15;26,6-8;28,20),

dziedzictwaświętych(Ef1,18;por.Hbr6,lln;1P1,3n),życiawiecznego(Tt1,2;por.1Kor15,19),chwały(Rz5,2;2Kor3,7-12;Ef1,18;Kol1,27;Tt2,13),wizjiBoga(1J3,2n),jednymsłowem—
zbawienia(1Tes5,8;por.1P1,3-5)siebieorazinnych(2Kor1,6n;1Tes2,19).Oznaczającprzedewszystkimcnotę,któraoczekujetychdóbr,niekiedymożeteżokreślaćsametedobraniebieskie(Ga
5,5;Kol1,5;Tt2,13;Hbr6,18).PokładanakiedyśwIzraelu(Ef1,11-12;por.J5,45;Rz4,18)zwykluczeniempogan(Ef2,12;por.1Tes4,13),przygotowałaonatamlepsząnadzieję(Hbr7,19),dziś
oferowanąnawetpoganom(Ef1,18;Kol1,27;por.Mt12,21;Rz15,12)wmisteriumChrystusa(Rz16,25+).OpierasięonanaBogu(1Tm5,5;6,17;1P1,21;3,5),naJegomiłości(2Tes2,16),
wezwaniu(1P1,13-15;por.Ef1,18;4,4),mocy(Rz4,17-21),prawdziwości(Tt1,2;6,18)iwierności(Hbr10,23)wdotrzymaniuobietnic,jakiewyraziłOnwPismach(Rz15,4)orazwEwangelii(Kol
1,23),awypełniłwosobieChrystusa(1Tm1,1;1P1,3.21).Tymsamymnadziejataniemożezawieść(Rz5,5).Znaturyrzeczyskierowanakudobromniewidzialnym(Rz8,24;Hbr11,1),opierasięona
nawierze(Rz4,18;5,1n;15,13;Ga5,5;Hbr6,lln;1P1,21)ikarmisięmiłością(Rz5,5;1Kor13,7),ściślesięwiążączdwiemapozostałymicnotamiteologicznymi(1Kor13,13+).DuchŚwięty,dar
eschatologicznywpełnymtegosłowaznaczeniu,poczęścijużposiadany(Rz5,5+;Dz1,8+),jestjejuprzywilejowanymźródłem(Ga5,5);Onjąoświeca(Ef1,17n),umacnia(Rz15,13),ukierunkowuje
wmodlitwie(Rz8,25-27)iprzezniąwprowadzajednośćCiała(Ef4,4).NadziejaopartanausprawiedliwieniuprzezwiaręwChrystusa(Rz5,ln;por.Ga5,5)jestpełnapewności(2Kor3,12;Hbr3,6),
umocnienia(2Tes2,16;Hbr6,18),radości(Rz12,12;15,13;1Tes2,19)ichluby(Rz5,2;1Tes2,19;Hbr3,6).Niedajesięteżpokonaćobecnymcierpieniom,niewieleznaczącymwobliczuobiecanej
chwały(Rz8,18),leczprzeciwnie—znosijeze„stałością”(Rz8,25;12,12;15,4;1Tes1,3;por.1Kor13,7),którająwypróbowuje(Rz5,4)iumacnia(2Kor1,7).

DziękiowympojednawczymzasługomJezusawszyscyuzyskaliśmyprzezwiarędostępdołaski.Przedtembyliśmywszyscywędrowcami,przebywającymizdalaodPana.Pawełwróci

dotejmyśliwlistachwięziennych,nadającjejtampełnywyraz.AleterazwChrystusieJezusiewy,którzyniegdyśbyliściedaleko,staliściesiębliscyprzezkrewChrystusa.Onbowiemjestnaszym
pokojem.On,któryobieczęści[ludzkości]uczyniłjednością,bozburzyłrozdzielającyjemur–wrogość(Ef2,13n).Posiadaniewiary,trwaniewniej,todlachrześcijaninapowóddonajwiększejchluby.

5,2.„NadziejachwałyBożej”możedotyczyćprzywróceniautraconej„chwały”Adama(Rz3,23).SformułowanietonawiązujeprzypuszczalniedoproroctwzeStaregoTestamentu,zgodnie

zktórymiBógzostanieotoczonychwałąpośródswojegoludu(np.Iz40,3;60,19;61,3;62,2).

Alenietylko[tym],leczchlubimysiętakżezucisków,wiedząc,

żeuciskwyrabiawytrwałość,

awytrwałość–wypróbowanącnotę,

wypróbowanazaścnota–nadzieję.

3–4.

Wtejsytuacjiprzedmiotemdumychrześcijaninasątakżeudręki,którychżycienigdynieszczędziwyznawcomChrystusa.Taduma–choćbrzmitoparadoksalnie–iradośćzucisku

mająswojebardzorealneiopartenadoświadczeniuuzasadnienie.Tylkowcierpieniachbowiemmożnawypróbowaćswojąwytrzymałośćiwytrwaniewewszelkichcnotach,stanowiącychnieodzowny
warunekdopielęgnowanianadziei,tejszczególniechrześcijańskiejcnoty.ChciećbyćusprawiedliwionymwobecBoga,towcalenieznaczypretendowaćdotego,żebyczłowiekmiałrację,anieBóg.
Przeciwnie,człowiekjestprzekonany,żeracjajestpostronieBoga,izastanawiającsięnadusprawiedliwieniemdrżynasamąmyśl,żeBógweźmiewsweręceinicjatywęwtymprocesie,któregofatalny
rezultatdlaczłowiekamożnazgóryprzewidzieć.DlategoPsalmistatakotosięmodli:Niepozywajprzedsądswojegosługi,boniktżyjącyniejestsprawiedliwyprzedTobą(Ps143[142],2).Cała
mądrośćczłowiekapragnącegousprawiedliwieniatkwiwłaśniewtym,żebywyznaćswójgrzechiwnajgłębszejcichościpozwolićBoguzajaśniećJegosprawiedliwością(por.Ps51[50],6).

5,3-4.Progresjaprzedstawionatutaj(ucisk,wytrwałość,cnota,nadzieja)odpowiadaszczególnejformieliterackiejiretorycznejzwanejkonkatenacją,którąznaleźćmożnarównieżwinnych

tekstachstarożytnych.Pawełponowniedowodziswejwielkiejumiejętnościprzedstawianiawłasnychpoglądówwsposóbodpowiadającyokreślonejkulturze.Filozofowiepodkreślali,żeznoszenie
trudówdowodziłocnotymędrca,któregowytrwałośćwynikałazjegowiedzy.Człowieknaprawdęmądrypowinienzachowywaćspokójduchawprzeciwnościach.StaryTestamentitradycjażydowska
ukazująBożychmężczyznikobiety,którzydziękidoświadczeniomstająsięwypróbowaniidojrzaliduchowo(chociażStaryTestamentopisujerównieżwewnętrznezmaganiaswoichbohaterów,takich
jakDawidczyJeremiasz).

Anadziejazawieśćniemoże,ponieważmiłośćBożarozlanajest

wsercachnaszychprzezDuchaŚwiętego,któryzostałnamdany.

5,5miłośćBoża.Bógkochanastąmiłością,którejDuchŚwiętyjestrękojmiąiprzezaktywnąobecnośćwnas—świadkiem(por.8,15iGa4,6).WNimzwracamysiędoBogajakdziecko

doswegoojca,miłośćjestwzajemna.WNimteżkochamynaszychbracitąsamąmiłością,którąOjcieckochaSynaiktórąnaskocha(por.J17,26).

—przezDuchaŚwiętego,któryzostałnamdany.DuchŚwiętyobietnicy(Ef1,13;por.Ga3,14;Dz2,33+),którycharakteryzujeNowePrzymierzewprzeciwieństwiedoStarego(Rz2,29;

7,6;2Kor3,6;por.Ga3,3;4,29;Ez36,27+),niejesttylkozewnętrznąmanifestacjąmocycudotwórczejicharyzmatycznej(Dz1,8+),lecztakże—iprzedewszystkim—wewnętrznązasadąnowego
życia,jakąBógdaje(1Tes4,8;itd.;por.Łk11,13;J3,34;14,16n;Dz1,5;2,38;itd.;1J3,24),posyła(Ga4,6;por.Łk24,49;J14,26;1P1,12),jakiejudziela(Ga3,5;Flp1,19),jakąwylewa(Rztutaj;
Tt3,5n;por.Dz2,33+).Otrzymanyprzezwiarę(Ga3,2.14;por.J7,38n;Dz11,17)inachrzcie(1Kor6,11;Tt3,5;por.J3,5;Dz2,38;19,2-6),mieszkaOnwchrześcijaninie(Rz8,9;1Kor3,16;2Tm
1,14;por.Jk4,5),wjegoduchu(Rz8,16;por.Rz1,9+),anawetwciele(1Kor6,19).TenDuch,któryjestDuchemChrystusa(Rz8,9;Flp1,19;Ga4,6;por.2Kor3,17;Dz16,7;J14,26;15,26;
16,7.14),czynichrześcijaninasynemBożym(Rz8,14-16;Ga4,6n)isprawia,żewjegosercuzamieszkujeChrystus(Ef3,16).TenDuchjestdlachrześcijanina(jakidlasamegoChrystusa;Rz1,4+)
zasadązmartwychwstania(Rz8,11+)jakodareschatologiczny,któryjużodtejchwilinaznaczagojakpieczęcią(2Kor1,22;Ef1,13;4,30)orazprzebywawnimjakorękojmia(2Kor1,22;5,5;Ef1,14)
ipierwociny(Rz8,23).Zajmującmiejscezłejzasadyciała(Rz7,5+),stajesięwczłowiekuzasadąwiary(1Kor12,3;2Kor4,13;por.1J4,2n),poznanianadprzyrodzonego(1Kor2,10-16;7,40;12,8n;
14,2n;Ef1,17;3,16.18;Kol1,9;por.J14,26+),miłości(Rz5,5;15,30;Kol1,8),uświęcenia(Rz15,16;1Kor6,11;2Tes2,13;por.1P1,2),postępowaniamoralnego(Rz8,4-9.13;Ga5,16-25),odwagi
apostolskiej(Flp1,19;2Tm1,7n;por.Dz1,8+),nadziei(Rz15,13;Ga5,5;Ef4,4)imodlitwy(Rz8,26n;por.Jk4,3.5;Jud20).NienależyGogasić(1Tes5,19)anizasmucać(Ef4,30).Jednoczącz
Chrystusem(1Kor6,17)powodujeOnjednośćCiałaChrystusowego(1Kor12,13;Ef2,16.18;4,4).

Leczchrześcijaninjestnietylkodzieckiemwiary;jestonwrównymstopniusynemnadziei.Przedmiotzaśtejnadziei–topełniaprzyszłejchwałyBożej.Mającjużterazdostępdołaski,a

więctrwającwpewnejbliskościBoga,chrześcijaninczekanawiecznązapłatę,którejistotąokażesięcałkowitezjednoczeniezBogiem.ChwałaBożastaniesięwtedyjegopełnymudziałem.Otóż
nadziejauczestniczeniawtejchwalejestrównieżpowodemdonieladachluby,tymwięcej,żetakanadziejaniemożezawieść.Skądbierzesięowapewnośćcodospełnieniasięchrześcijańskiejnadziei?
Otóżstąd,żewduszykażdegochrześcijaninarozlanajestmiłośćBoża.TęmiłośćBożąotrzymujemywpostacidarówDuchaŚwiętego,któryzstępujenakażdegoznaswchwiliprzyjmowaniachrztu.
TakwięcDuchBoży,któregojesteśmymieszkaniem(por.8,9;1Kor3,16),stanowigwarancjęspełnieniasięnaszychnadziei.Nadzieja,odgrywającatakdoniosłąrolęwhistoriinaroduwybranego–jest
onaprzecieżpodstawąwszystkichobietnic,anadziejąprzyjściaMesjaszanaródżyjenacodzień–przechodzispecjalnąewolucję.NadziejeżydowskiezczasówJezusaprzybierałyróżnekształtyw
zależnościodprądówreligijnych,którychprawiezawszestanowiłynajznakomitszącząstkę.Mająonezaprzedmiotprzyszłośćmaterialnąiduchowązarazem,związanązBogiemizMesjaszem,
doczesnąiwieczną,zbiorowąiindywidualną.UrzeczywistnieniesiętejprzyszłościwJezusieprzypominałokoniecznośćpoddawanianadzieidalszemuoczyszczaniu.NadziejaKościołajestradosna(Rz
12,12),nawetkiedyjejtowarzyszycierpienie(1P4,13;por.Mt5,11n),bochwała,naktórączekaKościół,jesttakwielka(2Kor4,17),żeokrywaswymblaskiemcałąteraźniejszość(1P1,8n).Rodzi
onatrzeźwość(1Tes5,8;1P5,8)ioderwaniesięodrzeczydoczesnych(1Kor7,29nn).Nadziejaprzyczyniasiędoożywieniamodlitwyipraktykimiłościbliźniego(Jk5,8n;1P4,7n).

5,5.ŻydziuważaliDuchaŚwiętegozaDucha,którypobudzałproroków,bysłuchaliiprzemawialiwimięBoga.WtymkontekściePawłowichodzioto,żeDuchŚwiętywskazujenakrzyż

(Rz5,6-8),otwierawięcuszychrześcijan,byusłyszelioBożejmiłościdonich.WwielutradycjachżydowskichDuchŚwiętydostępnybyłjedyniedlatych,którzyokazalisięnajbardziejgodni-tutaj
jestudzielanyjakodar.Natemat„wylania”Ducha,zob.J12,28.

Chrystusbowiemumarłzanas,jakozagrzeszników,w

oznaczonymczasie,gdyśmyjeszczebylibezsilni.

LeczostatecznymźródłemnaszejpewnościpełnegozjednoczeniazBogiemiprzyczynązamieszkiwaniawnasDuchaŚwiętegojestzbawczaśmierćChrystusa.Nastąpiłaonaakurat

wtedy,kiedyśmynatakiedobrodziejstwoBożeabsolutnieniezasługiwali,anawetbyliśmygodninajwiększegogniewuikaryBożej.Chrystusbowiemumarłzanaswówczas,kiedyśmybylijeszcze
grzesznikami,czyligdydopuszczaliśmysięświadomieidobrowolnieróżnychwykroczeńprzeciwkoNiemu.Byliśmywtedyabsolutniebezsilni;mnożyłysięnaszegrzechy,amy,mającdodyspozycji
jedyniePrawo,niemogliśmyowłasnychsiłachwydostaćsięztegostanuprawdziwiegodnegoopłakania.

Anawetzaczłowiekasprawiedliwegopodejmujesięktoś

umrzećtylkoznajwiększątrudnością.Chociażmożejeszczeza
człowiekażyczliwegoodważyłbysięktośponieśćśmierć.

ŚmierćChrystusazanaswtakiejsytuacjizasługujenanajwyższypodziwiniemażadnychparaleliwstosunkachmiędzyludzkich.Możesiębowiemzdarzyć,żektośświadomiei

dobrowolniepodejmieśmierćdlajakiegośsprawiedliwego.Walorytegoostatniego,korzyścipłynącedladobraogólnegozjegoegzystencjiwymagająratowaniagozawszelkącenę.Lecziwtedy
chętnychdopoświęceniażycianapewnonieznajdziesięwieluaniniełatwoprzyjdzieimponieśćtakąofiarę.Podobnierzeczsięmazgotowościąpójścianaśmierćzaczłowiekaszczególnienam
życzliwego:czujemysięjegodłużnikami,doewentualnejofiaryskłanianaspoczuciewdzięczności.Zażyczliwośćnależyprzecieżodpłacaćżyczliwością.Leczżadnegoztychmotywówniemożemysię
dopatrzyćwprzypadkuśmierciChrystusazacałąludzkość.GdyJezuszanasumierał,niebyliśmyanisprawiedliwi,aniniezasługiwaliśmynamianoMużyczliwych.Otóżtenparadoksśmierci
Chrystusazagrzesznąludzkośćdasięwytłumaczyćjedynieniezrozumiałą,tajemnicząmiłościąBogadoludzi.

Bógzaśokazujenamswojąmiłość[właśnie]przezto,że

Chrystusumarłzanas,gdyśmybylijeszczegrzesznikami.

Zdanietooznacza,żeMiłośćBożadonastrwaodpoczątkuświata.Nicbyśmyjednakoniejniewiedzieli,gdybynamjejBógnieobjawiłprzezśmierćwłasnegoSyna.Tamanifestacja

zbawczejmiłościjestznówdziełemOjca:Bógokazujenamswojąmiłość,zgodniezprzyjętąprzezPawłazasadąteologiczną,wedługktórejcałainicjatywazbawieniaspoczywawrękachBoga.Nawet
śmierćSynajestponiekąddziełemOjca:jestwydarzeniemzaplanowanymprzezBogawtymcelu,byobjawićludziomodwiecznąmiłośćBogadonich.Wtymwłaśniestwierdzeniumożnachyba
znaleźćchoćczęściowąodpowiedźnapytanie,dlaczegozbawienieczłowiekamusiałosiędokonaćwtaktragicznysposób,zacenężyciajednorodzonegoSynaBożego.Otóżinaczejchybaniemożna
byłobypokazać,jakwielkajestmiłośćBogadoludzi.

TymbardziejwięcbędziemyprzezNiegozachowaniod

karzącegogniewu,gdyterazprzezkrewJegozostaliśmy
usprawiedliwieni.

PoniecodłuższymwyjaśnieniuparadoksuśmierciJezusazagrzesznikówznówwracaPawełdoporuszonegojużwkontekściepoprzedzającymtematunadzieichrześcijańskiej.Tam

zresztąnadziejaowaprzybierałarysypewności.PodstawąowejpewnościjestfaktniezwykłegoumiłowanianasprzezChrystusa.Rozumowaniejestprosteijaknajbardziejpoprawne.JeżeliChrystus
okazałnamtakwielkąmiłośćjużwtedy,kiedyśmybyligrzesznikami,czyliJegootwartymiwrogami,toczyżodwrócisięodnaswdzieńsądu?Odpowiedźzdajesiębyćjednoznaczna.Nie,napewno
takżewtedynasnieopuści.Gdybypostąpiłinaczej,byłobytojakąśniekonsekwencjązJegostrony.Przecieżwylałzanasswojąwłasnąkrew.Dzieńsądunazwanotudniemgniewu.Wrzeczywistości
PawełmówitylkootakimwłaśniegniewieBożym.Jestto„uczucie”Bożezdecydowanieeschatologiczne:tylkoci,którzy„wytrwają”wzłuażdośmierci,stanąsięprzedmiotemgniewuBożego.Dla
innych,dlatych,którzysąwChrystusieJezusie,niemajużpotępieniaigniewu(Rz8,1).

5,6-9.Wykształcenigrecko-rzymscyczytelnicybyliświadomi,żewtradycjigreckiejprzykłady„człowiekasprawiedliwego”byłybardzorzadkie.Grecyuważalioddanieżyciazakogoś

innegozadowódheroizmu,ofiarytakieniebyłyjednakpowszechne-uŻydównieuważanotakiejpostawyzagodnąszczególnejpochwały.

Jeżelibowiem,będącnieprzyjaciółmi,zostaliśmypojednaniz

BogiemprzezśmierćJegoSyna,totymbardziej,będącjuż
pojednanymi,dostąpimyzbawieniaprzezJegożycie.

Inietylkoto–

aleichlubićsięmożemywBoguprzezPananaszego,Jezusa
Chrystusa,przezktóregoterazuzyskaliśmypojednanie.

10–11.

Wiersz10streszczawspomnianewyżejrozumowanie,przyczympojednaniemjesttunazwanezbawcze,historycznedziełoChrystusa,zbawieniezaśodnosisiędoostatecznego

współudziałuczłowiekawchwaleBożej.Naszczególnąwagęzasługujestwierdzenie,żezbawieniadostąpimyprzezżycieJezusa.Zatemnietylkomękaiśmierć,nietylkozmartwychwstaniei
zasiadaniepoprawicyOjcamajązbawczewartości,lecztakżecałeżycieJezusa.Tozaś,żestaliśmysięspadkobiercamitakichnadziei,powinnonasnapawaćprawdziwądumą.Jesttojedynypowóddo
chrześcijańskiejchluby:szczycimysiętym,żemamyniezłomnąpewnośćprzyszłegowejściadochwały.

5,10-11.Grecyużywalisłowa„pojednanie”wodniesieniudoludziwrogodosiebienastawionych,którzyponowniestalisięprzyjaciółmi;niematamjednakmowyopojednaniuzBogiem.

ChrześcijaniewywodzącysięzŻydówmoglibyćbardziejprzyzwyczajenidotegorodzajujęzyka(zeStaregoTestamentu,wtymjegoksiągdeuterokanonicznych,np.2KsięgiMachabejskiej),mógł
więconwywrzećwiększewrażenienachrześcijanachwywodzącychsięzpogan(jeślijeszczegoniesłyszeliwKościele).

4,23-5,11.Wierzącyuznanyzasprawiedliwego.NiktniepowinienchlubićsięprzedBogiem(Rz2,17;3,27;4,2);sąjednakpowody,bychlubićsięnadziejąprzywróceniachwały(Rz5,2;

por.3,23),należysięchlubićpośródprześladowań(Rz5,3),możnasięteżchlubićwBoguprzezChrystusa(Rz5,11).

AdamiChrystus

Dlategoteż,jakprzezjednegoczłowiekagrzechwszedłdo

świata,aprzezgrzechśmierć,iwtensposóbśmierćprzeszłana
wszystkichludzi,ponieważwszyscyzgrzeszyli...

5,12-21Grzechmieszkawczłowieku(Rz7,14-24),takwięcśmierć,karazagrzech,przyszłanaświatjakokonsekwencjaupadkuAdama(Mdr2,24).Pawełwyciągastądwniosek,że

równieżsamgrzechzjawiłsięnaświecieprzeztenpoczątkowyupadek—tojestdoktrynaogrzechupierworodnym.Interesujeonatutajapostołazewzględunaparalelizm,jakiistniejemiędzy
nieszczęsnymuczynkiempierwszegoAdamaaprzeobfitymdziełemnaprawy„ostatniegoAdama”(w.15-19;1Kor15,21n.25).Chrystuszbawialudzkośćjakonowagłowarodzajuludzkiego,jako
obraz,przezktóryBógodnawiaswojestworzenie(Rz8,29+;2Kor5,17+).

5,12aprzezgrzechśmierć.GrzechodłączaczłowiekaodBoga,cojest„śmiercią”:śmierciąduchowąi„wieczną”,którejznakiemjestśmierćfizyczna(por.Mdr1,13+;2,24;Hbr6,1+).
—ponieważwszyscyzgrzeszyli...Znaczeniesporne:bądźprzezuczestnictwowgrzechuAdama(„wszyscyzgrzeszyliwAdamie”),bądźprzezgrzechyosobiste(por.3,23).Wtymprzypadku

grec.wyrażeniedajesiędobrzeprzetłumaczyć:„przezfakt,że”,cowprowadzawarunekrealny,którypozwoliłśmierci(wiecznej)dotknąćwszystkichludzi.Faktycznie,wprzypadkudorosłego—a
tylkotakijesttubranypoduwagę—mocgrzechu,którazjawiłasięnaświeciezAdamem,powodujeskutekśmierciwiecznejprzezgrzechyosobiste,wjakiśsposóbpotwierdzającebuntAdama.—
Możnarównieżtłumaczyć:„ztegopowoduwszyscyzgrzeszyli”,„wtakim(stanie)wszyscyzgrzeszyli”.

TekstRz5,12–19należydoklasycznychmiejscbiblijnychwnauceogrzechupierworodnym.Teksttenjestprzedmiotemniekończącychsiędyskusjiodczasówśw.Augustynaażpo

dzieńdzisiejszy,ajegoniewłaściweinterpretacjebyłyjużnierazpowodeminterwencjiMagisteriumKościoła.

12.

Niewszystkowtymfragmenciejest,rzeczjasna,przedmiotemdyskusji.Wszyscyprzyznają,żePawełmówituoAdamieioChrystusielubdokładniej,oAdamiezewzględuna

Chrystusa.ZarównoAdamowi,jakiChrystusowiprzypisujemożnośćwywieraniawpływunacałąludzkość,podkreślającprzytymwyraźniezasadnicząodmiennośćtychwpływów:wynikiem
oddziaływaniazestronyAdamajestśmierć,dziękiChrystusowizaśposiadamyżycie.PozatymteksttenzostałwykorzystanyprzezMagisteriumKościoławdokładnejdefinicjidogmatycznej.Jednoz
orzeczeńprzestrzegaprzedograniczeniemskutkupierwszegogrzechudosamegoAdama,stwierdzającrównocześnie,żeśmierćbędącanastępstwemgrzechuAdamaniemożebyćutożsamianaze
śmierciąjedyniefizyczną.Drugieorzeczeniemówi,żeczłowiekrodzącsięprzynosizesobąnaświatjużcośzgrzechuAdama,idlategomusibyćpoddanyoczyszczeniuprzezsakramentchrztu
świętego.

TakwięczpouczeńMagisteriumkościelnegowynika,żewRz5,12njestmowaoupadkuAdama(peccatumoriginaleoriginans)iotym,coteologiadzisiejszanazywagrzechem

pierworodnym,któryjestwyrazempewnejrzeczywistościzwiązanejzupadłąnaturąludzką(peccatumoriginaleoriginatum).UrzędoweoświadczeniaKościołaniewyjaśniająnatomiast,wjakisposób
dokonujesięowoprzejścieskutkówgrzechuAdamanaposzczególnychludzilub,używającjęzykabardziejteologicznego,wjakisposóbjestprzekazywanygrzechpierworodny.Istotacałego
zagadnieniasprowadzasięostateczniedointerpretacjiwyrażeniagreckiego,którewnaszymprzekładzie,opowiadającymsię–jakwszystkieinnetłumaczenia–zajednązteorii,maformęspójnika
przyczynowego„ponieważ”.Tekstgreckizawierawtymmiejscuwyrażenie:µf ’o.PierwszeztychsłówtoprzyimekµŔŻmający,jakwiadomo,bardzowieleznaczeń(„nad”,„w”,„do”,„zpowodu”,
„zewzględu”itp.),drugie–totrzeciprzypadekzaimkawzględnegoĚ’(rodz.męski)lubĚ(rodz.nijaki).Wieloznacznośćobydwuterminówjestźródłemwielu,gramatycznieprawierównoważnych,
interpretacji.

Itak,zdaniemjednych,wyrażenieµf ’oznaczy:„wktórym”,przyczymzaimekwzględnyodnosisiędoAdama:„wnim”wszyscyzgrzeszyli.Interpretacjategorodzajusuponujeznanąnam

jużideęsolidarnościcałegorodzajuludzkiegozAdamem.Teoriata,aczkolwiekpodtrzymywanaprzezwiększość–byniepowiedzieć,wszystkich–Ojcówłacińskichiwielustarszychegzegetów,w
rzeczywistościniewielewyjaśnia.OpierasięonanaprzeświadczeniuowielorakichzwiązkachcałegorodzajuludzkiegozAdamemlubnaswoistej„inkluzji”naturywszystkichludziwnaturzeiczynach
pierwszegoczłowieka.Nictedydziwnego,żedziśjużchybaniktjejniepodziela.

Innisądzą,żewyrażenieµf ’ojestpoprostusynonimemspójnikaprzyczynowegoĚÄąlub´ąĚÄą.Interpretacjata,wprowadzonaporazpierwszyprzezFocjusza,madziśchybanajwięcej

zwolenników.Caływ.12wyrażaprzytymzałożeniumyślnastępującą:śmierćprzyszłanawszystkichludzi,bowszyscyzgrzeszyli.Wdalszychsprecyzowaniachzwolennicytejinterpretacjiwyjaśniają,
żechodzioudziałcałejludzkościwgrzechuAdama.Zewzględunatenudział–niestety,niewyjaśniasięnaogółjegonatury–tzn.:„ponieważzgrzeszyli,pomarli”.Fragmentmówiłbyzatemtylkoo
grzechuAdama,aPawełmiałbytunauwadzejedyniedziecizmarłeprzedgrzechem.OtóżkontekstnastępującyniepozwalaprzypisywaćPawłowitakiejmyśli,itojestjedenzpowodówrezerwy,zjaką
uczeniodnosząsiędotejinterpretacji.Przedewszystkimjednakzwracasięuwagęnafakt,żezwrotµf ’owliteraturzegreckiej–zarównobiblijnej,jakpozabiblijnej–rzadkokiedywyrażaideę
przyczynowościiniemożeuchodzićzasynonimspójników,ĚÄąlub´ąĚÄą.

Wtensposóbdoszłodopowstaniakolejnej,zyskującejsobiecorazwiększeuznanieinterpretacji.Jejzwolennicyzauważyli,żewyrażenieµf ’owystępujeczęstowtekstachpapirusowych

opisującychwszelkiegorodzajukontrakty,umowy,którymtowarzyszyzazwyczajstawianiepewnychwarunków,klauzul.Otóżklauzulete,warunkująceważnośćcałegokontraktu,wprowadzasię
używajączazwyczajwyrażeniaµf ’o.Znaczyonowtakichkontekstachmniejwięcejtylecopolskie:„ponieważspełniłsięwarunek,że”…,„ponieważokazałosię,że…”PrzytymzałożeniuRz5,12
wyrażałbymyślnastępującą:Przezjednegoczłowiekagrzechwszedłnaświat,aprzezgrzechśmierć,iwtensposóbśmierćprzeszłanawszystkichludzi,ponieważspełniłsię,niestety,warunek,że
wszyscyludziezgrzeszyli.MiędzyBogiemaludzkościąistniałwięcjakbykontrakttegotypu:jeżelipopadnieciewgrzechy,będzieciemusieliumrzeć.Ludziespełnilitensmutnywarunekidlatego
wszyscyumierają.Awięcbezpośredniąprzyczynąśmiercisąosobiste,indywidualnegrzechyposzczególnychludzi.Inatymwłaśniepolegacałenovum,tejinterpretacji.Jejzwolennicyniesądzą
jednak,żeRz5,12nniemówiogrzechupierworodnym.Stwierdzająoni,conastępuje:Bezpośredniąprzyczynąśmierciposzczególnychludzisąichgrzechyuczynkowe,aledoowychgrzechównie
doszłoby,gdybynieupadekpierwszegoczłowieka.Takwięcostatecznąprzyczynązła,jakiezalegaświat,jestgrzechpierworodny.AĽ±ÁÄŻ±,(hamartia)jakbyuosobieniegrzechu,wskutekupadku
pierwszegoczłowiekawchodziwkażdegoznasiskłaniaswojąmocądopopełnieniagrzechówuczynkowych.

BoiprzedPrawemgrzechbyłnaświecie,grzechusięjednak

niepoczytuje,gdyniemaPrawa.

Aprzecieżśmierćrozpanoszyłasię

odAdamadoMojżeszanawetnadtymi,którzyniezgrzeszyli
przestępstwemnawzórAdama.OntojesttypemTego,którymiał
przyjść.

5,14jesttypem.„Typ”lub„figura”(por.1Kor10,6+)tocośpodobnego,aleniewpełni.Tymsposobemporównanierozpoczęteww.12,przerwanedługądygresjąw.13i14,ww.15

przechodziwkontrast.

13–14.

Wiersze13i14mająnaceluwykazanie,żeistnieniegrzechuwcaleniejestuwarunkowaneistnieniemPrawa.GrzechbyłjużprzedPrawem.Ojegoobecnościwświecieświadczy

śmierć,którasiępanoszyodAdamaażdoMojżesza,tj.doczasuproklamowaniaPrawa.Pawełzaznaczaprzytymwyraźnie,żegrzechybędąceprzyczynąśmierciwcaleniebyłypodobnedouczynku
Adama.Niechodziłowięcoindywidualnewykroczeniaposzczególnychludzi.MówiącoAdamieApostołstwierdza,żepierwszyAdamjesttypemdrugiego,którymaprzyjść.Niewynikaztegojednak,
żeosobapierwszegoczłowiekajesttypemizapowiedziądrugiegoczłowieka,równieżjakongrzesznika.AdamjesttypemantytetycznymChrystusa,drugiegoAdama,którypojawisiępoto,by
naprawićbłądpierwszegoczłowieka.Przedstawianyjakouosobieniepewnejmocygrzechróżnisięjednakodbogategoświata(2Kor4,4),czyliodszatana:stanowicząstkęczłowiekagrzesznego,
znajdujesięwjegownętrzu.WielemiejscapoświęcaPawełdośćszczegółowemuprzedstawieniuczłowiekazaprzedanegogrzesznymmocom(Rz7,1.4),idlategoskazanegozkoniecznościniejakona
śmierćwieczną(7,24),będącązapłatąlubjeszczedokładniej,kresemlubdopełnieniemgrzechu(6,21–23).Tegorodzajustwierdzeniasprawiają,żeoskarżasięPawłaniekiedyoprzesadęimało
chrześcijańskipesymizm.Aleinaczejbyćniemoże,skorosięrazstwierdziłopowszechnośćgrzechuijegotyraniępoto,byukazaćniemocPrawaiabsolutnąkoniecznośćzbawczegodziełaChrystusa.
PawełmówiosolidarnościwszystkichludzizAdamem,abywskazaćnasolidarnośćwyższegorzędu,naścisłepowiązaniecałejludzkościzJezusemChrystusem.WmyśliBożejJezusChrystusjako
antytypistniałwcześniejniżAdam(5,14).Oznaczatorównież,żegrzechAdamarazemzwszystkimijegonastępstwamizostałdopuszczonypototylko,żebyJezusChrystusmógłnadnim
zatryumfowaćitoztakogromnąprzewagą,żePawełuważazawskazanezaakcentowaćróżnicę(5,15)międzydziełemChrystusaagrzechemAdama,zanimjeszczewyłożypodobieństworoli,jaką
odegralipierwszyidrugiAdam.

PewneprzebłyskinaukioChrystusie,drugimAdamie,spotykamyjużwtradycjisynoptycznej.MarekopisujeprzebywanieJezusazezwierzętami(Mk1,13),Mateusz(1,1)wswejKsiędze

(gr.Bą˛»oÂ)rodowoduJezusaChrystusanawiązujedoRdz5,1;Łukaszmówi,żeTen,którydopierocoprzezwyciężyłpokusy,wkońcupochodziodAdama,SynaBożego(Łk3,38).

5,12-14.„Wszyscyzgrzeszyli”(w.12),nawetci,którzywprzeciwieństwiedoAdama(w.14)nieposiadaliPrawa,któremuwinnibyliposłuszeństwo(w.13).Pawełniezaprzeczajednak

osobistejodpowiedzialnościzagrzechzestronypotomkówAdama.Starożytnipisarzeżydowscyuważali,żeAdamwprowadziłnaświatgrzechiśmierć(4Ezd7,118;2KsięgaBarucha54,15),wierzyli

teżjednak,żejegopotomkowiesamidecydujączywstępowaćwjegoślady(4Ezd7,118-126;2KsięgaBarucha54,15),każdywięcstajesię„swoimwłasnymAdamem”(2KsięgaBarucha54,19).

Alenietaksamomasięrzeczzprzestępstwem,jakzdarem

łaski.Jeżelibowiemprzestępstwojednegosprowadziłonawszystkich
śmierć,tooileżobficiejspłynęłananichwszystkichłaskaidarBoży,
łaskawieudzielonyprzezjednegoCzłowieka,JezusaChrystusa.

5,15sprowadziłonawszystkichśmierć.Dosł.:„liczniumarli”,coobejmujewszystkichludzi(por.w.18;zob.Mt20,28+).
5,15.Słowo„wielu”(czasamirozumianejako„wszyscy”)możesięodnosić,podobniejakwZwojachznadMorzaMartwego,jedyniedowybranych.JeśliwięcPawełmiałtonamyśli,

wówczasznaczyłoby,żetylkowybranizostaliskazaniwAdamie.Bardziejprawdopodobnewydajesię,żesłowo„wielu”jestaluzjądoIz53,11,gdziecierpiącySługaPańskiusprawiedliwi„wielu”,
stającsięzanichofiarą.Wszyscy,którzypochodząodAdama,urodzilisięgrzesznikami;wszyscy,którzysąwChrystusie,przezchrzest(Rz6,4)stalisięsprawiedliwi.

Inietaksamomasięrzeczztymdarem,jakze[skutkiem

grzechuspowodowanymprzez]jednegogrzeszącego.Gdybowiem
jedentylkogrzechprzynosiwyrokpotępiający,tołaskaprzynosi
usprawiedliwieniezewszystkichgrzechów.

15–16.

Wkażdejtypologiirysemcharakterystycznymantytypujestjegowyższośćwporównaniuztypem.WprzypadkutypologiiAdam–Chrystusróżnicamiędzytypemaantytypemma

charakternietylkoilościowy,lecztakżejakościowy.PrzestępstwuAdamaprzeciwstawiasięłaskęChrystusa.CzynAdamajestwswychskutkachnawskrośdestrukcyjny,gdytymczasemdzieło
Chrystusowejłaskiuosabiasamożycie.Określenia:łaska,darBożysątuzwykłymisynonimami.Stanowiącantytezęśmierci,sprowadzonejprzezprzestępstwoAdama,łaskaidarBożysąsynonimami
życia.NaróżnorodnośćjakościowąskutkówgrzechuAdamaizbawczegodziełaChrystusakładziePawełszczególniesilnynacisk.

WpoprzedzającymkontekścieskutekgrzechuAdamazostałukazanywpostaciśmierci,któraweszłanaświat(Mdr2,24)lubtłumaczącwierniejtekstgrecki,przeniknęłacałyświat.Otóż

śmierć–wiadomo,żenienależyjejzacieśniaćdofizycznegoijedynegokońcaczłowieka–prowadziwprostdowyrokupotępiającego.Możnawięcpowiedzieć,żeprzestępstwopierwszegoczłowieka
jestprzyczynątegopotępienia.Rozumującwedługtychsamychkategoriimyślowych,należyuznaćusprawiedliwieniezewszystkichgrzechówzaskutekzbawczegodziełaChrystusa.Wiemyzaśjuż,że
istotausprawiedliwieniasprowadzasięostateczniedoprzekazaniaczłowiekowiczęścidoskonałościBożej.

Jeżelibowiemprzezprzestępstwojednegośmierćzakrólowałaz

powodujegojednego,tooileżbardziejci,którzyotrzymująobfitość
łaskiidarusprawiedliwości,królowaćbędąwżyciuzpowodu
Jednego–JezusaChrystusa.

Azatem,jakprzestępstwojednego

sprowadziłonawszystkichludziwyrokpotępiający,takczyn
sprawiedliwyJednegosprowadzanawszystkichludzi
usprawiedliwieniedająceżycie.

17–18.

Kolejnywierszpowtarzatęsamątreśćprzyodwoływaniusiędoniecoinnychobrazów:skutkiemprzestępstwapierwszegoAdamajestkrólowanieśmierci,natomiastnastępstwem

obfitościłaskiidarusprawiedliwościbędziekrólowanieżycia.Nicnowegoniewnositeżpodtymwzględemw.18.Znówmowatuowyrokupotępiającym,wydanymnaludzkośćwskutekpierwszego
grzechu,iousprawiedliwieniu,któregoludziedostępująotrzymującżyciewnastępstwiezbawczegodzieładrugiegoAdama.Dostępdotegożyciamająwszyscyludzie.Odnichteżtylkozależy,czy
wybiorążycie,czyśmierć.Zakończenietegofragmentuzawieraformalnądefinicjępierwszegogrzechu.Jegoistotąjestnieposłuszeństwo.Zatemniezewnętrzneprzekroczeniejakiegośprawa,zakazu,
leczwewnętrznadecyzjaczłowieka,bysprzeniewierzyćsięBogu,stanowiistotęgrzechu.Samuczynekdostrzegalnynazewnątrz,jakkolwiekpojmowałobysięjegonaturę,jesttylkouzewnętrznieniem
grzechu,którysięjużwcześniejdokonałwwoliczłowieka.

TensamtekstukazujerównieżistotędokonanegoprzezChrystusadziełazbawienia:byłoonojednymwielkimposłuszeństwem.ZatemowartościzbawczegodziełaChrystusadecydujenie

samfaktfizycznejśmierci,niecierpieniajakotakie,leczmotywowychcierpieńiśmierci.OtóżJezuszdecydowałsięnamękęiśmierćpowodowanydobrowolnymipełnymmiłościposłuszeństwem
względemOjca.Śmierćnakrzyżubyłajużtylkouzewnętrznieniemdecyzjizbawieniaczłowiekaiokazaniamuwtensposóbnajwyższejmiłości.

Albowiemjakprzeznieposłuszeństwojednegoczłowieka

wszyscystalisięgrzesznikami,takprzezposłuszeństwoJednego
wszyscystanąsięsprawiedliwymi.

5,19stanąsięsprawiedliwymi.Będzietaknietylkopodczassąduostatecznego(usprawiedliwieniewedługPawłajestaktualne;por.5,1;itd.),lecznamiarętego,jaksięodrodząwJezusie

Chrystusie.

NatomiastPrawowkroczyłopoto,byprzestępstwojeszcze

bardziejsięwzmogło.Gdziejednakwzmógłsięgrzech,tamjeszcze
obficiejrozlałasięłaska,

5,20Prawo.Użytebezrodzajnikaznaczy:„porządekprawa”,„systemprawa”.

abyjakgrzechzaznaczyłswojekrólowanieśmiercią,takłaska

przejawiłaswekrólowaniepoprzezsprawiedliwość,wiodącądożycia
wiecznegoprzezJezusaChrystusa,Pananaszego.

19–21.

WskuteknieposłuszeństwaAdamawszyscystalisięgrzesznikamiprzezto,żezamieszkaływewszystkichzłeskłonnościwiodącedogrzechu.Natomiastdziękiposłuszeństwu

Chrystusawszyscysąsprawiedliwymilub,powiedzmydokładniej,wszyscymająmożnośćstaćsięnimi.Niedającżadnejmożnościwypełnianiatego,conakazywałoizakazywało,Prawoprzyczyniało
siętylkodopomnażaniagrzechu.

PatrzącnaborykającąsiępodPrawemludzkość,Bógpowodowanyswąodwiecznądobrociązesłałtakiezdrojełaski,żePrawoniemogłoobezwładnićczłowieka.Wszechmoc

Zmartwychwstałegoodniosłaostatecznytriumfnadśmiercią.ZakrólowałasprawiedliwośćwiodącadożyciawiecznegoprzezJezusaChrystusa,Pananaszego.

5,16-21.ZnacznaczęśćwywodówzawartychwRz5,15-21totradycyjnażydowskaargumentacjazwanaqalwachomer(„oileżbardziej”).Grecko-rzymskalogikatakżeposługiwałasiętą

metodąinterpretacji.WieleżydowskichsposobówargumentacjiodwołującychsiędoPismanawiązywałodostarożytnychmetodinterpretacjitekstów.

Żydziwierzyli,żeIzraelbędziepanowałwprzyszłymświecie(por.Rz5,17),podobniejakAdamiEwapanowaliprzedupadkiem(Rz1,26-27).
5,12-21.Wspólnedziedzictwogrzechuisprawiedliwości.ŻydowscyczytelnicyPawłamoglipowoływaćsięnaswojeszczególnepochodzenieodsprawiedliwegoAbrahama,leczapostoł

podkreśla,żewrazzpoganamipochodząodAdama,grzesznika,WprzypadkużydowskichczytelnikówjegoargumentmawiększąmocniżmoglibyśmyprzypuszczaćnapodstawiesamejKsięgi
Rodzaju,ponieważtradycjeistniejącewjudaizmieczyniłyAdamapostaciąważniejsząniżbyłistotniewStarymTestamencie(rzadkowspominasięonimpozaKsięgąRodzaju).

WtymokresieŻydzimówiliczasamiowielkichrozmiarachAdama(napełniłoncałąziemię!),częściejjeszczeojegochwale,którąutraciłzpowoduupadku.Wierzyli,żejego

nieposłuszeństwowprowadziłogrzechnaświataprzeztoiśmierć-wtensposóbwszyscypotomkowieAdamauczestniczyliwjegowinie.

Żydowscykomentatorzywierzyli,żechwałaAbrahamazostanieprzywróconasprawiedliwymwprzyszłymświecie,(StrukturaKsięgiRodzajuodAdamadoNoego[Rdz5,29;9,1-2.7],

następniedoAbrahama[Rdz12,1-3],wskazujenato,żeBógusilniepragnieprzywrócićludzkośćdodawnejchwały-zliniiDawidawyjdzieteżwkońcuprzyszływybawiciel[Rdz3,15].)

Rz6

UWOLNIENIEODGRZECHU

Chrzesttośmierćgrzechowi

Cóżwięcpowiemy?Czyżmamytrwaćwgrzechu,abyłaska

byłapełniejsza?Żadnąmiarą!

Jeżeliumarliśmydlagrzechu,jakże

możemyżyćwnimnadal?

Czyżniewiadomowam,żemywszyscy,

którzyotrzymaliśmychrzestzanurzającywChrystusaJezusa,
zostaliśmyzanurzeniwJegośmierć?

Całyrozdział6jestpoświęconywyjaśnieniunaturyiskutkówsakramentuchrztuśw.Wszystko,coPawełpowiedziałwtymrozdziale,możnaostateczniesprowadzićdodwunastępujących

stwierdzeń:1)przyjęciechrztujestrównoznacznezezgładzeniemgrzechu;2)noweżyciejestpozostawaniemnausługachsprawiedliwości.Urywek6,3–11uchodzizajedenznajbardziejtypowych
fragmentównowotestamentowychmówiącychomistycechrztuświętego.

1–3.

Okazujesię,żePawełjestwiernymetodziepolemizowaniazsamymsobąiztrudnościami,którełatwozresztąbyłosobiewyimaginować.OtóżwsłuchującsięwwywodyPawła

tworzącecałyrozdziałpiąty,azwłaszczajegoostatniewiersze,mógłbyktośpowiedzieć:skorośmierćChrystusajesttakbardzoowocnawpozytywneskutki,skoronakażdygrzechludzkiBóg
odpowiadałaską,tochybanależałobypomnażaćgrzechy,żebybyłowięcejłaski.OtóżPawełzaprzeczatemumniemaniuzestanowczościąniemniejsząniżprzyrozważanychprzedtemwątpliwościach.
Tojestwręczniemożliwe,awnajgorszymraziewysoceniekonsekwentne.Przecieżkażdychrześcijanin–toczłowiek,któryobumarłgrzechowi;grzechniepowinienjużmiećdoniegonigdydostępu.

Jakwwieluinnychprzypadkach,turównieżnawiązujePawełdowiedzyreligijnejadresatówjegolistu.NiezwalniatojednakApostołaodobowiązkuprzypomnienia,anadewszystko

pogłębieniaprawdpodanychkiedyśzapewnewformiepierwszychpouczeńkatechizmowych.WyjaśniawięcPawełteraz,żechrzestśw.stwarzawięzyszczególnejjednościmiędzyChrystusema
chrześcijaninem.Apostołniemówi,żewspółrodzimysięlubżejesteśmywspółchrzczenizChrystusem,boChrystuswbardzoszczególnysposóbprzyszedłnaświat.Tłumaczytylko,żezanurzającsięw
wodęchrztuśw.współumieramyzChrystusem,jakumarłOnkiedyśpoto,bynaswybawićzgrzechu,takmyumieramywowejchwili,byzerwaćwszelkąłącznośćzgrzechem.Otonaszezjednoczenie
zJezusemwłaśniewJegośmierci.

Zatemprzezchrzestzanurzającynaswśmierćzostaliśmyrazem

zNimpogrzebanipoto,abyśmyimypostępowaliwnowymżyciu
jakChrystuspowstałzmartwychdziękichwaleOjca.

6,4Zatem.Wariant:„ponieważ”.
—przezchrzestzanurzającynaswśmierć.Chrzestniesprzeciwiasięwierze,leczjejtowarzyszy(Ga3,26n;Ef4,5;Hbr10,22;por.Dz8,12n.37;16,31-33;18,8;19,2-5)iwyrażająwplanie

widzialnym—przezskutecznąsymbolikęswegorytu.TymsposobemchrztowiiwierzePawełprzypisujetakiesameskutki(por.Ga2,16-20iRz6,3-9).„Zanurzenie”(etymologiczneznaczenieterminu
baptizo)wwodziesprawiapogrzebaniegrzesznikawśmierciChrystusa(Kol2,12;por.Mk10,38),skądwychodzionprzezzmartwychwstaniewrazzNim(Rz8,11+)jako„nowestworzenie”(2Kor
5,17+),„nowyczłowiek”(Ef2,15+),członekjedynegoCiałaożywionegoprzezjedynegoDucha(1Kor12,13;Ef4,4n).Tozmartwychwstanie,którebędziecałkowiteiostatecznedopieronakońcu
czasów(1Kor15,12+;alepor.Ef2,6+),urzeczywistniasięjużwchwiliobecnejprzeznoweżyciewedługDucha(w.8-11.13;8,2n;Ga5,16-24).—PozanajbardziejtypowądlaPawłasymboliką
śmierciizmartwychwstaniatenpierwotnyrytchrześcijańskiegożycia(Hbr6,2)wNTjestteżprzedstawianyjako:kąpiel,któraoczyszcza(Ef5,26;Hbr10,22;por.1Kor6,11;Tt3,5),nowenarodzenie
(J3,5;Tt3,5;por.1P1,3;2,2),oświecenie(Hbr6,4;10,32;por.Ef5,14).NatematchrztuzwodyichrztuzDuchapor.Dz1,5+;wydajesię,żetedwaaspektyuświęceniachrześcijaninasą
„namaszczeniem”i„pieczęcią”z2Kor1,21n.Według1P3,21arkaNoegobyłafigurąchrztu.

Zanurzeniesięwwodziechrztuśw.przyrównujePawełdozłożeniaChrystusawgrobie.NaszewspółpogrzebaniezChrystusemdokonujesięwięcpodczaschrztuśw.Wychodzączwody

współzmartwychwstajemyzChrystusem.Wkraczamywnoweżycie,takjaknowe,chwalebneżycierozpocząłChrystusposwymzmartwychwstaniu.Wteologiiśw.PawłazmartwychwstanieJezusajest
przypisywanezazwyczajmocyOjca(Rz4,24;2Kor13,4;Ef1,19n;Kol2,12).Mocowa–takjakwJanowymopisiegodówwKanieGalilejskiej(por.takżeJ11,23wzwiązkuzezmartwychwstaniem
Łazarza)–jestnazwanachwałą.CudotwórczamocBogaobjawionawczynachJezusalubJegoApostołówukazywałamajestatsamegoBogaiskłaniałaludzidooddawaniaMuchwały.

Jeżelibowiemprzezśmierć,podobnądoJegośmierci,

zostaliśmy[zNimzłączeniwjedno],totaksamobędziemyzNim
złączeniwjednoprzezpodobnezmartwychwstanie.

JeślinaszewyjściezwodychrztunazwałPawełzmartwychwstaniem,tojednakwniniejszymwierszuwspominaApostołoniecoinnymzmartwychwstaniu.Wedługwszelkiego

prawdopodobieństwa–choćniebrakautorów,którzysąodmiennegozdania–chodzituoprzyszłenaszezmartwychwstanie,związanezponownymprzyjściemJezusa.Będzieonodopewnegostopnia
zapłatązanaszeochoczewspółumieraniezChrystusemzażycia.

6,1-5.DlaŻydówchrzestbyłobrzędem,wwynikuktóregonie-Żydnawracałsięnajudaizm-oznaczałostateczneusunięciepogańskiejnieczystości.Wświetleżydowskiegoprawa,

przyjmującchrzest,człowiekporzucałdawnystylżyciawpogaństwieistawałsięnowąosobą.Człowiek,któryszedłzaJezusem,podobnieporzucałdawneżycie.PrzezwłączeniewśmierćChrystusa,
powiadaPaweł,faktycznieumieradladawnegożyciawgrzechu,którezostałoukrzyżowanewrazzChrystusem.

StarożytnereligiezobszaruBliskiegoWschodumiałydługątradycjędotyczącąbóstw,któreumierałyipowracałydożycia;np.bóstwazwiązanezcyklemnaturyodradzałysięcorokuna

wiosnę.Pewnestarożytneźródła,szczególniewczesnochrześcijańskieinterpretacjetychreligii,podają,żeosobyprzyjmująceinicjacjędoróżnychreligiimisteryjnych,„umierałyipowstawałydożycia”

wrazzbóstwem.UczenizpoczątkuXXw.upatrywaliwtejtradycjitłodlaPawłowejterminologii.Nadaltrwajądyskusjenadtym,czywreligiachmisteryjnychistniałodpowiednikjednorazowej
śmierciipowstawaniadożycia,podobnydochrztuprzedstawionegoprzezPawła.Niewykluczone,żedopierowokresie,gdychrześcijaństwostałosięznaczącąsiłąreligijnąwcesarstwierzymskim,
innenurtyreligijnezaczęłyjenaśladować.Coważniejsze,poglądwczesnychchrześcijannazmartwychwstaniezaczerpniętyzostałzpewnościąraczejznaukiżydowskiej,niżzodpowiadającego
cyklicznymzmianompórrokumotywubóstw,którewracajądożyciawgreckichkultachreligijnych.

Towiedzcie,żedlazniszczeniaciałagrzesznegodawnynasz

człowiekzostałzNimwspółukrzyżowanypoto,byśmyjużdłużejnie
byliwniewoligrzechu.

TymrazemPawełnietyleodwołujesiędoreligijnejwiedzyczytelnikówjegolistu,ileraczejzachęcaichdopewnychrefleksji,jakbymówiąc:„Zastanówciesię,spróbujciesobie

uświadomić!”OkreśleniedawnyczłowieknależydoulubionychwyrażeńPawła.NajprawdopodobniejApostołsamjeutworzył,możeopierającsięnapouczeniachJezusa,którywykluczałmożliwość
współistnieniatego,costare,znowym(por.Mt9,16;Mk2,21;Łk5,36).Dawnyczłowiektoten,kto–bezwzględunaswójwiek–trwawgrzechachipodwładząszatana.Owspółumieraniugrzesznika
zChrystusemnigdzieniemówiłPawełtakwyraźnie,jakwsłowach:RazemzChrystusemzostałemprzybitydokrzyża.Terazzaśjużniejażyję,leczżyjewemnieChrystus.Choćnadalprowadzężyciew
ciele,jednakobecneżyciemojejestżyciemwiarywSynaBożego(Ga2,19n).Śmierćdawnegoczłowiekaoznaczawięcuniemożliwieniejegociałujakiegokolwiekdominowania.Ciałobowiem
poddawałonasciąglewniewolęgrzechu.Razukrzyżowane,utraciswojąmocwładczą.

Ktobowiemumarł,zostałwyzwolonyzgrzechu.

6,7Chrześcijanin,pozbywszysięsamegonarzędziagrzechu,swojego„ciałagrzechu”(w.6),niepozostającjużwięcej„wciele”(8,9),jestprzeztoostatecznieuwolnionyodgrzechu(por.1

P4,1).Zdanieminnych,jestonwolnyodgrzechuzgodniezprawniczympewnikiem:ześmierciąwinnegowygasadziałanieprawne(por.7,1).

TabardzodyskutowanawśródegzegetówzasadaKtobowiemumarł,zostałwyzwolonyodgrzechumożebyćrozumianaalbowtymznaczeniu,żektoumieraśmierciąsakramentalnąw

chrzcieśw.,jestusprawiedliwionyzgrzechu,albochodzituoprzyrównanienaszegowspółumieraniazChrystusemdofizycznejśmierciczłowieka.Takjakczłowiekjestuwolnionyodskłonności
grzeszenia,zchwilągdyprzychodzinańśmierć,takteżdefinitywniesąuwolnieniodgrzechuludzie,którzywspółumierająsakramentalniezJezusem.

6,6-7.Określenie„dawnyczłowiek”oznaczażyciewAdamie,wprzeciwieństwiedożyciawChrystusie(Rz5,12-21).Kiedypogańskiniewolnikuciekałodżydowskiegowłaściciela,

nawracałsięnajudaizmiprzyjmowałchrzest,wtedyzgodniezżydowskąteoriąprawnąjegonowystanuwalniałgoodroszczeńdawnegopana.

Otóż,jeżeliumarliśmyrazemzChrystusem,wierzymy,żezNim

równieżżyćbędziemy,

6,8Otóż,jeżeli.Wariant:„Ponieważ”.

wiedząc,żeChrystus,powstawszyzmartwych,jużwięcejnie

umiera,śmierćnadNimniemajużwładzy.

Boto,żeumarł,umarł

dlagrzechutylkoraz,ażeżyje,żyjedlaBoga.

6,10umarłdlagrzechu.Chrystus,niebędącgrzesznikiem(2Kor5,21),przynależałdosferygrzechuprzezswojeciałofizycznepodobnedonaszegociała(Rz8,3),leczstawszysię

„duchowym”(1Kor15,45-46),przynależyjużtylkoiwyłączniedosferyBożej.Podobniechrześcijanin—mimożeprzebywajeszczetymczasowowciele,żyjejużzDucha.

8–10.

LeczChrystus,mimoiżumarłizostałzłożonydogrobu,niepozostałwgrobie.Zmartwychwstałdonowegożycia,byjużnigdynieumierać.Swojegorodzajuzmartwychwstaniemlub

mówiącdokładniej,współzmartwychwstaniemzChrystusem,jestwyjściechrześcijaninazwodychrztu.Nowoochrzczonystajesięnowymstworzeniemirozpoczynanoweżycie.Wszystkotodokonuje
się,podobniejaksamozmartwychwskrzeszenieChrystusa,dziękichwaleOjca;przyczympamiętaćnależy,żechwałajesttusynonimemmocyBożej.Naszewspółpogrzebanie,apotem
współzmartwychwstaniezChrystusemniejesttylkofaktemhistorycznym,pozbawionymzwiązkówzaktualnąteraźniejszościąkażdegochrześcijanina.Tenfaktpowinienrzutowaćnacałenoweżycie
ochrzczonego,którywinienwskutektegozerwaćwszelkiepowiązaniazgrzechem.WspółzmartwychwstaniezChrystusemstwarzapodstawędonadziei,żebędziemyterazżylirównieżwewspólnociez
Chrystusem.

Takiwyrozumiejcie,żeumarliściedlagrzechu,żyjeciezaśdla

BogawChrystusieJezusie.

6,11wChrystusieJezusie.TextusreceptusiWulgata:„wChrystusieJezusie,naszymPanu”.
—Por.14,7n;1Kor3,23+;2Kor5,15;Ga2,20;1P2,24.

11.

Cechąnajbardziejznamiennąnowegożyciabędziejegonieskończoność.Śmierćmuniebędziezagrażać,niebędziemiećnadnimżadnejwładzy.Chrystusumarłzpowodugrzechów

ludzkich,umarłdladobraludzi.Faktśmiercizdarzyłsiętylkoraz,niezakończyłjednakegzystencjiJezusa.Człowiek,którytrwawgrzechach,wnichwidzidopewnegostopniacelswojejegzystencji;
imsłuży.Gdyznimizerwie,wBoguwidzicelswegożycia:żyjedlaBoga.ŻyjeprzytymwChrystusieJezusie.ZjednoczonyzChrystusemprzezśmierćizmartwychwstanie,chrześcijaninstanowiteraz
jednozeswymZbawcą:żyjejakbyzatopionywChrystusie.NajlepszymkomentarzemdotegowierszajestwyżejprzytoczonawypowiedźzGa2,19–20.Mimoiżpozostajesobąiżyjenadalwciele,
chrześcijaninniejestjużpodmiotemwszystkichswoichczynów.ŻyjeidziaławnimChrystus.Grzechstraciłprawonadczłowiekiem.

6,8-11.Żydowscynauczycielewierzyli,że„złeskłonności”(zob.komentarzdoRz7,14-25)będąproblememnawetdlanajbardziejpobożnychażdoczasuprzyjściaMesjasza.Wtedy

dopierozostanąunicestwione.DlaPawłaMesjaszjużprzyszedł,zaśpotęgagrzechuzostałazłamana.WskutekdzieładokonanegoprzezChrystusachrześcijaninjużumarłdlagrzechuiterazmusito
jedynieuznać-uwierzyć,czyliprzezwiarę„poczytać”zafaktdokonany(Rz6,11;jesttotensamtermin,jakizostałużytynaoznaczenie„poczytania[Abrahama]zasprawiedliwego”przezBogawDz
4,9).TakawiarawdokonanedziełoBożeniebyłaczymśczęstymwstarożytnychreligiach,niejestteżzjawiskiempowszechnymwreligiachwystępującychobecnie.

Niechżewięcgrzechniekrólujewwaszymśmiertelnymciele,

poddającwasswoimpożądliwościom.

6,12wwaszymśmiertelnymciele.Chrzestspowodowałzniszczeniegrzechuwczłowieku,jednakżedopókijegociałoniezostanie„przyodzianewnieśmiertelność”(1Kor15,54),grzech

możewtym„śmiertelnym”cieleznaleźćsiedliskopożądania,sposóbpozwalającymujeszczepanować(por.7,14+).

Nieoddawajcieteżczłonkówwaszychjakobroninieprawości

nasłużbęgrzechowi,aleoddajciesięnasłużbęBogujakoci,którzy
ześmierciprzeszlidożycia,iczłonkiwaszeoddajciejakobroń
sprawiedliwościnasłużbęBogu.

6,12-13.Słowo„broń”(dosł.„narzędzia”)pojawiasięrównieżwRz13,12.Jeślipojawiasiętutajobrazoddaniasięnaczyjąśsłużbę(bardziejniżwRz12,1),możebyćonaluzjądo

żołnierzystającychdobitwy(chociażobrazprzypominaraczejniewolnikówwezwanychdowypełnianiaswoichobowiązków,jakww.16).

Albowiemgrzechniepowiniennadwamipanować,skoronie

jesteściepoddaniPrawu,leczłasce.

12–14.

Trójwiersz12–14przedstawiapraktycznewnioskizprzedstawionejprzedchwiląteologii,byniepowiedziećwręcz,mistykichrztu.Potrzebatychwniosków-napomnieńjest

podyktowanazjednejstronyfaktemniepełnejjeszczedojrzałościmoralnejkażdegochrześcijanina,zdrugiejzaśskłonnościądozła,jakąkażdyczłowiekwsobienosi.Choćumarłjużrazgrzechowii
współzmartwychwstałzChrystusem,tojednakznówmożepopaśćwgrzechyiwtensposóbobumrzećChrystusowi,gdyżnadalpozostajewciele,którejestgrzeszne.Obowiązkiemkażdego
chrześcijaninajestoddaniesięcałkowiciedodyspozycjiBogu.Wszystko,czymjest–całesweciałoiduszę–powinienoddaćobroniesprawyBożej.Potrzebapewnejkonsekwencjiżyciowejdomagasię
tego,byczłowiekniewracałjużdogrzechów,zktórychzostałwydobytyprzezChrystusa.

Chrześcijaninsługąsprawiedliwości,stroniącymodgrzechu

Jakistądwniosek?Czymamydalejgrzeszyć,dlategożenie

jesteśmyjużpoddaniPrawu,leczłasce?Żadnąmiarą!

6,15-19ChrystuswyzwoliłczłowiekaodZłego,abyzwrócićgoBogu.Obokbiblijnegotematu„odkupienia”(3,24+)itematuwyzwoleniaprzezśmierć(7,1+)Pawełdlawyrażeniatejidei

chętniesięodwołujedotakwielemówiącegowjegoepoceobrazuwykupionegoiwyzwolonegoniewolnika,któryjużnigdywięcejniemożesięznaleźćwniewoli,leczpowinienwierniesłużyćswemu
nowemupanu.Wykupującnaszacenęswejkrwi(1Kor6,20;7,23;Ga3,13;4,5),Chrystusuwolniłnasiwezwałdowolności(Ga5,1.13).Odtąd—wolnyjużodswychdawnychpanów:grzechu(Rz
6,18-22),Prawa(Rz6,14;8,2;Ga3,13;4,5;por.Rz7,1+)zjegomaterialnymiprzepisami(Ga2,4),„żywiołówświata”(Ga4,3.8;por.Kol2,20-22),zepsucia(Rz8,21-23)—chrześcijaninniepowinien
jużwięcejpopadaćwichniewolę(Ga2,4n;4,9;5,1).Jestwolnym(1Kor9,1)synemwolnejniewiasty,górnegoJeruzalem(Ga4,26.31),cojednaknieoznaczarozwiązłości(Ga5,13;por.1P2,16;2P
2,19).Winnatobyćsłużbanowemupanu,Bogu(Rz6,22;por.1Tes1,9;1P2,16),Chrystusowi,Panu—„Kyrios”(Rz1,1;itd.;Jk1,1;2P1,1;Jud1;Rz14,18;16,18;itd.),doktóregowierzącynależy
jużodtejchwili(1Kor6,19;3,23),dlaktóregoteżżyjeiumiera(Rz7,1+).Jesttosłużbaspełniającasięwposłuszeństwiesprawiedliwościiświętości,wposłuszeństwie,którewypływazwiary(Rz
6,16-19).Tawolnośćsynów(Ga4,7)wyzwolonychprzez„prawoDucha”(Rz8,2;por.7,6;8,14n;2Kor3,17;por.takżeJk1,25;2,12)możesięnawetdomagaćpoświęceniaswoichsłusznychpraw,aby
mócsięstaćposługąwobecbliźniego,jeśliwymagajątegomiłość(Ga5,13;por.2Kor4,5)irespektowaniesumieniainnych(1Kor10,23-33;Rz14;por.1Kor6,12-13;1Kor9,19).Jeślizaśchodzio
niewolnictwojakosystemspołeczny,oto,nailemożebyćtolerowanewświecie,któryprzemija(1Kor7,20-24.31),toniemaonożadnegoznaczeniawnowymporządku,ustanowionymprzez
Chrystusa(1Kor12,13;Ga3,28;Kol3,11):niewolnikchrześcijaninjestwyzwoleńcemPana;niewolnikijegoziemskipansąnarównisługamiChrystusa(1Kor7,22;por.Ef6,5-9;Kol3,22—4,1;Flm
16).

Czyżniewiecie,żejeśliwydajeciesamychsiebiejako

niewolnikównaposłuszeństwo,jesteścieniewolnikamitego,komu
jesteścieposłuszni:bądź[niewolnikami]grzechu,[cowiedzie]do
śmierci,bądźposłuszeństwa,[cowiedzie]dosprawiedliwości?

DziękijednakniechbędąBoguzato,żegdybyliścieniewolnikami

grzechu,daliściezsercaposłuchnakazomtegonauczania,któremu
waspoddano,

15–17.

Leczotonowatrudność.Mógłbyktośpowiedzieć:SkorojużjesteśmywyzwolenispodPrawaioddaniwewładaniełaski,tonicjużniemożenamzaszkodzić.Możemygrzeszyć,ile

namsiępodoba.Łaskaitakprzezwyciężywszelkiezło.WedługPawłaprzypuszczenietojestzgruntubłędne.Otouzasadnienie:1)komukolwiekczłowiekulega,komukolwiekświadczyswojeusługi,
tegostajesięzczasemprawdziwymniewolnikiem.Otóżtrwającwgrzechachdawnychlubdecydującsięnapopełnianienowychwykroczeństaniemysięponownieniewolnikamigrzechuiszatana,a
przecieżzostaliśmyjużwybawieniztejpodwójnejniewoli;2)trwającwgrzechachdawnychlubgodzącsięnanowewystępkisprzeniewierzamysięwprostzdrowemurozsądkowi.Boprzecieżnieco
innegotylkozdrowyrozsądekniezezwalanamwracaćzupełnieświadomiedotego,zczegozostaliśmyztakimtrudemwydobyciicouważaliśmyzanaszenajwiększenieszczęście.

auwolnieniodgrzechuoddaliściesięwniewolę

sprawiedliwości.

Zewzględunaprzyrodzonąwasząsłabość

posługujęsięporównaniemwziętymzludzkichstosunków:jak
oddawaliścieczłonkiwaszenasłużbęnieczystościinieprawości,
pogrążającsięwnieprawość,takterazwydajcieczłonkiwaszena
służbęsprawiedliwości,dlauświęcenia.

6,19nasłużbęsprawiedliwości,dlauświęcenia.ChodzioświętośćwłaściwąBogu(Kpł17,1+),którejOnudzielałswojemuludowi(Wj19,6+),aterazudzielajejwierzącymwChrystusa

(Dz9,13+;Kol1,12+).Świętośćtatracijednakaspektrytualny,abyzachowaćwymiarwewnętrzny:polegaonananaśladowaniuChrystusa(2Tes3,7+)—ŚwiętegoBożego(Mk1,24+).Ten,ktojest
święty,bozostałusprawiedliwionyiprzynależydoluduświętego,stałsięmieszkaniemDuchaŚwiętego(5,5+),musidopełnićuczynkamidanąmuświętośćipostępowaćwuświęceniu(w.22;1Tes4,3-
7+;2Tes2,13).

18–19.

Ewangelia,naukaChrystusa,jestprzekazywanaludziom,tuzaś–byćmożewceluwyraźniejszegopodkreśleniauległościiposłuszeństwachrześcijanrzymskich–stwierdza,żeto

onisamioddalisięEwangeliiwskutekdziałaniałaskiBożej,trafiającejnawłaściwygrunt.Apostołniechętnieporównujeżyciechrześcijańskiedoniewolnictwa.Jestprzecieższczególnymheroldem
wolności,mówiłdotychczasowyzwoleniucałejludzkościzwięzówgrzechuiPrawa.Jeśliterazpowracadopojęcianiewolnictwa,totylkodlatego,żechcebyćjaknajbardziejzrozumianymprzez
czytelnikówjegolistu.Mógłbyposługiwaćsięinnymstylem,obawiasięjednak,żeniewyrażałbysiędośćjasno.TakwięcmimowolisugerujePaweł,iżczłowiekjestznaturyistotąsłużebną.Musi
komuślubczemuśsłużyć.Prawdziwościtegostwierdzenianietrzebanawetdługodowodzić.Istotaproblemusprowadzasiędoodpowiedzinapytanie,komunależysłużyćiczyimwartobyć
niewolnikiem,jeślijużposługujemysiękategoriamisłużbyiniewolnictwa.

Owocegrzechuaowocesprawiedliwości

Kiedybowiembyliścieniewolnikamigrzechu,byliściewolniod

służbysprawiedliwości.

Jakiżjednakpożytekmieliściewówczasz

tychczynów,którychsięterazwstydzicie?Przecieżkońcemichjest
śmierć.

6,21pożytek.Dosł.:„owoc”.Sądwiemożliwości:„jakiżowoczebraliściewówczaszwaszychuczynków”albo„Jakiżztegowówczaszebraliścieowoc?Uczynki,którychdzisiajsię

wstydzicie”.

20–21.

Apostoł,odwołującsiędozdrowegorozsądkuadresatówlistuukazujetymrazemzjednejstronyskutkipozostawaniawgrzechu,zdrugiejowocetrwaniawsprawiedliwości.

Dobrowolnepozostawaniewgrzechachjestświadomymdziałaniemnaniekorzyść,jestwyraźnymskazywaniemsięnaniechybnąśmierć.Czymożnasobiewyobrazićupórbardziejnierozsądny?Jestto
sprzecznenietylkozezdrowymrozumem,leczznaturąwszelkiegobytu,którynigdyniezmierzadosamounicestwienia.

6,14-21.Niektórzyuczenidopatrywalisiętutajidei„uwolnieniazniewoliiprzeznaczeniadocelówsakralnych”:niewolnikmógłzostaćzwolnionyzesłużbydlajednegopana,stającsię

oficjalniewłasnościąbogaijegoświątyni.Raczejchodzioto,żewielufilozofówużywałookreśleń„niewola”i„wolność”wznaczeniuzniewoleniaprzezfałszyweideeiprzyjemnościorazwyzwolenia
odtychżeideiiprzyjemnościorazichkonsekwencji,takichjakstrach.Filozofowieczęstopodkreślali,żeczłowiekpowinienbyćpanemsamegosiebie.

Wjudaizmiemogłapojawićsięideauwolnieniaodgrzechu.Nauczycieleżydowscywierzyli,żefaktposiadaniaprzezIzraelaPrawapowodował,iżzłeskłonności,któreczyniłypogan

grzesznymi,niemogąusidlićIzraelitów.Nauczaliteż,żeIzraelstałsięBożymniewolnikiemgdyzostałprzezniegowyzwolonyzniewoliwEgipcie.

Terazzaś,powyzwoleniuzgrzechuioddaniusięnasłużbę

Bogu,jakoowoczbieracieuświęcenie.Akońcemtego–życie
wieczne.

6,22.WStarymTestamencieIzraelbył„uświęcony”luboddzielonyjakoszczególnawłasnośćBoga.Wtradycyjnymżydowskimnauczaniużyciewieczneoznaczałożyciewprzyszłym

świecie,którymiałbyćzapoczątkowanyzmartwychwstaniemumarłych.

Albowiemzapłatązagrzechjestśmierć,ałaskaprzezBoga

danatożyciewiecznewChrystusieJezusie,Panunaszym.

22–23.

Dokładaniezaśwszelkichstarań,bytrwaćwstanie,któryprzezśmierćswojązgotowałnamChrystus,jestnietylkozgodnezwoląBożą,lecztakżewysocekorzystnedlaczłowieka.

Łaskabowiem–wprzeciwieństwiedogrzechu,będącegoźródłemśmierci–zapewnianamżyciewieczne.Uzyskanieowejnagrodywpostaciżycialubkaryjakośmierci,niejestsprawądalekiejitylko
pozagrobowejprzyszłości.Możnabytowyrazićzapomocąanalogiidosłużbywojskowejdającejprawodocodziennegożołdu,nieodkładanegonapóźniej,niekumulowanego,leczwypłacanegow
ustalonychokresachczasu.

6,23.Niewolnicyczęstootrzymywalijakąś„zapłatę”.Chociażwłaścicielniewolnikabyłteżwłaścicielemwszystkiego,codoniegonależało,niewolnikmógłmiećpewienmająteklub

pieniądze(nazywanotopeculium),czasaminawetnabyćzańwolność.Tegotypuzapłatauważanabyłazacośpozytywnego,przetosłowa,jakiePawełtutajwypowiadasąjeszczebardziejuderzające.

Rz7

UWOLNIENIEODPRAWA

Nawzórzależnościmałżeńskiej

Czyżniejestwamwiadomo,bracia–mówięprzecieżdotych,

coPrawoznają–żePrawomamocnadczłowiekiem,dopókionżyje?

7,1-6Pawełnareszciewprostpodejmujetemat,przezdłuższyjużczasobecnywjegomyśli(3,20;4,15;5,20;6,14):tematuwolnieniachrześcijaninaspodPrawa.Toprowadzigodo

wyłożeniaroliPrawawplanieBożym(por.7,7+).

7,1Uwolnieniechrześcijanina,którePawełwyrażagdzieindziejbiblijnymtematem„odkupienia”(3,24+)albogrec.tematem„wyzwolenia”niewolnika(6,15+),częstopojawiasięuniego

takżejakooswobodzenieprzezśmierć,tabowiemuwalniaoddawnegożyciaiodjegozniewoleń(6,7;7,1-3).Chrześcijaninzjednoczonyprzezwiarę(1,16+)orazprzezchrzest(6,4+)zChrystusem
ukrzyżowanymizmartwychwstałym(8,11+)umarłdlagrzechu(6,2.11;por.1P4,1),dlaPrawa(Rz7,6;Ga2,19+),dlażywiołówświata(Kol2,20),abyżyćwnowymporządkułaskiiDucha(Rz8,5-
13).Podobniejakwyzwoleniecnależydoswegonowegopana(6,15+),takteżchrześcijaninzmartwychwstaływChrystusienieżyjejużwięcejdlasamegosiebie,leczdlaNiegoidlaBoga(6,11.13;
14,7n;2Kor5,15;Ga2,20).

7,1.Niektórzypóźniejsinauczycieleżydowscytwierdzili,żeczłowiek,którynawracałsięnajudaizm,stawałsięnowąosobą-dotegostopnia,żewcześniejszewięzirodzinnetraciły

znaczenie.Pawełmógłwykorzystaćtensposóbrozumowanianiecoinaczej:podobniejakczłowiekumierałdlaswojegowcześniejszegopana(tutaj,grzechu)wchwilinawrócenia(zob.komentarzdoRz
6,1-5),umierałteżdladawnegoprawa,któremupodlegał.

Podobnieteżikobietazamężnazwiązanajest,namocyPrawa,

zeswoimmężem,jakdługoonżyje.Gdyjednakmążumrze,tracinad
niąmocprawomęża.

Dlategotouchodzićbędziezacudzołożną,jeśli

zażyciaswegomężawspółżyjezinnymmężczyzną.Jeślijednak
umrzejejmąż,wolnajestodtegoprawa,takiżniejestcudzołożną,
współżyjączinnymmężczyzną.

Usprawiedliwienie,któregoczłowiekdostępujeprzezchrzestdziękizasługomChrystusa,powodujeuwolnieniechrześcijaninaodgrzechu,atymsamymodśmierciwiecznej.Tedwaskutki

usprawiedliwieniaprzedstawiłPawełwrozdz.5i6.Całyrozdz.7jestpoświęconyomówieniutrzeciegozkoleiskutkuusprawiedliwienia,czyliproblemowiuwolnienianasodPrawa.

1–3.

PragnącprzedstawićmożliwienajdokładniejideęowegouwolnieniachrześcijaninaodPrawa,posługujesięApostołporównaniemzaczerpniętymzsytuacjiprawnejdwojgamałżonków

związanychzesobąważnymwęzłemmałżeńskim.SytuacjajestwszystkimdobrzeznanaidlategoPawełmożerozpocząćswojewywodyodpytaniaretorycznego:„Czyżniejestwamwiadomo,bracia?”
Porównanietoprzybierapostaćalegorii,którajednakzałamujesięwpewnymmomencie.LudzkośćprzedprzyjściemChrystusa,adokładniejmówiąc,ludBożyznajdującysiępodwładząPrawa,jest
przyrównanadoniewiastybędącejpodwładząmęża.Podobniejakśmierćmężauwalniażonęodjegowładzy,czynijąwolnąipozwalawstąpićwnowyzwiązekmałżeński,takteżwygaśnięciePrawa,
uśmierceniegoniejakozchwiląprzyjściaChrystusa,sprawia,żeludBożystajesięwolnyoddotychczasowychnakazówizakazówowegoPrawa.DopókinieprzyszedłChrystus,Prawospełniało
pożytecznąfunkcjęinależałojerespektować.Ktotegonieczynił,niesłuchałJahwe,najwyższegoPrawodawcy,dopuszczałsięswoistegocudzołóstwa.Określenietorzeczywiściewystępujewielerazy
wSTioznaczagrzechodstępstwareligijnego.

Takiwy,braciamoi,dziękiciałuChrystusaumarliściedla

Prawa,byzłączyćsięzinnym–zTym,którypowstałzmartwych,
byśmyzaczęliprzynosićowocBogu.

7,4dziękiciałuChrystusaumarliściedlaPrawa.ChrześcijaninumarłdlaPrawa,podobniejakumarłdlagrzechu,przez„ciałoChrystusa”ukrzyżowanegoizmartwychwstałego(por.7,1+).
7,2-4.Zgodniezbiblijnymprawemzarównośmierć,jakirozwódpowodowałyrozerwaniewcześniejszychzwiązków.Pawełpodkreśla,żewtymkontekściejesttoprzypadek,którynajlepiej

pasujedojegoanalogii.(Ponieważporozwodzienigdynieokreślanopoprzedniegomężakobietyjakojej„męża”,nierozumianozapewnesłówPawłajakowykluczającychpewienrodzajrozwodu;por.
1Kor7,15.)

Jakdługobowiemwiedliśmyżyciecielesne,grzeszne

namiętnościwzbudzaneprzezPrawodziałaływnaszychczłonkach,

byowocprzynosićśmierci.

7,5wiedliśmyżyciecielesne.Dosł.:„byliśmywciele”.—1.„ciało”(grec.sarx)wpierwszymznaczeniutomateriacielesna(1Kor15,39;por.Łk24,39;Ap17,16;19,18)wprzeciwieństwie

doducha(Rz1,9+).Stanowionoprzedmiotwrażeń(Kol2,1.5),aszczególnie—przedmiotzjednoczeniaseksualnego(1Kor6,16;7,28;Ef5,29.31;por.Mt19,5p;J1,13;Jud7),zczegowypływają
pokrewieństwoidziedziczenie(Rz4,1;9,3.5;11,14;por.Hbr12,9).Słowo„ciało”,zgodniezużywaniembiblijnegobasar,służyteżuwypukleniutego,cowkondycjiczłowiekajestprzemijającą
słabością(Rz6,19;2Kor7,5;12,7;Ga4,13n;por.Mt26,41p),atakżeokreśleniugowjegomałościprzedBogiem(Rz3,20iGa2,16;1Kor1,29;por.Mt24,22p;Łk3,6;J17,2;Dz2,17;1P1,24).Stąd
dlaprzeciwstawieniaporządkunaturyporządkowiłaskibiorąsięwyrażenia:„wedługciała”(1Kor1,26;2Kor1,17;Ef6,5;Kol3,22;por.Flm16;J8,15),„ciałoikrew”(1Kor15,50;Ga1,16;Ef6,12;
Hbr2,14;por.Mt16,17)i„cielesny”(Rz15,27;1Kor3,1.3;9,11;2Kor1,12;10,4).—2.JakDuchjestpostrzeganyjakospecyficznydarczasueschatologicznego,tak„ciało”charakteryzujeczas
dawnywprzeciwieństwiedonowego(Rz9,8;Ga3,3;6,12n;Flp3,3n;Ef2,11;por.Hbr9,10.13;J3,6;6,63),podobniewyrażenia:„wedługciała”(1Kor10,18;2Kor11,18;Ga4,23.29;por.Rz1,3n;2
Kor5,16)i„cielesny”(Hbr7,16;alepor.1Kor10,3n).—3.Pawełkładzieszczególnynaciskna„ciało”jakonasiedzibęnamiętnościigrzechu(Rz7,5.14.18.25;13,14;2Kor7,1;Ga5,13.19;Ef2,3;
Kol2,13.18.23;por.1P2,11;2P2,10.18;1J2,16;Jud8,23),przeznaczonąnazniszczenie(1Kor15,50;Ga6,8;por.Jk5,3;Dz2,26.31)iśmierć(Rz8,6.13;1Kor5,5;2Kor4,11;por.1P4,6),aczyni
totakdalece,żeuosabiajejakomocZłegonieprzyjaznąBogu(Rz8,7n)iwrogąDuchowi(Rz8,4-9.12n;Ga5,16n).Chrystuszłamałtęmocprzyjmując„ciałogrzechu”(Rz8,3;por.1Tm3,16;J1,14;1
J4,2;2J7)izabijającjenakrzyżu(Rz8,3;Ef2,14-16;Kol1,22;por.Hbr5,7n;10,20;1P3,18;4,1).ZjednoczenizNim(por.J6,51n)chrześcijanieniepozostająnadal„wciele”(Rz7,5;8,9),którejuż
ukrzyżowali(Ga5,24;por.1P4,1)izwleklizsiebieprzezchrzest(Kol2,11),albodokładniej—jeżelinawetsąonijeszcze„wciele”,nailepozostająwtymstarymświecie(Flp1,22.24;por.1P4,2),to
niesąmujużwięcejpoddani(2Kor10,3),leczpanująnadnimprzezswojezjednoczeniezChrystusem(por.Ga2,20;Kol1,24).

7,5.Filozofowieczęstoprzeciwstawialirozum(uważanyzadobry)namiętnościom(którebyłyzłe).Nauczycieleżydowscyprzedstawialitowkategoriachdobrychizłychskłonności.Zob.

komentarzdoRz7,15-25.

TerazzaśPrawostraciłomocnadnami,gdyumarliśmydlatego,

cotrzymałonaswjarzmie,takżemożemypełnićsłużbęwnowości
Ducha,aniewedługprzestarzałejlitery.

4–6.

Pawełpodajewyjaśnieniewspomnianejwyżejprzenośni,przyczymtuwłaśnietracionacechytypowejalegorii.Zamiastbowiemstwierdzić,żePrawoumarło,wygasłozchwilą

przyjściaChrystusa,Pawełoznajmia:DziękiciałuChrystusaumarliściedlaPrawa.Następnie,jakbyzapomniawszyoowejśmiercichrześcijanina,mówiojegozłączeniusięzTym,którypowstałz
martwych.Jakkolwiekrzeczmiałabysięwszczegółach,myślprzewodniacałegoporównaniawystępujedośćwyraźnie:zprzyjściemChrystusazatracająsięzwiązkipomiędzychrześcijaninema
dawnymPrawem.RozpatrujączaśdokładniejtrwanieludzkościpodpanowaniemPrawa,stwierdzaApostoł,żebyłotożyciecielesne,obfitującewgrzechy,adoichpomnożeniaprzyczyniałosięPrawo.
Życieludziwyzwolonychspodjegojarzmajestpełnieniemsłużbywnowymduchu,któremuprzeciwstawiasiężyciewedługdawnejekonomiizbawienia,czyliwedługprzestarzałejliteryPrawa.

7,6.Większośćwyznawcówjudaizmuwierzyła,żeDuchŚwiętyopuściłIzraelawrazzustaniemczasówprorokówipowrócidopierowchwiliprzyjściaMesjasza.Pawełprzeciwstawiatutaj

nowedziełoBoże,któredokonujesiędziękizesłaniuDuchaŚwiętego,zdawnymiprzykazaniamizapisanyminakamiennychtablicach(por.Ez36,26-27).Greccyinterpretatorzytradycyjnieodróżniali
rozumienieprawawedługjegoduchaodwykładaniagowedługbrzmieniaprzepisów.InterpretacjażydowskanatereniePalestynywielkąwagęprzywiązywaładowłaściwychsłów(czasamicałkiem
dosłowniedoliteripisowniwyrazów).

7,1-6.UmarlidlaPrawaiwyzwolenizjegowięzów.Żydziwierzyli,żezostalizbawienizasprawąłaskawegoBożegowybrania,niezaśdziękiskrupulatnemuprzestrzeganiuprzykazań

Prawa.Mimoto,zpewnymiwyjątkami,staralisięprzestrzegaćprzykazań,nailebyłotomożliwe.Toodróżniałoichodpogan,którzyniepostępowalitaksprawiedliwiejakIzraelici.Pawełnawiązuje
tutajdokolejnejważnejróżnicymiędzyŻydamiapoganami,starającsiępostawićmiędzynimiznakrówności(zob.wprowadzeniedoListudoRzymian);nawetpoganin,którynawracałsięnajudaizm,
potrzebowałwielulat,bypoznaćPrawotakdobrzejakŻyd,któryzostałwnimwychowany.

Prawostałosięsposobnościądogrzechu

Cóżwięcpowiemy?CzyPrawojestgrzechem?Żadnąmiarą!

AlejedynieprzezPrawozdobyłemznajomośćgrzechu.Nie
wiedziałbymbowiem,cotojestpożądanie,gdybyPrawoniemówiło:
Niepożądaj!

7,7-13Prawosamowsobiejestdobreiświęte,wyrażabowiemwolęBoga(7,12-25;1Tm1,8)iprzedstawiachwalebneuposażenieIzraela(Rz9,4;alepor.2,14n),jednakżestanowiteż

pułapkę:nietylkodlatego,żeŻydzipodobniejakinnisągrzesznikamimimoswegoPrawa(Rz2,21-27;Ga6,13;Ef2,3),aleponieważdziękiniemużywiąufnośćpokładanąwswoichuczynkach(Rz
2,17-20;3,27;4,2.4;9,31n;Flp3,9;Ef2,8),atazamykaichnałaskęChrystusa(Ga6,12;Flp3,18;por.Dz15,1;18,13;21,21).Krótkomówiąc,Prawoniejestwstaniedaćusprawiedliwienia(Ga
3,11.21n;Rz3,20;por.Hbr7,19).Wdialektycznymujęciu,którenaskutekpolemikistajesięparadoksem,Pawełwyjaśnia,żetapozornapułapkależywsamejnaturzePrawaorazwjegoroliwhistorii
zbawienia.Prawo(Mojżeszowe,aleteżkażdeprawooraz„przykazanie”daneAdamowi;por.w.9-11)jakoświatło,któreoświecaducha,jednakżebezudzielaniawewnętrznejmocy,nieusposabiado
uniknięciagrzechu,raczejmusprzyja.Niebędącsamozsiebieźródłemgrzechu,stajesięjegonarzędziemwzbudzającpożądaniekuniemu(Rz7,7n);przezuświadomienieduchaPrawozwiększawinę,
czyniączniej„przestępstwo”(4,15;5,13);wreszcie,możeprowadzićdopewnejnaprawy,aletylkoprzezukaraniegniewem(4,15),przekleństwem(Ga3,10),potępieniem(2Kor3,9)orazśmiercią(2
Kor3,6n),itodotegostopnia,żemożnajenazwać„prawemgrzechuiśmierci”(Rz8,2;por.1Kor15,56;Rz7,13).JeżelijednakBógchciałtegoniedoskonałegoporządku,totylkojakosystemu
przejściowegoocharakterzewychowawcy(Ga3,24),abyuświadomićczłowiekowijegogrzech(Rz3,19n;5,20;Ga3,19)idoprowadzićgodopostawyoczekiwaniaswegousprawiedliwienianie
inaczej,jaktylkozłaskiBoga(Ga3,22;Rz11,32).Tenporządekjakoprzejściowymusiałzniknąć,abyustąpićmiejscawypełnieniuobietnicyuczynionejwcześniejAbrahamowiijegopotomstwu(Ga
3,6-22;Rz4).ChrystuspołożyłkresPrawu(Ef2,15;por.Rz10,4)„wypełniającje”(por.Mt3,15;5,17)wtymwszystkim,copozytywne(Rz3,31;9,31),zwłaszczaprzezswojąśmierć—najwyższy
wyrazmiłości(Rz5,8;8,35.39;Ga2,20;Flp2,5-8).PrzeztouczyniłjednocześniezadośćwymaganiomPrawawodniesieniudogrzeszników,zktórymizechciałsięuczynićsolidarny(Ga3,13+;Rz
8,3+;Kol2,14).WyswobodziłOnsynówspodopiekiwychowawcy(Ga3,25n).RazemzNimoniumarlidlaPrawa(Ga2,19;Rz7,4-6;por.Kol2,20),spodktóregoOnich„wykupił”(Ga3,13),aby
uczynićznichprzybranychsynów(Ga4,5).PrzezDuchaobietnicyudzielaOnnowemuczłowiekowi(Ef2,15+)wewnętrznejmocywypełnianiadobrapolecanegoprzezPrawo(Rz8,4n).Tenporządek
łaski,wchodzącynamiejsceporządkustaregoPrawa,takżemożebyćnazywanyprawem,leczjestto„prawowiary”(Rz3,27),„prawoChrystusa”(Ga6,2),„prawoDucha”(Rz8,2),którecałkowicie
sprowadzasiędomiłości(Ga5,14;Rz13,8-10;por.Jk2,8;J13,34),douczestnictwawmiłościOjcaiSyna(Ga4,6;Rz5,5+).

WłaściwezrozumienietekstuRz7,7–13zależywsposóbzasadniczyodsensu,jakinadasięzaimkowiosobowemuja,występującemuwtymtekście.Otóżpopierwszeniewydajesię,by

możnabyłoodnieśćtenzaimekdoPawła,opisującegoswojedoznaniaztegookresu,gdybyłjeszczedzieckieminiedojrzałymczłowiekiem.Byłbytoprzypadekabsolutnieodosobnionywcałej
spuściźnieliterackiejPawła,którynigdyżadnegozeswychpouczeńnieilustrujeprzykładamizaczerpniętymizwłasnegodzieciństwa(pozaogólnikowymstwierdzeniemw1Kor13,11).Pozatym,
będącobrzezanym,Pawełożadnymokresieswegożycianiemógłbypowiedzieć:KiedyśijaprowadziłemżyciebezPrawa(w.9),astwierdzałcośwręczprzeciwnegowFlp3,4nn.Niemożnarównież
przypuszczać,żewcałymfragmencie7,7–13referujeonswojeprzeżyciazokresulatdojrzałych(por.np.Ga1,13–14;Flp3,6).

Małoprawdopodobnajesttakżehipoteza,żePawełprzemawiatuwimieniucałegonaroduizraelskiego,ukazującniejakojegosubiektywnedoświadczeniazokresupoprzedzającegoPrawoi

pojegootrzymaniu.Jeżelinaródtenprzestrzegałprzynajmniejprawaobrzezania,totymsamymniemożnaonimpowiedzieć,żebyłbezPrawa.Wydajesię,żenajbardziejprawdopodobnejest
przypuszczenie,wedługktóregoPawełprzemawiatuwimieniucałejludzkości,reprezentowanejniejakowosobieAdama.OtóżwżyciuAdamabyłtakiokres–czasjegoprzebywaniawraju–kiedyto
istotnieżyłbezPrawa.MiędzyRdz3aRz7,7–13itekstamiparalelnymizinnychlistówPawłaistniejetakwielepodobieństw,iżtrudnoprzypuścić,byPawełnienawiązywałcałkiemświadomiedo
historiipierwszegogrzechu,redagującRz7,7–13.Pomijającjużwspomnianeja,którenależyodnieśćdoosobyAdama,trudnoniedostrzecrysówwężarajskiegowdziałaniuPawłowej±Ľ±ÁÄŻ±;skutki
podstępnegodziałaniawężasątakiesamejakowocezgubnegooddziaływaniarozbudzonegowskutekPrawapociągudogrzechu(por.Mdr2,24).

Ztego,coPawełpowiedziałoPrawie,owyzwoleniunasspodjegojarzma,mógłbyktośwysnućwniosek,żesamowsobiePrawojestgrzechem.Przypuszczenietomogłosięnasuwać

tymbardziej,żeApostołuważawyzwoleniezwięzówPrawazatakisamskutekusprawiedliwienia,jakiwyzwolenienaszniewoligrzechów.Energicznezaprzeczenietemuprzypuszczeniustanowi
początekniecodłuższychwywodówdotyczącychpożytkówalbofunkcjiPrawa.Otóżpierwszazowychfunkcjipoleganatym,żedziękiPrawuczłowiekmożezdobyćpełnąznajomośćgrzechu.Nie
wiedziałby,cotojestpożądanie,gdybyPrawoniemówiło:Niepożądaj!Niewiedziałbytakże,jakiejestprzeżycie,osobistedoznaniepożądania.

Zprzykazaniategoczerpiącpodnietę,grzechwzbudziłwemnie

wszelakiepożądanie.BogdyniemaPrawa,grzechjestwstanie
śmierci.

Oto,wjakisposóbdochodzisiędopoznania,czymjestpożądanie,czylidodoświadczeniasamejjegonaturyiskutków.Wkażdymczłowiekuistniejecoś,coPawełokreślazapomocą

greckiegorzeczownika±Ľ±ÁÄŻ±–grzech–icowrzeczysamejjestswoistąskłonnościądozłego,pozostałąwnaturzeludzkiejpopierwszymupadku.Gdypojawiasię,gdydocieradoludzkiej
świadomościjakieśprawo,zabraniająceczłowiekowijednychczynów,anakładająceobowiązekdokonywaniainnych,wówczasaktualizujesięjakbyuśpionadotychczas,wspomnianaprzedchwilą±Ľ
±ÁÄŻ±,budzącwczłowiekuzłepożądania.DopókiniebyłoPrawa,grzech,pojmowanytuciągleosobowo,byłwstanieśmierci,czyliniereagowałnanic,jakzwłokiczłowiekamartwego.

7,7-8.WprowadzającepytanieretorycznelogiczniewynikazparalelizmuRz6,1-23zRz7,1-6.„Niepożądaj!”todziesiątezDziesięciorgaPrzykazań,jedyne,którewykraczabezpośrednio

pozaludzkieczyny,sięgającserca.Chodzioto,żektośmógłbynieuważaćpożądaniazaprzekroczenieBożegoPrawa,gdybyPrawogootymniepouczyło.

KiedyśijaprowadziłemżyciebezPrawa.Gdyjednakzjawiło

sięprzykazanie–grzechożył,

7,9prowadziłemżyciebezPrawa.Umiejscawiającsamegosiebiewprzebieguhistoriizbawienia,PawełmówitutajoludzkościprzednastaniemporządkuPrawa(por.5,13).
7,9.Gdyżydowskichłopiecosiągałwiektrzynastulat(podobniejakwpóźniejszymbarmicwa,rytualepodobnymdorzymskichobrzędówzwiązanychzosiągnięciempełnoletności)stawał

sięoficjalnieodpowiedzialnyzaprzestrzeganieprzykazań.Pawełmożenawiązywaćnawetdojakiegośjeszczewcześniejszegowydarzeniazeswojegożycia,bowiemżydowscychłopcyzwyższej
warstwyspołecznejzaczynalinaukęPrawawwiekupięciulat.

jazaśumarłem.Iprzekonałemsię,żeprzykazanie,któremiało

prowadzićdożycia,zawiodłomniekuśmierci.

9–10.

Właściweskomentowanietegodwuwierszawymagaodwołaniasiędopoczynionychprzedchwiląuwagcodozaimkaja.Paweł,wcielającsięniejakowAdama,przemawiatuw

imieniucałejludzkości.Przypominaookresieżyciapierwszegoczłowieka,gdynieobowiązywałygożadneprawa,żadnenakazyanizakazy.Przykazanie,ojakimtumowa,todośćwyraźnaaluzjado
zakazuspożywaniaowocówzjednego,określonegoprzezBogadrzewawraju.WwyrażeniuzaśgrzechożyłmożnadopatrzyćsięaluzjidoRdz3,7.PodobniejakpierwszyczłowiekzłamawszyPrawo
Bożeniezostałnatychmiastpozbawionyżyciafizycznego,leczzmarłśmierciąduchową,takteżrzeczsięmazkażdymczłowiekiem,któryzcałąświadomościąidobrowolnieprzekraczanakazBoży.
WszystkieprzykazaniawydawaneprzezBogamająnaceludobroiszczęścieczłowieka.Takbyłowprzypadkupierwszychludzi(Rdz3,3).ZakazBożygwarantowałimnieśmiertelność(por.Mdr1,13).
Wyrok,jakiotrzymali,gdyzłamaliten–znaturyswejżyciodajny–zakaz,postanawiał:DlategoJahweBógwydaliłgozogroduEden,abyuprawiałtęziemię,zktórejzostałwzięty.Wygnawszyzaś
człowieka,BógpostawiłprzedogrodemEdencherubów…abystrzecdrogidodrzeważycia(Rdz3,23–24zob.takżeMdr2,24).

Albowiemgrzech,czerpiącpodnietęzprzykazania,uwiódł

mnieiprzezniezadałmiśmierć.

7,10-11.Żydowscynauczycielezdawalisobiesprawęzmocyludzkiegogrzechu(złychskłonności),powiadalijednak,żemożnajeprzezwyciężyćprzezstudiowaniePrawa;nauczaliteż,że

Prawodajeżycie.Pawełpiszejednak,żePrawostałosiędlaniegonarzędziemśmierci.(Niektórzyuczenisądzą,żesłowo„zwiodło”stanowialuzjędoRdz3,13,gdziepodstępwobecEwysprowadził
śmierć.GdybytoAdammiałprzemawiaćwtymwersecie,lepiejbytopasowałodoRz5,12-21.Chociażsłowa„uwiódłmnieiprzezniezadałmiśmierć”nawiązujądoRz5,12-21wydajesięmniej
prawdopodobne,byPawełczyniłtutajaluzjędoAdama.)

Prawosamojestbezsprzecznieświęte;święte,sprawiedliwei

dobrejestteżprzykazanie.

11–12.

Niemażadnejwątpliwości,żePawełnawiązujedoRdz3,13,gdymówiosobie,żegrzechuwiódłgoizadałmuśmierć.Używająctejsamejterminologiirównieżw2Kor11,3iw1

Tm2,14snujerefleksjenadgrzechempierwszychludzi.Wobectakiegostanurzeczywypadastwierdzić,żePrawosamowsobie,niezależnieodczłowieka,jestświęte,sprawiedliweidobre.Niemoże
byćinne.JestprzecieżwyrazemwoliBoga.

Awięcto,codobre,stałosiędlamnieprzyczynąśmierci?

Żadnąmiarą!Aletowłaśniegrzech,byokazaćsięgrzechem,przezto,
codobre,sprowadziłnamnieśmierć,abyprzezzwiązekz
przykazaniemgrzechujawniłogromnąswągrzeszność.

7,13towłaśniegrzech.Uosobionygrzech(por.5,12)zastępujewężazRdz3,1idiabłazMdr2,24.

13.

Gdzieżzatemtkwiźródłowszystkichnieszczęść,jakie,wpewnymsensieprzezPrawo,spadająnaczłowieka?Czytomożliwe–uprzedzaPawełpytanieswoichwyimaginowanych

oponentów–żebyto,codobre,stałosięprzyczynąśmierci?Odpowiedź,jakwwielupoprzednichprzypadkach,jestzdecydowanienegatywna.Przyczynąśmiercijestgrzech,owa±Ľ±ÁÄŻ±,tkwiąca
niczymdrugiejawkażdymczłowieku.Prawojestrównieżdlategodobre,iżujawniaczłowiekowiwcałejpełni,demaskujetęukrytąiskłaniającączłowiekakuzłemu,atymsamymkuśmierci,siłę.
GdybyniebyłoowegozwiązkupomiędzyPrawemagrzechem,któryjestwłaśniełamaniemPrawa,niebyłobyrównieżmożliwościpoznanianadmiernejgrzesznościgrzechu.

7,12-13.WLiściedoRzymianPawełdowodzi,żeŻydipoganinprzychodządoBoganatychsamychwarunkach(zob.wprowadzeniedoListudoRzymian),Prawozaśniedaje

bezpośredniejgwarancjizbawienia(Rz2,12-15),chociażmawartość,pozwalabowiemnapełniejszepoznaniezbawienia(Rz3,2).Jegogłównymcelemwtejczęścilistujestwyjaśnienie,żeproblemem
człowiekaniejestPrawo-jestnimludzkagrzeszność,któraskłaniagodonieposłuszeństwaPrawuwswoimsercu.

7,7-13.GrzechprzewrotniewykorzystałPrawo.Uczenidyskutują,czyPawełnawiązujetutajdosłowniedowłasnegożyciawprzeszłości,czyteżużywaformy„ja”ogólnie,naokreślenie

grzesznikówżyjącychpodPrawem,Ponieważnapodstawieinnychtekstównauczycieleczęściejpodawalisamychsiebiezaprzykład(np.Flm3,4-8),niżstosowaliformę„ja”wznaczeniuogólnym(w
przeciwieństwiedoretorycznego„ty”,„wy”lub„ktoś”)(por.jednak1Kor13,1),Pawełprzypuszczalniepowołujesięnawłasnewcześniejszedoświadczenia,gdypodlegałPrawu,byogólniezilustrować
życiepodPrawem.

Skłonnościupadłejnatury

Wiemyprzecież,żePrawojestduchowe.Ajajestemcielesny,

zaprzedanywniewolęgrzechu.

7,14-25Chodzitutajoczłowiekapozostającegopodpanowaniemgrzechu,czyliprzedusprawiedliwieniem,podczasgdywrozdz.8będziemowaochrześcijaninieusprawiedliwionym,

mającymDucha,choćtakżeontunaziemijestpoddanywewnętrznemurozdarciu(Ga5,17n).

7,14.Natemat„ciała”jakoludzkiejskłonnościdogrzechu,zob.komentarzdoRz8,1-11.StaryTestamentopowiadaoBogu,który„zaprzedał”swójludwniewolęjegonieprzyjaciołomoraz

oBogu,którywyzwoliłgoodwrogów.Sprzedaniewniewolęstanowiprzeciwieństwoodkupienia,uwolnieniaodgrzechuwRz6,18.20i22.Prawo„duchowe”oznaczaPrawonatchnioneprzezDucha
(zob.komentarznatematDuchawRz8,1-11).

Nierozumiembowiemtego,coczynię,bonieczyniętego,co

chcę,aleto,czegonienawidzętowłaśnieczynię.

Problemegzegetycznyfragmentu7,14–25sprowadzasiędopytania:CzyPawełmówiwtymtekścieogrzesznikuniemającymjeszczenicwspólnegozChrystusem,czyteżmowatuo

człowiekuusprawiedliwionym,ajednakzmagającymsięnadalztkwiącymiwnimskłonnościamidozłego?Szeregracjizdajesięprzemawiaćzaewentualnościąpierwszą,czylizaprzypuszczeniem,że
PawełmatunamyśliczłowiekasprzedczasówChrystusa,grzesznika,będącegopodreżimemPrawa.Apostołkontynuujetuswójmonologrozpoczętyw7,7–14,przemawiającnadalwimieniuAdama.
TegozdaniabyłrównieżAugustynprzezdośćdługiokresczasu.Jeślipotem–kuubolewaniuegzegetówdzisiejszych–zmieniłzdanie,todlatego,iżnowozajętestanowiskopozwalałomuskuteczniej
zwalczaćherezjępelagiańską.Tęnowąopinię,byćmożezewzględunapowagę,jakącieszyłsięAugustyn,przyjąłpotemiprzyczyniłsięwznacznymstopniudojejumocnieniaTomaszzAkwinu,który
wswejteologiirównieżbardzowyraźnieeksponowałprawdęokoniecznościłaskidozbawienia.Ukazywaniewtejsytuacjiabsolutnejniewystarczalności–żebyniepowiedzieć,tragedii–człowieka
borykającegosięzsamymsobąbyłozewszechmiarwskazane.Wartojednakzauważyćnamarginesie,żetakiestanowiskoteologówkatolickichstworzyłopotemwspaniałeszansedlaMarcinaLutra
propagującegonaukęoczłowieku,„równocześniesprawiedliwymigrzeszniku”(simuliustusetpeccator).Podtrzymującopinię,żewRz7,14–25Pawełmanamyśliczłowiekajeszczenie
usprawiedliwionego,należyjednakprzyznać,żewielesformułowańApostoławtymtekściemożnarównieżodnieśćdoczłowiekajużusprawiedliwionego.Nawetbowiempousprawiedliwieniunie
wszystkownimjesttylkozducha;jestonjeszczeciąglepozbawionybezpośredniegooglądaniaBoga,gdyżuniemożliwiająmutogrzechy,odktórychniktniejestwolny.Jużsamaniemożność
całkowitegozjednoczeniasięzBogiemmożebyćpowodemwewnętrznejrozterkiiprzeżyćopisanychwRz7,14–25.

14–15.

Stwierdziwszyuprzednio,żePrawojestświęte,sprawiedliweidobre(7,12),teraz,nawiązującwyraźniedokontekstupoprzedzającego,dorzucaPawełuzupełnienie,iżPrawojest

duchowe.Oznaczato–winnychtylkokategoriach–żePrawoniemożeuchodzićzaźródłogrzechów,leczprzeciwnie,należydosferyducha,znamiennejdlawszystkiego,coBoskie.Wcielonazaśw
Adamaludzkość,wktórejimieniuPawełprzemawia,jestwłaśniewewładaniumocy,wielokrotniejużokreślanejprzezApostołamianemgreckiejhamartia.Ulegająctejmocyczłowiekstajesięcielesny
ipopadawniewolęgrzechu,oczymrównieżApostołmówiłjużparokrotnie(por.Rz6,10.13.16.19).Wiersznastępnyszczegółowoprzedstawiastanczłowiekabędącegowniewoligrzechu.Zjednej
stronyniejestoncałkowiciepozbawionywolności,niejestcałkowiciezdeprawowany,zdrugiejzaśniemożejednakurzeczywistnićżadnegozeswychnajbardziejszlachetnychpragnień.Otodramat
człowiekawewładaniuPrawa:człowiekasfrustrowanego,zawiedzionego,nigdynieprzeżywającegoszczęścia,jakiepłyniezwypełnieniasięludzkichpragnień.

Jeżelizaśczynięto,czegoniechcę,totymsamymprzyznaję

Prawu,żejestdobre.

Azatemjużniejatoczynię,alemieszkający

wemniegrzech.

16–17.

Przysposobnościjednakwypadastwierdzić,żejeśliczłowiekniechceczynićtego,czegozabraniaPrawo,tomimowoliprzyznajemusłuszność,uznającjezadobre.Pawełciągle

pamiętaotym,żemaobalićpoglądludziuważającychPrawozaźródłogrzechów,zarzeczzłąsamąwsobie.Ajeżelitak,tosprawcąwykroczeńprzeciwPrawuniejestchybaten,ktouznajejezadobre.
Wykroczeńowychdopuszczasięjakbydrugiejanieszczęśliwego,rozdartegoczłowieka,przeżywającewnim,równieżosobowopojmowanygrzech.

Jestembowiemświadom,żewemnie,tojestwmoimciele,nie

mieszkadobro;bołatwoprzychodzimichciećtego,codobre,ale
wykonać–nie.

Nieczyniębowiemdobra,któregochcę,aleczynię

właśniezło,któregoniechcę.

Jeżelizaśczynięto,czegoniechcę,

jużniejatoczynię,alegrzech,którywemniemieszka.

7,20Pawełniemyślituonegowaniuosobistejodpowiedzialnościczłowiekatakzazło,jakizadobrowGa2,20.

18–20.

Pawełstwierdzaponownie,iżjestświadomtego,żewjegocielejakośmieszkadobro,czyliżeniejestzgruntuzły.Ideapragnieniadobrajestwyrażonaczasownikiemsłużącym

zazwyczajdoprzedstawianiachceniaspontanicznego,podświadomego;oznaczapociągnatury,pierwszyjejjakbyodruch.Równocześniedziaławczłowiekudrugasiła,będącawustawicznejopozycji
dotego,codobreiszlachetne.Wiersze19i20powtarzająprawiedosłownietreśćww.15i17.

Azatemstwierdzamwsobietoprawo,żegdychcęczynić

dobro,narzucamisięzło.

7,21toprawo.„Prawo”potwierdzonedoświadczeniemczłowiekacielesnego.

Albowiemwewnętrznyczłowiek[wemnie]maupodobanie

zgodnezPrawemBożym.

7,22wewnętrznyczłowiek.Tenokreślarozumnączęśćczłowieka,wprzeciwieństwiedo„człowiekazewnętrznego”(2Kor4,16a),którystanowijegociałopodległecierpieniuiśmiertelne.

Tengrec.tematróżnisięodpodnoszonegoweschatologiiżydowskiejtematuczłowieka„starego”i„nowego”(Kol3,9-10+).Okazujesięjednak,żePawełmówioczłowieku„wewnętrznym”wsensie
chrześcijańskim,tzn.oczłowieku„nowym”(2Kor4,16b;Ef3,6).

—zPrawemBożym.Wariant:„zprawemumysłu,jakww.23.
7,15-22.Filozofowiemówiliowewnętrznymkonflikciepomiędzyrozumemanamiętnościami;nauczycieleżydowscy-owalcemiędzydobrąizłąskłonnością.Jedniidrudzyzgadzalisięz

Pawłowymprzeciwstawieniemumysłulubrozumu,którywie,cojestdobre,członkom,wktórychdziałająnamiętnościlubzłaskłonność.

Wczłonkachzaśmoichspostrzegamprawoinne,któretoczy

walkęzprawemmojegoumysłuibierzemniewniewolępodprawo
grzechumieszkającegowmoichczłonkach.

21–23.

Tentrójwierszstanowiswoistą,powtarzającąpewneznanejużelementy,konkluzjęrozważańnaddramatemczłowiekażyjącegowzniosłymipragnieniami,aleirównoznaczną

świadomościąniemożnościichzrealizowania.WprowadzatuPawełkilkanowychantytez,przynajmniejwpostacijednegoelementuwyraźnieprzedstawionegoprzyrównoczesnejmożliwości
wydedukowaniaelementudrugiego.Naprzykładczłowiekwewnętrzny–elementsuponowany:człowiekzewnętrzny;prawoumysłu–prawoinne,domyślne:prawociała,iwprostwymienioneprawo
grzechu.Ideanaczelnawyrażasięwopozycji–żebyniepowiedzieć,wścieraniusięiwalce–tychelementów.

7,23.Innimoraliścitakżeopisywaliwewnętrznezmaganiepomiędzyrozumemanamiętnościamilubzłąskłonnościąwkategoriachwojskowych;zob.komentarzdoRz13,12(por.teżRz

7,8.11:wyrażenie„czerpaćpodnietę”[dosł.korzystaćzokazji,braćjakopunktwyjścia]byłoczasamiużywanewznaczeniustosowanymwwojskowejstrategii).

Nieszczęsnyjaczłowiek!Któżmniewyzwolizciała,[co

wiedzieku]tejśmierci?

7,24zciała,[cowiedzieku]tejśmierci?Dosł.:„zciałatejśmierci”.—Ciało(corpus)wrazzczłonkami,którejetworzą(Rz12,4;1Kor12,12.14n),tzn.człowiekwswejrzeczywistości

zmysłowej(1Kor5,3;2Kor10,10)iseksualnej(Rz4,19;1Kor6,16;7,4;Ef5,28),interesujePawłajakogruntżyciamoralnegoireligijnego.OdnośniedotychsprawwSTzob.Rdz2,21+;Mdr9,15+.
Tociało(corpus),poddaneprzezpanowanie„ciała”(caro)(Rz7,5+)grzechowi(1,24;6,12n;7,23;8,13;1Kor6,18)iśmierci(Rz6,12;8,10),stałosięwtensposób„ciałemciała”(corpuscarnis)(Kol
2,11;por.1,22),„ciałemgrzechu”(Rz6,6;por.Mdr1,4;9,15+)i„ciałemśmierci”(7,24).Tymczasemniejestonoprzeznaczonenazniszczenie,jakchciałabytegomyślgrec,leczprzeciwnie—według
tradycjibiblijnej(Ez37,10+;2Mch7,9+)zostałopowołanedożycia(Rz8,13;2Kor4,10)przezzmartwychwstanie(Rz8,11+).ZasadątegoodnowieniabędzieDuch(5,5+),wchodzącnamiejsce
psyche(1Kor15,44+)iprzemieniającciałochrześcijaninanaobrazzmartwychwstałegociałaChrystusa(Flp3,21).Woczekiwaniunatoeschatologicznewyzwolenie(Rz8,23)ciało(corpus)
chrześcijaninawydanezasadzie„ciała”(caro),przezswojezjednoczenieześmierciąChrystusa(6,6;8,3n)jużodtejchwilistajesięmieszkaniemDuchaŚwiętego(1Kor6,19),któryjekształtujedo
nowegożyciawsprawiedliwościiwświętości(Rz6,13.19;12,1;1Kor7,34),zasługującego(2Kor5,10)ioddającegochwałęBogu(1Kor6,20;Flp1,20).

24.

Jedynympragnieniemgrzesznika,określanegotuprzezPawłamianemnieszczęsnegoczłowieka,jestwydostaniesięzniewoliciała,któraprowadzidoniechybnejśmierci.Drugączęśćw.

24rozumianowsposóbprzynajmniejdwojakizewzględunawieloznacznośćgreckiegoterminucharis.Takwięcmożetobyćwyjaśnienie,żełaskamożewybawićczłowiekazniewoliciała(Wulgata)
albo–jakpodajepolskiprzekład–chodzituoideęwdzięcznościwzględemBoga,składanejzapośrednictwemJezusaChrystusazato–powódwdzięcznościnależywydedukować–żeprzezJego
zasługizostaliśmywyzwolenizwięzówciała,choćżyjemyjeszczewciele.Pierwszerozumieniejestgorzejuzasadnionefilologicznie,gdyżgreckitekstma„Bogu”,anie„Boga”.Neo-Wulgatawięc
tekstdawnypoprawiana„DziękiBogu”.

7,24.„Nieszczęsnyjaczłowiek!”-totypowyokrzykwyrażającyrozpacz,żałobęlubobwinianiesamegosiebie.Niektórzyfilozofowieubolewalinadludzkąkondycją,którapolegana

uwięzieniuwśmiertelnymciele.Gdyjednakmówiliouwolnieniuodwłasnegośmiertelnegociała,mielinamyśliwyzwolenieprzezśmierć.Pawłowewyzwoleniebyłojednakrezultatemśmierciwrazz
Chrystusem(Rz6,1-11).

DziękiniechbędąBoguprzezJezusaChrystusa,Pananaszego!

TakwięcumysłemsłużęPrawuBożemu,ciałemzaś–prawugrzechu.

7,25„Umysł”,nous—pojmowaniealbomyślczłowieka—totermingrec.wyraźnieróżnyodpneumawznaczeniunadprzyrodzonegoDucha(5,5+),anawetodduchawznaczeniu

biblijnymwskazującymnawyższąsferęczłowieka(1,9+).Jesttozasadainteligencji(1Kor14,14.15.19;Flp4,7;2Tes2,2;por.Łk24,45;Ap13,18;17,9)iosądumoralnego(Rz14,5;1Kor1,10).
Normalniepoprawna(Rz7,23.25),okazujesięjednakprzewrotna(1,28;Ef4,17;1Tm6,5;2Tm3,8;Tt1,15)zpowodu„ciała”(Kol2,18;por.Rz7,5+)imusizostaćodnowiona(Rz12,2)wduchui
przezDucha(Ef4,23n;por.Kol3,10).

—Ostatniezdanie(wiersza)przypuszczalniedołączone(byćmożeprzezsamegoPawła).Lepszabyłabyjegolokalizacjaprzedw.24.

25.

Dośćniezwykła–imożestanowiącanienajbardziejlogicznezakończenierozdziału,któreniektórzybiorązajeszczejedno,nicjużnowegoniewnoszącestwierdzenie–wypowiedź

znajdowałasiępierwotnieprzedw.24.Możliwe,żejakiśpóźniejszykopistapominąłjąprzyprzepisywaniu,innyzkoleizaznaczyłtoopuszczenienamarginesiejakoglosęuzupełniającą,jeszczeinny
wreszciewprowadziłowąglosędotekstu,leczpow.24,zamiastpo23.

7,25.PawełpodsumowujeRz7,7-24.Wskazujenarozdarcieczłowieka,któryusiłujeosiągnąćsprawiedliwośćwoparciuowłasnewysiłki,niestającsięnowymstworzeniemwChrystusie.
7,14-25.ZmaganiaczłowiekażyjącegopodPrawem.Wielukomentatorówsądziło,żeRz7,14-25przedstawiaPawłowezmaganiazgrzechem,wczasiegdypisałtesłowa,używabowiem

czasownikówwczasieteraźniejszym.Ponadtoformadiatryby,którąPawełczęstoposługujesięwLiściedoRzymian,cechujesięwyjątkowąobrazowością.Równieżkontekstwskazujenato,żePaweł
opisujeswojedawneżyciepodPrawem(Rz7,7-13).Wydajesię,żePawełkontrastujeduchowąbezwartościowośćreligijnejintrospekcjiorazskoncentrowanianasobie(wystarczypoliczyć„ja”i„mnie”
wtymfragmencie)Rz7,zżyciemwDuchudziękiłasceBożej(Rz6i8).

Żydowscynauczycielepowiadali,żeNawrócenieipoznawaniePrawatojedynelekarstwonazłeskłonności.Pawełtwierdzizaś,żepoznanieprawdymoralnejnieuwolninikogoodgrzechu.

Niektórzypóźniejsirabiniuważali,żeBógzniszczyzłeskłonnościnaoczachwszystkichludów.Pawełujmujetowsposóbnastępujący:Chrześcijanieumarlidlagrzechuizostaliwyzwolenizjegomocy
(rozdz.6),człowiekzaśmusiprzyjąćusprawiedliwienie(wtymzdolnośćdoprowadzeniaprawegożycia)jakodarłaskiBożej,niezaśjakorezultatludziachwysiłków(por.Rz1,17;8,4).(Takie
odczytanietegofragmentuspotykamyraczejugreckich,niżułacińskichOjcówKościoła.)

Rz8

OBDARZENIEŻYCIEM

NADPRZYRODZONYM

ŻyciewedługDucha

Terazjednakdlatych,którzysąwChrystusieJezusie,niemajuż

potępienia.

AlbowiemprawoDucha,którydajeżyciewChrystusie

Jezusie,wyzwoliłocięspodprawagrzechuiśmierci.

8,2wyzwoliłocię.Warianty:„wyzwoliłomnie”albo„wyzwoliłonas”.
—spodprawagrzechuiśmierci.PorządkowigrzechuiśmierciPawełprzeciwstawianowyporządekDucha(por.3,27+).Słowo„duch”oznaczatubądźOsobęsamegoDuchaŚwiętego(co

bardziejwyraźneww.9),bądźduchaczłowiekaodnowionegoJegoobecnością(por.5,5+i1,9+).

Opisawszyuwolnieniechrześcijaninaodgrzechu,śmierciiPrawa,przedstawiazkoleiPawełgłówneelementynowegożycia.ŻyciemtymkierujeprawoDucha.

1–2.

ZanimjednakprzejdzieApostołdoszczegółowegoprzedstawieniaobrazunowegożycia,stwierdziogólnie,żedlatych,którzyzostaliobdarzeninowymżyciem,czyliprzeznawrócenie

iłaskęchrztusąwChrystusieJezusie(por.Rz6,3.11.23),niemajużpotępienia,tegopotępienia,októrymmówiłPawełwRz5,16;6,23;7,10–13iktórymciąglegroziłyróżnenakazyizakazyPrawa.
Teraz,rozpoczynającecałyrozdz.8,macharaktermesjański:jesttookreślenieczasu,jakisięrozpocząłzchwiląprzyjściaJezusajakoZbawcy.Pawełobjaśniając,dlaczegoniebędąpotępienici,cosąw
JezusieChrystusie,niepodajeelementównowych.Wszystkozostałojużpowiedziane,itodośćdokładnie,wrozdz.7.Apostołprzypominadwarodzajeżycia:dawne,regulowaneprawemgrzechu,co
wiedzienieuchronniedośmierci,inowe,opartenaprawieDucha,będącegoźródłemżycia.

CobowiembyłoniemożliwedlaPrawa,ponieważciałoczyniło

jebezsilnym,[tegodokonałBóg].OntozesłałSynaswegowciele
podobnymdociałagrzesznegoidla[usunięcia]grzechuwydałwtym
cielewyrokpotępiającygrzech,

8,3ciałoczyniłojebezsilnym.PrawoMojżeszowe-prostanormazewnętrzna—niebyłozasadązbawienia(7,7+).JedynieChrystus,burząc„ciało”wswojejOsobieprzezwłasnąśmierć,

zdołałzniszczyćgrzech,który„wciele”panował.

Zdanie:cobyłoniemożliwedlaPrawamożnarozumiećtak,jaktozostałopodanewprzekładziepolskim,alboteżpojmowaćjewkategoriachczasu:właśniewtedygdyPrawobyło

absolutniebezsilnewsprawiezbawieniaczłowieka.Aluzjatooczywiściedoczystozewnętrznego,formalnegocharakteruPrawa,pozbawionegowewnętrznejmocyidynamizmu.Zpomocąprzyszedł
ludzkościBógOjciec.DoNiegowteologiiPawłanależyciągleinicjatywacałegodziełazbawienia.Chrystus,JegoSynJedyny,jestPośrednikiemiwykonawcązbawczejwoliOjca(por.Rz6,4;Ef
1,3nn),azarazemJegowysłannikiem–określeniewspólnePawłowiiJanowi.PonieważSynmabyćpośrednikiemmiędzyBogiemaludźmi,jestnietylkoSynemBożym,alezarazempełnym,
prawdziwymczłowiekiem.CelemzesłaniaSynaprzezOjcabyłousunięciezeświatagrzechu.Dokonaćsiętomiałoprzezwydaniewyrokupotępienianagrzech,którystraciłmożnośćprzebywaniaw
ciele,ponieważBógwypełniłjeswoimduchem.Byćmoże,iżwyrokpotępiającytotakżealuzjadośmierciJezusanakrzyżu,gdziewyrokwydanynaZbawicielabyłrównieżwyrokiempotępienia
wydanymnagrzeszneciało,lubwreszcienawiązaniedofizycznego,cielesnegowprawdzie,leczjakżedoskonałegoicałkowiciebezgrzesznegożyciaJezusa,cozdajesiębyćlepszymrozwiązaniem.

abyto,conakazujePrawo,wypełniłosięwnas,oile

postępujemyniewedługciała,alewedługDucha.

8,4to,conakazujePrawo.JedyniezwiązekzChrystusemprzezwiarępozwoliwypełnićtennakazPrawa,którystreszczasięwprzykazaniumiłości(por.13,10;Ga5,14atakżejużMt

22,40).Zob.Rz7,7+.

8,1-4.WedługPawła,Prawodajeżycielubśmierćzależnieodtego,czyzostałozapisanewludzkimsercuprzezDucha(Ez36,27),czyteżjesttraktowanejedyniejakozewnętrznamiara

sprawiedliwościniemożliwadospełnianiawoparciuoludzkiesiły(por.Rz3,27;9,31-92;10,6-8).

Cibowiem,którzyżyjąwedługciała,dążądotego,czegochce

ciało;cizaś,którzyżyjąwedługDucha–dotego,czegochceDuch.

Dążnośćbowiemciałaprowadzidośmierci,dążnośćzaśDucha–do

życiaipokoju:

4–6.

StarePrawociąglecośnakazywałolubczegośzabraniało.Niktjednakniemógłwypełnićjegoprzepisów.DokonałtegodopieroChrystusswoimżyciem,dającrównocześnieinam–

przezswezbawczedzieło–możnośćwypełnianiaPrawa;możemyjużpostępowaćniewedługciała,leczwedługDucha.Całyfragment5–11dokładnieprecyzuje,cotoznaczyżyć(dosłownie„być”)
wedługciałaicoznaczywypełniaćto,czegochceDuch.JużwielokrotniestwierdzałPaweł,żedążnośćciałaimieszkającegownimgrzechuprowadziprawiezkoniecznościdośmierci,gdytymczasem
uleganiepragnieniomDuchagwarantujeżycie.Zarównożyciejakiśmierćmajątuwymiaryponaddoczesne.WspomnianyobokżyciapokójjakoowocpostępowaniawedługDucha–tostanabsolutnego
uciszeniaiharmonii,będącejprostymprzeciwstawieniemwewnętrznegorozdarcia,októrymbyłamowawrozdziale7.

ponieważdążnośćciałajestwrogaBogu,niepodporządkowuje

siębowiemPrawuBożemu,aninawetniejestdotegozdolna.

Aci,

którzywedługciałażyją,Bogupodobaćsięniemogą.

8,5-8.Filozofowieczęstozachęcaliludzi,byrozmyślaliraczejorzeczachwiecznych,niżodoczesnychsprawachtegoświata.Filongardziłludźmi,którychmyślibyłypochłonięteciałemi

jegoprzyjemnościami.Filozofowiedzielililudzinaoświeconychigłupców,wjudaizmiezaśdzielonoludzkośćnaIzraelaipogan.Pawełdzielitutajludzinadwieklasy:tych,którzymająDucha
Świętego(chrześcijan)itych,którzysązdaninawłasnesiły.

Niektórzywierzyli,żenatchnienieprzychodziłodopierowówczas,gdyludzkiumysłzostałopróżniony,podobniejakwmistycedalekiegoWschodu.Pawełmówijednako„dążności(dosł.

umyśle,usposobieniu)Ducha”io„dążności(dosł.umyśle,usposobieniu)ciała”.Zamiastprzeciwstawiaćrozuminatchnienie,Pawełkontrastujemyślenienasposóbludzki(aprzeztopodatnenagrzech)
zmyśleniem,którejestkierowaneBożymnatchnieniem.

Wyjednaknieżyjeciewedługciała,leczwedługDucha,jeśli

tylkoDuchBożywwasmieszka.JeżelizaśktośniemaDucha
Chrystusowego,tendoNiegonienależy.

7–9.

Ścieraniesiędwuróżnychzasaddiametralnieróżnychodmianżycia–życiawedługciałaiżyciawedługDucha–ukazujerównocześnieistotęgrzechu.Jesttostannieprzyjaźni,

skłóceniazBogiem.ŻycieopartenaprawachDuchaniemanicwspólnegozżyciemwedługciała,któremimopewnychwysiłkówczłowieka,niemogłopodobaćsięBogu.Życiewedługduchaoznacza,
żejegomotoremniejestjużtroskawyłącznieusprawymateriiiciałainiesprawyciałasąteżjegocelem.Jednakżewtakisposóbżyćmożetylkoten,wkimprzebywaDuchBoży.Każdychrześcijanin
przyjmującsakramentchrztutymsamymciałoswojeiduszęczynimieszkaniemDuchaŚwiętego.Jeślipopadnieznówwgrzechy,przestajebyćprzybytkiemDucha.Jegożycieprzestajebyćżyciem
wedługducha;ponowniewkraczanadrogiciała.PosiadanieDuchaBożegolubChrystusowegojestrękojmiąnależeniadoChrystusa.Tozaśoznacza,żeChrystusotaczanasnajwiększątroskąiżew
NimjesteśmyprzedmiotemnajwiększejmiłościsamegoBogaOjca.

8,9.WiększośćŻydównietwierdziła,żemaDucha.Wierzyli,żeDuchbędziedostępnydopierowczasachostatecznych.GdyprzyjdzieMesjasz,wszyscyczłonkowieBożegoluduotrzymają

Ducha,którybędziewnichdziałał(por,Iz44,3;59,21;Ez39,29).

SkorozaśChrystuswwasmieszka,ciałowprawdziepodlega

śmiercizewzględuna[skutki]grzechu,duchjednakmażyciena
skutekusprawiedliwienia.

8,10Zracjigrzechuprzeznaczenie(5,12+)ciałatośmierćfizyczna,jestonoteżnarzędziemśmierciduchowej,jednakżeDuchjestżyciem,mocązmartwychwstania(zob.następnyprzyp.).
8,10.ÓwcześniŻydziodróżnializwykleduszęiciało,podobniejaktoczyniliGrecy,chociażuŻydówpodziałtenbyłzwyklestosowanyjedyniewprzypadkuśmierciczłowieka.(Niektórzy

pisarzeżydowscypozostawalipodwiększymwpływemmyśligreckiejodinnych.)Pawełniemówitutajjednak,że(ludzki)„duchposiadażycie”;twierdzidosłownie,że„Duchjestżyciem”.Chociaż
nadciałemnadalciążywyrokśmierci,tojednakDuch,którymieszkawwierzących,wskrzesiostatecznieichciała(Rz8,11).

AjeżelimieszkawwasDuchTego,któryJezusawskrzesiłz

martwych,toTen,cowskrzesiłChrystusaJezusazmartwych,
przywrócidożyciawasześmiertelneciałamocąmieszkającegowwas
swegoDucha.

8,11ZmartwychwstaniechrześcijanpozostajewścisłejzależnościodzmartwychwstaniaChrystusa(1Tes4,14;1Kor6,14;15,20n;2Kor4,14;13,4;Rz6,5;Ef2,6;Kol1,18;2,12n;2Tm

2,11)—tąsamąmocąitymsamymdaremDucha(por.Rz1,4+)Ojciecwskrzesizkoleitakżeich.Todziełojestprzygotowywanejużodterazpoprzeznoweżycie,któreczyniznichsynów(w.14)na
obrazSyna(8,29+),awłączeniewChrystusazmartwychwstałegodokonujesięprzezwiarę(1,16+)ichrzest(6,4+).

10–11.

NastępstwategozjednoczeniazChrystusemsąniezwykłe.Człowiekcoprawdaumierafizycznie–takiejestbowiemprawonaszejegzystencjiskażonejupadkiempierwszychludzi–

aleduchowotrwanawieki.MożnośćtęwysłużyłmuChrystusswymdziełemusprawiedliwieniacałejludzkości.Lecztym,którzytrwająwgrzechach,którzyżyjąwedługciała,nienoszącwsobie
DuchaChrystusowego,tymnawetChrystusiJegozbawczedziełoniemogąpomóc.Wszystkowięczależyodtego,czypozwalamy,abymieszkałwnasDuchTego,któryzmartwychwskrzesiłJezusa.
Jeślitakjest,możemymiećnadzieję,żenietylkonieumrzemyśmierciąduchową,leczżeiciałonaszezostaniekiedyśprzywróconedożycia.Stwierdzenietostanowijedenzklasycznychtekstów
mówiącychoprzyszłymzmartwychwstaniuludzkiegociała.SprawcątegozmartwychwstaniabędzieDuchBoży,jużterazwnasmieszkający.

8,11.Żydziwierzyli,żeBógwskrzesiumarłychwczasachostatecznych.Pawełmodyfikujetonauczanieojedentylkoelement:BógjużwskrzesiłJezusaiwydarzenietojestpewnym

znakiem,żekiedyśzmartwychwstanąteżpozostali.

8,1-11.ŻyciewedługDuchawprzeciwieństwiedożyciawedługciała.WStarymTestamencie„ciało”mogłooznaczaćkażdeśmiertelnestworzenie,szczególnieistotyludzkie.

Wskazywałonasłabośćiśmiertelność,szczególniewidocznewzestawieniuzBogiemiJegoDuchem(Rdz6,3;Iz31,3;por.Ps78,39).WczasachNowegoTestamentuowasłabośćdotyczyłazwłaszcza

sferymoralnej,np.wZwojachznadMorzaMartwego,imogłabyćtłumaczonajako„ludzkapodatność(skłonność)dogrzechu”lub„zwróceniasiękusobie”wprzeciwieństwiedo„zwróceniasięku
Bogu”.Życiepodległeciałujestżyciemzależnymodograniczonychludzkichwysiłkówiśrodków,życiemsamolubnym,wprzeciwieństwiedożyciapodkierownictwemBożegoDucha.Pawełużywa
słów„ciało“i„Duch”wodniesieniudodwóchsposobówistnienia-wAdamielubwChrystusie-niezaśdwóchodrębnychnaturwludzkiejosobie.

WNowymTestamencie„ciało”niejestzłesamowsobie.Chrystus„stałsięciałem"(J1,14),chociażnie„ciałemgrzesznym”(Rz8,3).(Tłumaczenietegojako„grzesznanatura”możebyć

mylące,bowiemniektórzyludzieuważajądzisiajduchaiciałozadwienatury,zktórychskładasięczłowiek,podczasgdysłowo„Duch”oznaczatutajBożegoDucha-niejestonwięcjakąśszczególną
częściąludzkiejosoby,leczmocąBożejobecności.Rz7,15-25opisujezmaganiarozumuinamiętności,dwóchaspektówosobyludzkiej,którastarasięwoparciuowłasnewysiłkiwypełnićBoże
wymaganiamoralne.WRz8,1-11chodzijednakocoinnego:człowiekalbotrwawtejwalcekierującsięciałem,alboprzyjmujeBożydarsprawiedliwościprzezDucha.Radykalnedzielenieosoby
ludzkiejnamoralniesprawiedliwączęść„duchową”iamoralnączęść„cielesną”jestideąneoplatońską,obcąPawłowi.PorazpierwszyzostałaonawprowadzonadointerpretacjiNowegoTestamentu
przezgnostykówiniebyłabynaturalnymsposobemodczytaniategotekstuprzezchrześcijan,wywodzącychsięzŻydówlubpogan,którzyznalinaukędotyczącąDuchaŚwiętego).

Ciałojednak,rozumianejedyniejakocielesnaegzystencjailudzkiemożliwości,jestśmiertelneizbytsłabe,bystawićczołogrzechowi(tenzaśwykorzystujeczłonkiciała,któremogłyby

byćprzecieżpoddaneDuchowi).ChociażwBibliitermintenjeststosowanyswobodnie(wjednymzeznaczeńludziesąciałem,szczególniewStarymTestamencie),problemniepoleganatym,żeludzie
sącieleśni,lecznatym,żeżyjąposwojemu,zamiastopieraćsięnaBożejmocyiłasce.NowyTestamentwprowadzaczasamirozróżnieniepomiędzyludzkimciałemaduszą,podziałtenjednakniejest
głównymelementemkontrastupomiędzyżyciemwedługciałaażyciemwedługDucha(Rz8,4).

WStarymTestamencieDuchŚwiętypobudzałBożychludzidoprorokowania,uzdalniałichjednakrównieżdoczynieniainnychrzeczy.Tutaj,podobniejakwZwojachznadMorza

MartwegoiczasamiwStarymTestamencie,Duchdajeczłowiekowimocdoprowadzeniasprawiedliwegożycia(zob.szczególnieEz36,27).WjudaizmieDuchwskazywałnaBożąobecność;tutajDuch
ŚwiętyautentycznieizmocąuobecniaChrystusa.

Jesteśmywięc,bracia,dłużnikami,alenieciała,byśmyżyć

mieliwedługciała.

Bojeżelibędziecieżyliwedługciała,czekawas

śmierć.JeżelizaśprzypomocyDuchazadawaćbędziecieśmierć
popędomciała–będziecieżyli.

12–13.

Wiersze12i13stanowiąpewnątreściowącałość.Dominujewnichideadługu,alemowatuodługudwojakiegorodzaju.Wzależnościodsposobuswegożyciaczłowiekmożebyć

dłużnikiemciałalubducha.Całyrozdz.8poświęconyjestsprawienowegożyciaczłowieka,człowiekawyzwolonegozwięzówPrawa,grzechuiśmierci.Apostołstwierdzatowyraźnienapoczątku
rozdziału(w.2).Byćdłużnikiemciała,znaczytospłacaćswoistyharaczniekontrolowanympopędomnaszejnatury.Musimypozostawaćwniewolitego,komusiędobrowolnieoddajemy.Wświetle
tegostwierdzenianapomnienie,byniebyćdłużnikiemciała,jestzupełniezrozumiałe,jestnakazemzdrowegorozsądkuchrześcijanina.Oddawaniesięwniewolęciałabyłobywtejsytuacjikarygodną
niekonsekwencją,byłobynawrotemdostanu,zktóregoludziezostaliwyprowadzenizacenęmękiiśmierciJezusa.

Napomnienieto,takbardzoważne,zaopatrzyłApostołwspecjalnąmotywację.Jesttomotywacjatypuwskazującegonaodpłatę.Przedoddawaniemsięwnowąniewolęciałama

chrześcijaninapowstrzymywaćniebezpieczeństwośmiercioczywiścieduchowej,podobniejakżycie,wzmiankowanewdrugimstychutegosamegowiersza,nieograniczasiędoprocesówtylko
negatywnych.Charakterodpłatymarównieżmotywacjadrugiegonapomnienia:zapostępowaniewduchuczekachrześcijaninanagrodawpostacidarupełnegożycia.

8,12-13.Ludzieżyjącywedługciała(jakoistotycielesne,którepolegająnawłasnychsiłach),umrą,leczci,którzyżyjąmocąeschatologicznegoDucha(któryczęstowmyśliżydowskiejiu

prorokówStaregoTestamentucharakteryzujeżyciewprzyszłymświecie),zmartwychwstanądziękiNiemu;zob.komentarzdoRz8,1-11i8,10-11.

SynostwoBożechrześcijan

Albowiemwszyscyci,którychprowadziDuchBoży,sąsynami

Bożymi.

8,14Duchjestnietyle„mistrzemwewnętrznym”,ileraczejzasadąwłaściwegoBogużyciawChrystusie(por.5,5+;Ga2,20).
8,14.StaryTestamentczęstopowiadał,żeBóg„wiódł”Izraelaprzezpustynię(Wj15,13;Pwt3,2;Ps77,20;78,52;106,9;136,16;Jr2,6.17;Oz11,4;Am2,10;natematnowegoWyjściaz

Egiptu,zob.Iz48,20-21;Jr23,7-8)inazywałIzraelaJego„synami”lub„dziećmi”,gdywyprowadziłgozEgiptu(Wj4,22;Pwt14,1;32,5.18-20;Ps29,1;Iz1,2.4;43,6;45,11;63,8;Jr3,19.22;Oz1,10;
11,1.10).Zarównowjęzykureligijnym,jakhistorycznym,BożeprowadzeniebyłoczasamiłączonezJegoDuchem(Ne9,20;Ps143,10;Iz63,14).

Nieotrzymaliścieprzecieżduchaniewoli,bysięznowu

pogrążyćwbojaźni,aleotrzymaliścieDuchaprzybraniazasynów,w
którymmożemywołać:Abba,Ojcze!

8,15Abba,Ojcze!ModlitwatożsamazChrystusowąwGetsemani(Mk14,36+).
8,15.PawełponownienawiązujetutajdoobrazuWyjściazEgiptu-BożachwaławiodłaJegoludkuwolności,niezaśdonowejniewoli(por.Wj13,21;Ne9,12;Ps78,14;natematnowego

Wyjścia,zob.Iz58,8;Za2,5).Bógadoptowałichjakoswojedzieci(por.Rz9,4).Natematsłowa„Abba”,zob.komentarzdoMk14,36.ChociażjedynienielicznichrześcijaniewRzymieposługiwalisię
językiemaramejskim,szczególnysposób,wjakiJezuszwracałsiędoswojegoOjca(dosł.„tatusiu”),stałsięimieniemBogawewczesnochrześcijańskichmodlitwach(Ga4,6),byćmożezgodniez
zamysłemJezusa(Mt6,9).URzymianadopcja-możnabyłoadoptowaćkogośniezależnieodwieku-unieważniaławszystkiepoprzedniezobowiązaniaizwiązki,określającprzybranegosynawyłącznie
wkategoriachjegonowejrelacjizojcem,któregodziedzicemsięstawał.

SamDuchwspieraswymświadectwemnaszegoducha,że

jesteśmydziećmiBożymi.

8,16wspieraswymświadectwemnaszegoducha.ZaWulgatą.Grec:„łączysięznaszymduchem,byświadczyć”.

14–16.

PierwszyminajwcześniejszymskutkiemżyciawedługprawaDuchajestprzybranienaszadzieciBoże.ByćdzieckiemBożym–znaczytodaćsięprowadzićwewszystkimDuchowi

Bożemu.Pośrednioświadczytooniewystarczalnościczłowieka,opotrzebiecałkowitegozaufaniaBogutakjakdziecko,którezdajesięnadobroćimądrośćrodziców.Leczokogochodziww.15?O
poganczyoŻydów?ByćmożePawełmówiącoŻydach,czynitualuzjędookresuichpozostawaniapodPrawem.WrzeczywistościPrawo,niemającemożliwościusprawiedliwienia,licznymi
nakazamiizakazamiutrzymywałoswoichpoddanychwatmosferzeciągłegolęku.Serwilizmzewnętrznyprzypominałpostawęniewolnikabędącegopodnieograniczonąwładząpanaiustawicznie
zastraszonego.Zaprzypuszczeniem,iżchodzituoŻydów,przemawiatakżew.17,gdziejestmowaodziedzictwieprzyobiecanymnamprzezBoga.

Niewydajesięrzecząprawdopodobną,byPawełwgłębiałsięniejakowpsychikęisposóbmyśleniapogan,gdytwierdził,żeżylioniprzedswymnawróceniemwstanieniewolnictwa,

pełnegoustawicznejbojaźni.ApostołzdajesiętunawiązywaćdowłasnychpoglądównapostawępoganwobecjedynegoBoga.Wzwiązkuztymnależypamiętać,iższczególniewLiściedoRzymian
Pawełdokonujepewnejtranspozycjitematusługa–służba,wplatającgowswojąteologięgrzechuiodkupienia.Tekstemnajbardziejmożeklasycznym,łączącymideęgrzechuzideąodkupieniawłaśnie
owymtematemsłużby–niewolnictwa,jestRz6,16–22.Pawełwyrażasięwtakisposób,bymogligopojąćchrześcijanienawrócenitakzpogaństwa,jakijudaizmu.Pierwszymprzypomniał,jako
niepowrotnąjużprzeszłość,życiewniewoliciała,copowodowałowrezultaciebardzosłusznylękprzedkarąBożą,drugimwyjaśniał,iżnieobowiązujejużPrawo,któremuongiśsłużylijakniewolnicy,
drżącciągleprzedsankcjamizwiązanymizkażdymprzekroczeniemjegoprzepisów.ZatempostawawobecBogatakpoganina,jakiŻydanacechowanabyłaobawąprzedpotępieniem.Dlategoopis
nowegożyciazacząłPawełodstwierdzenia:Terazjednakdlatych,którzysąwChrystusieJezusie,niemajużpotępienia.AlbowiemprawoDucha,którydajeżyciewChrystusieJezusie,wyzwoliłocię
spodprawagrzechuiśmierci(8,1n).Wodmiennejniecoformiepowtórzysiętasamamyślkilkakrotniewtreścitegorozdziału.Interesującynasw.15tęwłaśnieprawdęwyraża,najpierwnegatywnie(…
nieotrzymaliścieprzecieżduchaniewoli,bysięznowupogrążyćwbojaźni…),anastępniepozytywniejąstwierdzając(…aleotrzymaliścieDuchaprzybraniazasynów…).TematdziecięctwaBożego,
zaznaczonytylkowRz8,14,rozwijaszerzej,zuwzględnieniempewnychszczegółówteologiistarotestamentowej,Ga4,2nn.Mamyprawosądzić,żegdychodzioRz8,15–17,tonasrównieżdotyczy
problematykażydowska.Jeżelizdrugiejstronyniejestjednakpozbawionasłusznościopiniatych,cosądzą,żePawełmatunamyślirównieżipogan,pamiętaćtrzeba,iżargumentemniebyłochyba
przypuszczenie,żepoganinczułsiętakżewobecswychbogówzastraszonymniewolnikiem.Defactobowiembogowietakgreccy,jakrzymscybyliwplecieniwsprawyludzkie,aludzienietroszczyli
sięoto,bybyćsługamiwsensiestarotestamentowegokultuJahwe,leczoto,byuchodzićzaprzyjaciółboga.Jeżelisięchyliliprzedbogami,totylkodlatego,iżrozumielibezwzględnąkonieczność
skapitulowaniawobecwielokrotnieprzewyższającejsiłyludzkiemocybogów.

FormułaŔ˝µĹĽ±şÁ±¶o˝zasługujenaszczególniejsząuwagęchoćbyzewzględunajejrzadkość,niezupełnieoczywisteznaczenieoraz–itomożeprzedewszystkim–zracjipewnych

analogiidopodobnychwyrażeńwliteraturzerabinistycznej.Zanimprzejdziemydoszczegółów,zauważmynawstępie,żeformułaowaużytajestniecoinaczejwGa4,6,inaczejzaśwRz8,15.Gdyw
pierwszymtekściepodmiotemowegowołaniasynówBożychjestsamDuch,towdrugimwołająraczejludzie,choćcoprawdaożywienimocątegosamegoDucha.Wobufragmentachrzeczmasięwięc
właściwiezupełnienaodwrót.WedługGa4,6wołaDuchprzebywającywnas–dokładniej,wsercachnaszych;wedługzaśRz8,15myniejakoprzebywamywDuchu,wołając.TekstzListudoGalatów
akcentujeszczególniedziałanieBoga:

–zesłałBógSynaswegozrodzonegozniewiasty…
–abywykupiłtych,którzypodlegaliPrawu…
–BógzesłałdosercnaszychDuchaSynaswego…(Ga4,4–6)
WRz8,14nnnastajeApostołraczejnanaszedziałanie,nanowedziałanieczłowieka:
–nieotrzymaliścieprzecieżduchaniewoli…
–aleotrzymaliścieDuchaprzybraniazasynów,
–wktórymmożemywołać…
–żejesteśmydziećmiBożymi…
–zNimcierpimy,
–bywspólniemiećudziałwchwale.
Myślgłównawobydwutekstachjestzasadniczotasama,awyrażająApostołzwięźlewRz8,14,gdymówi:Ci,którychprowadziDuchBoży,sąsynamiBożymi.Chodziotakąjednośćz

DuchemŚwiętym,iżbyOntylkobyłostatecznymprincipiumdziałanialudzkiego,jakkolwiekbysięnaowodziałaniepatrzyło.

Niemniejprzyznaćtrzeba,żesformułowanieŔ˝µĹĽ±şÁ±¶o˝wGa4,6jestbardziejniezwykłeizarazemmniejjasne,orazzupełnienieoczekiwanewzestawieniuwyrazówDuch–wołać,

zwłaszczaiżnieulegawątpliwości,żeDuchwobydwutekstachoznaczaDuchaŚwiętego.Wyrażenie:„Duch,wktórymwołamy”jestowielebardziejnaturalneinienastręczatrudnościwrozumieniu
jegosensu.Jeżeliktośodpowie,żeniewiadomo,czyczytelnicyPawłaisamPawełreagowalinapodobneokreśleniatakjakmy,zauważymyzłatwością,iżwyrażenieŔ˝µĹĽ±şÁ±¶o˝jest
hapaxlegomenonnietylkocałegoNTiSeptuaginty,leczrównieżniejestsygnalizowaneprzezżadensłownikgrekipozabiblijnej.Trudnowięcprzypuścić,żechodziłoowyrażeniesamoprzezsięjasne,
zupełnienaturalneirzekomocodziennieużywane.

Formułata,jeślichodzioPawła,maspecjalne,teologiczneznaczenie.JeżeliApostołużyłjejtylkojedenraz–byćmożewobawie,żebyniebyłaźlepojęta–toideatąformułąwyrażona

powtarzasięwjegolistachwielokrotnie.Zresztąmożnateżzauważyć,żePawłowizależydopewnegostopnianasformułowaniu:Duchwołający.ChoćbowiempowiewRz1,15Duch,wktórym
możemywołać,czyniącwtensposóbczłowiekapodmiotemwołaniadoBogaOjca,tozarazjednakpośpieszyzwyjaśnieniem:SamDuchwspieraswymświadectwemnaszegoducha(Rz8,16).

8,16.Filozofowiemówiliopotwierdzeniuudzielanymprzezświadectwosumienia(por.Rz2,15;9,1).Żydziwierzyli,żeDuch,którydziałałprzezproroków,świadczyłoBożejprawdzie

zarównoIzraelowi,jakiinnymnarodom.TutajjednakprorockieświadectwoDuchajestdobrąnowinąwsercuchrześcijanina.Jakoczynnośćprawna,rzymskaadopcja(por.Rz8,15)musiałabyć
potwierdzonaprzezdwóchświadków.Duchpełnitutajrolęświadka,którypotwierdza,żeBógadoptowałwierzącychwJezusa,uznającichzawłasnedzieci.

Jeżelizaśjesteśmydziećmi,toidziedzicami:dziedzicamiBoga,

awspółdziedzicamiChrystusa;skorowspólniezNimcierpimy,topo
to,bywspólniemiećudziałwchwale.

17.

PraktycznenastępstwafaktuprzybranianaszadzieciBożesąnastępujące:jeżelijesteśmydziećmi–tojesteśmyidziedzicami.Tematdziedzictwawprowadzanasprzedewszystkimw

atmosferęST,przypominającszczególneowouprzywilejowanienaroduwybranego,któremuBógobiecałdziedzictwocałejziemi.Rozumowanietozakładarównieżnaszeszczególnezjednoczeniez
Chrystusem:stanowimyzNimjakbyjednąosobęiuczestniczymywewszystkichprzywilejachJegoSynostwa.NieomieszkaPawełzaznaczyć,żeuczestniczeniewlosachChrystusarozciągasięnie
tylkonarzeczyradosne,chwalebne,lecztakżeinabolesnechwileJegożycia.Cowięcej,udziałwcierpieniachJezusajestnawetwarunkiemwspółuczestniczeniawJegochwale.

8,17.BógprzyrzekłIzraelowi„dziedzictwo”wZiemiObiecanej.Żydzimówilio„odziedziczeniuświatawprzyszłości”.Natematdziedzictwaiadopcji,zob.komentarzdoRz8,15.Wielu

Żydówwierzyło,żeobjawieniesięBożejchwaływczasachostatecznychbędziepoprzedzoneokresemucisku.

8,12-17.ProwadzeniprzezDucha.ŻydziwspominaliswojewyzwoleniezEgiptujakopierwszeodkupienie,spoglądaliteżwprzyszłość,oczekującnaprzyjścieMesjasza,które

zapoczątkujenowyEksodus-dziełoostatecznegoBożegozbawienia.Tęnadziejęjużwcześniejgłosiliprorocy,którzyczęstoukazywaliprzyszłewyzwoleniewkategoriachwyjściazniewoliEgiptu(np.
Oz11,1.5.11).

Przeznaczeniedochwały

Sądzębowiem,żecierpieńteraźniejszychniemożnastawiaćna

równizchwałą,któramasięwnasobjawić.

18.

Teraźniejszemużyciuchrześcijanina–jaktoPawełjużwielerazyzaznaczył–muszątowarzyszyćcierpieniaiucisk.Aleczymżesąone,choćbybyłynajwiększe,wporównaniuz

ogromemprzyszłejchwały?Pawełsądzi,żeniemożnanawetproponowaćtegorodzajuporównań.Chwała,któramasięstaćkiedyśnaszymudziałem,jużistnieje,jestniąprzecieżsamPanBóg.Tylko
jejobjawieniesięwnas–lubjakchcąinni,jejukazaniesięnamjestodłożonenaczasprzyszły.WtymmiejscuzwyjątkowąwyrazistościąodróżniaPawełczasobecnyodprzyszłegowieku.

8,18.ŻydowscyczytelnicyzgodzilibysięzPawłem,żesprawiedliwizostanąhojniewynagrodzenizawszystkiecierpienia,jakichdoznalinatymświecie.(Wielużydowskichnauczycieli

szłodalejniżPawełipowiadało,żecierpieniejestprzebłaganiemzagrzechy;Pawełjednakprzyjmował,żeofiaraChrystusastanowiławystarczająceprzebłaganiezagrzech-Rz3,25).

Bostworzeniezupragnieniemoczekujeobjawieniasięsynów

Bożych.

8,19Światmaterialny,stworzonydlaczłowieka,dzieliznimteżswójlos.Przeklętyzpowoduludzkiegogrzechu(Rdz3,17),aktualnieznajdujesięwstanienacechowaniagwałtem:

„marność”(w.19)towłaściwośćporządkumoralnego,wynikłegozgrzechuczłowieka,a„niewolazepsucia”(w.21)—porządkufizycznego.Podobniejakciałoczłowiekaprzeznaczonedochwały,
równieżświatmaterialnyjestprzedmiotemodkupienia(w.21,23),takżeonbędzieuczestniczyłw„wolności”stanuchwalebnego(w.21,23).Filozofiagrec.chciałauwolnićduchaodmateriiuważanej
zazłą,chrześcijaństwozaśwyzwalasamąmaterię.Podobnerozszerzeniezbawienianaświatpozaludzki(zwłaszczaanielski)mamywKol1,20;Ef1,10;2P3,13;Ap21,1-5.Natematnowego
stworzeniapor.2Kor5,17+.

19.

Ogólnierzeczbiorąc,myśltegowierszajestnastępująca:całestworzenieoczekujepełnejchwałyludzipoto,abymogłowniejmiećswójudział.Jednakżeposzczególneelementytego

wierszaniesąbynajmniejoczywiste.Przedewszystkimniebardzowiadomo,jakizakresmaturzeczownikstworzenie,aodjegorozumieniazależydopewnegostopniasenscałegofragmentu.
Najbardziejprawdopodobnawydajesięopinia,wedługktórejrzeczowniktenoznaczatuwszystkie,opróczczłowieka,ożywioneinieożywionestworzenia.Otoracjeprzemawiającezaprawdziwością
tegoprzypuszczenia:1)Wiersz21,zamykającypierwszyetaprozumowaniaPawłowego,bardzowyraźnieodróżniaczłowiekaodpozostałychstworzeń.Onozostaniewyzwolonezniewolizepsucia,by
uczestniczyć…wchwaledzieciBożych.2)Tosamorozróżnieniezawieratakżew.23:Lecznietylkoono–tj.stworzenie–aleimysami.3)Włączeniedozakresupojęciastworzenierównieżczłowieka
byłobyzupełniesprzecznezwyraźniezamierzonymprzezPawłaprzedstawieniemwformieantytezywszystkichstworzeńiczłowieka.4)Wtekściemamyteżdoczynieniazpewną–znów,jaksię
zdaje,zamierzonąprzezsamegoPawła–gradacjąidei.WoczekiwaniunapełnąchwałęsynówBożychbierzeudziałwpierwszymrzędziewszelkiestworzeniezwyjątkiemczłowieka,następniesam
człowiekiwreszciewsposóbszczególnytakżeDuchŚwięty.Owaewolucjaideiniebyłabywidoczna,gdybyrzeczownikowistworzenienadaćsenswszelkiegostworzeniazczłowiekiemwłącznie.
Drugimterminemwymagającymwyjaśnieniaww.19jestrzeczownikupragnienie.Jegoużyciewtymtekściesprawia,żeopisywaneprzezPawłaoczekiwanieangażujewszystkiesiłyumysłuiserca
uosobionegotustworzenia.Jesttooczekiwaniepełneniecierpliwościinapięcia.

8,19.IdączatradycjąStaregoTestamentu(Iz66,17-18),Żydziwierzyli,żewczasachostatecznychulegniezmianiecałyporządekświata(chociażniewszyscysądzili,żezmianybędąmiały

zasięgkosmicznylubcharakterglobalnegokataklizmu).

Stworzeniebowiemzostałopoddanemarności–niezwłasnej

chęci,alezewzględunaTego,któryjepoddał–wnadziei,

8,20zewzględunaTego,któryjepoddał.Tzn.prawdopodobnieczłowiekprzezswójgrzech.Albo:Bógswoimautorytetempomsty,alboteż:BógjakoStwórca.

20.

Słowomarnośćniezdajesięoznaczaćfizycznejzmiennościrzeczyaniichfizycznegozepsucia,zktóregobymiałapowstaćrzeczinna.Rzeczownikten,zgodniezjegodośćczęstym

użyciemwSeptuagincie–zwłaszczawKsiędzeKoheleta(2,19.21.23;4,7.8;6,2;8,10.14)–wyrażanadewszystkoideęprzemijaniamoralnegolubjakchcąniektórzyegzegeci,jestsynonimem
wszystkiego,copróżne,oporne,anawetprzewrotnewkażdymstworzeniuodmomentupopełnieniapierwszegogrzechuprzezczłowieka.Egzegecidzieląsięconajmniejnadwaugrupowania,gdy
chodzioodpowiedźnapytanie,ktopoddajewszystkiestworzeniaznikomości.Nietrudnodostrzec,żecałezdaniemasenstylkowtedy,gdysięzałoży,iżpoddającymjestczłowiek.Zewzględuna
człowieka,którypoddajestworzenieznikomości,toostatnietrwawpoddaństwie.Człowiekmającywładzęnadcałymstworzeniem,grzesząc,tymsamymnietylkosiebie,aleito,cobyłowjego
władaniu,poddajeznikomości.

Cinatomiast,którzyutrzymują,żepoddającymstworzenieznikomościjestBóg,przytaczająnapoparcieswojejopiniidwienastępująceracje:1)Ten,którypoddawałstworzenieznikomości,

czyniłtownadziei,żerównieżionozostaniewyzwolonezniewolizepsucia.OtóżtylkoPanBógmożeutrzymywaćkogośwnadzieilubkonkretniejmówiąc,tylkoBógmożezostawićstworzeniu
nadzieję,żebędzieuczestniczyćwchwaledzieciBożych.2)TakąinterpretacjęsugerujerównieżdośćwyraźnienawiązaniedoRdz3,17.Nieulegazaśwątpliwości,żetamferującymwyroknawszystkie
stworzeniabyłwłaśnieBóg.

Sentencjapierwsza,dopatrującasięwczłowiekutego,którypoddajestworzenieprawuzepsucia,wydajesięnambardziejprawdopodobna,zarównozewzględunaprzytoczonejużracje

gramatyczno-kontekstowe,jakrównieżizewzględunawspomnianewKsiędzeRodzajuoddaniewszystkiego,costworzone,wewładanieczłowieka.

8,20.Tradycjagreckagłosiła,żeświatulegastopniowejdekadencji,począwszydozłotegowiekuażdoczasówobecnych.Wtradycjiżydowskiejtrwałyspory,czydlaludzkościdobrebyło

to,żezostałastworzona.Sugerowanoteż,żegrzechAdamaprzyniósłszkodęidominacjęzłychsiłnadcałymstworzeniem.Filozofowiezeszkołystoickiejwierzyli,żepodstawoweelementybędą
ulegałystopniowemurozpadowiinicpróczodwiecznegoognianiejestnaprawdęwieczne.KosmicznypesymizmbyłszerokorozpowszechnionywIw.poChr.Większośćludziuważała,żenajwyższą
władzęnadświatemsprawujezniszczenieiślepylos.ZdaniemPawła,Bógpoddałstworzenienędzydoczesnej,którąmożnaznieśćjedyniedziękiprzyszłejnadziei(w.21).Podobniejakwiększość
prorokówStaregoTestamentu,dodajezapewnienieoBożejwierności.

żerównieżionozostaniewyzwolonezniewolizepsucia,by

uczestniczyćwwolnościichwaledzieciBożych.

21.

TumówiPawełwprostoprzyszłychlosachstworzeń,nieodłączniezwiązanychzlosamiczłowieka,opisującwtensposóbtreśćowejnadziei,któratowarzyszyoczekiwaniucałego

stworzenia.Wzmiankowanewtymwierszuwyzwoleniestworzeniajestprzedstawionenajpierwnegatywniejakouchyleniestworzeniaodniewolizepsucia.Niewolajestsynonimemtrwaniapodwładzą
prawzniszczalności,symbolemzależnościodnieubłaganegozepsucia.Tenostatnirzeczownikoznaczanajczęściej–zwłaszczauPawła–zepsuciewsensienaturalnym(1Kor15,42.50;Kol2,22).
Zdarzasięjednak,iżwłaśnietymsłowemwyrażająautorzynatchnienirównieżideęzepsuciamoralnego(por.np.2P2,12.19).Takteżnależyrozumiećtenrzeczowniktutaj.Domagasiętegonade
wszystkoużycierzeczownikamarnośćwznaczeniuzepsucia,znikomościmoralnej.Wnaszymfragmencietedwawyrazysąnajwyraźniejsynonimami.Pozytywneokreślenieprzyszłychlosów
stworzeniasprowadzasiędozapowiedziuczestniczeniastworzeniawwolnościichwaledzieciBożych.Tajemnicąpozostaniedlanaschybanazawszenaturategouczestniczenia.Wwyjaśnieniachlub
dokładniej,wpróbachwyjaśnieniategotekstupowtarzająsięuróżnychautorówciągletesamezaimki:„jakiś”,„swoisty”,„pewien”itp.

8,21.Światgrecko-rzymskipanicznielękałsiędoczesnego„zepsucia”lub„rozkładu”.Jedyniewieczne,niezmiennerzeczywniebiesątrwałe-ludzkieciałoiwszystkonatejziemiulegnie

rozpadowi.Wyrażenia„wyzwoleniezniewoli”,„dzieciBoże”iprzypuszczalnie„chwała”nawiązujądostarotestamentowejnarracjioWyjściuIzraelitówzEgiptu(zob.komentarzdoRz8,12-17).

Wiemyprzecież,żecałestworzenieażdotądjęczyiwzdychaw

bólachrodzenia.

22.

Zkoleiautorlistuodwołujesiędodoświadczeniachrześcijan.Dojakiejżetowiedzynawiązujetuśw.Paweł?Kiedyjesteśmyświadkamijękówiwzdychaniacałegostworzenia?Jakajest

naturatychcierpień?ZdaniemniektórychegzegetówpowyższespostrzeżeniePawłajestwynikiemobserwacjistworzeń–zwłaszczazwierząt–wichcodziennymżyciu,pełnymucisku,niewygódi
cierpień.Niewykluczająctegoprzypuszczeniajestrównieżprawdopodobnąrzeczą,żePawełnawiązuje–wsposóbogólnytylko–dowyrokuBożego,przypominającnastępującesłowa:Przeklętaniech
będzieziemiaztwegopowodu(Rdz3,17).

8,22.WKsiędzeWyjściaBożylud„wzdychał”i„jęczał”.IchlamentwyrażonywmodlitwieprzyspieszyłBożeodkupienie(Wj2,23).Pawełłączytutajrównież„wzdychanie”(Rz

8,22.23.26)zbólamirodzenia.Niektóretradycjeżydowskieopisywałyokrespoprzedzającykoniecświatajakobóleporodowe(zob.komentarzdoMt24,6-8),okreswielkiegoucisku,którywyda
Mesjaszaizapoczątkujeeręmesjańską.DlaPawłauciskobecnegoczasutobólerodzenia,cierpienieniepozbawionesensu,którezapowiadanadejścienowegoświata.

Lecznietylkoono,aleimysami,którzyjużposiadamy

pierwszedaryDucha,imyrównieżcałąistotąswojąwzdychamy,
oczekującprzybraniazasynów–odkupienianaszegociała.

8,23(przybraniazasynów).Wniektórychrkpsachpominięte,cowtymmiejscumiałobynabieraćsensueschatologicznego,alezob.w.15.

23.

Drugąkwestiąnastręczonąprzezrozpatrywanyprzeznastekstjestwzdychanieludziczekającychnaodkupienieciała.Owoprzejścieodstworzeńjakotakichdoczłowiekastanowi

bardzowyraźnągradacjęidei:„nietylko…ale”.Ozasadniczejzaśróżnicypomiędzywszystkimiinnymistworzeniamiaczłowiekiemdecydujeto,żeczłowiekposiadazadatekDuchaŚwiętego.
ZaczerpnięteniewątpliwiezofiarniczejterminologiiSTokreśleniepierwszedaryoznaczaprzedewszystkimtoconajdoskonalszewswoimrodzaju,cojestpierwszezarównopodwzględem
chronologicznym,jakiwedłughierarchiiwartości.Stąddokonujesięprzejściadosensuwtórnego:pierwociny–torównieżpierwszeplony,pierwszeowoceipłodyziemi.

Termin„synostwo”stanowituproblemzzakresukrytykitekstu(opuszczajągoniektóreważnekodeksy,pewniOjcowieKościołaorazPapirusChesterBeatty46).Zaopuszczeniem

rzeczownika„synostwo”przemawiająrównieżpewneracjewewnętrzne.Otoniektóreznich:1)Niemożnatwierdzić,żewRz8,14(wszyscyci,którychprowadziDuchBoży,sąsynamiBożymi)jest
mowaopewnymzapoczątkowaniuprzybieranianaszadzieciBoże(filiatioinchoativa),Rz8,23zaśprzedstawiadopełnienienaszegousynowienia.PrzybieranienaszadzieciBożenigdziebowiemw
Bibliiniejestrzeczywistością,którabymogłazwiększaćsięlubjakośdoskonalić.2)NigdzieteżwNTtermin„synostwo”niejestużywanynaokreśleniezbawieniadefinitywnego.3)Wreszcie
wprowadzenietegoterminudoRz8,23dajesiędośćłatwowytłumaczyćjakozabiegpewnegokopisty,którysądził,żeczekanienaodkupienienaszegociałaniejestzgodnezteologiąPawła.
Wprowadziłwięcprzedwyrażenie„odkupienienaszegociała”dodatkowedopełnieniewpostacirzeczownika„synostwo”.Wszystkiepowyższeracjewydająsiędośćprzekonujące.Byćmożewięc,żew
w.23św.Pawełmówitylkooczekaniunaodkupienieludzkiegociała.

Odkupieniedotyczywtymtekścieludzkiegociała.Skutkitakpojętegoodkupieniasądostrzegalnejużwczasieziemskiegożycia:jesteśmyuwolnieniodgrzechówiobdarzeniżyciemłaski.

Następstwazaśodkupieniaciałabędąwidoczneprzykońcuświata,wchwilizmartwychwstania,kiedyto,cozniszczalne,przyodziejesięwnieśmiertelność(1Kor15,53).

Wnadzieibowiemjużjesteśmyzbawieni.Nadziejazaś,której

spełnieniejużsięogląda,niejestnadzieją,bojakmożnasięjeszcze
spodziewaćtego,cosięjużogląda?

8,24Wnadziei.Dosł.:„nadzieją”,tzn.wedługnadzieiczyteżzapośrednictwemnadziei.Chodziozbawienieeschatologiczne(por.5,1-11).

24.

Dowiadujemysię,żewnadzieijużjesteśmyzbawieni.Jesttotwierdzeniedośćparadoksalne.Przywykliśmy,czytająclistPawła,doczęstopowtarzanejtezy,żejesteśmyzbawieniprzez

wiarę.Zewzględunatenzbawczycharakterwiaryformadeklinacyjna(dosłownie:„nadzieją”)niemożeuchodzićzadativusinstrumentalis.Niejesteśmyzbawieninadzieją.Niejesttorównieżdativus
commodi,niepotobowiemjesteśmyzbawieni,abymiećnadzieję.Wedługwszelkiegoprawdopodobieństwachodzituraczejodativusmodi,czyliopewneokreśleniesamegosposobuzbawienia
człowieka.Wiadomobowiem,iżzbawieniciąglejeszczeczekająnaswojepełneszczęście.Zresztąwdalszymciąguwiersza24prawdatajestnietylkoponowniestwierdzona,lecztakżeuzasadniona
następującymisłowami:nadziejazaś,którą…sięogląda,niejestnadzieją,bojakmożnasięjeszczespodziewaćtego,cosięjużogląda?

Jeżelijednak,nieoglądając,spodziewamysięczegoś,toz

wytrwałościątegooczekujemy.

25.

Tematoczekiwania,wspólnywszystkimtrzemfragmentomnaszegotekstu,dochodzidogłosuwtymwierszu.Tujednakoczekiwaniejestściślepowiązaneznadziejąosiągnięciatego,do

czegowzdychamy.Pozatymtakżesamaintensywność,stopieńnapięciaowegooczekiwaniazostałyprzedstawionewtymwierszurównieżdosadniejniżww.19lubww.24.Opróczczasownika±Ŕµş
´ÇoĽ±ąużytegorównieżwtamtychwierszach,oczekiwanieww.25określanadtorzeczownikĹŔoĽo˝®.PrzezużycietegoterminuPawełchcepowiedzieć,żenaszeoczekiwaniejestnietylkopełne
cierpliwościistarania,leczżetowarzyszymurównieżgotowośćznoszeniatychwszystkichprzeciwności,októrychmówiw.18iktórychlistąkończysięcałyrozdz.8.

8,23-25.„Pierwszedary”(dosł.„pierwociny”)byłypoczątkiem,pierwszymetapemżniwwPalestynie(Kpł23,10).ObecnośćDuchaŚwiętegowwierzącychjestzatempoczątkiem

przyszłegoświata.Chrześcijaniedoświadczyliodkupienia(Rz3,4)iprzybraniazasynów(Rz8,15),nadaljednakoczekująnapełniętegodoświadczenia,któranastąpiwrazzwskrzeszeniemichciał
przezDucha(Rz8,11).

IzraelicizostaliodkupienizniewoliwEgipcie,leczostatecznewybawieniezostałoodwleczoneojednopokoleniezpowoduichnieposłuszeństwanapustyni.Prawieczterdzieścilatupłynęło

zanimweszlidoZiemiObiecanej.PawełwpodobnysposóbwyjaśniazbawienieChrystusa,jestonobowiemnowymWyjściem(zob.komentarzdoRz8,12-17):początekidopełnieniezbawieniadzieli
okresBożegoprowadzeniaprzezpróbyobecnegowieku(Rz8,14.18).

PodobnietakżeDuchprzychodzizpomocąnaszejsłabości.Gdy

bowiemnieumiemysięmodlićtak,jaktrzeba,samDuchprzyczynia
sięzanamiwbłaganiach,którychniemożnawyrazićsłowami.

26.

Wiersz26poświęconyjestsprawiepomocy,jakiejdoznajeczłowiekodDuchaŚwiętegowswymczekaniunapełnięodkupienia.Zwrotprzychodzizpomocąwyrażarównocześniedwie

myśli:współpodejmowaniaczegośznamiizarazemprzyjmowaniaprzezDuchaŚwiętegoczegośzanas,swoistezastępowanienaswpewnychwysiłkach,jednakżebezzwalnianianasodnaszej
osobistejpracywgranicachnaszychludzkichmożliwości.Naszudziałjestabsolutniekonieczny.WprzeciwnymwypadkuopisywanetudziałanieDuchaŚwiętegoniemogłobybyćnazwanepomocą.
PomocyDuchadomagasięnadewszystkosłabość,wjakiejtrwaczłowiek.Właśniedrugaczęśćw.6wyjaśniarodzajinaturętejsłabości:Gdybowiemnieumiemysięmodlićtak,jaktrzeba.Na
niemożnośćtegorodzajuuskarżająsięnietylkomistycywszystkichczasów.Byćmoże,iżwtymwyznaniumamydoczynieniazpewnymwnioskiem,wyprowadzonymprzezApostołazdoświadczeń
opisanychjużniecowcześniejwtymsamymliście:Nieczyniębowiemdobra,któregochcę,aleczynięwłaśniezło,któregoniechcę(7,19).

„Niemożność”ludzkadotyczyzarównosposobu,jakiprzedmiotumodlitwy.TakijestsenszaimkapytajnegoÄŻ(co?)Należałobywięcinteresującynasfragmentw.26przetłumaczyćw

następującysposób:„Gdyniewiemy,oconależysięmodlić[tak]jaktrzeba”.RzeczownikĂÄµ˝±łĽĚÂ,używanyzwyklewodniesieniudoludzi,oznaczapragnieniebardzointensywneipełneuczucia.
Nazewnątrzpragnienietegorodzajuwyrażasięniewzwykłejprośbie,leczwewzdychaniuibolesnychjękach.MówiącotakichpragnieniachDuchaŚwiętegooczywiściemasiędoczynieniazeswoistą
analogią.

WzdychanieDuchaŚwiętegozostałookreślonejakoktórychniemożnawyrazićsłowami.Możnatorozumiećwdwojakisposób.Albochodziosprawyniedającesięwypowiedzieć,dlatego

żeprzekraczająludzkiemożliwościpoznania,albosątopragnienia,życzeniaDuchaŚwiętegowcaleniewypowiadane.Zkoleipytanie:DoczegomogłabynawiązywaćwzmiankaowzdychaniuDucha
Świętego?Zdaniemniektórychegzegetówchodzituodarglosolalii.Korzystającztychniezwykłychuzdolnień,człowiekjestnajwyraźniejnarzędziemDuchaŚwiętegoi–ściślemówiąc–towłaśnie
DuchŚwiętyprzemawia,anieczłowiek.Jednakżeprzypuszczenietojestmałoprawdopodobne,ponieważPawełmówiomodlitwiewszystkichchrześcijan,niezaśowybranychtylkoiszczególnieprzez
Bogaobdarzonychjednostkach.Pozatymglosolalia,przynajmniejwformieznanejnamzListówśw.PawładoKoryntian,miałazaprzedmiotprawiezawszedziękczynienie,anieprośbę.Niewydajesię
więcmożliwe,bymogłotuchodzićonawiązaniedokonkretnychpraktykzżyciapierwotnegoKościoła.NajprawdopodobniejmamytudoczynieniazogólnymstwierdzeniemPawła,żeniejesteśmyw
staniepomyślećcośsamizsiebie,leczwiemy,żetamożnośćnaszajestzBoga(2Kor3,5).Takwięcnaszeludzkiepragnienia,tenawetnajbardziejgorąceiprawdziwiemodlitewne,sąteżdziełemDucha
Świętego.Ontobędzie„wzdychał”wstawiającsięzanami.

Ideęwstawianiasięzaludźmiwyrażaczasownikµ˝ÄĹłÇ¬˝µą.Słowotooznaczaprzedewszystkim„zbieraćsię”,„schodzićsięrazem”,„przychodzićdokogoś”,atakże:„przychodzącdo

kogoś,szukać,prosić”.WlistachPawłaspotykasięzwrot:„wstawiaćsiędokogośzakimś”,alerównież–przynajmniejjedenraz–mowajestouskarżaniusięprzedBogiemwcelusprowadzeniaJego
karynaIzraela(Rz11,2).OChrystusowymwstawianiusięzanami–itowjaknajbardziejpozytywnymsensie–będziePawełmówiłjeszczepodkoniec8rozdz.(w.34).Jesttoakcjawybitniesoteryjna
iniemożnajejwytłumaczyćinaczej,jaktylkotajemnicąmiłościBożej.Niebezznaczeniajestmożeszczegół,żewstawianiesięzanamiprzypisujeApostołzarównoDuchowiŚwiętemu,jaki
Chrystusowi.Takwięcchciałobysiępowiedzieć,żedwieOsobyTrójcyŚwiętej„schodząsię”niejakorazempoto,bywspólnym„wzdychaniem”wyjednaćczłowiekowipełnięjegochwały.

8,26.WjudaizmierozumianoDuchaŚwiętegoraczejjakowyrazBożejmocy,niżjakoodrębnybytosobowy.PodobniejakJan(J14-16),PawełtraktujeDuchajakbytosobowy(por.2Kor

13,14).NauczycieleżydowscymówiliouosobionymBożymmiłosierdziulubaniołach,takichjakMichał,jakoorędownikachzaludemprzedBożymtronem.PawełprzypisujetęrolęChrystusowi,który
siedzipoprawicyOjca(Rz8,34)iJegoDuchowi,którymieszkawJegoludzie(Rz8,26).Duchuczestniczytutajwbólachrodzenia,równieniecierpliwiewyglądającnowegostworzeniajakBożedzieci
(zob.komentarzdoRz8,22-23).

Tenzaś,któryprzenikaserca,znazamiarDucha,[wie],że

przyczyniasięzaświętymizgodniezwoląBożą.

8,27TakjakJezus(Mt6,5+;14,23+)izgodniezezwyczajempierwszychchrześcijan(Dz2,42+)Pawełczęstopoleca,abymodlićsięnieustannie(Rz12,12;Ef6,18;Flp4,6;Kol4,2;1Tes

5,17+;1Tm2,8;5,5;por.1Kor7,5).Onsammodlisięstalezaswoichwiernych(Ef1,16;Flp1,4;Kol1,3.9;1Tes1,2;3,10;2Tes1,11;Flm4),prositeż,abyonimodlilisięzaniego(Rz15,30;2Kor
1,11;Ef6,19;Flp1,19;Kol4,3;1Tes5,25;2Tes3,1;Flm22;Hbr13,18)atakżejednizadrugich(2Kor9,14;Ef6,18).Odnośniedomodlitwyzabracigrzesznikówizachorychpor.1J5,16;Jk5,13-
16.Modlitwyteupraszają—próczłaskipostępuduchowego—oddalenieprzeciwnościzewnętrznych(1Tes2,18i3,10;Rz1,10)iwewnętrznych(2Kor12,8-9)atakżedobrawporządkuspołecznym
(1Tm2,1-2).Pawełkładziedużynacisknamodlitwędziękczynną(2Kor1,11+;Ef5,4;Flp4,6;Kol2,7;4,2;1Tes5,18;1Tm2,1),którapowinnatowarzyszyćwszelkimpoczynaniom(Ef5,20;Kol
3,17),szczególnieposiłkom(Rz14,6;1Kor10,31;1Tm4,3-5).SamPawełtakąmodlitwąrozpoczynawszystkieswojelisty(Rz1,8;itd.)ichce,abyonaprzenikaławzajemnerelacjechrześcijan(1Kor
14,17;2Kor1,11;4,15;9,11-12).Modlitwaeucharystii(dziękczynienia)iuwielbieniastanowiduszęzgromadzeńliturgicznych(1Kor11-14),gdybraciawzajemniesiębudująprzeznatchnionepieśni
(Ef5,19;Kol3,16).ModlitwachrześcijańskamaźródłowDuchuŚwiętym,awięcPaweł,niepodejmująctradycyjnychtematówmądrościowych,odnoszącychsiędojejwarunkówiskuteczności(por.
Jk1,5-8;4,2-3;5,16-18;1J3,22;5,14-16),gwarantujetoobecnościąwchrześcijaninieDuchaChrystusa,którysprawia,żetenmożesięmodlićjaksyn(Rz8,15.26-27;Ga4,6;por.Ef6,18;Jud20),
podczasgdysamChrystuspoprawicyBogawstawiasięzanami(Rz8,34;por.Hbr7,25;1J2,1).DziękitemuOjciecwysłuchujewsposóbprzeobfity(Ef3,20).Chrześcijanietoci,którzywzywają
imieniaJezusaChrystusa(1Kor1,2;por.Rz10,9-13;2Tm2,22;Jk2,7;Dz2,21+;9,14.21;22,16).Natematzewnętrznychzachowańprzymodlitwiepor.1Kor11,4-16;1Tm2,8.

27.

Wiersztenukazujepowód,dlaktóregowstawianiesięDuchaŚwiętegojestnapewnoskuteczne.OtoBóg,będącwszechwiedzącym,znarównieżzamiaryDuchaiwie,żeprzyczyniasię

OnzaświętymizgodniezwoląBożą.WcałymfragmencieRz8,19–27dominujeproblemtzw.odkupieniaświatamaterialnego.Nietylkoztegotekstu,lecztakżezinnychwypowiedziPawławynika,że
dokonaneprzezChrystusaodkupienieludzkościdosięgłowjakiśsposóbtakżeświatmaterialny.Wpierwszymrzędziechodzituociałoludzkie.Niejestonowcalewięzieniemduszy–mimoPawłowego
pragnieniarozstawaniasięzciałem.Ciałojestczęściączłowiekaprzeznaczonąrównieżdochwałyidoprzekształceniasięwciałoduchowe(1Kor15,44).

Leczciałoludzkie,jakotakie,niejestpozbawionezwiązkówzresztąmaterialnegoświata.Wskutekowychzwiązkówświatmaterialnybędzierównieżuczestniczyłwchwaleduszyiciała

człowieka.Odkupienieświatamaterialnego–podobniejakzbawienieduszyludzkiej–jestjużrozpoczęte.Uległośćtego,comaterialne,temu,coduchowe,jestzewnętrznymznakiemdokonanegojużpo
częściodkupienia.Uchwalebnienie,tj.ostatecznaprzemianaciałamaterialnego,dokonasięwchwilizmartwychwstaniaczłowieka.NiewielejednaknapodstawiedanychBibliimożnapowiedziećo
dokładnymczasieisposobietejprzemiany.Pawełbowiemniezamierzałwyjaśniać,jakdokonasięuwolnienieświatazwięzówznikomości,lecznadewszystkowykładałmyślowspółudzialestworzenia
wszczęściuczłowiekazbawionego.Wiersze19–27stanowiąniewątpliwiepewnąantytezępodanejwKsiędzeRodzajurelacjioupadkuczłowieka.Nierozumnestworzeniedanedodyspozycji
człowiekowimiałoteżponosićkonsekwencjejegoupadku:ziemia,zamiastrodzićtylkopożytecznerośliny,wydawałatakżechwastyiciernie.Mimoiżpoddanewoliludzkiej,stworzeniastawiały
człowiekowiopór.Posługiwałsięonnimi,korzystałznich,alewpocieoblicza(Rdz3,19).Otóżtosamostworzeniemiałoteżmiećswojącząstkęwprzyszłejchwaleczłowieka.

OpróczwyraźnychnawiązańdoKsięgiRodzajuwiersze19–27zawierajązpewnościąwieleelementówjeśliniewprostzaczerpniętych,toprzynajmniejpośredniopochodzącychzliteratury

judaistycznejpozabiblijnejorazzapokaliptykiżydowskiej(4Ezd7,75,Apok.Bar.32,6,Hen.14,4n).

NadewszystkojednaksamobrazwzdychającegostworzeniazostałprzezPawła–jaksiępowszechniezdaje–zaczerpniętyzmetaforykiapokaliptyczno-żydowskiej.Inneobrazy,

personifikacje,porównaniadoszłybyćmożejużzwykłymprawemkojarzenia.Mówiącodużymprawdopodobieństwiepowyższychzapożyczeń,wartozwrócićuwagęnadwieprzynajmniejsprawy
różniącezasadniczożydowsko-apokaliptycznewizjeodnowieniaświataodPawłowejnaukiowyzwoleniuwszechrzeczy.OtóżpopierwszePawełjestpełenwspółczuciadlarzeczymartwych,dlacałego
stworzenia,którezostałopoddaneznikomościniezwłasnejwoli.Niedasiętegostwierdzićwanalogicznychspekulacjachżydowskich.PowtórewLiściedoRzymianniemaanisłowaotym,że
odnowawszystkichrzeczybędziesłużyćjedyniezatłouwydatnieniachwałyipełnegotryumfuNowegoIzraela.TaprzyszłaświętośćIzraelastanowiwłaśnieideęcentralnąwspomnianychjużapokalips
iinnychpismżydowskich.

8,27.WszyscyŻydzizgadzalisię,żeBógprzenikaludzkieserca(1Krl8,39;1Krn28,9)-obraztenczęstopojawiasięwNowymTestamencie,zaśwniektórychpóźniejszychtekstach

rabinackichpełninawetrolętytułuBoga(„PrzenikającySerca”).

Wiemyteż,żeBógztymi,którzyGomiłują,współdziaławe

wszystkimdlaichdobra,ztymi,którzysąpowołaniwedług[Jego]
zamysłu.

8,28Wariant(Wulgata):„Wiemy,żetym,którzymiłująBoga,wszystkowychodzinadobre”.

28.

Tekstmówionagrodzie,jakiejBógjużterazudzielatymwszystkim,którzyGomiłują.OtóżBógwspółdziaławewszystkim,towarzyszyzawszetym,którzyGomiłują.Ideaowej

nagrodypozostanienaplaniepierwszymrównieżwtedy,gdycałezdanieprzetłumaczymy–wsposóbgramatyczniedopuszczalny–następująco:„Wszystkowychodzinadobretym,którzymiłują
Boga”.MiłującyBogasąteżnazwanipowołanymiwedług[Jego]zamysłu,cozkoleikojarzyPawełzcałąprehistoriąludzkiegozbawienia.

8,28.Filozofowiestoiccywierzyli,żewszystkoobrócisięostateczniekudobru,któregomiarąjestBóg,żadenzaśinnybytindywidualny(wtymbóstwaniższejrangi)nieostoisię.W

judaizmiewierzono,żeBógbyłsuwerennymwładcą,którywiedziehistoriędopunktukulminacyjnego,kiedywywyższyswójludipoczytajegodawnecierpienianajegokorzyść,udzielajączanie
nagrody(zob.komentarzdoRz8,18).ZdaniemPawłaostatecznysensdoczesnychtrudówpoleganatym,iżdoprowadząwkońcudoprzemienieniachrześcijannaobrazChrystusa(Rz8,29).

Albowiemtych,którychprzedtempoznał,tychteżprzeznaczył

nato,bysięstalinawzórobrazuJegoSyna,abyOnbył
Pierworodnymmiędzywielubraćmi.

8,29nawzórobrazuJegoSyna.Chrystus,obrazBogawpierwszymstworzeniu(Kol1,15+;Hbr1,3),przyszedłprzezdrugiestworzenie(2Kor5,17+),abyprzywrócićupadłejludzkości

blaskobrazuBożego,zaciemnionegoprzezgrzech(Rdz1,26+;3,22-24+;Rz5,12+).CzynitowyciskającnaniejnajpiękniejszyobrazsynaBożego(tutaj),dziękiktóremuponownieustanawia„nowego
człowieka”wprawościosądumoralnego(Kol3,10+)iprzywracamuprawodochwały,któretenutraciłnaskutekgrzechu(Rz3,23+).Tachwała,którąChrystusjakoObrazBogamawsposóbsobie
właściwy(2Kor4,4),przenikachrześcijaninacorazbardziej(2Kor3,18)ażdodnia,wktórymteżsamojegociałozostanieniąprzyodzianenaobrazczłowieka„niebieskiego”(1Kor15,49).

29.

Wiadomo,żewdziałaniuBożymniemanastępstwaczasuanichronologicznejodrębnościposzczególnychwydarzeń.Leczumysłludzki,porządkując,próbującopisaćdziałanieBoże,

odwołujesięzkoniecznościdokategoriiczasowo-przestrzennych.RównieżPawełwzbawczymdzieleBogawyodrębniapięćnastępującychaktów:uprzedniepoznanie,przeznaczenie,powołanie,
usprawiedliwienie,uchwalebnienie.PierwszedwaaktyBożenależądotzw.porządkuzamierzeńBoga,pozostałestanowiątrzykolejneetapywprowadzaniawczynBożychplanów.Biblijnakoncepcja
poznania–nietylkoBożego,aleiludzkiego–niejestcałkowiciezbieżnazfilozoficznądefinicjąuznaniaczegośzaprawdę.Semita,atakżepiszącypogreckuautorzynatchnieni,mówiącopoznaniu
mająnamyślizaangażowanienietylkotalentu,lecziserca.Poznaniutowarzyszybowiemzazwyczajaprobatazestronyserca.Poznająccoślubkogoś,równocześniepragniesiętegowpewiensposób.
TożeBógpoznałnaswłaśniewtakisposóbjużodwieków,świadczyobrakujakichkolwiekzasługzestronyczłowieka,ocałkowitejniezależnościzarównopoznania,jakimiłościBożej.

8,29.Niektórzygreccymyślicielepodkreślali,żenależyupodabniaćsiędobóstwa,leczwżydowskichźródłachczęściejpojawiasięidea„obrazu”lub„podobieństwa”.Wmyśliżydowskiej

MądrośćbyłanajczystszymobrazemBoga(zob.komentarzdoKol1,15).TekstyżydowskiemówiąteżoAdamielubludzkościjakouczynionejnaobrazBoga(zaRdz1,26-27;natematjegoznaczenia
wKsiędzeRodzaju,por.Rdz5,3).WszystkiedzieciBożezostanąprzemienionenaobrazPierworodnegonowegostworzenia,NowegoAdama(Rz5,12-21).

Tychzaś,którychprzeznaczył,tychteżpowołał,aktórych

powołał–tychteżusprawiedliwił,aktórychusprawiedliwił–tychteż
obdarzyłchwałą.

8,30obdarzyłchwałą.Bógprzyporządkowałwszystkochwale,przeznaczonejdlaswoichwybranych.Tochwała,dlaktórejsąoniwezwanidowiary,usprawiedliwieniprzezchrzestiwktórą

—uprzedzająco—jużsąprzyodziani.

30.

ZodwiecznympoznaniemnasprzezBogawiążesięściśleprzeznaczenie.SpośródwszystkichautorówNT–wyjątekstanowiDz4,28,comożeuchodzićzawynikwpływówPawła–

tylkoPawełmówioprzeznaczeniu,posługującsięzresztątylkoczasownikiemprzeznaczać.Wyraz„przeznaczenie”wogóleniewystępujewNT.Przeznaczenieto,podobniezresztąjakpoznanieprzed
wiekami,obejmujeswymzasięgiemwszystkichludzi,jegozaścelemjestupodobnienienasdoobrazuSynaBożego.WszyscyzostaliśmystworzeninaobrazipodobieństwoBoże,leczwskutek
pierwszegogrzechuobraztenzostałwczłowiekuzniekształcony.OtóżpierwowzoremobrazuBożegojestdlaludzkościtunaziemiJezusChrystus(2Kor4,4).WyrażenieabyOnbyłpierworodnym
międzywielubraćmi(w.29)suponuje,żePawłowichodzituonaszeostateczneupodobnieniesiędoChrystusaZmartwychwstałego.ToOn,właśnieprzezswojezmartwychwstanie,okażesię
Pierworodnymmiędzywielubraćmi.Jegozmartwychwstaniebędzieprzyczynąsprawczązmartwychwstaniawszystkichludzi.Bezpośredniopoprzeznaczeniumiałomiejscepowołanie.Powołującymw
teologiiPawłajestzawszeBóg,powołaniezaśmacharakterjednostkowy–np.powołaniePawłalubinnychApostołów–albozbiorowy.Powołanistająsięwtedy,jakIzraelwST,ludemświętym(1P
2,9),oddzielonymodinnychnarodówiprzeznaczonymdospecjalnychzadań.Namianopowołanychzasługująwpełnijedynieci,którzyustosunkowalisiępozytywniedoapeluBożego.Człowieknie
możezasłużyćsobieczymkolwieknato,abybyćpowołanymprzezBoga.PawełsambędziepisałomocyBoga,którynaswybawiłiwezwałświętympowołaniemnienapodstawienaszychczynów,lecz
stosowniedowłasnegopostanowieniaiłaski,któranamdanazostaławChrystusieJezusieprzedwiecznymiczasami(2Tm1,9).

Wszyscypowołanizostalizkoleiusprawiedliwieni.Istotausprawiedliwieniasprowadzasięostateczniedotego,żeBógdajeczłowiekowicośzeswejdoskonałości,czylisprawiedliwości.

WskutektegomożeBógrównieżuznaćczłowiekazawolnegoodgrzechów,możegousprawiedliwić.TenaktdobrociBożejcałąswojąmocczerpiezezbawczejmęki,śmierciizmartwychwstania
Jezusa.ChwałaBożajest–zwłaszczawST–zastępczymokreśleniemsamegoBoga.ByćobdarzonymchwałąznaczytocieszyćsięposiadaniemsamegoBoga.Ponieważzaśpełnezjednoczeniez
Bogiemnastąpidopieropośmierci,zatemuchwalebnieniewsensieścisłymoznaczazasiadaniepoprawicyOjcalubdokładniejmówiąc,współdziałaniezChrystusemwniebie.Szczęścietospotka
jedynietych,którzypoddadząsiędobrowolniewezwaniuBożemuiprzyswojąsobieowoceodkupienia,czylizostanąusprawiedliwieni.

8,30.Natematpredestynacji,zob.rozdział9.OparcieprzeznaczenianawszechwiedzyBożej(Rz8,29)nieniweczywolnejwoliczłowieka;większośćnurtówjudaizmuprzyjmowała

zarównoBożąsuwerenność,jakiodpowiedzialnośćczłowieka.(Sugerowanieichwzajemnejsprzecznościjestideąpóźniejszą-pojawiłasiępookresieNowegoTestamentu-opartąnagreckiejlogice.)

Hymnwdzięczności

Cóżwięcnatopowiemy?JeżeliBógznami,któżprzeciwko

nam?

8,31.StaryTestamentczęstomówi,żeBógjest„razemz”lub„postronie”swojegoludu(Ps56,9;118,6;33,21;Ez34,30;36,9).Każdy,ktowystępowałprzeciwkoIzraelowi,występował

przeciwkoNiemu(zob.Iz50,8;por.54,17).

On,którynawetwłasnegoSynanieoszczędził,aleGozanas

wszystkichwydał,jakżemiałbytakżewrazzNimwszystkiegonam
niedarować?

8,32.Natematideiobdarowaniawszystkimwprzyszłymświecie,zob.komentarzdoRz4,13;por.komentarzdoRz5,17.

Któżmożewystąpićzoskarżeniemprzeciwtym,którychBóg

wybrał?CzyżBóg,któryusprawiedliwia?

Koniec8rozdz.możebyćsłusznienazwanyhymnemnacześćzbawczejmiłościBoga.Atmosferaentuzjastycznegouniesienia,krótkieretorycznepytania,świadcządosadnieo

wewnętrznymnastrojuPawła.Samtemat,zwyczajemcharakterystycznymdlaListudoRzymian,byłzresztązapowiedzianyjużw5,1–11(por.1,17i3,21–31).

31–33.

Tentrójwierszznajdujesięjakbywcentrumdługiejargumentacji,zmierzającejdowykazania,żeusprawiedliwieniedokonujesięprzezwiaręwJezusaChrystusa(1,16–11,36).

Treśćtrójwierszapoświęconajest,ogólnierzeczbiorąc,sprawiemiłościBogadoludzi.Pytaniaretorycznew.31nawiązujądoswegorodzajumanieryliterackiejListudoRzymian.Podobnepytania
spotykamynp.w3,5;4,1;6,1;7,7;9,14.30,tylkowLiściedoRzymian.WyrażenieBógznamioznaczatyle,żeopowiadasięOnzanami,„jestprzynaszymboku”,„bierzenaswobronę”.Apostoł
najprawdopodobniejodwołujesiędotreściww.28–30dotyczącejnaszegopowołania,przeznaczeniaiusprawiedliwieniaprzezBoga.KażdyztychaktówjestwyrazemBożejmiłościidowodemtego,że
Bógjestznami.Wiersz32jeszczedokładniejwyjaśniaznaczenietegowyrażenia.ZdanieprzedstawiającezbawczedziełoJezusadokonanezinicjatywyOjcajestwprowadzonezapomocątakich
partykuł,iżcałesformułowaniesłuszniemożnauważaćzaswoistądefinicjęBogaOjca:BógjestTym,który„wydajezanaswłasnegoSyna”.

Zwrotnieoszczędziłwyrażającynormalniedopuszczeniejakiegośzłanatego,kogosięnieoszczędza,tutajwskazujenaogrommiłości,którąpowodowanydonasOjciecdopuściłwielkie

cierpieniaiśmierćnawłasnegoSyna.Użyciezaimkadzierżawczego„własny”manaceluwyraźneodróżnienieSynajedynegoodwszystkichludzi,przybranychdzieciBoga.Znaczeniewyrażenia
„własnySyn”zdajesięnieodbiegaćwieleodokreśleń„Synumiłowany”(por.Ef1,6)lubdosł.„SynmiłościJego”(Kol1,13).Kontrastpomiędzywyrażeniem„Synwłasny”izwrotem„nieoszczędził”
zarysowujesięjeszczewyraźniejwskutekużyciaczasownikawydał.Czasowniktenzwykłwystępowaćwopisachwyrokówsędziowskich,zwłaszczagdychodziłookaręśmierci.Synoptycyposługują
sięnim,ilekroćmówiąowydaniuChrystusaprzezJudasza(Mt26,15;Mk14,10;Łk22,4.6;Mt20,18;Mk10,33).PawełmówinietylkoowydaniuSynaprzezOjca,lecztakże–itoznacznieczęściej–
owydaniusięSynasamegozanas(por.np.Ga1,4;2,20;Ef5,2.25;1Tm2,6;Tt2,14).Całezdanie:On,którynawetwłasnegoSynanieoszczędził,aleGozanaswszystkichwydał,wyraża,głównieze
względunakontekst(ww.35.39),wielkośćBożejmiłości,którajestźródłemcałegodziełaodkupienia.

Formuła„zChrystusem”–takijestbowiemostateczniesenswyrażeniawrazzNim–występujewNTowielerzadziejniżwyrażeniewChrystusieleczjeślichodzizwłaszczaoPawła,

należydotzw.mistykichrystocentrycznej.Zdawałobysięnapierwszyrzutoka,żeprzyimek„z”nieprzedstawiatunicniezwykłego,ajednaktutajmaonsensspecjalnyzewzględunaużyciewzdaniu
zawierającymdwawybitniesoteriologiczneczasowniki:wydałidarować.Ideagłównawznaczeniuobydwuczasownikówjesttasamaiwyrażasięwdawaniu,leczznacznaróżnicawystępujezarazem
wjejzastosowaniu.ZjednejstronychodziowydanieSynaBożegonaśmierć,zdrugiejodanienamwszystkiego,razemzdarowaniemgrzechów.Wrzeczywistościobydwiemyślizakładająwpewien
sposóbtensamtematwydaniasięChrystusazanas.Wydającswąwłasnąosobęnakrzyż,tymsamymdałOnczłowiekowidobronajwyższe,tj.możnośćosiągnięciażyciawiecznego.Takwięcprzyimek
„z”matuzarazemsensprzyimka„w”.WszystkobowiemotrzymaliśmyzezstąpieniemChrystusakunamwśmierciJegozanas.Wiersz33składasięzdwupytań,leczdrugieznichjestzarazem
konkluzjąwyprowadzonąztzw.rozumowaniaperabsurdum.Jakiekolwiekoskarżeniezestronytego,któryusprawiedliwia,jestniedopomyślenia,tymbardziej,żeoskarżonymimielibybyćwybrani
Boga.

Wybranisąnazwanirównież„usprawiedliwionymiprzezBoga”,byćmożedlatego,żePawełchciałwyraźniejprzeciwstawićoskarżenieusprawiedliwieniu,przyczymwieletekstówPawła

(np.2Kor4,6;5,1)wskazujenato,żeBóg–sprawującdziełousprawiedliwienia–występujenietylewrolisędziego,ileraczejStworzycielaiOjca.Przemawiajązatymwyraźniepojęcianowego
stworzeniaiodrodzeniaorazprzypowieśćosynumarnotrawnym.Konsekwentnienależystwierdzić–ponieważusprawiedliwieniejestwprostprzeciwstawneoskarżeniu–żeoskarżeniemanacelu
uczynienieczłowiekaniegodnymłaskiimiłościBoga.

Któżmożewydaćwyrokpotępienia?CzyChrystusJezus,który

poniósł[zanas]śmierć,cowięcej–zmartwychwstał,siedzipo
prawicyBogaiprzyczyniasięzanami?

34.

OpisżyciachrześcijaninawDuchuŚwiętym,zawartywtymrozdziale,kończysięmanifestacjąwielkiejradości,pełnejdziękczynieniazazbawcząmiłośćOjcaiSyna.Wzwiązkuz

konstrukcjąliterackątychwierszywartozwrócićuwagęnaichparalelizmdofragmentu8,31–33,któregotematemjestmiłośćBogaOjcadoludzi.MiłośćChrystusawyrażająww.34–37zapomocą
kilkukrótkichzdań,tworzącychwpierwdwapytaniaopatrzoneodpowiedziamirównieżwformiepytańretorycznych,poczymnastępującapozytywnadeklaracja:Alewewszystkimtymodnosimypełne
zwycięstwodziękiTemu,którynasumiłował.Wantytezie:„potępiać–umrzećzakogoś”znówdochodzidogłosuideazbawczejmiłości.

Nauwagęprzytymzasługujefakt,żeczasownik„potępiać”występujetubezżadnegodopełnienia.Zazwyczajtowarzyszymurzeczownikw4przypadkulubdrugiczasownikwformie

bezokolicznikowej,iwtedycałyzwrotwyrażaideę„skazaniakogośnaśmierć”.Samprzezsięczasownik„potępiać”niezakładarzeczywistejwinyskazywanegonaśmierć,leczwtymprzypadkuPaweł
dośćwyraźniedajedozrozumienia,żeczłowiekrzeczywiściezasłużyłnaśmierć,odktórejzostałwyratowanytylkodziękiśmierciChrystusa.Takwięc„potępiać”znaczytutyleco„żądaćśmierci
człowieka”poto,abygodefinitywniezgubić.OtóżPawełstwierdza–nacozresztąwskazujerozsądek–żeniemożeskazywaćczłowiekanaśmierćten,ktodlaratowaniacałegorodzajuludzkiego
oddałswewłasneżycieiktodotychczaswstawiasięzaludźmiuBoga.

TrwałośćmiłościChrystusawyrażasięwJegoorędownictwiezanamiuOjca.Czasownikprzyczyniasię,jakimPawełsiętuposługuje,oznacza„zbieraćsięrazem”,„przychodzićdokogoś”

„szukać”,„prosić”.Stąd„prosićocośdlakogoś”znaczytyle,cowstawiaćsięzakimś.WedługRz8,27DuchŚwiętyjestTym,którysięwstawiazanami.W8,34–podobniezresztąjakw7,25–
orędownikiemnaszymjestChrystus.

8,33-34.Bógjawisiętutajjakoadwokat(Rz8,31)nasądziewdniuostatecznym.Tekstyżydowskiewyrażająpewność,żeBógostatecznieobroniIzraela,jaktoczyniłcorokuwDzień

Przebłagania.Pawełjestpewien,żeBógobronichrześcijandziękiwstawiennictwuChrystusa(zob.komentarzdoRz8,26).

KtóżnasmożeodłączyćodmiłościChrystusowej?Utrapienie,

uciskczyprześladowanie,głódczynagość,niebezpieczeństwoczy
miecz?

Jaktojestnapisane:ZpowoduCiebiezabijająnasprzezcały

dzień,uważająnaszaowcenarzeźprzeznaczone.

35–36.

Wwierszu35jakopierwszywyłaniasięproblem,czyzwrotmiłośćChrystusanależyuważaćzagenetivusobiectivus(miłośćnaszadoChrystusa),czyzagenetivussubiectivus

(miłośćChrystusadonas).Zadrugąinterpretacjąprzemawiafakt,żewkontekściepoprzedzającym(ww.28–30)mówiApostołodobrodziejstwachzbawczych,jakichDawcąjestzawszeOjcieclubSyn.
MiłośćChrystusa,którąwyrażałbytakżew.35,gdybyprzyjąć,żewyrażenie„miłośćChrystusa”uważamyzagenetivussubiectivus,stanowiłabydoskonałeinaturalneprzedłużenietegotematu,
harmonizujączresztązcałą,pełnąwdzięcznościwypowiedziąww.8,31–39.Zdrugiejjednakstronywszystkieprzeszkody,jak:utrapienie,ucisk,prześladowanie,głód,zdająsięoznaczaćswojego
rodzajupróby,jakimmogłabybyćpoddananaszamiłośćdoChrystusa.Przypuszczenietopotwierdzacytatzpsalmu:ZpowoduCiebiezabijająnasprzezcałydzieńorazwystępującyww.37zwrot:ale
wewszystkimtymodnosimypełnezwycięstwo.

Wobectychargumentów,prawierównoważnych,przemawiającychzajednąidrugąinterpretacją,najbardziejwłaściwewydajesiętorozwiązanie,wedługktóregowwyrażeniu„miłość

Chrystusa”chodziomiłośćChrystusadoludzi,odobroćszczególnieokazanąnakrzyżunamwszystkim.NakrzyżuzrodziłasięteżnaszaprawdziwamożnośćmiłowaniaChrystusa,awNimwszystkich
ludzi.Zkrzyżaczerpieludzkamiłośćcałąswojąmociskutecznośćtakżewodniesieniudoprzeszkód,jakiemogłybynamutrudniaćpraktykęmiłościBożej.Nicniebędziewstaniezniszczyćaninawet
osłabićtrwającejwswychskutkachmiłościChrystusa.NicteżnieodłączynasodChrystusa,któregokochamymiłościąumocnionąkrzyżem.Czasownikwyrażającytoodłączeniejestużytywformie
pytającej,aleitwierdzącejzarazem,nadtomożnawnimdosłuchaćsiętakżeswoistejprzestrogi:„Baczcie,abynicwasnieodłączyłoodChrystusa!”Tęostatniąmyślsugerujezwłaszczapatrystyczna
interpretacjanaszegotekstu.Naukaśw.PawłaoorędownictwieChrystusabyładlawczesnochrześcijańskichpisarzyźródłemnapomnieńdotyczącychmężnegoznoszeniamęczeństwa,ostatniezaś
wiersze3rozdz.powtarzająsięniczymrefrenwExhortationesadmartyriumKlemensaAleksandryjskiego,Ireneusza,TertulianaiCypriana.

8,35-36.Listyutrapieńitrudnościczęstopojawiająsięwliteraturzegrecko-rzymskiej(posługiwanosięnimizwłaszczadowykazania,żeludziemądrzypomyślnieprzeszliwszystkiepróbyi

postępowalizgodnieztym,wcowierzyli).„Nagość”oznaczałateżniedostateczny,niewystarczającyprzyodziewek,niekonieczniezaścałkowiteobnażenie.„Miecz”nawiązujedoegzekucjiobywateli
rzymskichwtymokresie,zaścytatzPs44,22(odnoszonyprzezżyjącychwIIw.poChr.rabinówdomęczeństwa)wzmacniaprzekonanie,żechodzitutajośmierćmęczeńską(Rz8,36).

Alewewszystkimtymodnosimypełnezwycięstwodzięki

Temu,którynasumiłował.

37.

Wzwiązkuzw.37powstajezagadnieniepodmiotuzdaniawzględnego:którynasumiłował.Samousytuowanietegowiersza,kończącegoniejakofragmentchrystocentryczny,byłobyjuż

dopewnegostopniaodpowiedziąnapowyższepytanie.Pozatymczasownikzwyciężamyicałaseriawspomnianychprzedchwiląprzeszkódzdająsiętakżenawiązywaćdomiłości,którejpodmiotemjest
osobaChrystusa.WreszcieprzemawiałabyzatymtakżesamastrukturahymnugdzienajpierwjestmowaoOjcu(31–33),następnieoSynu,nacowyraźniewskazujew.34,anakoniecomiłości
wspólnejOjcaiSyna(ww.38–39).Schematów,najwyraźniejzamierzonyprzezsamegoPawła,zginąłbyzupełnie,gdybyprzyjąć,żemiłość,októrejmowaw8,37,mazaprzedmiotosobęBogaOjca.
TakwięcChrystusjestTym,którynasukochałiprzezktóregozwyciężamy.Owodziękiwyrażaideępewnegopośrednictwa,womawianymtekścienapewnodochodzącądogłosu.Mimoiżw.37
wyraźniemówiotryumfieludzi,tojednakTym,któryprawdziwietryumfuje,jestprzedewszystkimChrystus.Ludzietryumfująotyle,oilesąinspirowaniiumocnienimiłościąChrystusa.Takwięc
miłośćZbawicielanietylkoprzejawiasięwdziałaniuludzkim,leczjesttegozwycięskiegodziałaniagłównymźródłem.Jejsiłęilustrujemnóstwowcaleniełatwych,ajednakpokonywanychprzeszkód.

8,37.Wersety35-39tworząchiazm(starożytnąkonstrukcjęliterackąopartąnazasadzieodwróconegoparalelizmu):nicniezdołanasoddzielićodmiłościChrystusa(Rz8,35a.39b),

niezależnieodrodzajuprzeciwności(Rz8,35b-36,38-39a),dziękiniejwierzącyodniosąpełnezwycięstwo(Rz8,37).Jakocentralnyelementchiazmuwersettenmiałszczególneznaczeniedla
starożytnegoczytelnika.Izraelwierzył,żeodniesiezwycięstwowdniusąduostatecznego,ponieważBógbyłpojegostronie.Pawełzapewniachrześcijan,żeodniosązwycięstwowobecnychpróbachna
podstawietego,coBógjużdlanichuczynił(Rz8,31-34).

Ijestempewien,żeaniśmierć,aniżycie,anianiołowie,ani

Zwierzchności,anirzeczyteraźniejsze,aniprzyszłe,aniMoce,

38.

OsilemiłościChrystusowejświadczyrównieżprzekonaniePawła,żenicniezdołajejzniszczyć.Ideaowegoprzekonaniazostaławyrażonazapomocączasuprzeszłegodokonanego

(perfectum),jakimprzedstawiasięzazwyczajczynnośćdokonanąjednorazowowprzeszłości,lecztrwającąwswychskutkachażpoteraźniejszość.Wśródprzeszkódstanowiącychpróbęmiłościna
pierwszymmiejscuwymienionajestśmierć,jakoprzedmiotszczególnejbojaźni,poczymnastępujeżycie,jakoobiektnajwiększegopożądaniaczłowieka.AniołowiesąwysłannikamiBoga.Cokolwiek
byzwiastowali,niebędąmoglizniweczyćprawdziwejmiłościiprzywiązaniadoChrystusa.Wyższerangąswegoposłannictwazdająsiębyćzwierzchności,dysponująceszczególnąwładzą,aleionenie
odłącząnasodmiłościBoga.

8,38.Zważywszynakosmicznywymiarkonfliktu,powinniśmyrozumieć„zwierzchności"i„moce”,podobniejak„aniołów”,jakoodnoszącesiędoduchowychZwierzchności,którewładają

narodamiipowodująsprzeciwwobecBożegoludu.Wielustarożytnychpisarzyżydowskichużywałotychsłówwtakimwłaśnieznaczeniu.

anico[jest]wysoko,anicogłęboko,anijakiekolwiekinne

stworzenieniezdołanasodłączyćodmiłościBoga,którajestw
ChrystusieJezusie,Panunaszym.

8,39„Moce”,„wysokość”,„głębokość”toniewątpliwietajemniczemocekosmosu,wedługstarożytnychkoncepcjimniejlubbardziejnieprzyjazneczłowiekowi.Por.Ef1,21;3,18.

39.

Wszystkocokolwiekmogłobysięzdarzyćwczasie,zostałookreślonemianem„rzeczyteraźniejszychiprzyszłych”,natomiastprzestrzeńjestzamkniętawtym,„cowysokieigłębokie”.

Cokolwiekzatemmogłobyzaistniećwczasielubprzestrzeni,niebędziemogłoodłączyćnasodBoga.Niedokonategożadneinnestworzenie.CałyhymnnacześćznanejjużzbawczejmiłościBoga
kończysięnowymsprecyzowaniem.MowatuomiłościumiejscowionejwJezusieChrystusielubużywającinnegookreślenia,omiłościBożejobjawionejwChrystusieJezusie.BógOjciecmiłujenas
bowiem–jakzapewniaśw.Jan–odwieków.Jednakżeczłowiekotejmiłościbyniewiedział,gdybymujejnieobjawionowJezusieChrystusie.ŚmierćJezusa,podjętazmiłościiposłuszeństwa
względemBogaOjca,jestmanifestacjąodwiecznejmiłościOjcadocałegorodzajuludzkiego.Nietrzebadodawać,żeSynrównieżuczestniczyczynniewowejmiłości,oczymświadcząm.in.tylerazy
przezPawłapowtarzanestwierdzenia:JezusChrystusukochałnasiwydałsiebiesamegozanas.

8,39.„Wysokie”i„głębokie”oznaczająnieboiHades(sferępanowaniaśmierci).Niektórzyuczenisugerują,żesątoterminynawiązującedoastrologii.Powszechniewierzono,żesiły

duchowekierowałynarodamizapomocągwiazd.WiększośćGrekówżyjącychwIw.poChr.lękałasięnieodpartegoFatum,któredziałazapośrednictwemgwiazd.DlaPawłażyciechrześcijannie
zależyodlosu,gwiazd,siłanielskich,piekłaczynieba,leczodsamegoJezusa(Rz8,31-34).

Rz9

IZRAELAUSPRAWIEDLIWIENIEDZIĘKI

WIERZE

ApostołwspółczujeIzraelowi

PrawdęmówięwChrystusie,niekłamię,potwierdzamitomoje

sumieniewDuchuŚwiętym,

9,1—11,36ZapewnienieusprawiedliwieniaprzezwiarędoprowadziłoPawładoprzywołaniasprawiedliwościAbrahama(rozdz.4).PodobniezapewnieniezbawieniadanegowrazzDuchem

przezmiłośćBogazmuszagodorozpatrzeniasprawyIzraela(rozdz.9-11)—niewiernego,mimootrzymaniaobietniczbawienia.Niechodziwięcwtychrozdziałachoproblemprzeznaczeniajednostek
dochwałyczynawetdowiary,leczohistorycznąrolęIzraela—jedynietękwestięstawiałytwierdzeniaST.

żewsercuswoimodczuwamwielkismutekinieustannyból.

Wolałbymbowiemsambyćpodklątwą,[odłączonym]odChrystusa

dla[zbawienia]bracimoich,którzywedługciałasąmoimirodakami.

9,3byćpodklątwą.Tzn.byćprzedmiotemprzekleństwa(por.Joz6,17+iKpł27,28+).
RozdziałdziewiątyrozpoczynatęczęśćListudoRzymian,któraobejmującrozdz.9–11,zamykadogmatycznerozważaniaautora.Funkcjatychtrzechrozdziałówwstosunkudo

kontekstupoprzedzającegojestanalogicznadoroli,jakąspełniarozdz.4wobecpierwszychtrzechrozdziałów.Wrozdz.4wykazałPaweł,żeusprawiedliwienieprzezwiaręniesprzeciwiasięekonomii
zbawieniaprzedstawionejwST,boAbrahamzostałusprawiedliwionyostatecznieteżdziękiwierze.Podobniewrozdz.9–11dowodzi,żezbawieniewielupogan–wKościołachzałożonychprzezPawła
byławiększośćpoganochrześcijan–niesprzeciwiasiędawnymplanomzbawienia,wedługktórychIzraelmiałbyćspadkobiercąobietnicBoga.JeśliterazobietniceowewypełniłysięnienaŻydach,
lecznapoganach,towcaleniedowód,żeBógniedotrzymałwiernościswymobietnicom.WinęzatennowystanrzeczyponosząjedynieIzraelici.Całyrozdz.9jestpoświęconywykazaniu,że
niewiernośćIzraelitówniemożeunicestwićanisprawiedliwości,animądrościBożej,kierującejdziejamiIzraela.

1–3.

PierwszewierszerozdziałuwyrażająogromnąmiłośćiprzywiązaniePawładonaroduizraelskiego.Ostopniutegoprzywiązaniaświadczyw.1zawierającyażtrzyzwrotymówiąceo

szczerościPawłowegowyznania:PrawdęmówięwChrystusie,niekłamię,potwierdzamitomojesumieniewDuchuŚwiętym.PrzedmiotemwyznaniajestwielkismutekApostoła.Bezpośrednim
powodemtegostanujestodstępstwoIzraela,aleostateczneźródłobolesnychuczućPawłaznajdujesięgdzieindziej.NieopuszczagomianowicieaninamomentmyślobezmiarzecierpieńJezusa.Ioto
terazokazujesię,żewieluIzraelitównieskorzystałozowocówtejmęki.DlatychludziChrystuscierpiałnadaremnie.WłaśniemyśltanapełniaApostołaprawdziwymbólem.Podobniejakobraz
cierpieńJezusa,takteżspowodowanypostawąIzraelitówsmuteknieopuszczająPawłaaninamoment.Hiperbolą,czyliprzesadąliteracką,jestnatomiastoświadczenieApostoła,bynaniegosamego
spadłaklątwa,bylebytylkobylizbawienijegobraciawedługciała.HiperbolaowamanaceluwykazanieniezmiernegoprzywiązaniaPawładojegowspółrodaków.

9,1-3.MiłośćPawłaigotowośćpoświęceniażyciazaswójludmogłykojarzyćsięjegoznającymBiblięsłuchaczomzMojżeszem(Wj32,32),chociażBógniepozwoliłMojżeszowioddać

życiazalud(Wj32,33-34).

SątoIzraelici,doktórychnależąprzybranesynostwoichwała,

przymierzainadaniePrawa,pełnieniesłużbyBożejiobietnice.

9,4SątoIzraelici.ChodzioautentycznychpotomkówJakuba-Izraela(Rdz32,29).Ztegoprzywilejuwywodząsięwszystkieinne:usynowienie(Wj4,22;por.Pwt7,6+);chwałaBoża(Wj

24,16+),któramieszkapośrodkuludu(Wj25,8+;Pwt4,7+;por.J1,14+);przymierzazAbrahamem(Rdz15,1+;15,17+;17,1+),zJakubem-Izraelem(Rdz32,29),zMojżeszem(Wj24,7-8);cześć
oddawanajedynieprawdziwemuBogu;Prawo—wyrazJegowoli;obietnicemesjańskie(2Sm7,1+)iprzynależnośćdoroduChrystusa.

Uczuciebólupotęgowałajeszczebardziejświadomość,żeIzraelbyłprzecieżnarodemszczególnieumiłowanymprzezBoga.Izrael–toimięnadałkiedyśpatriarszeJakubowiBóg(Rdz

32,29),którywtensposóbprzyrzekałswojebłogosławieństwowszystkimpotomkomJakuba.Jesttowięctytułbardzozaszczytny(por.Ef2,12).WiążąsięteżznimzawszenadziejepowrotuIzraelado
jegodawnejświetności,zarównoreligijnej,jakipolitycznej.ZewzględunaszczególneumiłowanieprzezBoga,IzraelbyłniekiedynazywanydzieckiemBożym(por.Wj4,22;Pwt14,1).Takwięc
przywilejemusynowieniaBożegocieszylisięIzraelicijeszczenadługoprzedprzyjściemChrystusa.Chwała–tookreślenieobecnościBoga,prawietechnicznewST,synonimJegomajestatui
wspaniałości.ZnakiemwidzialnymtejobecnościbyłdlaŻydówPrzybytek,potemświątyniajerozolimska.Izraelprzeżywałwswejprzeszłościtakżesmutnechwile,kiedychwałaBożaopuszczałanie
tylkoświątynię,lecztakżeŚwięteMiasto.

Przymierzasąwymienionewliczbiemnogiej,boteżbyłoichwielewdziejachnaroduwybranego.NaprzykładprzymierzezNoem(Rdz9,9),zAbrahamem(Rdz15,18;17,2itp.),z

Mojżeszemicałymnarodemizraelskim(Wj24,7n).KażdeprzymierzepowstawałozezbawczejinicjatywyBożej,lecztypem,ideałemprzymierzawogólebyłowspomnianeprzedchwiląprzymierze
zawartezMojżeszemnagórzeSynaj.WtedyteżBógwziąłludcałynaswojąwyłącznąwłasnośćinadałmuPrawo,będącepotemjednąznajwiększychświętościIzraela.SłużbaBożabyłacelem
wybraniaIzraelaioddzieleniagoodinnychnarodów.IzraelmiałsiępoświęcićwyłączniekultowiBogajedynegoiprawdziwego.TerminemobietnicestreściłPawełwszystkieproroctwamesjańskieST.
NadziejamimesjańskimiżyłIzraelprzezcałyokresswejhistorycznejdoliiniedoli.Wdniachklęskiipognębienianiepozwalałymuonezginąćzarównopodwzględemreligijnym,jakipolitycznym.

Donichnależąpraojcowie,znichrównieżjestChrystuswedług

ciała,Ten,któryjestponadwszystkim,Bógbłogosławionynawieki.

Amen.

9,5Bógbłogosławionynawieki.Kontekstisamprzebiegokresuzdaniowegosugerują,żedoksologiękierujesiętukuChrystusowi.JeślinawetrzadkościąjestnadawanieJezusowiprzez

Pawłatytułu„Bóg”(por.jeszczeTt2,13)ikierowaniekuNiemudoksologii(por.Hbr13,21),todziejesiętakdlatego,żezwyklerezerwujeontentytułdlaOjca(por.Rz15,6;itd.)inietylerozważa
OsobyBoskienaabstrakcyjnymplanieIchnatury,leczraczejnakonkretnymplanieIchfunkcjiwdzielezbawczym.Cowięcej,myślizawszeoChrystusiehistorycznymwJegokonkretnej
rzeczywistościBoga,którystałsięczłowiekiem(por.Flp2,5+;Kol1,15+).TowłaśniedlategoukazujeGojakopodporządkowanegoOjcu(1Kor3,23;11,3)zarównowdzielestworzenia(1Kor8,6),jak
iodnowieniaeschatologicznego(1Kor15,27n;por.Rz16,27;itd.),jednakżetytuł„Kyrios”,otrzymanyprzezChrystusawfakciezmartwychwstania(Flp2,9-11;por.Ef1,20-22;Hbr1,3n),wniczymnie
ustępujeboskiemutytułowiodnoszonemudoJahwewST(Rz10,9i13;1Kor2,16).JezusdlaPawłajestistotnie„SynemBoga”(Rz1,3n.9;5,10;8,29;1Kor1,9;15,28;2Kor1,19;Ga1,16;2,20;
4,4.6;Ef4,13;1Tes1,10;por.Hbr4,14;itd.),Jego„własnymSynem”(Rz8,3.32),„SynemJegomiłości”(Kol1,13),którywedługprawaprzynależydoświataBożego,skądprzyszedł(1Kor15,47)
posłanyprzezBoga(Rz8,3;Ga4,4).Przybranietytułu„SynBoży”nanowysposób—przezzmartwychwstanie(Rz1,4+;por.Hbr1,5;5,5)—nieoznacza,żeprzyjąłgowtymmomencie,ponieważ
jestOnodwieczny,itonietylkowargumentacjibiblijnej(1Kor10,4),leczrównieżontologicznie(Flp2,6;por.2Kor8,9).OnjestMądrością(1Kor1,24.30),Obrazem(2Kor4,4),zaktórego
pośrednictwemwszystkozostałostworzone(Kol1,15-17;por.Hbr1,3;1Kor8,6)iprzezktóregowszystkozostałoodnowione(Rz8,29;por.Kol3,10;1,18-20),ponieważzebrałwswojejOsobiepełnię
Bóstwaiświata(Kol2,9+).WłaśniewNimBógpocząłcałyswójplanzbawienia(Ef1,3n)iOnjestjegocelem,podobniejakOjciec(por.Rz11,36;1Kor8,6iKol1,16.20).JeżeliOjciecwskrzeszai
sądzi,taksamoOnwskrzesza(por.Rz1,4+;8,11+iFlp3,21)isądzi(por.Rz2,16i1Kor4,5;Rz14,10i2Kor5,10).Krótkomówiąc,OnjestjednąztrzechOsób,którezjednoczonejawiąsięw
formułachtrynitarnych(2Kor13,13+).

Najznakomitsząmożecząstkęnaroduwybranegostanowilipatriarchowie.IchwstawiennictwuuBogaIzraelzawdzięczaniejednoswojeocalenie.WprzekonaniuPawławłaśnie

patriarchowiebylipierwszymidepozytariuszamiobietnicBożych.JednakżenajwiększyzaszczytspłynąłnaIzraelawskutektego,żewłaśniezjegołonawyszedłJezus,Pomazanieczapowiadanyprzez
prorokówST.Zaznaczając,iżbyłotopochodzeniewedługciała,tymsamymwyznajePawełswojąwiaręwChrystusa–Boga,któryniemiałpoczątku.Samozakończeniew.5niebudzijużżadnych
wątpliwościcodotreścitejwiary(por.1Kor8,6;Flp2,6.11).

9,4-5.Słowo„przymierza”maformęliczbymnogiej;byćmoże,bynawiązaćdoprzymierzy,któreBógzawarłzpatriarchamilubdoczęstegoodnawianiaprzymierzazJegoludemwStarym

Testamencie,nacozwracanotakżeuwagęwpóźniejszychtekstachżydowskich.

Błogosławieństwa,którePawełkierujepodadresemwierzącychwJezusa(Rz8,2.15.18.29)zgodnieznauczaniemStaregoTestamentunależałydoIzraela.UznającChrystusazaBoga(Rz

9,5;por.Rz1,25gdziepojawiasiętakasamakonstrukcja),Pawełjeszczedobitniejwyrażaswojąmyśl;PrzezIzraelaosobiścieprzyszedłdoludzkościsamBóg.

OłascerozstrzygawybórBoży:JakubIEzaw

Nieznaczytojednakwcale,żesłowoBożezawiodło.Nie

wszyscybowiem,którzypochodząodIzraela,sąIzraelem,

9,6Niewszyscy...sąIzraelem.MowaoIzmaelitach,azwłaszczaopotomkachEzawaEdomitach(Rdz36,1)—wrogachIzraelawpełnymtegosłowaznaczeniu(Pwt23,8;Ps137,7+).

iniewszyscyprzezto,żesąpotomstwemAbrahama,stająsię

jegodziećmi,leczwIzaakuuznanebędzietwojepotomstwo,

znaczy:niesynowiecodociałasądziećmiBożymi,leczsynowie
obietnicysąuznanizapotomstwo.

Albowiemtojestsłowoobietnicy:

Przyjdęotymsamymczasie,aSarabędziemiałasyna.

6–9.

NiewiernośćIzraelawcalenieoznacza,żeBógrównieżcofnął,unieważniłswojeobietnice.Nienależybowiemzapominać,żeIzraelwpojęciuPawłaniezacieśniasięjedyniedo

mieszkańcówPalestyny.Przeciwnie,mieszkańcyZiemiObiecanej,chełpiącysięfizycznympochodzeniemodAbrahama,wrzeczywistościnamianoprawdziwychIzraelitówwogóleniezasługują.
WielerazyprzypominałtoŻydomjużJanChrzciciel(por.np.Mt3,9).SpadkobiercamiobietnicdanychprzezBogaAbrahamowisąduchowipotomkowietegopatriarchy,czylisynowieIzaaka–
narodzonegozgodniezobietnicąBożą,wktórejspełnieniesięuwierzyłAbraham(por.Rdz18,14)–anieci,którzywywodząsięzIzraelaisąwprawdzierównieżpotomkamiAbrahama,leczprzyszlina
światbezspecjalnejinterwencjiBoga.PawełnaprzykładziedwusynówAbrahamaprzedstawiatojeszczedokładniejwGa4,23nn(zob.takżeRz4,12).

9,6-9.AbrahammiałdwóchsynówzażyciaSary,lecztylkojedenotrzymałobietnicę(Rdz17,18-21).

Alenietylkoona–botakżeiRebeka,którapoczęła[bliźnięta]

zjednego[zbliżenia]zojcemnaszym,Izaakiem.

Bogdyonejeszcze

sięnieurodziłyaninicdobregoczyzłegonieuczyniły–aby
niewzruszonepozostałopostanowienieBoże,powziętenazasadzie
wolnegowyboru,

[zależne]nieoduczynków,aleodwoli

powołującego–powiedzianojej:starszybędziesłużyćmłodszemu,

10–12.

TęsamąmyśloduchowejprzynależnościdoIzraelailustrujeApostołprzykładempotomkówIzaaka.Wcałymjegorozumowaniumamyjednakdoczynieniazpewnymstopniowym

rozwijaniemmyśli.WprzypadkuAbrahamaijegosynówchodziłootegosamegoojca,leczodwieróżnematki,rangąbardzosobienierówne:jednabyłapełnoprawnąmałżonką,adruganiewolnicą.W
przypadkuIzaakacisamirodzicewydająnaświatdwóchsynów,wdodatkubliźniaków.AjednaktylkowjednymznichupodobałsobiePanBóg,itylkoonstałsięspadkobiercąobietnicdanychjego
ojcom.DrugisyndałpoczątekEdomitom,narodowichybanajbardziejznienawidzonemuprzezIzraelitów,uważającychEdomzazbiorowiskowszystkichwrogównaroduwybranego(por.Ps
137[136],7;Iz63,1–3;Jr49,7–22;Am1,11–12itp.).PozatymwyróżnienieIzaakamogłobyćspowodowane–wedługPawła(por.Ga4,29)–tym,żeznosiłoncierpliwieuciskidrwinyzestrony
Izmaela.NieistniałategorodzajupodstawadodecyzjiwprzypadkuJakubaiEzawa.PostanowieniewyróżnieniaJakubazostałopodjęte,zanimonjeszczeprzyszedłnaświat,nazasadzietylkoi
wyłączniewolnegowyboru,niezależnieodjakichkolwiekuczynkówalbogodnościpowoływanego.

jakjestnapisane:Jakubaumiłowałem,aEzawamiałemw

nienawiści.

DodatkowychwyjaśnieńwymagacytatzprorokaMalachiasza.ZdaniemKalwinaijegozwolennikówsłowatesąniedwuznacznymdowodemnaistnienieodwiecznegoprzeznaczenia

jednychludzidowiecznejchwały,adrugichnawiecznepotępienie,niezależnieodewentualnychzasługjednych,awindrugich.Interpretacjatakajestniedoprzyjęcia,główniedlatego,żepozostajew
wyraźnejsprzecznościzbiblijnąkoncepcjąBoga,któryjestpełendobrociimiłosierdzia.Trudnorównieżprzyznaćracjętym,którzysądzą,żewystępującytuczasownikgreckiĽąĂµą˝wyrażanietyle
możeideęnienawiści,ileraczejsłabszeuczuciemiłości.Wsemickimmyśleniunienawiśćjestprzeciwieństwemmiłości,aleniemusisięwiązaćznaszymrozumieniemniechęci,pragnieniemzładla
tego,kogosięnienawidzi.Jeślispostrzeżenietobyłobymożesłusznewodniesieniunp.doRdz29,30n(zob.takżeMt10,37;Łk14,26),tojednakkontekstMl1,1–2postulujejakonajbardziej
prawdopodobnąinterpretację,wedługktórejsłowaoEzawieiJakubienależyodnieśćniedojednostek,leczdodwóchnarodów.MalachiasznapewnopowodowałsiężyczliwościądlaIzraelitów–
potomkówJakuba,anienawiściądopotomkówEzawa,zwanychEdomitami.SłowaMalachiaszasąwięcswoistymodwołaniemsiędohistoriipoto,bywykazaćrealizacjęzapowiedzizRdz25,23.

9,10-13.Izaakmiałdwóchsynów,lecztylkojedenotrzymałobietnicę.Zostałotoustaloneprzedichnarodzeniem(Rdz25,23;por.Ml1,2-3).ChociażBógmógłwybraćJakuba,ponieważ

jużzawczasuznałjegoserce(Rz8,29),tymniemniejPawełkładzietutajnacisknaabsolutnąwolnośćwyboruBożego.NiewszyscypotomkowieAbrahamaotrzymaliobietnicę.PozostałeksięgiStarego
Testamentuwyraźniemówią,żewieluIzraelitówsprzeniewierzyłosięprzymierzu(Wj32,33-35;Lb11,1;14,37;16,32-35;25,5;Pwt1,35).NajakiejwięcpodstawiewiększośćwspółczesnychPawłowi
zachowujesiętak,jakbywichwłasnychczasachsprawymiałysięinaczej?

9,6-13.Przynależnośćetnicznaniezapewniazbawienia.WiększośćŻydówwierzyła,żeichnaródzostaniezbawionywcałości,wprzeciwieństwiedopogan.ZbawienieIzraelarozpoczęło

sięodwybraniaAbrahamaprzezBoga(rozdz.4).Pawełdowodzi,żeprzynależnośćetnicznaniejestwystarczającąpodstawądozbawienia,czegonauczałrównieżStaryTestament(lip.Lb14,22-23;Pwt
1,34-35;Ps78,21-22;95,8-11;106,26-27);Bógmożezbawićczłowiekanatakichwarunkach,jakiesamustali.

Cóżnatopowiemy?CzyżbyBógbyłniesprawiedliwy?Żadną

miarą!

PrzecieżOnmówidoMojżesza:Jawyświadczęłaskę,komu

chcęwyświadczyć,iokażęmiłosierdzietemu,komujechcęokazać.

9,14-15.WWj33,19Bógmiałprawowybraćtego,kogochciał.UjąłsięzaIzraelemjakonarodem,ponieważMojżeszznalazłprzychylnośćwjegooczach(Wj33,12-17).Bógukazałteż

Mojżeszowiswojąchwałę(Wj33,18-23),ponieważMojżeszbyłJegoprzyjacielem(Wj33,11).WybórposzczególnychosóbniebyłjednakdokonywanyprzezBogawsposóbarbitralny,leczopierałsię
naodpowiedzizestronyludu(Wj32,32-34);chociażpoczątkowoBógpowołałzarównoMojżesza,jakiIzraelawsposóbbezwarunkowy.

[Wybranie]więcniezależyodtego,ktogochceluboniesię

ubiega,aleodBoga,którywyświadczałaskę.

Albowiemmówi

Pismodofaraona:Potowłaśniecięwzbudziłem,abyokazaćnatobie
mojąpotęgęiżebyrozsławiłosięmojeimiępocałejziemi.

9,17cięwzbudziłem.PawełpodobniejakSTprzedewszystkimBożejprzyczynowościprzypisuje(podkreślająctotutajjeszczebardziejużyciemzacytowanegowyrażenia)dobrelubzłe

czynyludzi(por.1,24n).

Azatemkomuchce,wyświadczałaskę,akogochce,czyni

zatwardziałym.

14–18.

Jakwwielupoprzednichprzypadkach,takituPawełprzewidujepewneobiekcje.Bógjestchybaniesprawiedliwy,skorodarzyłEzawaniechęcią,choćtenostatniwcalejeszczenie

zdołałsobienatozasłużyć.OtóżPanBógbyłbyniesprawiedliwy,gdybyczłowiekmiałjakieśprawodoBożychdobrodziejstw,gdybymusięonenależałyzjakiegośokreślonegotytułu,gdybymiłość
BogabyłaJegopowinnościąwzględemludzi.TymczasemPanBógniejestdłużnikiemczłowieka;nicnikomunienależysięodBogaidlategopojęcieniesprawiedliwościniemażadnegozastosowania
dopostępowaniaBoga.DobroćBożajestniczymniezasłużona,zatemniemożebyćanisprawiedliwa,aniniesprawiedliwa.Zresztąnicniepowinnobyćdlanaszaskoczeniem,gdyżswoje,takiewłaśnie
postępowanieBógjużdawnozapowiedział:będziewyświadczałłaskękomuzechce,będziesięlitowałrównieżnadkimzechce.

Toogólnestwierdzeniejestnastępniezilustrowaneprzykłademdwuludzi,bardzoszczególniepotraktowanychprzezBoga:Mojżeszaifaraona.Mógłbyktośpowiedzieć,żeMojżeszzostał

wybranynazaszczytnyurządprzywódcynarodu,bobyłczłowiekiemprawym,uległymBogu.OtóżniewartościosobisteMojżeszazadecydowałyotym,żewybórpadłnaniego.Jeślikogośnie
przekonatozapewnienie,toPawełodwołujesiędoinnegoargumentu.Niemożnapowiedzieć,żefaraonegipski,choćniebyłczłowiekiemprawymipobożnym,tojednakonteżodegrałwcale
nieprzeciętnąrolęwhistoriizbawienia.NawetjegooporywzględemBoga,któregowolęprzedstawiałMojżesz,stałysięprzyczynąukazaniawielkościJahwe,ukazującegoswojąwszechmocw
dziesięciukolejnychplagach.Całyfragment14–18kończysięoświadczeniemdośćniezwykłym,zwłaszczagdychodziodrugistychtegowiersza.Jeślibowiemnawetprzeciętnyczytelnikgodziłsięz
tym,żeBógokazujemiłosierdziekomuchce,totrudnopojąć,jakmożeBógczynićkogośzatwardziałym.CzyżniejesttosprzeczneznaturąBoga?Otóżnależyzauważyć,żewsemickimlubdokładniej,
starotestamentowymsposobiemyślenianiedośćwyraźnieodróżniasięprzyczynęsprawczą(causaefficiens)odtzw.przyczynyzezwalającej(causapermissiva).Takwięczwrot„Bógczyni
zatwardziałym”znaczywłaściwietyle,co„Bógdopuszczadotego,żeczłowieksamczynisięzatwardziałym”.TązatwardziałościączłowiekaposługujesięBógdourzeczywistnieniaswoichodwieków
zamierzonychcelów.

9,16-18.Bógwzbudziłtegokonkretnegofaraonawceluokazaniaswojejpotęgi,by„Egipcjaniepoznali,żeJajestemPan”,coczęstopowtarzaKsięgaWyjścia(np.Wj9,16).Bóguczynił

twardymsercefaraona(Wj9,12.35;10,27;11,10),stałosiętojednakdopierowówczas,gdytenkilkakrotniesamokazałzatwardziałośćserca(Wj7,22;8,15.32).Inaczejmówiąc,Bógwyznaczyłpewną
osobę,bywalczyłaprzeciwkoNiemu-człowiektendokonałjednakrównieżwłasnegowyboru,któryBógznałuprzednio,zanimgoukarałzatwardziałościąserca(por.Rz1,24-25;1Tes2,10-22)Stary
TestamentpotwierdzazarównosuwerennośćBożą(np.Pwt29,4),jakiodpowiedzialnośćczłowieka(np.Pwt5,29),orazzakłada,żeBógjestdośćpotężny,byjednoidrugiebyłomożliwe(chociaż
ludzkiwybórniemożeniweczyćBożegosłowa;por.np.1Krl22,26-30.34-35).

Powieszminato:DlaczegowięcBógczynijeszczewyrzuty?

KtóżbowiemwoliJegomożesięsprzeciwić?

9,19woliJegomożesięsprzeciwić?JeślitakżekrnąbrnośćczłowiekajestwłączonawBożyplan,tojakżemuwyrzucać,żeniewypełniaonwoliBoga?Pawełstanąłjużwobec

analogicznegozarzutu(3,7;6,1.15)itam—podobniejaktu—odpowiedziałjegoodrzuceniem.Bógjestpanemswegodzieła,posądzanieGooniesprawiedliwośćniemażadnegosensu.Por.Mt20,15.

Człowiecze!Kimżetyjesteś,byśmógłsięspieraćzBogiem?

Czyżmożenaczynieglinianezapytaćtego,ktojeulepił:Dlaczego
mnietakuczyniłeś?

Czyżgarncarzniemamocynadglinąinie

możeztejsamejzaprawyzrobićjednegonaczynianaużytek
zaszczytny,drugiegozaśnaniezaszczytny?

19–21.

Otonowatrudność.JeżeliBógdourzeczywistnieniaswoichplanówwybieranietylkotych,którzyMusiępoddająisąprawi,jakMojżesz,leczitych,którzysięprzeciwNiemu

jawniebuntują,jaknp.faraon,todlaczegokarzetychostatnich,skoro–choćmimowolicoprawda,leczrzeczywiście–oddająMuusługi?PrzecieżitakniktniemożeprzeciwstawićsięwoliBoga?
NimPawełsformułujewyraźnąodpowiedźnatopytanie,najpierwskarciiprzywoładoporządkuczłowieka,którypozwalałbysobienastawianietakichzarzutówBogu.Jakżeczłowiekmożesięwogóle
domagaćtego,żebyBógniejakosiętłumaczyłzeswegopostępowania?Tęsamąmyślwyrażaalegoriagarncarzaijegodzieła.Obrazten,częstospotykanywST(por.np.Iz29,16–19;45,9;64,7;Jr
18,6;por.także1QS11,22),macoprawdapewnerysyalegorii,aleniejestalegoriądoskonałą,gdyżniewszystkieelementy„garncarskie”mająswojeodpowiednikiwrelacjachczłowiekadoBoga.Na
przykładnieulegawątpliwości,żegarncarzemjestBóg,agarnkiem–człowiek.Jednakżewzniosłeprzeznaczenienaczyniadoszlachetnegoużytkuwcaleniesymbolizujeludzizgóryprzeznaczonych
dowiecznejchwały,azwykłe,pospolitegarnkiwcalenieoznaczająludziskazanychprzezStwórcęnawiecznepotępienie.RaczejchodzituojeszczejednopodkreślenieabsolutnejwolnościBogaorazo
pouczenie,żekażdeztychnaczyń,uczynioneztegosamegomateriału,przedstawiadoskonałośćsuigeneris.

9,19-21.PawełposługujesiętutajsłownictwemIzajasza(zob.Iz29,16;64,8),któreczęstopojawiasięwmodlitwachnaZwojachznadMorzaMartwego.Myśljestnastępująca:Bóg

stworzyłludziidlategomożeczynićznimi,cozechce.Wtymkontekścieoznaczato,żemożewybraćŻydówlubpogan,niezaś,żeJegoprzeznaczeniemacharakterarbitralny.

NiektórzychrześcijaniewXIXw.sądzili,żeBógzbawiich,jeślitylkozechce,dlategoniepodejmowaliżadnychwysiłkówwceluosiągnięciazbawienia.Ichpoglądyopierałysięna

błędnymodczytaniutegofragmentu.ChociażPawełuczyo„przeznaczeniu”,musimyrozumieć,copodtymsłowemrozumiewświetleznaczenia,jakiemiałoonowjegoczasach.

WiększośćŻydówwierzyła,żecałyichnaródzostałwybranydozbawienia.Pojmowalioniprzeznaczeniewsensiezbiorowym,wkategoriachetnicznych.Pawełomawiatutajprzeznaczenie

jedyniewkontekściezbawieniaIzraela(Rz9,1-13)ipogan(Rz9,23-29),mawięcnamyślijedynieto,cosugerująobydwakontekstykulturowe:Bógmożedokonaćsuwerennegowyborutego,kogo
zechce,zaśwybórtenniemusibyćopartynapochodzeniuodAbrahama.Bożasuwerennośćoznaczateż,żeniekonieczniemusiopieraćsięnaprzymierzuznarodemIzraela(Rz3,1-8).Bógmoże
dokonaćtegowyborunapodstawiewiarywChrystusa,októrejwiezawczasu(Rz4,11-13;8,29-30).

NiektórzydawniejsibadaczeNowegoTestamentu,np.RudolphBultman,uważali,żerozdziały9-11niemająnicwspólnegozgłównymtematemPawłowegolistu,coniewydajesięsłuszne.

WLiściedoRzymianPawełumieszczaŻydówipogannatejsamejpłaszczyźnieduchowej(zob.wprowadzeniedoListudoRzymian),zaśfragmentRz9-11stanowiwrzeczysamejpunktkulminacyjny
jegoorędzia.

JeżeliwięcBóg,chcącokazaćswójgniewidaćpoznaćswoją

potęgę,znosiłzwielkącierpliwościąnaczynia[zasługujące]nagniew,
gotowenazagładę,

9,22Jeżeliwięc.Zwrottrudnydozinterpretowaniawodniesieniudoobecnegokontekstu.Pawełwyjaśnia,jakówczesnazatwardziałośćfaraonaiobecnaniewiernośćIzraelawidzianew

Bożymplaniewcalesięniesprzeciwiająsprawiedliwości.Bógmógłbywówczaszniszczyćfaraona,takjakdziśmógłbyzniszczyćnaródżydowski,zpobłażliwościąjednakznosijegoistnienie:wten
sposób(zostawiającimzawszemożliwośćnawrócenia—2,4)„okazujeswójgniew”(przezsamomnożeniesięgrzechów(por.rozdz.1-3),co—zdrugiejstrony—przygotowujedonawrócenia),
„pozwalapoznaćswojąmoc”przezwyciężającprzeciwności(por.w.17),dzisiaj—wrogośćŻydówwobecEwangelii.WtensposóbBógwypełniaplanmiłosierdziawzględempogan(por.
11,11.12.15.30)—poważnąprzeszkodęwichnawróceniusięmogłobystanowićmasowewejścieŻydówdoKościoła.Właśniezuwaginato,żeŻydziodrzucająprzyjęcieorędzia,Pawełzwracasiędo
pogan(Dz13,5+).Jesttoniewierność,aleczasowaiwjakiśsposóbprzyporządkowanaichprzyszłemunawróceniu(11,13-15.23.31).

iżebydaćpoznaćbogactwoswojejchwaływzględemnaczyń

[objętych]zmiłowaniem,którejużwprzódprzygotowałkuchwale,

9,23iżebydaćpoznać.Wariant:zpominięciem„i”.
9,22-23.Pawłowichodzioto,żeBóg-zamiastnatychmiastzniszczyćświat-tolerowałtych,którzytrwaliwgrzechu,zewzględunaludzi,którzymielizostaćzbawieni(por.2P3,9;por.

Prz16,4).

względemnas,którychpowołałnietylkospośródŻydów,alei

spośródpogan...?

9,24spośródpogan...?Frazapozostajewzawieszeniu,implikującpytanie:„jakżewtakimraziemożnamówićosprawiedliwościBoga?”.Wrzeczywistościwszystkojestostatecznie

przyporządkowanezbawieniujednychidrugich(por.11,32).

22–24.

Aotoodpowiedźnapytanie,dlaczegoBógzsyłakaręnatych,którzysprzeciwiająsięJegowoli,przyczyniającsięjednakdorealizacjiJegozbawczychplanów.Wobecludzitego

rodzajuPanBógmożezająć–jakwykazujądziejeludzkości–dwojakąpostawę.Przedewszystkimmożeichukarać–itakwrzeczywistościczyni,gdyżchceprzeztoujawnićswójgniewiniczymnie
ograniczonąpotęgę.WskutektegowłaśnieŻydzizostaliprzyrównanitudonaczyń[zasługujących]nagniew,ponieważwzgardzilidobrociąBoga,leczzrozumieli,żeBógjestimpotrzebny.AlePanBóg
nawetgrzesznikówzasługującychnasłusznąinatychmiastowąkaręmożeprzezdługiczastolerować,gdyżprzeztochcewłaśnieukazaćogromswojejdobrociiojcowskiegomiłosierdzia,przejawiające
sięczęściejniżsurowośćizagniewanie.

MówiotymuOzeasza:Nazwęludniemój–moimludem,inie

umiłowaną–umiłowaną.

Istaniesię:wmiejscu,gdzieim

powiedziano:Wyniejesteściemoimludem,tamnazywaćichbędą
synamiBogażywego.

9,26WtensposóbsamahistoriaIzraela,powołanegoipowoływanegoprzezBogamimoniewierności,stajesiętypempowołanianarodów,niemającychżadnegoprawadouczty

mesjańskiej.

9,24-26.KontekstOz2,23,któryPawełtutajcytuje,wskazujenaBoga,któryodnawiaIzraelapomimotego,żenapewienczasgoopuścił(Oz1,9).JeśliBógmożeopuścić,anastępnie

odnowićIzraela,możeteżwszczepićwniegopogan,jeślitakabędzieJegowola.

OIzraeluzaśgłosiIzajasz:ChoćbyliczbasynówIzraelabyła

jakpiasekmorski,tylkoResztabędziezbawiona.

9,27WybranetekstyzapowiadająiniewiernośćIzraela,ipowrót„Reszty”(por.Iz4,3+)—spadkobiercyobietnic,przygotowującwtensposóbrozdz.11.

BoPanwypełninaziemiswojesłowoskutecznieibezzwłoki.

9,28Istniejewariant(Wulgata),gdziejestdostosowaniedoSeptcytatu,któryPawełskraca.
9,27-28.PawełcytujetutajIz10,22-23:prorokostrzega,żejedynie„Reszta”naroduprzeżyjeipowrócidokraju,gdyustanieczaskaryJeśliwStarymTestamencieBógzbawiłjedynie

„Resztę”iobiecał,żetylkoonaostaniesięnasądzie,Pawełpyta,najakiejpodstawiewspółcześnimuŻydziczująsiętakbezpieczniwprzekonaniu,żezbawiichprzynależnośćdonaroduwybranego.

JaktoteżIzajaszprzepowiedział:GdybyPanZastępównie

zostawiłnampotomstwa,stalibyśmysięjakSodomaibylibyśmy
podobnidoGomory.

25–29.

TakiepostępowanieBoga–gniewlubmiłosierdzieitolerowaniegrzesznika–byłozapowiadaneoddawnaprzezProroków.Taknp.Ozeaszprzepowiadałprzyszłenawróceniecałego

Izraela.Choćdosłowniemowatamonawróceniupogan,słowatemożnaodnieśćrównieżdoIzraela,któryznalazłsięprzezsweodstępstwawsytuacjitakiejsamejjakpoganie.Izajaszwsposóbaż
naderwyraźnyzapowiedziałocalenietzw.„ResztyIzraela”.

9,29.PawełcytujeIz1,9,któryzawieratęsamąmyślcoIz10,22-23(wcześniejprzytoczony).WkontekścieKsięgiIzajaszawidać,żeIzraelpostępowałjakSodoma,którabyła

ucieleśnieniemgrzechu(Iz1,10).Izraelicimogąwięcmówićoszczęściu,żewogólektokolwiekprzeżył(Iz1,7-9),ponieważBógdomagasięsprawiedliwości(Iz1,16-17),niezaśjedynieofiary(Iz
1,11-15).

ODZATWARDZIAŁOŚCIICZASOWEGO

ODRZUCENIADOZBAWIENIAWCHRYSTUSIE

Błędneujęciesprawiedliwości

Cóżwięcpowiemy?To,żepoganie,niezabiegająco

usprawiedliwienie,osiągnęliusprawiedliwienie,mianowicie
usprawiedliwieniedziękiwierze,

9,30Cóżwięcpowiemy?Topodsumowaniewprowadzaargumentacjęwnastępnymrozdziale:powodyniewiernościwidzianejużniewBogu,leczwsamymIzraelu.

aIzrael,któryzabiegałoPrawousprawiedliwiające,docelu

Prawaniedoszedł.

9,31Tojestwłaśnieto,comożeosiągnąćjedyniechrześcijanin(3,31;8,4;10,4;por.7,7+;Dz13,39).
do...Prawa.Wariant(Wulgata):„doprawausprawiedliwiającego”.

Dlaczego?Ponieważ[zabiegałousprawiedliwienie]niedzięki

wierze,lecz–jakbytobyłomożliwe–dziękiuczynkom.Potknęlisię
okamieńobrazy,

9,30-32.IzraelsłuszniedążyłdowypełnieniaPrawa,lecznieuchwyciłjegoistoty,podkreślającraczejuczynkiniżwiarę(zob.komentarzdoRz9,29)-lecztowłaśniewiarabyłasednem

Prawa(Rz3,21.31).DwasposobypodejściadoPrawa(jedenwłaściwy,drugibłędny)stanowiącentralnymotywPawłowegoorędzia(Rz3,27;8,2;10,5-8).

jakjestnapisane:OtokładęnaSyjoniekamieńobrazyiskałę

potknięciasię,aktowierzywniego,niebędziezawstydzony.

30–33.

Dwuwiersztenzamykawywodykontekstupoprzedzającegoirównocześniestanowiwprowadzeniewproblematykęrozdziału10.NawiązującdokontekstupoprzedzającegoPaweł

stwierdza,żepoganie,choćniemieliPrawainieszczycilisiępochodzeniemodAbrahama,dostąpiliusprawiedliwienia,natomiastŻydzi,mimoiżmieliPrawo,niezostaliusprawiedliwieni.Tenbolesny
zawódspotkałichdlatego,iżsądząc,żenależyimsięzbawieniezaprzestrzeganiePrawa,nieliczylinapomocBożą.TakwięcPawełprzyznaje,żeIzraeliciprzestrzegaliPrawa,awieluznichczyniłoto
szczerzeiwedługwszystkichmożliwości.Nanikogoinanicwięcejjużnieliczyli.Dopuścilisięteżprzestępstwa,którepolegałonaodrzuceniuJezusa.WskutektegoJezus,ówkamieńwęgielny,stałsię
dlanichkamieniemzagłady:spotkawszyGonadrodzeswegożycia,potknęlisięoNiegoboleśnie.DośćwieloznacznytekstzKsięgiIzajasza(8,14i28,16)Pawełbezwątpieniainterpretujewsposób
chrystologiczny,wykazującwyraźnywpływkatechezysynoptycznej(por.Mt21,42;Łk20,17n;Mt21,44;zob.takżeDz4,11;Rz9,33;Ef2,20;1P2,6).OdrzucenieIzraelajestwięctylkoiwyłącznie
zawinioneprzeztennaród.PowyższąmyślrozwiniePawełszczegółowowrozdz.10.

9,33.Pawełstosujetutajpopularnążydowskązasadęinterpretacyjną,którapoleganałączeniuzesobąróżnychtekstów(Iz8,14;28,16).PonieważIz28,16nawiązujeprzypuszczalniedoIz

8,14,połączenietychtekstówprzezPawławydajesięszczególnieuzasadnione,chociażprawdopodobnietylkojegożydowscyczytelnicyrozpoznalitenzabieg.Myśljestnastępująca:tensamkamień,o
którypotknąłsięIzrael(Iz8,14mówitakżeokamieniuwprzybytku),zbawitych,którzyuwierzyli(Iz28,16).

Rz10

Bracia,zcałegosercapragnęichzbawieniaimodlęsięzanich

doBoga.

Bomuszęimwydaćświadectwo,żepałajążarliwościąku

Bogu,nieopartąjednaknapełnymzrozumieniu.

10,2PodobieństwozPawłemprzedjegonawróceniemsię(Dz22,3;Ga1,14;Flp3,6;por.1Tm1,13).
10,1-2.LiteraturażydowskaztegookresuczęstowysławiagorliwośćdlaPrawa,anawetgwałtownyopórwobecludzi,którzyuniemożliwialiŻydomjegopraktykowanie.

Albowiemniechcącuznać,żeusprawiedliwieniepochodziod

Boga,iuporczywietrzymającsięwłasnejdrogiusprawiedliwienia,
niepoddalisięusprawiedliwieniupochodzącemuodBoga.

10,3Usprawiedliwienieniejestdobrem,któremożnazdobyć,leczłaskądoprzyjęciaprzezwiaręwChrystusa(por.1,16+;4,25+;7,7+).

AprzecieżkresemPrawajestChrystus,któryprzynosi

usprawiedliwieniekażdemu,ktowierzy.

1–4.

OgorliwościŻydów,dokładającychwszelkichstarań,byzachowaćPrawo,mówiłPawełprzedchwilą(9,31).Terazponowniepowtarzatęopinię.Możliwezresztą,żenawiązujetudo

własnejprzeszłości,którąkilkakrotnieopisywałwlistach(por.Ga1,14;zob.takżeDz22,3n).RównocześnieApostołwyraźniestwierdza,żejesttogorliwośćnieracjonalna,jeśliniewręczślepa.
Myśląc,żewszystkoosiągną,jeślitylkobędąprzestrzegaliPrawa,cipobożniIzraeliciniechcązrozumieć,żePrawoodpoczątkuzmierzałodoChrystusaiżejużnieobowiązuje,boznalazłowNim
swojewypełnienie.ObecnienajważniejszajestwiarawJezusaChrystusa.NielicząsięjużuczynkiwymaganeprzezPrawo(3,28).

10,3-4.NatematBożejsprawiedliwości,zob.komentarzdoRz1,17.„Kres”Prawamożeoznaczaćjego„cel”lub„punktkulminacyjny”,doktóregoprowadząjegoprzepisy.
9,30-10,4.NiewłaściwasprawiedliwośćIzraela.DlaczegowStarymTestamencieIzraeltakczęstookazywałsięniewiernyBogu?PonieważdążyłdowypełnieniaPrawaopierającsięna

ludzkichwysiłkach(zob.komentarzdoRz9,29),zamiastufaćBogu,któryprzemienialudzkieserca.Chociażsłowo„wiara”rzadkopojawiasięwtłumaczeniachStaregoTestamentu(Pawełjuż
wykorzystałwiększośćodnośnikówwRz1,17i4,3),apostołjestprzekonany,żeideataprzenikacałyStaryTestament,wktórymBożyludmusiodpowiadaćnaJegołaskężarliwąmiłością.

Sprawiedliwość,jakądajePrawobądźwiara

Albowiemosprawiedliwości,jakądajePrawo,piszeMojżesz:

Ktojewypełni,osiągnieprzeznieżycie.

10,5.Pierwszeujęcie,opartenażydowskiejinterpretacjitekstuKpł18,5,jestnastępujące:ci,którzyprzestrzegająprzykazań,zasługująna"życiewieczne.(Poglądtenpojawiasięwtekstach

żydowskichwpołączeniuzmyśląowyborzeIzraelajakonaroduprzeznaczonegodozbawienia).Tegorodzajusprawiedliwośćpoganiemogliosiągnąćdopieropowielulatachpoświęconychbadaniu
Prawa.PawełwykazałteżwRz1-3,żetakasprawiedliwośćokazujesięnieskuteczna(zob.komentarzdoRz9,30-32).

Sprawiedliwośćzaśosiąganadziękiwierzetakpowiada:Nie

mówwsercuswoim:Któżzdoławstąpićdonieba?oczywiściepoto,
byChrystusastamtądsprowadzićnaziemię,albo:Któżzstąpido
Otchłani?–

10,6Sprawiedliwośćzaśosiąganadziękiwierze.PwtstreszczałacałePrawowprzykazaniumiłościpraktykowanymprzezczłowiekao„obrzezanymsercu”(2,29;Pwt10,16;Jr4,4;9,25),

obrzezaniedokonaneprzezsamegoBoga(Pwt30,6)jestrównoznacznezdaremPrawa„wypisanegonasercu”(Jr31,33).Wtensposóbzostałazapowiedziana„sprawiedliwośćzwiary”:„słowowiary”
jest„wsercu”(w.8;Pwt30,14;por.3,27+;8,2+),słowoprzekazanenamiwypełnionewnasprzezDucha(8,4+).

—KtóżzstąpidoOtchłani?Wgrec.jesttojużczęśćw.7.—OtchłańoceanuzPwt30,13uPawłastajesięotchłaniąSzeolu.WTargumiejestprzywołanyobrazMojżeszaschodzącegoz

SynajuiJonaszawychodzącegozotchłani.

oczywiściepoto,byChrystusawyprowadzićspośródumarłych.

10,6-7.Pawełposługujesiętutajliterackimgatunkiemzwanymmidraszem-komentarzemwyjaśniającymtekst-wdobrymżydowskimstylu.WkontekściePwt30,12słowa„ktozdoła

wstąpić?”oznaczają:„KtoponowniewstąpinaGóręSynaj,byponownieprzynieśćnadółPrawo?”Słowa:„Któżzstąpi?”wPwt30,13oznaczają:„KtoponowniezstąpinadnoMorzaCzerwonegoi
jeszczerazjeprzekroczy?”BógwybawiłswójludnadMorzemCzerwonym,zgodniezeStarymTestamentemitradycjążydowską.TerazBógdoprowadziłswojezbawczedziełodokońcawChrystusie,
itasamazasadastosujesiędoNiego.

Alecóżmówi:Słowotojestbliskociebie,natwoichustachiw

sercutwoim.Ajesttosłowowiary,którągłosimy.

5–8.

WinęŻydówzaniedostąpienieusprawiedliwieniapowiększaichzławola,jużbowiemMojżeszmówił,naczympolegaistotaprawdziwejsprawiedliwości,przeciwstawiającją

sprawiedliwościosiąganejprzezuczynkiwymaganeprzezPrawo(3,28).Pawełlojalnieprzyznaje,żewSTjestmowaosprawiedliwościdwojakiegorodzaju.DotychsamychfragmentówPięcioksięgu
odwołujesięApostołtakżewGa3,12.CytującMojżesza,którymówi,żewypełnianiePrawadajeżycie,Pawełzdajesięprzypominać–świadcząotymwszystkiepoprzedniewywody–żechodzitunie
oczystozewnętrzneprzestrzeganieprzepisów,zwłaszczarytualnych,leczowypełnianiePrawaprzyudziaległębokiejwiary,jaknp.wiaraAbrahama.Otóżtakirodzajsprawiedliwościbyłbardzotrudny
doosiągnięcia,gdyżPrawoniedawałopodtymwzględemŻydomżadnejpomocy.Inaczejrzeczsięmazesprawiedliwością,którąnamwysłużyłChrystusiktórąsięosiągaprzezwiaręwJegozbawcze
dzieło.Byjąosiągnąć,nietrzebaaniwstępowaćażdonieba,anischodzić,idączaChrystusem,doOtchłani.Byłobytodomaganiesięrzeczyniemożliwychizresztązbytecznych,gdyżChrystuszstąpiłz
niebaiwyszedłjużzotchłani.ZnówposługującsięsłowamizaczerpniętymizeSTzapewniaPaweł,żeChrystusjestblisko,żejestnaustachiwsercukażdegoczłowieka.Takwięcosiągnięcie
sprawiedliwościprzezwiaręwJezusaChrystusajestwzględniełatwe.

10,8.Pwt30,14odnosisiędoPrawa.Takdługo,jakbędzieonozapisanewludzkimsercu(por.Pwt30,6),Bożyludbędziedoświadczałjegosprawiedliwości(por.Jr31,31-34).Paweł

powiada,żezasadatastosujesiętymbardziejdoprzesłaniaowierze,którejnauczaPrawo(Rz3,31);laska,niezaśludzkiewysiłki,prowadządoosiągnięciasprawiedliwości(Rz8,2-4).

Jeżeliwięcustamiswoimiwyznasz,żeJEZUSJESTPANEM,i

wsercuswoimuwierzysz,żeBógGowskrzesiłzmartwych–
osiągnieszzbawienie.

10,9uwierzysz,żeBógGowskrzesiłzmartwych.Wewnętrznemuprzylgnięciu„serca”odpowiadazewnętrznewyznaniewiary,jaktomamiejscepodczaschrztu.

Bosercemprzyjętawiaraprowadzidosprawiedliwości,a

wyznawaniejejustami–dozbawienia.

9–10.

Wiarawswejistociepoleganatym,żebywyznającustamibezwzględnąsuwerennośćChrystusaiJegopanowanienadświatem,czegozewnętrznymwyrazembyłozmartwychwstanie,

czylitryumfChrystusanadśmiercią,równocześnieprzylgnąćdońwszystkimisiłamiludzkiegoserca.Możliwe,żewzmiankaowyznawaniuwiaryustamijestpewnąaluzjądochrztu,podczasktórego
aktwyznaniawiarystanowiłzawszejedenzelementówcentralnych.UsprawiedliwionywewnętrznieprzezprzylgnięciesercemdoChrystusa,chrześcijaninprzezzewnętrznewyznaniewiarywchodził
dospołecznościzbawionych,czylidoKościoła.ZdanieJezusjestPanemwyrażawiaręwzmartwychwstanie.Jesttowyznaniewiaryprzedpawłowe.

10,9-10.Pawełkładzietutajnaciskna„usta”i„serce”,ponieważwyjaśniaPwt30,14(zacytowanywpoprzednimwersecie),którymówioorędziuwiarywludzkichustachisercu.

WszakmówiPismo:Żaden,ktowierzywNiego,niebędzie

zawstydzony.

NiemajużróżnicymiędzyŻydemaGrekiem.Jeden

jestbowiemPanwszystkich.Ontorozdzielaswebogactwa
wszystkim,którzyGowzywają.

10,11-12.PawełponowniecytujeIz28,16(zob.Rz9,33),którywdalszymciąguwyjaśnia.Kładzienacisknasłowo„żaden...nie...”(dosł.„każdy”),abyudowodnić,żeteksttenmusisię

odnosićdosłowniedopoganidoŻydów.

Albowiemkażdy,ktowezwieimieniaPańskiego,będzie

zbawiony.

11–13.

Pawełwyjątkowodosadnieukazujeuniwersalizmzbawienia,apośredniojeszczerazuwydatniastosunkowołatwysposóbjegoosiągnięcia.Nietrzebajużbowiemlegitymowaćsię

pochodzeniemodAbrahama;wystarczywierzyćsercemiwyrażaćustamiwiaręwimięPananaszegoJezusaChrystusa.NiemająteżżadnejwymówkiŻydzi.Niemogąsiętłumaczyć,żetanowa
ekonomiazbawienianiejestdlanichdostępna.WzmiankaowzywaniuimieniaPańskiegonawiązujedostarotestamentowejpraktykikultycznejwzywaniaimieniaJahwe,zczegowynika,żetymsamym
przypisujeApostołpośredniotakżeJezusowigodnośćBoga.

10,13.Żydowscynauczycieleczęstowyjaśnialitekstyprzytaczającinnefragmenty,wktórychpojawiałosiętosamokluczowesłowo.DlategoPawełcytujeinnywersetQ12,32),wktórym

występujewyraz„każdy”,bywyjaśnić,żewIz28,16słowa„niebędziezawstydzony”znaczą„będziezbawiony”.

Żydziodrzuciliusprawiedliwieniedawanedziękiwierze

JakżewięcmieliwzywaćTego,wktóregonieuwierzyli?Jakże

mieliuwierzyćwTego,któregoniesłyszeli?Jakżemieliusłyszeć,
gdyimniktniegłosił?

10,14OpartanaPiśmieargumentacjajestjasna:jeśliIzraeljakocałośćrzeczywiścieniewzywaimieniaPana,todziejesiętak,ponieważokazałsięopornywobeczaproponowanegomu

światła.

10,14.PawełwyjaśnialogicznekonsekwencjeJl2,32:zbawieniejestdlakażdego,ktojeszuka,Żydalubpoganina.Abyjeosiągnąć,trzebajednakonimusłyszeć.

Jakżemoglibyimgłosić,jeślibyniezostaliposłani?Jaktojest

napisane:Jakpięknestopytych,którzyzwiastujądobrąnowinę!

10,15.PawełpowołujesięrównieżnaPismoŚwięte,bypotwierdzić,żekażdy,ktozwiastujedobrąnowinę,musizostać„posłany”(odtegoczasownikapochodzirzeczowniktłumaczony

jakoapostoł”).Ludzieniebędąmoglidostąpićzbawienia,jeśliniestworzysięimokazjidousłyszeniaEwangelii.Iz52,7zapowiadadobrąnowinę,lecznadalpotrzebnisąheroldzi,którzyoznajmiąją
ludziom.

AleniewszyscydaliposłuchEwangelii.Izajaszbowiemmówi:

Panie,któżuwierzyłtemu,coodnasposłyszał?

10,16.KilkawersetówdalejIzajaszopisujereakcjęnadobrąnowinęprzyniesionąprzezzwiastuna(Iz53,1)-Pawłowiczytelnicyznaliprzypuszczalnieciągdalszy:Izraelodrzuciłdobrą

nowinę(Iz53,2-3).

Przetowiararodzisięztego,cosięsłyszy,tymzaś,cosię

słyszy,jestsłowoChrystusa.

10,17słowoChrystusa.Wariant:„słowoBoga”.
10,17.PawełpotwierdzaswojąwcześniejsząinterpretacjęPwt30,14(podanąwRz10,8):zbawczeprzesianieniejestniczyminnymjaktylkoorędziemChrystusa.

Pytamwięc:Czymożeniesłyszeli?Ależtak:Pocałejziemi

rozszedłsięichgłosiażnakrańceświataichsłowa.

10,18rozszedłsięichgłos.ChodzioprzepowiadającychEwangelię.
10,18.Nauczycieleżydowscyczęstoborykalisięzpytaniem,czypoganie,którzyniesłyszeliprawdy,mogąbyćodpowiedzialnizato,żejejnieprzestrzegali.Dochodzilizwykledowniosku,

żepoganiemogliprzynajmniejwywnioskowaćnapodstawiestworzenia,żeBógjestjeden,dlategoteżwinniunikaćbałwochwalstwa(zob.komentarzdoRz1,19-20).Poganiemogliniesłyszećcałego
orędziaChrystusowego(Rz10,17),leczdziękistworzeniuwiedzieliwystarczającodużo,bypostępowaćwłaściwie.(Ps19,4odnosisięwtymkontekściedoświadectwaskładanegoprzezstworzenie).
Żydowskadiasporaznajdowałsięwlepszejsytuacjiniżpoganie,gdyżznającPrawomieliwszelkieprzesłanki,bywierzyć,zaśnaukaoChrystusiezaczęłajużdocieraćdowiększościośrodków
żydowskichwstarożytnymświecie.

Pytamdalej:czyżIzraelniezrozumiał?Mojżeszmówi:

Wzbudzęwwaszawiśćdotego,któryniejestludem,wzniecęwwas
gniewwobecludunierozumnego.

10,19Wzbudzęwwaszawiść...AluzjadozazdrościIzraelaprzygotowuje11,11.14.
10,19.BógobiecałwPrawie,żeskłoniIzraeladozazdrości,posługującsięinnymnarodem.IzraelodrzuciłGodlatych,którzyniebylibogami.Bógodrzuciichdlatych,którzyniebyli

ludem-byskłonićichdozazdrości(Pwt32,21;por.Rz11,11.14).

Izajaszzaśodważasiępowiedzieć:Dałemsięznaleźćtym,

którzyMnienieszukali,objawiłemsiętym,którzyoMnieniepytali.

AdoIzraelamówi:Całydzieńwyciągałemręcedoludu

nieposłusznegoiopornego.

10,21Oryginalnyteksthebr.odnosisięwobydwuprzypadkach—w.20i21—donarodużydowskiego,wpierwszymjednakchodzioIzraela,który„niewzywajużwięcejimieniaJahwe”i

wkonsekwencjiznajdujesięwtakiejsamejsytuacjijakpoganie.Przekładgrec,którywIz65,1mówio„narodzie”,anieo„ludzie”,jakwIz65,2,ułatwiałodniesienietegotekstudopogan.

14–21.

Choćusprawiedliwieniedziękiwierzebyłotakłatwedoosiągnięcia,tojednakŻydziniezostaliusprawiedliwieni,gdyżniechcieliuwierzyć.JużMojżeszprzepowiadałimistnienie

takiejsprawiedliwości,słyszelitakżeoChrystusie,boopowiadalioNimspecjalniwysłannicy,obdarzenipowagąBoga.AjednakniedaliposłuchuEwangelii–cotakżeprzewidzielijuż
starotestamentowiprorocy.CytowanetusłowaIzajaszaukazująwyjątkowątroskęiniezmordowanądobroćJahwedlaIzraela,arównocześniezatwardziałośćtegonarodu,któryztakimuporemi
arogancjąwzgardziłmiłościąBoga.

Przytaczanewww.18–21tekstySTzdająsięwyrażaćinnątreśćniżta,jakąimprzypisujePaweł.Ps19[18]mówioobjawieniusięBogawrzeczachwidzialnych,anieogłoszeniu

Ewangelii,Pwt32wyraźnienawiązujedokaryzesłanejnaIzraelitówwpostaciniewolibabilońskiej,aniewspominaoewentualnymnawróceniupogan.KsięgaIzajasza(65)mówioIzraelujużto
niewiernym,jużtonawróconymdoBoga,aleniezawierażadnejaluzjidoewentualnegonawróceniapogan.Należyjednakzauważyć,żePaweł–wzoremrabinów–przytaczaoweteksty
starotestamentoweniepoto,bynimiudowodnićfakt,jeszczeskądinądnieznany,leczwtymcelu,bywypowiedziamibiblijnymi,treściowoanalogicznymi,potwierdzićprawdy,doktórychpoznania
doszedłczłowieknainnejdrodze.ZresztądokładniejszewczytaniesięwowetekstypozwolidostrzecwielerzeczywistychzwiązkówzwywodamiPawła.

10,20-21.PawełcytujetutajIz65,1-2,którydotyczyBożegosądunadIzraelem(Iz64,8-12)ipoganamiprzyjętymidoBożejrodziny(Iz56,3-8)orazBoga,któryodnawiaiprzysposabia

sobieresztęIzraela(Iz65,8-9).

Rz11

OdrzucenieIzraelajestczęścioweiczasowe

Pytamwięc:CzyżBógodrzuciłludswój?Żadnąmiarą!Ija

przecieżjestemIzraelitą,potomkiemAbrahama,zpokolenia
Beniamina.

11,1Pytamwięc.Tasamaformuła,którabyłaoskarżeniemIzraela(10,18.19),terazgłosijegozbawienie(taksamoww.11).Niewiernynaród(10,21)niezostałodrzucony(11,2)—czasowo

reprezentującago„Reszta”(Iz4,3+)jestrękojmiąprzyszłegoodnowienia.

11,1.Starożytnipisarzeczęstoilustrowaliswojeorędzieprzykładami,czasamidajączawzórsamychsiebie.PawełsięgajednakpoprzykładzaczerpniętyzPisma(Rz11,2-4).

NieodrzuciłBógswegoludu,którywybrałprzedwiekami.Czyż

niewiecie,comówiPismooEliaszu,jakuskarżasięonprzedBogiem
naIzraela?

Panie,prorokówTwoichpozabijali,ołtarzeTwoje

powywracali.Jasamtylkopozostałem,aoninażyciemojeczyhają.

LeczcomugłosiodpowiedźBoża?Pozostawiłemsobiesiedem

tysięcymężów,którzyniezgięlikolanprzedBaalem.

11,2-4.NarracjaoEliaszuw1Krl19,10.14,18wskazujenato,żewokresienajwiększegoodstępstwaIzraela,jakaśczęśćnaroduwdalszymciąguunikałabałwochwalstwa.Zwróćmy

uwagę,żepewnetradycjeżydowskieprzedstawiałyEliaszajakomężagorliwegozewzględunaBoga,leczniedośćpatriotycznienastawionegowstosunkudoIzraela.

TakprzetoiwobecnymczasieostałasiętylkoResztawybrana

przezłaskę.

Jeżelizaśdziękiłasce,tojużniedziękiuczynkom,bo

inaczejłaskaniebyłabyjużłaską.

1–6.

Wykazując,iżsamiIzraeliciponosząwinęzanieosiągnięcieusprawiedliwienia,mógłPawełwywołaćwrażenie,żeBógodwróciłsięcałkowicieodumiłowanegoongiśludu.Otóżbyłby

towniosekbłędny.JużSTzapowiadałocaleniewiernejBogucząstkiIzraela(por.np.2Krl19,18nn).Podobnierzeczmasięiteraz:napewnoniewszyscyIzraelicizostanąodrzuceni.Jednakżestaniesię
takniedlatego,żesobienatozasłużyliiżenależałosięimtoswoistewyróżnienie.Resztazostałakiedyśwybranaprzezłaskę.Pawełjużwielokrotnietostwierdzał,aobecnie,przypominająctamtą
prawdę,określanaczympolegałaska.Dojejistotynależydarmowość;jeślibowiemotrzymujemycośztytułunaszychuczynków,todobrodziejstwategoniemożnajużnazywaćłaską.

Cóżwięc[powiemy]?Izraelnieosiągnąłtego,czegoskwapliwie

szukał;osiągnęlijednakwybrani.Innizaśpogrążylisięw
zatwardziałości,

11,5-7.PawełwyjaśniatusensRz11,2-4:jeśli„Reszta”ostałasięnawetwczasachEliasza,zawszeprzetrwa(„oileżbardziej”teraz-powszechniestosowanawstarożytnościforma

argumentacji).Bożywybór„Reszty”wynikabezpośredniozRz9,19-29izinnychtekstów,którePawełprzytoczywRz11,8-10.

jakjestnapisane:DałimBógduchaodurzenia;takieoczy,by

niemogliwidzieć,itakieuszy,byniemoglisłyszećażpodzień
dzisiejszy.

11,8.PawełcytujetutajIz29,10:BóguczyniłtwardymserceIzraela,leczzatwardziałośćsercanieuwalniagoododpowiedzialności.Bógprzestałmówićprzezproroków(Iz29,10),

ponieważIzraelniechciałichsłuchać(Iz30,10-11).Wtakiejsytuacjiukazałswojeprzesłaniezasprawąasyryjskiejinwazji(Iz28,9-13).IzraelstałsięślepyigłuchynaBożesłowa(Iz29,9-10),czynił
wymówki(Iz29,11-12)istwarzałpozorysprawiedliwości(Iz29,13-14);pewnegodniajednakponownieujrzyiusłyszy(Iz29,18.24).

ADawidpowiada:Niechstółichstaniesięsidłem,pułapką,

kamieniempotknięciaiodpłatą!

11,9Wprzywołanympsalmiejestmowaoukaraniusytych,którzyniezwróciliuwaginacierpieniaipragnienieSprawiedliwego.Jeślituchodzioposiłkiofiarne(Targum),toproroctwo

spełniasięcodojoty:właśniesamoprzywiązanieŻydówdoichreligiiniepozwalaimuznaćcierpiącegoSprawiedliwego.

Niechoczyichsięzaćmią,byniemogliwidzieć,agrzbietich

trzymajzawszepochylony!

7–10.

TakwięcsąwśródIzraelitówtacy,którzydostąpiąusprawiedliwienia.Totzw.ResztaIzraela.LeczwiększośćŻydówpostępujetak,jakbynicniepojmowała–choćwszystkimdałBóg

możnośćrozumienia.Mająwprawdzieoczy,leczniedostrzegająnimidziełBożych,mająteżuszy,aległosBoganiedochodzidoichświadomości.WszystkotozapowiadałniejedentekstST.
Złorzeczeniaautorównatchnionych,mającezaprzedmiotwszelkichwrogówJahwe,tuodnosząsięprzedewszystkim–jeśliniewyłącznie–doniewiernychIzraelitów.Stół,októrymmowaww.9,to
chybaaluzjadożydowskichobrzędówofiarniczych.Oddanipraktykomskładaniaowychofiar,pozbawieniwrażliwościnawszystko,coczyniłiczegonauczałChrystus,wowymstoleznaleźli
prawdziwenieszczęściedlasiebie.

11,9-10.WPs69,22-23sprawiedliwypsalmistamodlisięoślepotędlaswychprześladowców,zakładając,żeBógmożejązesłaćzarównowwymiarzeduchowym(Rz11,8)jakifizycznym.
11,1-10.Zawszepozostanie„Reszta”.Słowo„Reszta”nieoznaczażadnejokreślonejczęści,lecz„nielicznych”Żydów,którzyposzlizaJezusem,zamiastza„całymIzraelem”(Rz11,26).

Kilkainnychreligijnychgrupżydowskich,czegodowodząZwojeznadMorzaMartwego,miałoprzekonanie,żetylkoichczłonkowiesłużąBogu,zaśpozostaliIzraelicidopuścilisięodstępstwa.
Ponieważpierwsichrześcijaniewierzyli,żeJezusjestMesjaszem,byliprzekonani,iżodrzucanieGojestrównoznacznezodrzucaniemPrawalubProroków,ipodobniejakprorocyoskarżaliczłonków
swojegonaroduoapostazję-odejścieodprawdziwejwiaryIzraela.

Przyczynyczasowegoodrzucenia

Pytamjednak:Czyażtaksiępotknęli,żecałkiemupadli?Żadną

miarą!Aleprzezichupadekzbawienieprzypadłowudzialepoganom,
byichpobudzićdowspółzawodnictwa.

11,11całkiemupadli?Dosł.:„upadli”,domyślnie-„beznadzieipodniesieniasię”.
—zbawienieprzypadłowudzialepoganom.AktualnaniewiernośćŻydówjesttylkoich„fałszywymkrokiem”,dopuszczonymwcelunawróceniapogan(9,22+;11,12.19.25.30),a

ostatecznietakżedlaichwłasnegonawrócenia:właśniepoto,abyichzbawić,Bógwzbudziwnich„zazdrość”(10,19)względempogan.

Jeżelizaśichupadekprzyniósłbogactwoświatu,aichmała

liczba–wzbogaceniepoganom,tooileżwięcejprzyniesieich
zebraniesięwcałości!

11–12.

DotychczasPawełwykazywał,żeodrzucenieIzraelitówprzezBoganieobejmowałocałegoludu,niebyłopowszechne.Część,zwanaResztą,zostałaocalona.Obecnie,wodniesieniu

doowejReszty,czyniApostołdwanastępującespostrzeżenia:1)odrzucenieznacznejczęściIzraelaniemiałocharakterudefinitywnego;2)niewiernośćŻydówwydałaowoczbawienny,bostałasię
okazjądonawróceniapogan.DłużejzatrzymujesięPawełprzydrugimstwierdzeniu.Jeślibynawetzapytać,dlaczegoBógdopuściłdotakiejzatwardziałościogromnejwiększościIzraelitów,to
odpowiedźrównieżbędzieświadczyćodobroci,anadewszystkooniezrównanejmądrościBoga.PrzyzwoloneprzezBoganiedowiarstwoŻydówpodziałałonapoganwsposóbpozytywnie
mobilizujący.ApostołowienatrafiającnaopórŻydówudalisiędopogan,uktórychznaleźlizrozumienie.TakwięcupadekIzraelitówwrzeczywistościwzbogaciłświatnawróceniemwielupogan.Na
mianoprawdziwegobogactwazasługująbowiemjedyniewiaraiprzywiązaniedoBoga.PrzejścioweiczęściowepomniejszenieIzraelitówstałosięprzyczynąznacznegowyniesieniapogan.Przez
analogięmożnawięcsobiewyobrazić,jakwielkiedobrowynikniedlacałegoświatazprzyszłegonawróceniasięŻydów,zapowiadanegojużzresztąprzeztyluproroków.

Dowaszaś,pogan,mówię:będącapostołempogan,przezcały

czaschlubięsięposługiwaniemswoim

11,13Dowaszaś,pogan,mówię.Tzn.dochrześcijanpochodzącychz„narodów”,czylidonawróconychpogan.WtensposóbPawełnawetjakoapostołpoganpracujenadzbawieniem

swoichrodaków(dosł.:„mojeciało”—w.14).

wnadziei,żemożepobudzędowspółzawodnictwaswoich

rodakówiprzynajmniejniektórychznichdoprowadzędozbawienia.

13–14.

RównocześnieApostoł,chlubiącsiętym,żedanemujestgłosićDobrąNowinęwśródpogan,manadzieję,żesytuacjazczasemsięodwróci.Gorliwośćnawróconychpoganpodziała

mobilizująconaŻydów;wzbudziwnichświętązazdrośćiwrezultaciespowodujeichnawrócenie.Pawełnietylkobolejenadtym,żeIzraelici,jegobraciawedługciała,odrzuciliChrystusa,lecztakże
nieszczędzicierpkichuwagpodadresempogan.CiostatnimusząsięstrzecprzedewszystkimjakiegokolwiekwynoszeniaponadŻydów.ChoćbowiemŻydziodpadliodBoga,tojednakichodstępstwo
niejestanicałkowite,anidługotrwałe.

WpołączeniuzinnymiwypowiedziamiztegosamegorozdziałustanowiskoPawłazasługujenachwilęuwagi.Choćbowiemjestonapostołempoganiwśródnichwypadniemuspędzić

większączęśćswojegożycia,tojednakwydajesię,iżcałymsercemtrwaciągleprzyrodakach.Cowięcej,całąswojąapostolskądziałalnośćwśródpoganuważazapobudzaniedowspółzawodnictwa
swoichrodakówiufa,żewtensposóbprzynajmniejniektórychznichdoprowadzidozbawienia.ChlubaposługiwaniapoganomłączysięuPawłaztąnadzieją.

11,11-14.BógskłaniaIzraeladozazdrości.PawełrozpoczynawyjaśnieniePwt32,21,któryprzytoczyłwRz10,19.Pawełnietwierdzi,jakobyBógobdarzyłpoganzbawieniemtylkopoto,

byprzyprowadzićdosiebienapowrótIzraela(por.misyjnycelIzraelawRdz12,2-3),leczzdajesobiesprawę,żejesttoichgłównymcelemwobecIzraela.PawłowaargumentacjawLiściedoRzymian
umieszczaŻydaipoganinawtejsamejsytuacjijeślichodziozbawienie(zob.wprowadzeniedoListudoRzymian).Przypominajednakterazpoganom,czyjąwiaręprzejęli.PogańskaniechęćdoŻydów
jestsprzecznazprzesłaniemchrześcijaństwa,podobniejakżydowskieuprzedzeniawobecpogan.WszelkirasizmrodzajusprzeciwiasięduchowiEwangelii.Starożytniretorzydopuszczali
samochwalstwojedyniewówczas,gdychodziłoopobudzenieinnychdowspółzawodnictwa(comamiejscetutaj)lubwceluwłasnejobrony.

Bojeżeliichodrzucenieprzyniosłoświatupojednanie,to

czymżebędzieichprzyjęcie,jeżeliniepowstaniemześmiercido
życia?

11,15jeżeliniepowstaniemześmiercidożycia?Formułaróżnieinterpretowana:jeślinawróceniepoganjestporównanedopierwszejfazydziełaodkupienia,tzn.dopojednaniaświata,to

nawrócenieIzraelabędziestanowićtakwielkiedobro,żemożebyćporównanetylkododrugiejfazy,tzn.dozmartwychwstanianakońcuczasów,którePawełmiałbytutajnamyśli,jednakżeniemówi
on,żeogólnezmartwychwstaniemusibyćbezpośredniopoprzedzonenawróceniemIzraela.—Innitłumaczą:„życie,jakiepowstajespośródumarłych”.Sprawieniepowrotuześmiercidożyciajest
dziełemszczególniewspaniałym,zarezerwowanymdlamocyBoga(por.4,17+;2Kor1,9).TakwspaniałybędziepowrótIzraela,powrótsynamarnotrawnegodożycia,syna,którymtymrazembyłby
pierworodny(por.Łk15,24.32).

15.

Nadziejaowabazujenarozumowaniu,którePawełstreściłwsposóbnastępujący:„JeżeliodrzucenieŻydów,wyraźniezawinioneprzeznichsamychspowodowałonawrócenietylu

pogan,toczyżprzywrócenietegonaroduponowniedołaskiniebędziepowstaniemjakbydonowegożyciacałejludzkości?”NawrócenieŻydów,poprzedzoneprzyjęciemdokrólestwaBożegopogan,

będzierównoznacznezzesłaniemludzkościpełnidóbrnadprzyrodzonych,dóbrgwarantującychżyciewieczne(por.J1,12n).

11,15.Wedługbiblijnychproroków,powrótcałegoIzraelanaBożedrogi,masiędokonaćwczasachostatecznych(któreobejmowałyzmartwychwstanieumarłych),gdyBógodnowiswój

naród.

Jeżelibowiemzaczynjestświęty,toiciasto;jeżelikorzeńjest

święty,toigałęzie.

11,16Jeżelibowiemzaczyn...,toiciasto.PrzyszłenawrócenieIzraela,wyraźniejużstwierdzoneww.11-15iwobecjeszczedobitniejszychdeklaracjiww.25-26,wykazuje,żewierna

cząstkaurzeczywistniawpełnipojęcie„Reszty”,niewątpliwegoznakuodnowieniacałegonarodu,wynikaztegojednaktakże,żecząstkaniewiernapozostajesolidarnazwiernąiwjakiśsposób
uczestniczywjejświętości,dziejesiębowiempodobniejakzzaczynemciasta,któryuświęcacałydarpierwocin(Lb15,19-21).

16.

PrzewidującokazywaniepogardyŻydomzestronypogan,Pawełprzypomina,żeIzraelwcalenieprzestałbyćnadalnarodemBożym,gdyżdekretyBogasąabsolutnieniezmienne.

Pragnącjaknajdosadniejwyrazićtęmyśl,posługujesięmetaforązaczynuwłożonegowdużąmasęciastaorazprzenośniąwielkiego,rozrośniętegodrzewaijegokorzeni.Metaforazaczynuiciasta
zaczerpniętabyćmożezkatechezysynoptycznej(Mt13,33),sięgającejzresztąswymipoczątkamiST(por.Lb15,17–21)–jestwłaściwietylkozasygnalizowana,lecznierozwiniętaszczegółowo.Nie
mawątpliwości,żezaczynemsąpatriarchowie(por.11,28),amasąciasta–całynaródizraelski.Swądziałalnościązakwaszającąpatriarchowie,cowtymwypadkumaznaczeniewyraźniepozytywne,
zapewniająodpowiedniewłaściwościcałemunarodowiwybranemu.

11,16.Wzmiankao„zaczynie”stanowialuzjędoofiaryzpierwocinzaczynuzLb15,20-21,którauświęcałacałąofiarę.PoczątkiIzraelabyłyświęte(Jr2,3)iBógniezapomniałoswoich

planachwzględemnich.WokółdrugiegoobrazuPawłowailustracja(korzeńigałęzie)ogniskujesiętreśćRz11,17-24.(Złożonemetaforybyłypowszechniestosowanewstarożytności.)

Jeżelizaśniektórezostałyodcięte,anaichmiejscezostałeś

wszczepionyty,którybyłeśdziczkąoliwną,irazem[zinnymi
gałęziami]ztymsamymzłączonykorzeniem,narówniznimi
czerpałeśsokioliwne,

11,17dziczkaoliwną.Topoganie,którzysięstalichrześcijanami.
—naichmiejsce.Albo:„pomiędzynie”.
—ztymsamym...korzeniem.Dodanewniektórychrkpsach.

toniewynośsięponadtegałęzie.Ajeżelisięwynosisz,

[pamiętaj,że]nietypodtrzymujeszkorzeń,alekorzeńciebie.

17–18.

ZnaczniedłużejzatrzymujesięPawełprzymetaforzegałęziikorzeniadrzewa.Znówrolęwspólnegokorzeniaspełniająpatriarchowie,odktórychwywodzisię,podzielonynaliczne

rozgałęzieniaposzczególnychpokoleń,całynaród.Odpatriarchów,jakzewspólnegokorzenia,rozchodząsięsokiożywczepocałymdrzewie-narodzie.Poganietoelementtrzeciwtymobrazie.Sąoni
przyrównanidogałązekdziczkiwszczepionychwpieńdrzewaszlachetnegonamiejsceodciętychgałęzi.Wartoprzyokazjizaznaczyć,żetajedynazresztąwlistachPawłametaforazaczerpniętazpracy
ogrodnikanienajlepiejświadczyoogrodniczychumiejętnościachPawła.Wiadomo,żenigdyniewszczepiasiępędówdziczkiwszlachetnedrzewo,leczodwrotnie:szlachetnąlatoroślzaszczepiasięna
pniudzikim.NieuświadomiwszysobietegomerytorycznegopotknięciaApostołprzypominapoganom–dzikimgałązkomwszczepionymwszlachetnedrzewonaroduwybranego,żeztegowłaśnie
drzewaświeżozaszczepionegałązkiczerpiąwszystkieżyciodajnesokiiżewskutektegozawdzięczająmucałąswojąegzystencję.Tokorzeńjepodtrzymuje,anieonekorzeń.Niemająwięcżadnego
powodudoprzechwalaniasięlubokazywaniawzgardygałęziom,którejeszczeniedawnotkwiływpniuszlachetnegodrzewa.

Powieszmoże:Gałęzieodcięto,abymjamógłbyćwszczepiony.

Słusznie.Odciętojenaskutekichniewiary,tyzaśtrzymaszsię

dziękiwierze.Przetosięniepysznij,aletrwajwbojaźni.

Jeżeli

bowiemnieoszczędziłBóggałęzinaturalnych,możeteżnie
oszczędzićiciebie.

11,21możeteżnieoszczędzićiciebie.Wariant:„ciebienieoszczędzi”.

PatrzwięcnadobroćisurowośćBoga.Surowośćwobectych,

coupadli,adobroćBogawobecciebie,jeżelitylkowytrwaszprzytej
dobroci;wprzeciwnymrazieitybędzieszwycięty.

Aioni,jeżelinie

będątrwaćwniewierze,zostanąwszczepieni.BoBógmamoc

wszczepićichponownie.

Albowiemjeżelityzostałeśodciętyod

naturalnejdlaciebiedziczkioliwnejiprzeciwnaturzewszczepiony
zostałeśwoliwkęszlachetną,oileżłatwiejmogąbyćwszczepieniw
swojąwłasnąoliwkęci,którzydoniejnależąznatury.

19–24.

Tytułdoewentualnejdumymógłbypowstaćstąd,żeprawdziwegałęziezostałyodciętepoto,byzrobićmiejsceowymdziczkom.Nawetwtymwypadkujesttonapewnoniepowód

dochełpieniasię,aleraczejbardzowyraźnaprzestroga.JeżelibowiemBóg,właścicielcałegodrzewa,niezawahałsięodciąćszlachetnychgałęzi,tozjakżewiększąłatwościąmożeuczynićtosamoz
dzikimigałązkami.Bógjestbowiemdobry,miłosierny,aleinieskończeniesprawiedliwy.WspomniawszyotychdwuprzymiotachBoga,niecowięcejmiejscapoświęcaPawełichomówieniu.Otóż
miłosierdzieStwórcymożesprawić,żejeśliszlachetne,odciętejużgałęzie,czyliIzraelici,przestanątrwaćwswymuporzeizatwardziałości,będąponowniewszczepionewmiejsce,zktóregozostały
odcięte.Będzietozabiegzgodnyznaturąiowielełatwiejszyniżwszczepianiedzikichgałązekwszlachetnedrzewo.

11,17-24.NiektórzypoganiefaktyczniebywaliprzyjmowanidoBożegoluduwStarymTestamencie(np.Rut,Rachab,Keretyci-członkowiegwardiiprzybocznejDawidaitd.),zawsze

stanowilijednakmniejszość.Teraz,gdywRzymieliczbachrześcijanpochodzącychzpoganzaczęłaprzewyższaćchrześcijanpochodzącychzŻydów,łatwiejbyłotympierwszymzapomniećo
dziedzictwiezawartymwhistoriiIzraela.

Izraelbyłczasamiopisywanyjakodrzewo,któregokorzeniamibylipatriarchowie(Abraham,IzaakiJakub).Wbrewtradycyjnemużydowskiemunauczaniu,Pawełdowodził,żenieobrzezani

poganiemogąstaćsięczęściąluduBożegoprzezwiaręwżydowskiegoMesjasza(rozdz.4).Terazprzypominapoganom,byszanowaliŻydów,którzyprzynieśliimswojąwiarę.Łatwiejbyłowszczepić
ponownieżydowskiegałęziewdrzewoichwłasnejwiary,niżpoganom,którzyprzednawróceniemoddawalicześćbożkom,zrozumiećwiarę,którąterazprzyjmują.Podobniejakinniżydowscy
nauczycieleowychdni,Pawełnieuważazbawieniażadnegoczłowiekazazagwarantowanezludzkiejperspektywy.Koniecznejestwytrwanieażdokońca,Szczepieniedrzew(umieszczaniegałęzi
jednegodrzewawinnym)znanejestzarównowliteraturzeżydowskiej,jakigrecko-rzymskiej.Czasamigałęziedzikiejoliwkibyływszczepianewdrzewo,któreprzynosiłomałoowoców,byje
wzmocnićlubocalićprzeduschnięciem.Właściwegałęzie,którenieprzynosiłyowocu,byłyodcinane,zaśwszczepienienowychmogłobyćuważanezadziałanie„wbrewnaturze”(jakwRz11,24).

11,15-24.Żydowskiekorzeniechrześcijaństwa.Chrześcijaniepochodzącyzpoganmusząpamiętać,żezostaliwszczepieniwwiaręIzraela.SkorozaśzostaliwszczepieniwludBoży

StaregoTestamentu,musząprzyjąćjakoswojąwłasnąnietylkojegohistorię,lecztakżesamychŻydówjakoswegorodzajuwspółbraci,nawetjeślici,którzynieposzlizaChrystusem,odżegnująsięod
nich.WewcześniejszejczęściListudoRzymianPawełsprzeciwiałsiężydowskiejarogancjiwstosunkudopogan,terazzaśwystępujeprzeciwkopogańskiejarogancjiwstosunkudoŻydów.

CałkowitenawrócenieIzraela

Niechcęjednak,bracia,pozostawiaćwaswnieświadomościco

dotejtajemnicy–byścieosobieniemielizbytwysokiegomniemania
żezatwardziałośćdotknęłatylkoczęśćIzraelaażdoczasu,gdy
wejdzie[doKościoła]pełniapogan.

11,25Pawełmanawzględziedwiespołeczności:odłamświatażydowskiegoicałośćświatapogańskiego.
11,25.NiektórzyprorocyStaregoTestamentuprzepowiadali,żeBożeświadectwobędziegłoszonewśródpogan.PonieważostateczneNawrócenieIzraelanastąpiwczasachostatecznych,

Bógodwlekałjedoczasu,ażzgromadziwszystkiepozostałeludypogańskie(por.Mt24,14;28,19-20;2P3,9).

ItakcałyIzraelbędziezbawiony,jaktojestnapisane:Przyjdzie

zSyjonuwybawiciel,odwrócinieprawościodJakuba.

11,26jaktojestnapisane.WSTbyłozapowiedzianecałkowiteoczyszczenieIzraelajakokonsekwencjaprzyjściaMesjasza.Pawełwskazujena„tajemnicę”(w.25),żetoproroctwo,

wypełnionejużczęściowonawróceniempogan,pociągazasobąjakokonsekwencjętakżenawrócenienarodużydowskiego.

Itobędziemojeznimiprzymierze,gdyzgładzęichgrzechy.

11,26-27.PrzesłanieoprzyszłymzbawieniuIzraelaprzewijasięuprorokówStaregoTestamentu,chociażfragmenttenjestjednymzniewielutekstówNowegoTestamentu,wktórychsięo

tymwspomina.Żydowscynauczycieleczęstopowtarzali,że„całyIzraelbędziezbawiony”,późniejjednakprzytaczalilistęIzraelitów,którzyniedostąpiązbawienia,cooznacza,że„Izraeljako
zbiorowość(chociażniekonieczniewszyscyposzczególniludzie)będziezbawiony”.Innymisłowy,znacznawiększość„Reszty”narodużydowskiego,któraprzeżyje,przyjmiewiaręwChrystusa.Paweł
powołujesięnaIz59,20-21:„Reszta”Jakuba,któraodwrócisięodgrzechu,zostaniezbawionaprzednowegoodkupiciela,któryumieściwnichswojegoDucha(Pawełdokonujetutajparafrazy,cobyło
praktykąpowszechniestosowanąwstarożytnychcytatach).

Coprawda–gdychodzioEwangelię–sąoninieprzyjaciółmi

zewzględunawaszedobro;gdyjednakchodziowybranie,sąoni–
zewzględunapraojców–umiłowani.

11,28„Ewangelia”i„wybranie”wyznaczajądwawielkieetapyhistoriizbawienia:poChrystusieiprzedNim.PoChrystusie,któregoodrzucili,ŻydzistalisięnieprzyjaciółmiBoga,aOnna

topozwolił,abyułatwićnawróceniepogan(por.9,22+;11,11+),Żydzipozostająjednakżeprzedmiotemspecjalnejmiłości,jakąBógobjawiłichojcomprzedChrystusem,gdyichnaródbyłjedynym
depozytariuszemwybrania.

BodaryłaskiiwezwanieBożesąnieodwołalne.

25–29.

OprzyszłymponownymwszczepieniuIzraelitówwszlachetnypieńichnarodumyślałPawełjużwtedy,kiedypisał,żeapostazjaIzraelaniejestanipowszechna,anidefinitywna.

Apostazjaowapotrwatakdługo,jakdługotrwaćbędzieproceswchodzeniadoKościołapogan.WłaśnieówlicznynapływpogandoKościołaspowodujezkoleinawróceniesięIzraela,cozresztą
zapowiadałjużtakżeIzajasz.Izrael,uwolnionyodgrzechów,będziemógłznówzawrzećprzymierzezeswymBogiem.Żydzi,zewzględunaEwangelię,sąnieprzyjaciółmiBoga,aledziejesiętojakby
dladobrapogan.NiewiernośćIzraelapobudziła,wezwałapogandouwierzeniaBogujedynemu.Taksięrzeczma,gdypatrzymynahistorięIzraelawaspekcieEwangelii.Natomiastgdychodzio
wybranieBoże,Izraeljestnadalnarodemświętym,ludemwybranym.PawełufaniezachwianiewostatecznenawrócenieIzraela,ponieważdaryłaskiiwezwanieBożesąnieodwołalne.Izraelzostał
własnościąBoganazawsze;Bógniekłamieinieżałuje,gdyżtonieczłowiek,żebyżałował(1Sm15,29).Bógokażesięnietylkowiernywswoichprzyrzeczeniach,leczwswejmądrościtakwszystkim
pokieruje,iżIzraelbędziemógłwypełnićkiedyśJegowszystkiepolecenia.

11,28-29.Wprzeciwieństwiedoniektórychwspółczesnychinterpretatorów,Pawełnieuważa,jakobyBożeobietnicedlaIzraelajakonaroduutraciłyswojąaktualność-zostałyjedynie

odwleczonewczasie(por.Pwt4,25-31).Bógnadaljestzwiązanyprzymierzemzawartyzpraojcami(Pwt7,8).Większośćwspółczesnychkomentatorówopowiadasięzajednązdwóchinterpretacji:(1)
IzraeliKościółsąwobecsiebieodrębne,nigdyteżniestanąsięjednym,Izraelnatomiastzostanieodnowiony;(2)chrześcijaniestalisięprawdziwymIzraelem,zaśIzraelwsensieetnicznymnieodgrywa
jużroliwBożymplanie.Pawełodrzuciłteskrajnepoglądy,gdyżwierzył,żeIzrael,jakonaród,powrócidoprzymierzawczasachostatecznychorazprzyłączysiędopogani„Reszty”żydowskiej,która
jużwnimuczestniczy.

PodobniebowiemjakwyniegdyśbyliścienieposłuszniBogu,

terazzaśzpowoduichnieposłuszeństwadostąpiliściemiłosierdzia,

takionistalisięteraznieposłusznizpowoduokazanegowam

miłosierdzia,abyisamiwczasieobecnymmoglidostąpić
miłosierdzia.

30–31.

MądrośćzaśBożanawetupórinieposłuszeństwojednychludzipotrafiwykorzystaćdladobradrugich.NaprzykładkiedyŻydziniechcielisłuchaćgłoszonejimprzezPawła

Ewangelii,Apostoł,strząsnąwszypyłzeswegoobuwia,udałsiędopogan.Jeśliwięcpoganiedostąpilimiłosierdzia,jeślidotarładonichEwangelia,towpewnymsensiedziękiapostazjiŻydów.Mówiąc
ouprzednimnieposłuszeństwiepoganPawełwyraźnienawiązujedoswychwypowiedziomożliwościnaturalnegopoznaniaBoga(Rz1,20).

AlbowiemBógpoddałwszystkichnieposłuszeństwu,aby

wszystkimokazaćswemiłosierdzie.

32.

NieposłuszeństwoŻydówokazałosięwięc„zbawiennymprzewinieniem”(felixculpa).Bógdopuściłdotegoprzewinienia,żebysiędokonałomiłosierdzienadpoganami.Okazane

poganommiłosierdziesprawikiedyś,żeŻydzi,powodowaniniejakozbawiennązazdrością,nawrócąsiędoPanaizkoleistanąsięprzedmiotemmiłosierdziaBożego.Ostatecznywniosekzowych
refleksjinadposłuszeństweminieposłuszeństwemzarównopogan,jakiŻydówzdajesiębyćnastępujący:PanBógzezwoliłnanieposłuszeństwoipogan,iŻydów,botylkowtedymógłokazaćwpełni
swojemiłosierdzie.Tegorodzajupostępowanieniemieścisięwkategoriachlogikiczystoludzkiej.Nictedydziwnego,żePawełzakończyswojewywodypełnymiuniesieniasłowami:Ogłębokości
bogactw,mądrościiwiedzyBoga!JakżeniezbadanesąJegowyrokiiniedowyśledzeniaJegodrogi!(w.33).

11,30-32.WedługPawławszystkienarodydopuściłysięgrzechu,dlategoteżmuszązwrócićsiękumiłosierdziuBoga,któreokazałwChrystusie.Myśltanawiązujedokonfliktunatle

narodowościowym,jakiistniałwKościelewRzymie(zob.wprowadzeniedoListudoRzymian).

11,25-32.PrzyszłezbawienieIzraela.Bógobiecał,żeIzraeljakocałość(„Reszta”,któraocalejezokresuwielkiegoucisku)pewnegodniapowrócidoNiego(Pwt4,25-31;30,1-6).

Wówczasnadejdziekoniec(np.Oz14,1-7;J12,12-3,2).PoglądyPawłanaczasyostatecznezakładajątenpowrótIzraela.

Ogłębokościbogactw,mądrościiwiedzyBoga!Jakże

niezbadanesąJegowyrokiiniedowyśledzeniaJegodrogi!

33.

WrozdziałachpoprzednichmówiłPawełotym,jaktoBógodrzuciłnapewienczasIzraela–lubdokładniej,dopuściłdojegoapostazji–poto,byokazaćmunastępnietymwiększe

miłosierdzieirównocześnienakłonićdosiebiepogan.ApostołpodziwiatuogrommądrościiwiedzyBoga.WedługRz10,12bogactwoBogajestsynonimemJegodobroci.Słowowiedzazdajesię
nawiązywaćdopoznawaniawszystkiegoprzezBoga,mądrośćzaś–topraktycznespożytkowanieposiadanejwiedzy.Głębokość,niezmierzoność,odnosisiędowszystkichtrzechatrybutówBoga:
bogactwa,mądrościiwiedzy.OpróczniezrozumiałejdlaczłowiekadobrociorazabsolutnieprzewyższającejnaszemożliwościpoznawczewiedzyimądrościBogaobcesączłowiekowirównieżkryteria,
wedługktórychBógwydajeswojewyroki.Cowięcej,niemożemyśledzićzcałądokładnościądróg,jakimiPanBógprowadziludzkośćdosiebie.Bomyślimojeniesąmyślamiwaszymianiwaszedrogi
moimidrogami–mówiłJahwedoIzajasza(Iz55,8).

KtobowiempoznałmyślPana,alboktobyłJegodoradcą?

LubktoGopierwszyobdarował,abynawzajemotrzymaćodpłatę?

AlbowiemzNiegoiprzezNiego,idlaNiego[jest]wszystko.Jemu

chwałanawieki!Amen.

34–36.

Niktznasniejestotylemądry,bymógłodgadnąć,rozpoznaćBożewzględemnaszamiary,niktteżniemożeudzielićBogujakiejkolwiekrady.

DobroćBożaniejestwysłużonaprzezczłowieka.NiktnigdynieobdarowujeBoga;dobroćimiłosierdzieBożenigdywięcniemającharakterurekompensatyzałaskawośćokazanąBogu

przezczłowieka.KażdybowiemodruchdobrocizasługującejnaniebojestjużwyrazemłaskiBożejdanejuprzednioczłowiekowi.Wobeccałkowitejniemożnościpoznaniadobroci,mądrościiwiedzy
Boga,wobectego,żeniemożemysięposzczycićwyświadczeniemBogujakiegokolwiekdobra,niepozostajenamnicinnego,jaktylkowyznać,żewszystkozależyodNiego.Tymwłaśnie
stwierdzeniemkończąsięrefleksjePawłanadzbawcząmądrościąBożą.TostwierdzeniejestteżbezpośrednimpowodemskłaniającymdooddaniaBoguchwały.

11,33-36.UwielbienieBożejmądrości.Podobniejakautorzyinnychhellenistycznychiżydowskichpism,PawełkończytęczęśćlistudoksologiąlubuwielbieniemBoga.Nawiązującdo

słownictwaIz40,13iHi41,11(suwerennepanowanieBoganadstworzeniem),PawełwychwalamądrośćBożą,którawytyczabieghistoriiisprawia,żewszystkienarodymogądostąpićzbawienia
(rozdz.9-11).

Filozofowiezeszkołystoickiejwierzyli,żeBógsprawujekontrolęnadwszystkimiwszystkopowróciostateczniedoNiego.WtymkontekściesłowaPawławRz11,36wyrażająjednak

żydowskieprzekonanie,żeBógjestźródłemhistorii,wyznaczabiegludzkichdziejówiostateczniewszystkiewydarzenia-nawetzłewyboryidecyzjegrzesznychludzi-pomnożąJegochwałęiukażą
głębięJegomądrości.

Rz12

MIŁOŚĆIPOKORA–ZASADĄ

POSTĘPOWANIA

Życieludzkie–składaniemofiarBogu

Azatemproszęwas,bracia,przezmiłosierdzieBoże,abyście

daliciałaswojenaofiarężywą,świętą,Bogumiłą,jakowyrazwaszej
rozumnejsłużbyBożej.

12,1-2Wspólnotachrześcijańskawchodzinamiejsceświątynijerozolimskiej(Ps2,6+;40,9+),aDuch,którywniejzamieszkuje,dajenowąintensywnośćobecnościBogapośródludu

świętego(1Kor3,16-17;2Kor6,16;Ef2,20-22).Oninspirujewięctakżenowykultduchowy(Rz1,9+;12,1),ponieważwierzącysączłonkamiChrystusa(1Kor6,15-20),którywswoimciele
ukrzyżowanymizmartwychwstałymstałsięmiejscemnowejobecnościBogaoraznowegokultu(Mt12,6-7;26,61p+;27,40p;J2,19-22+;4,20-21;Dz6,13-14;7,48;Hbr10,4-10+;Ap21,22+).

12,1wyrazwaszejrozumnejsłużbyBożej.Toprzeciwieństwoofiarkultujudaistycznegoczypogańskiego(por.Oz6,6).Por.Rz1,9+.
OstatnieczteryrozdziałyListudoRzymianstanowiązbiórinstrukcji,dotyczącychspołecznychobowiązkówchrześcijanina.Ponieważczłowiekwiaryjestbardziejniżktokolwiekistotą

społeczną,nicdziwnego,żewśródnapomnieńkońcowychpowtarzasięcochwilazachętadomiłościbliźniegoidopokory.

Proszę–czasownikŔ±Á±ş±»É,jakiegoPawełużyłwtymtekście,byzachęcićczytelnikówswegolistudooddaniasięBogu,nieoznaczazwykłejprośbyaniniesłużydoprzedstawienia

kategorycznegonakazu.Wyrażanatomiastgorącązachętę,opartąnaautorytecieapostolskimipłynącąniejakozchęciupodobnieniawszystkichdosiebiesamego.Ci,którychPawełupominał,bylijego
braćmiwChrystusie.CeniłichniemniejniżIzraelitów,októrychwtymsamymliściemówił(9,3).BraćminazywaPawełczęstonietylkoŻydów,lecztakżechrześcijannawróconychzpogaństwa(por.
1,13;7,1;8,12;10,1;11,25).JednakżemotywemwzmiankowanegowyżejnapomnieniajestodwołaniesiędomiłosierdziaBożego,dotegomiłosierdzia,ojakimPawełtakwielepiszewpoprzednich
rozdziałachtegosamegolistu.Jeżelinieinneargumenty–zdajesięmówićPaweł–toprzynajmniejtowielkiemiłosierdzie,któregościedoznali,niechwasskłonidocałkowitegooddaniasięBogu.To
oddaniesięmaprzypominaćofiarę,atauŻydówpolegałanazłożeniumaterialnegodaru.Ponieważmabyćdoskonała–wypada,byczłowiekoddałBoguwdarzeciałoswoje,cotuznaczycałego
siebie.

Ofiaraowamamiećtrzyprzymioty:winnabyćżywa,świętaiBogumiła.OfiaryskładaneBoguwST–donichbowiemzdajesięApostołczynićaluzję–byłyżywe,następniepozbawiane

życiadlaBoga.Ofiarawinnabyćświęta,czylinajdoskonalszawśródrzeczy,jakiemożnazłożyćBoguwdarze.ItaknigdyniebędziewpełnigodnaPanaBoga.OtodlaczegoprzepisySTtak
drobiazgowookreślałycechyzwierzęciaprzeznaczonegoBogu.Człowiekmógłtylkowtedyprzypuszczać,żeofiarajestBogumiła,kiedyzostałydokładniezachowanewszystkiezaleceniacałego
ofiarniczegorytuału.MimotosamChrystusPan–powtarzającsłowaIzajasza-Proroka(29,13)–stawiałjeszczewiększewymaganialudziomskładającymBoguofiary.OtojakuskarżałsięnaIzraelitów:
TenludczciMniewargami,leczswymsercemdalekojestodeMnie(Mk7,6).Ofiarachrześcijaninamusibyćszczerym,rozumnymoddaniemsięcałegoczłowiekaBogu.TegowłaśniedomagasięPaweł
odczytelnikówswegolistu,gdymówi,żeofiaraichmabyć„wyrazemrozumnejsłużbyBogu”.WtensposóbczystozewnętrznymofiaromSTprzeciwstawiaofiaręczłowieka,któryskładaBogu
świadomiewszystkieswojemyśli,słowa,pragnienia,służącwtensposóbrozumnieBogu.Otoofiaraodpowiadającagodnościizdolnościom,jakimiobdarzyłczłowieka,otodarnajbardziejgodnyBoga.

12,1.Wstarożytnymjudaizmieiwpewnychszkołachfilozoficznychczęstostosowanosłowo„ofiara”wznaczeniuprzenośnym,naokreśleniewielbienialubnacechowanegowielbieniem

stylużycia.Trudnowięcsądzić,byczytelnicyPawłowiniezrozumieliwłaściwie,ocomuchodzi.Gdymówio„rozumnejsłużbieBożej”,słowo„służba”stanowialuzjędoliturgiisprawowanejprzez
kapłanówwŚwiątyni,zaśsłowo„rozumna”odnosisiędowłaściwegosposobumyślenia(podobniejakwRz12,2-3).StaryTestamentokreślałofiaryprzyjmowaneprzezBogajako„przyjemne”lub
„miłe”.Ofiaryokreślanoteżjako„święte”.Jednakzwrot„ofiarażywa”poszerzazasięgmetafory,któraoznaczażycienacechowanenieustannąofiarnością.

Niebierzciewięcwzoruztegoświata,leczprzemieniajciesię

przezodnawianieumysłu,abyścieumielirozpoznać,jakajestwola
Boża:cojestdobre,coBogumiłeicodoskonałe.

PodobniejakwedługJana,równieżwprzekonaniuPawłaświatjestsferąwszystkichzgubnychdlaczłowiekawpływów.Spoufaleniesięzeświatem,zażyłośćznim,przyswajaniesobie

jegomaniersądlaczłowiekawysoceniebezpiecznegłównieztegowzględu,żewszystko,conależydoświata,przechodzi,przemija,ginie.MimoodkupieniadokonanegoprzezChrystusa,któredosięgło
teżwpewiensposóbcałyświatmaterialny(8,19–27),nadalkryjesięwnimwielezła.Nanowydoskonałyświat,nanowąziemiętrzebaczekaćażdoponownegoprzyjściaJezusa.Nakazującunikanie
spoufaleńzeświatemprzestrzegaPawełprzedprzywdziewaniemsięwpowłokętegoświata.WpoleceniudoskonaleniasięmoralnegozachęcaApostołdoprzemianyprzezodnawianieumysłu.Jestto
działaniedotyczącewyłącznieduchowegownętrzaczłowieka.Odnowaumysłu,czyliprzyjęcieinnegosposobumyślenia,jestniezbędnadotego,żebyrozpoznać,jakajestwolaBoża.Atajest
najwyższą,ostatecznąnormąwszystkichludzkichczynów.Wartopoświęcićwszystko,odmówićsobiewszystkichprzyjemnościtegoświata,abyjąodnaleźć.Kierującsięświatłemrazodnalezionejwoli
Bożej,człowiekmożerównocześniestwierdzić,cojestdobre,coBogumiłeicodoskonałe.Wszystkietrzypowyższewartościsąwłaściwiesynonimamiiwarunkująsięnawzajem.To,coBogu
przyjemne,jestteżzapewnedobreidoskonałe,acodobreidoskonałe,zpewnościąpodobasięBogu.Możnateżupatrywaćtupewnągradację.Istniejetakżeuwarunkowanieobustronnemiędzy
czynami,któresądobre,miłeBoguidoskonałe,aszczerymszukaniemwoliBożej:człowiek,któryczynito,codobre,miłeBoguidoskonałe,możebyćprzekonany,żeodnalazłwolęBożą.

12,2.Wjudaizmiewierzono,żezłemocezdominowałyobecny„świat”,leczwszystkieludyuznająBożepanowaniew„świecie”przyszłym.Wprzeciwieństwiedoniektórychekstatycznych

religiigreckich,Pawełpodkreślaznaczeniewłaściwegoposługiwaniasięumysłem:ci,którzybędąumielirozpoznać,cojestdobre,przyjemneidoskonale,będąwiedzieli,jakajestwolaBoża.

ŻydowscypisarzemądrościowiigreccyfilozofowiemoglibyzgodzićsięzpodkreślonątutajprzezPawłamyśląoodnawianiuumysłu,gdyżpodzielalipogląd,żepostawyiwyznawane

wartościwpływająnaludzkistylżycia.JednakżePawłowapodstawaowegoodnowieniaróżnisięodtej,jakąoniprzyjmowali-opierasiębowiemnanowymrodzajużycia,którestałosiędostępnew
Chrystusie(podczasgdywiększośćwyznawcówjudaizmuuważała,iżstaniesiętomożliwedopierowprzyszłymświecie).

Stosunekdowspółbraci

Mocąbowiemłaski,jakazostałamidana,mówiękażdemuz

was:Niechniktniemaosobiewyższegomniemania,niżnależy,lecz
niechsądziosobietrzeźwo–wedługmiary,jakąBógkażdemuw
wierzewyznaczył.

12,3wedługmiary...wwierze.WiarajesttutajrozważanawrozkwicieduchowychdarówudzielanychczłonkomwspólnotychrześcijańskiejprzezBogadlazapewnieniajejżyciairozwoju.

PrzystępującdoomówieniaobowiązkówposzczególnychurzędówwspołecznościchrześcijańskiejprzypominaPaweł,najpierwswoją–odBogazresztąotrzymaną–powagęapostolską.

Pragnie,abyto,copowie,byłoodpowiednioprzyjęte.Nieprzemawiabowiemjakzwykłyczłowiek,leczjakoten,któremuzostaładanałaskapouczania.Zwracasiębezwzględniedowszystkich,nierobi
żadnychrozróżnieńmiędzytymi,którzyprzeszlidoKościołazpogaństwa,atymi,którzysięnawrócilizjudaizmu.Każdemu,choćbybyłnajmniejszy–tacyteżmająswojąrolędospełnienia–
potrzebnajestnadewszystkopokora,byniemyślałosobiezawiele,bysięniewynosiłponaddrugich.Ileżrazyjeszcze,zapomocąprzekonującychargumentówbędziePawełwracałdotejsprawy!
Wiedziałdobrzezapostolskiegodoświadczenia,żenicnierujnowałospoistościKościołatakbardzo,jakwynoszeniesięjednychponaddrugich.

Sądosobiesamymnależyformowaćopierającsięnadarzewiary,jakikażdyotrzymujeodBoga.Wspomnianatuwiarajestalbosynonimemróżnychcodostopniaipodwzględemjakości

charyzmatów–itęinterpretacjępotwierdzałbykontekstnastępujący–albooznaczawogóledaryBoże,posiadaneprzezludziwniejednakowymstopniu.Całepolecenieznaczymniejwięcejtyle,co
słowanapisaneprzezPawładoKoryntianprzyinnejokazji:Cóżmasz,czegobyśnieotrzymał?Ajeśliśotrzymał,toczemusięchełpisz,takjakbyśnieotrzymał(1Kor4,7).JeżeliktośzostałprzezBoga
hojnieobdarzony,niemapowodudopogardzaniatymi,którzyotrzymalimniej.Niewynoszeniesięponadinnych,skromnemniemanieosobiewedługmiary,jakąBógkażdemuwwierzewyznaczył–oto
przykładyżywejofiary,ofiarybędącejwyrazemrozumnejsłużbyBożej.

Jakbowiemwjednymcielemamywieleczłonków,anie

wszystkieczłonkispełniajątęsamączynność–

podobniewszyscy

razemtworzymyjednociałowChrystusie,akażdyzosobnajesteśmy
nawzajemdlasiebieczłonkami.

12,5jesteśmynawzajemdlasiebieczłonkami.UżytatutajformułapodkreślanietyleutożsamieniewszystkichchrześcijanzChrystusem(1Kor12,27),ileraczejichwzajemnązależność.

4–5.

Pomysłprzyrównaniajakiejśspołecznościdoorganizmuludzkiegojestpochodzeniaprzedpawłowego,cowięcej,nawetpozabiblijnego.WswychpóźniejszychlistachApostołwrócido

tejprzenośni(por.1Kor12,12–31;Ef4,15;Kol1,18)izanalizujejąbardziejszczegółowo,twierdzącnp.,żeChrystusjestgłowąspołecznościzwanejKościołem,wiernizaśstanowiąposzczególne
członkitegoorganizmu.

OdwołującsiędoowejprzenośniPawełchciałuzmysłowićczytelnikomswegolistunadewszystkoideęjednościwszystkichwiernychwewspólnocie.Nicniemogłowyrazićtakdosadnie

tejidei,jakzwiązekpomiędzyciałemijegoposzczególnymiczłonkami.Każdyzczłonkówjestpotrzebnydopoprawnegofunkcjonowaniacałegoorganizmu,zgodnieztym,coczytamyw1Kor12,21n.

12,3-5.Filozofowie,którzybronilizastanegostatusquo,oddawnauważali,żekażdawarstwaspołeczeństwamiałaokreślonefunkcje(podobniejakposzczególneczłonkiciała).Filozofowie

zeszkołystoickiejstosowaliobrazgłowyiczłonkówtakżedoBogaiwszechświata.Pawełwydajesięjednakpierwszymautorem,któryzasugerował,żekażdyczłonekreligijnejwspólnotymado
spełnieniaszczególnąfunkcjęwjednymciele,znoszącwtensposóbtakipodziałnakapłaństwoilaikat,jakiistniałwwiększościstarożytnychreligii.Pawełpodkreśla,żekażdyzczłonkówposiada
„miarę...wwierze”,stosowniedoróżnychfunkcjiwKościele(Rz12,6-8),orazwskazujenaróżnorodnośćwjednościciała.Późniejpowołasięnatęzasadęwkontekściekonfliktunatleetnicznymw
Kościele(zob.wprowadzeniedoListudoRzymian)wrozdz.14.

Mamyzaśwedługudzielonejnamłaskiróżnedary:bądźdar

proroctwa–[abygostosować]zgodniezwiarą;

12,6zgodniezwiarą.Innemożliwetłumaczenie:„wedługreguływiary”(por.1Kor12,3),gdzie„wyznaniewiary”stanowiznakautentycznychcharyzmatów.

Tematroli,jakąmajądospełnieniaworganizmieposzczególnejegoczłonki,rozwijaApostoł,nawiązująccochwiladokoniecznościokazywaniasobiewzajemnegoszacunkuimiłości.W

wierszachtychmówiPawełoróżnychcharyzmatach.Okażdymznichmożnapowiedzieć,żeniejestdanynapożytekosobistyjednostki,leczdladobracałejspołeczności.Każdyteżjest–jakokreśla
teologia–daremdarmodanym,czyliłaskąniezależnąoduprzednichzasługczłowieka.

PrzedewszystkimwspominaApostołdarproroctwa.Przyinnejokazjiwyjaśni(1Kor14,3.24),żeproroctwosłużyzbudowaniuKościoła.ProroctwemnazywałPaweł–jaksięwydaje–

głoszenieprawdreligijnych,którychzrozumieniewymagaszczególnegoświatłaBożego.Darproroctwasprawia,żeczłowiekmożemówićotajemnicachBożych.Zdaruproroctwanależykorzystać
zgodniezwiarą,cooznacza,żeprorokniepowinienzniekształcaćwłasnymidodatkamitego,cootrzymałwskuteknadprzyrodzonegoświatła.Byćmożewyrażeniezgodniezwiarąsugerujemyśl:należy
tak„prorokować”,abyumacniaćwiaręsłuchaczy.Tazgodnośćzpowszechnieprzyjmowanąwiarąpozwoliludziomtakżeodróżnićprawdziwydarproroctwaodfałszywegonauczania.

12,6.Większośćwyznawcówstarożytnegojudaizmuuważałaproroctwozadarnadprzyrodzony,różnyodinnychdarów,którePawełtutajwymienia.Bógmógłposługiwaćsię

wymienionymitutajdarami,leczwiększośćwyznawcówstarożytnegojudaizmupostrzegałajejakoczynności,którektośwykonujedlaBoga,podczasgdyproroctwobyłouznawanezaBoskie
„nawiedzenie”,uważanezabardzorzadkiewtamtychczasach.PawełuważawszystkiewyliczonetutajdaryzaudzieloneprzezBogauzdolnienia,zaśproroctwozajednozwielu.Wskazujetonajego
głębokąwiarę,żeBóg,któryczyniłcudawStarymTestamencie,będzienadaldziałałpodobniewżyciuKościoła.

bądźtourząddiakona–dlawykonywaniaczynności

diakońskich;bądźurządnauczyciela–dlawypełnianiaczynności
nauczycielskich;

Niewydajesię,byApostołczyniłtualuzjędoposługidiakońskiej,polegającejnarozdawaniujałmużnyubogim.Małoprawdopodobnajestteżopiniawielustarszychegzegetów,według

którychchodziłobytuoposługęduszpasterskąbiskupów,kapłanówidiakonów.Niechodziturównież–jaksięwydaje–onowycharyzmat,analogicznypodpewnymwzględemdowspomnianegow

poprzednimwierszudaruproroctwa.Urząddiakona–przekładpolskizcałąpewnościąniezbytdokładny–topoprostuokreślenieogólneróżnychposług,wymienionychwkontekściebezpośrednio
następującym.OtóżpoleceniedotyczącewszystkichurzędówwKościelejesttakie:ludziesprawującyjakikolwiekurządniechniewykraczająpozaramyswoichuprawnień,niechswoichprzywilejówi
łaskzwiązanychzeswymstanowiskiemużywajątylkodladobratych,którymsłużą.

W1Kor12,28nauczycieljestwymienionynatrzecimmiejscu,poapostołachiprorokach.Wodróżnieniuodproroka,któregomożnabyuważaćzanauczycielawpewnymsensie

„nadzwyczajnego”,powołanegodoprzekazywaniaprawdszczególnietrudnych,´ą´¬Ăş±»oÂbyłczymśwrodzajudzisiejszegokatechety,związanegozkonkretnymKościołem.Otegorodzajuurzędzie
–jeślimożnatonazwaćurzędem–jedynąwzmiankęzawierawłaśnieniniejszytekst.Chodziłonajprawdopodobniejoludziniezawszestaranniewykształconych,leczzatoobdarzonychszczególnym
zapałemireligijnągorliwością,dziękiczemumoglionipodtrzymywaćnaduchuinnychisłużyćimzbawiennymiradami.JakwynikazinnychtekstówPawła,dodawanieotuchyizachęta–bowłaśnie
raczejoniechodzi,anieosurowekarcenie–stanowiłybynaturalnenastępstwoiukoronowaniezarazemzwykłegonauczania.

bądźdarupominania–dlakarcenia.Ktozajmujesię

rozdawaniem,[niechtoczyni]zeszczodrobliwością;ktojest
przełożonym,[niechdziała]zgorliwością;ktopełniuczynki
miłosierdzia,[niechtoczyni]ochoczo.

PoinstrukcjachdotyczącychwsparciaduchowegobliźnichprzechodziApostołdopouczeńregulującychudzielaniepotrzebującympomocymaterialnej.Chodzituchybanietyleo

diakonówrozdzielającychmiędzyubogichzebranedatki,ileraczejotych,cozwłasnychdóbrmaterialnychrozdająinnym.Otóżnajważniejszejestto,bydawalicałymsercem,poprostu,niemyśląc
przytymowłasnychkorzyściach,bywspomagalijedyniezmyślązaspokojeniapotrzebbliźniego.Przełożony,októrymtumowa,niezdajesiębyćanizwierzchnikiemwspólnoty–choćkiedyindziej
terminproistamenoswtymznaczeniujestprzezPawłaużywany(1Tes5,12;1Tm5,17),anigłowąrodziny(por.1Tm3,4.5.12).PonieważprzełożonychowychwymieniaPawełwkontekścieinstrukcji
dotyczącychrozdzielaniadóbrmaterialnych,najprawdopodobniejmanamyślitych,doktórychnależałoorganizowanienawiększąskalęzbiórekjałmużnyikierowanieróżnymiakcjami
charytatywnymi.Chodzitunajprawdopodobniejobezpośredniąposługęfizyczną,byćmożepielęgnowaniechorychistarców.Dobrynastrój,pogodaduchasąnajbardziejpożądanejakoatmosferatego
rodzajuakcjiwspieranianieszczęśliwychludzi.Radośćpromieniującazduszyczłowiekaspełniającegouczynkimiłosiernesprawiaczasemwiększąulgęniżmaterialnewsparcie.

12,7-8.Chociażzwrot„wykonywanieczynnościdiakońskich”(dosł.„służenie”)możemiećznaczenieszersze(por.Rz15,25),umieszczeniegopomiędzyprorokowaniemanauczaniem

sugeruje,iżodnosisiędourzędupiastowanegowKościele(diakonos;zob.komentarzdoRz16,1).„Pełnienieuczynkówmiłosierdzia”oznaczaprzypuszczalniedziałalnośćdobroczynną-opiekowanie
sięchorymiiubogimiitd.Wpewnymstopniuczynilitowszyscychrześcijanie,leczniektórzymielidotegoszczególnydar.

12,1-8.Służciejednidrugim.PołożywszyteologicznefundamentydlapojednaniawKościelewRzymie(rozdz.1-11),Pawełprzechodziterazdoradpraktycznych.(Niektórestarożytne

listynapominająceodznaczająsiępodobnąbudową.)Apostołpodkreśla,żeBógpragnie,bychrześcijaniemyśleliwsposóbwłaściwy-byuznalirównąwartośćwszystkichczłonkówciałaiużywali
udzielonychimdarówkujegozbudowaniu.

Miłośćniechbędziebezobłudy.Miejciewstrętdozłego,

podążajciezadobrem.

Wmiłościbraterskiejnawzajembądźcie

sobieżyczliwi.Wokazywaniuczcijednidrugichwyprzedzajcie.

12,10Wokazywaniuczcijednidrugichwyprzedzajcie.Innemożliwetłumaczenie:„każdy,uważającdrugichzagodniejszych”.

9–10.

Dwiepowyższeinstrukcjeniewymagająwłaściweżadnychkomentarzy.Miłośćnawetbezobłudy,lecztylkosztuczna,wymuszona,nieszczera–przestajebyćmiłością.Wdążeniuzaś

dodoskonałościtrzebanajpierwdostrzeccałąbrzydotęzła,byprzestałonasonopociągać.Wtedydopierodobrostaniesięprzedmiotempełnegopożądania.Ponieważwszyscychrześcijaniesąsobie
braćmi,nicteżdziwnego,żeichwzajemnamiłośćwinnabyćbraterska.Nadtowmiłościowejwinnijednidrugichwyprzedzać.Miłośćchrześcijańskamabyćochocza,zawszegotowadoświadczenia
dobrabliźniemu.TakiwłaśniejestsensnastępnegozkoleinapomnieniaPawła.Cześćiszacunekwłaściwiepojęteniesąniczyminnym,jaktylkopewnąformąmiłości.Chodziwięcnietyleozewnętrzne
wyrazyszacunku,ileraczejowewnętrzne,szczereprzywiązaniedokogoś,ktonaniezasługuje.

12,9-10.Starożytnibardzowysokocenilihonor.Żołnierzeprzysięgali,żenigdy„nieprzedłożąniczego”ponadhonorcezara.Niektórzyfilozofowiezalecali,byludzie„niżejstojący”

bardziejcenili„stojącychwyżej”odsamychsiebie.Pawłowazachętabardziejjednakprzypominanapomnienieudzielaneprzezżydowskichnauczycieli,którzypodkreślali,żekażdyzichuczniów
powinienzabiegaćocześćinnychtaksamojakoswojąwłasną.

Nieopuszczajciesięwgorliwości.Bądźciepłomiennegoducha.

PełnijciesłużbęPanu.

12,11PełnijciesłużbęPanu.Wariant:„uważninastosownąokazję”.

11.

Gorliwośćbyłajużwzmiankowanajakocnotazalecanatym,którzymielikierowaćakcjamicharytatywnymiwspołecznościchrześcijańskiej.LudziompłonącymmiłościąBożąChrystus

przeciwstawiawApokalipsie„nizimnych,nigorących”ipowieonich:Skorojesteśletniianigorący,anizimny,chcęcięwyrzucićzmychust(Ap3,16).Domobilizowaniawszystkichsiłwdziałaniu
dladobrainnychpowinienskłaniaćchrześcijaninafakt,żesłużącbliźnim,służysięsamemuChrystusowi.NiewypadabyćletnimiopieszałymwJegosłużbie.

Weselciesięnadzieją.Wuciskubądźciecierpliwi,wmodlitwie

wytrwali.

Zaradzajciepotrzebomświętych.Przestrzegajcie

gościnności.

12–13.

„Weselićsięnadzieją”–znaczytopragnąćdóbrniebieskichzniezachwianąufnością,żesięjeosiągnie.Żadnatrudnośćniemożepozbawićchrześcijaninaprawdziwejradościducha.

Cierpliwość,któramatowarzyszyćpokonywaniutrudności,winnasięprzejawiaćnamodlitwiewpodobnej,lecznieidentycznejformie:wpierwszymprzypadkuchrześcijaninodpieraniezmordowanie
atakiróżnychprzeszkódżyciowych,wdrugimzniemniejsząenergiąprosiBogaopomoc,nieustającprzytymwśpiewaniuBoguchwały.Pierwsichrześcijanienazywalisięświętyminiezewzględuna
ichewentualneroszczeniedobezgrzeszności,leczwzwiązkuztym,żeprzyjęliłaskęchrztuświętego.Obowiązkiwzględembraciwwierzebyływiększeniżwstosunkudoniewierzących.Prawdziwa
pomocniesionabliźniemupoleganatym,byśmysamiwyczuwalipotrzebybliźnich,nieczekającażnaspoprosząowsparcie.Tymzaś,którzynasodwiedzają,okazaćnależygościnność.Jeśliwsparcie
materialnemiałoulżyćdoliprzedewszystkimwspółbraciwwierze,togościnnośćobowiązujewszystkich.JestcnotąpodzieńdzisiejszyszczególniecenionąprzezludziBliskiegoWschodu.

12,11-13.Żydziprzywiązywaliwagędotroskiopotrzebywłasnejspołeczności,zczymchrześcijanieżyjącywczasachPawłabezwątpieniasięzgadzali(w.13).Współczesnyfenomenz

jednejstronyzamożnych,zdrugiejcierpiącychgłódchrześcijan,którzymieszkająwtymsamymmieście,szokowałbystarożytnychŻydówichrześcijan(chociażniepogan).Wtamtychczasach
„gościnność”oznaczałaprzyjmowaniepodróżnych(bezpobieraniaodnichopłaty)dowłasnegodomu,gdyprzebywaliwichmieście.Podróżnimielizwyklezesobąlistypolecająceodludzidarzonych

zaufaniemprzezgospodarza,którzypotwierdzali,żepowinnionizostaćprzyjęcijakogoście.

Miłośćnieprzyjaciół

Błogosławcietych,którzywasprześladują.Błogosławcie,anie

złorzeczcie.

12,14-21Horyzontposzerzasięirozciąganacałąludzkość,zwłaszczapocząwszyodw.17.
12,14.Podobniejakinnenapomnienia,itomożebyćechemnauczaniaJezusa(Łk6,28),Częstopowtarzanowypowiedziznanychnauczycieli;nauczycieleżydowscyzawszecytowalisłowa

własnychmistrzówifragmentyPrawa.Wkontekścienauczaniafilozofówzeszkołycynikówistoików,napomnienietobrzmiałobyjakwezwaniedoignorowaniacierpienia.Chociażcynicynie
przywiązywaliwagidodobregoimienia,bylijednakmistrzamizręcznejriposty.Wydajesię,żezachętaJezusaiPawłamawięcejwspólnegozżydowskąwiarąwsądostatecznyorazzprzekonaniem,że
wierzącymogązłożyćwszystkowręceBożejsprawiedliwości(Rz12,17-21).

Weselciesięztymi,którzysięweselą,płaczcieztymi,którzy

płaczą.

14–15.

Obcychnietylkonależyprzyjąćiugościć,lecztakżeznosićcierpliwieichobecnośćibłogosławićim,nawetgdybysięokazalinaszymiprześladowcami.Zalecenietojest

niewątpliwietreściąnakazuwydanegoprzezChrystusa:AJawampowiadam:Miłujciewaszychnieprzyjaciółimódlciesięzatych,którzywasprześladują(Mt5,44).WmodlitwachludziWschodu–
wystarczyprzypomniećsobietreśćniektórychpsalmów–błogosławieństwaprzeplatałysięciąglezezłorzeczeniami.Nictedydziwnego,żeojednychidrugichwspominatuśw.Paweł.Polecenieśw.
Pawłapozornietylkowydajesięzbyteczne.Niezawszeszczęścieiradośćbliźnichwywołujeuśmiechnanaszymobliczu.Napowodzeniebliźnichreagujesiębardzoczęstozazdrością,ata,jak
wiadomo,jestpewnąformąsmutkuiprzygnębienia.Niezawszeteżsmutekinnychwyciskanamłzyzoczu.ZaJanemChryzostomemmożnaśmiałopowtórzyć,żeludzieczęściejiłatwiejradująsięz
uradowanymi,niżpłaczązpłaczącymi.Chrześcijaństwotonietylkowspólnotadóbrmaterialnychijednośćwiary–tonadewszystkowspólnotamyśliiuczuć.Jedenduchijednoserceożywiały
wszystkich,którzyuwierzyli(Dz4,32)–pisałŁukaszopierwszejspołecznościchrześcijańskiej.

12,15.Płaczztymi,którzysięsmucą,byłuważanyzawłaściwywyrazwspółczuciawwiększościkulturstarożytnegoświata.Chociażfilozofowieimoraliściczęstoostrzegali,żenienależy

zbytczęstopłakać,nieprzynositobowiem„żadnejkorzyści”,niemniejjednakwczasieżydowskichuroczystościweselnychiżałobnych(wtymprocesjipogrzebowych,doktórychwszyscysię
przyłączali)przestrzeganozasady,októrejpiszetutajPaweł.

Bądźciemiędzysobąjednomyślni.Niegońciezawielkością,

leczniechwaspociągato,copokorne.Nieuważajciesamisiebieza
mądrych.

16.

OnicchybanietroszczyłsięPawełbardziejniżojednośćiwewnętrznąharmonięposzczególnychKościołów.Nicdziwnego,żewezwaniadojednościpowtarzająsięwjegolistach

najczęściej.Upodstawzaśwszelkichwaśnileżałachęćwywyższeniasięjednychnaddrugich.Należałowięcnakłaniaćwiernychustawiczniedotego,bymyśleliobliźnichtaksamo,jakosobiesamych.
Niechodzioto,bypozbawićsięwszelkichambicji,byniedążyćdotego,cowzniosłeiwielkie.Chrześcijanieniemogąjednakmyślećosobiewięcejniżjesttokonieczne,ichpogońzaosobistą
wielkościąniemożemiećcharakterujakiejśchoroby.Wiernimusządostrzegaćoboksiebietakżeinnychludzi.Musząkierowaćsięprawdąwrozumieniuzarównosiebiesamych,jakiotoczenia.
Człowiekniekiedyuważasiebienietylkozalepszegomoralnieniżinni,lecztakżezamądrzejszego,cozresztąniejesttubliżejokreśloneprzezPawła.Wartojednakpamiętaćoprzestrodze,jakąApostoł
przesyłaKoryntianom:Gdybyktośmniemał,żecoś«wie»,tojeszczeniewie,jakwiedziećnależy(1Kor8,2).Człowiekwiarywinienpamiętać,żejestdzieckiemChrystusa,tegoChrystusa,który
przyszedłniepoto,byMusłużono,leczabyinnymsłużyć.Winienteżstaraćsięnieoto,byprzekonywaćotoczenieoswejsłuszności.Jegotroskamasięciąglesprowadzaćdojaknajdokładniejszego
zrozumieniatych,którzymyśląinaczej.

12,16.Pokorabyłacnotątypowożydowską,zpewnościąniegrecką(wmyśligreckiejodnosiłasięjedyniedoludzizajmującychniskąpozycjęspołeczną,którzypowinnibyliokazywać

pokorę).Podczasgdywielufilozofówpodkreślało,żeczłowiekpowinienznaćswojemiejsce,pismachrześcijańskieodbiegająodideałów,którymhołdowałaliteraturastarożytna:wierzącyniepowinni
stronićodludziniskiegostanu.

Nikomuzłemzazłonieodpłacajcie.Starajciesiędobrzeczynić

wszystkimludziom.

17.

Środowiskaspołeczne,wjakichżyłyirozwijałysiępierwotnewspólnoty,byłyalbopogańskie,albozłożonezwrogichchrześcijaństwuŻydów.Współżycieznieprzyjaznymotoczeniem

stanowiłodlachrześcijanjedenzgłównychproblemówreligijno-socjalnych.Otóżzasadaobowiązującachrześcijanjestjasna:nikomuzłemzazłonieodpłacajcie.CzłowiekNT,człowiekznającyhistorię
mękiiśmierciJezusa,niemożekorzystaćzprawazemsty.TaknauczałPawełodsamegopoczątku:Baczcie,abyniktnieodpłacałzłemzazło,leczzawszeusiłujcieczynićdobrzesobienawzajemi
wszystkim(1Tes5,15).Uczciwość,szlachetność,wyrozumiałośćdlawszystkich,anawetlubszczególniejdlaniewierzących,mogąbardziejpociągaćkunauceChrystusowejniżnajbardziejenergiczne
przekonywanieoprawdziwościEwangelii.TęapostolskąfunkcjęchrześcijańskiejdobrocizpewnościąmiałPawełnauwadze,piszączacytowanewyżejnapomnienie.

Jeżelitojestmożliwe,oiletoodwaszależy,żyjciewzgodzie

zewszystkimiludźmi.

12,17-18.ZasadanieodpłacaniazłemzazłomogłazostaćzaczerpniętaznauczaniaJezusa(Mt5,39),chociażniektórzyinninauczycieleżydowscytakżezachęcalidopowstrzymaniasięod

zemsty(jużwtakwczesnychtekstachjakPrz20,22).Czynienietego,coinniludzieuważajązagodneszacunkubyłouznawanezacnotęnietylkougrecko-rzymskichpolityków,lecztakżeuŻydów,w
ichkontaktachzpoganami.ChociażŻydziprzyjmowalibardziejrygorystycznezasadyodtych,jakieobowiązywaływkulturachsąsiednich,zewzględunakoniecznośćskładaniaświadectwa,nigdy
jednaknieszlinakompromiswsprawieswoichprzekonań.Głównymcelemtegonapomnieniajestobronaskładanegoprzeznichświadectwaizapobieżenieniepotrzebnymsprzeciwom.

Umiłowani,niewymierzajciesamisobiesprawiedliwości,lecz

pozostawcietopomście[Bożej].Napisanobowiem:DoMnienależy
pomsta,Jawymierzęzapłatę–mówiPanale:Jeżelinieprzyjacieltwój
cierpigłód–nakarmgo.

12,19[Bożej].Brakwgrec.NiewątpliwiechodziogniewBoży,któryzastrzegasobiesprawękaraniazagrzech.

18–19.

Św.Pawełwiedobrze,żejegożyczeniejestideałem,któregozrealizowaniezdajesiębyćprawieniemożliwościądlaludziobciążonychskutkamipierwszegogrzechu.Pragnienie

pokojuprzezjednąstronęwcaleniezakładapodobnychpragnieńzestronyotoczenia.Apostołprzemawiadojednegokonkretnegoczłowieka.Wojna,wymierzaniesobienawzajemsprawiedliwościnie
powinnyistniećwżyciuspołeczeństw.GdybywszyscypostępowaliwedługwskazańApostoła,ideałstałbysięrzeczywistością.Uleganietemuzaleceniuwpewnychokolicznościachmożesięokazać
życiowymheroizmem,alewymaganieBogajestwyraźne:tylkoOnjestsędzią.UzurpowaniesobieprerogatywBogajestsprzecznezJegowolą.WspomnianatuprzezPawłapomstanieoznaczanic
innego,jaktylkosprawiedliwośćBoganagradzającegobogobojnychikarzącegobezbożnych.

12,19.Równieżfilozofowiestoiccysprzeciwialisięzemście.Wierzyli,żelosdziaławsposóbsuwerennyinajlepszymsposobemoparciasięmubyłowspółdziałaniezmminiedopuszczenie

dotego,byokolicznościmanipulowałyludzkąwolą.TakżepobożniŻydzipotępializemstę,gdyżwierzyli,żeBógsamstaniewichobronie.Praktykowanietejzasadybyłojednakznacznietrudniejsze.
PóźniejszemasakryŻydówwPalestynie,jakichdopuścilisiępoganie,zachęcałydokrwawegoodwetu.Niestetytylkonielicznirealizowaliwpraktyceto,codlainnychbyłojedyniepobożnąteorią.
PawełprzytaczatekstzPwt32,35,leczkoncepcjatapojawiasięteżwinnychmiejscachStaregoTestamentu(2Sm22,48;Prz20,22;Jr51,56).

Jeżelipragnie–napójgo.Takbowiemczyniąc,węgleżarzące

zgromadzisznadjegogłową.

12,20Chrześcijanin„mścisię”naswoichnieprzyjaciołachczyniącimdobro.Obrazżarzącychsięwęgli—symbolpalącegobólu—oznaczawyrzuty,jakiewezwągrzesznikadożalu.
12,20.PawełcytujetutajPrz25,21-22.ChociażSalomonmógłprzez„węgleżarzącenagłowie”rozumiećemocjonalneudrękinieprzyjaciół,wPawłowymkontekście,gdziejestmowao

zemście(Rz12,19),zwrottenmożeoznaczać,żeprzeciwnikzostaniejeszczesurowiejukaranywdniusądu.WtymteżznaczeniurezygnacjęzzemstypojmująZwojeznadMorzaMartwego.

Niedajsięzwyciężyćzłu,alezłodobremzwyciężaj.

20–21.

MimoiżsłowatesąpewnąadaptacjąPrz25,21,wyrażająjednakdoktrynędośćzasadniczoodmiennąodpraktykowanegowSTprawazemsty,prawawyrażającegosięzapomocą

formuły:„Okozaoko,ząbzaząb”.Chrześcijaninniemożesięograniczyćdobiernegoznoszeniaprzykrości.Nazłość,przewrotnościotoczeniamaodpowiadaćprzysłowiowosamarytańskądobrocią.I
znówstreszczaPawełto,czegonauczałChrystusmówiąc:Miłujciewaszychnieprzyjaciółimódlciesięzatych,którzywasprześladują(Mt5,44),lubniecowcześniej:Jeślicięktouderzywprawy
policzek,nadstawmuidrugi.Temu,ktochceprawowaćsięztobąiwziąćtwojąszatę,odstąpipłaszcz(5,39–40).CeltakiegopostępowaniaformułujePawełwyraźniewmyślswychdążeńapostolskich.
ObrazwęgligromadzonychnagłowieczłowiekaczyniącegonieprawośćtoniesymbolgniewuBogakarzącegogrzeszników,mimoiżtaksięwłaśnieczasemtentekstinterpretuje,towyrzutysumienia,
niepokój,któresięsprowadzanagrzesznikaokazującmudobro,najakiewcaleniezasługuje.Dobroćtakazastanawiainiepokoi,prowadzącwrezultaciedoskruchyinawrócenia.

Całąparenezędotyczącąobowiązkówspołecznychchrześcijaninastreszczadosadnieostatniwierszrozdziału.Każdepokonaniesiebie,przełamaniewłasnegoegoizmu,odpłaceniedobremza

niewdzięczność–tozdecydowanetriumfydobranadzłem,towyraźneumniejszaniesięzławświecie.Tylkomiłośćniesiezesobążycie.Złozaśjestnajwiększymwrogiemżycia.

12,21.Niektórzygreccyiżydowscymyślicielesugerowali,żezamiastwywieraćzemstę,należyprzemienićwrogawprzyjaciela.Czasamijednakczłowiekczyniącydobrotemu,kto

wyświadczyłmuzło,doczekasięsprawiedliwościdopierowczasachostatecznych(Rz12,20).

12,9-21.Ogólnazachęta.Jednymzgatunków,jakichużywalistarożytnimoraliści,byłapareneza,wktórejłączonoróżnemoralnenapomnienialuźnozesobązwiązane.Pawełposługujesię

tutajparenezą,majednaknauwadzepewienogólnytemat,doktóregoodnosiwiększośćswoichnapomnień:Żyjciewpokojuzesobą.TemattenpasujedosytuacjiRzymian(zob.wprowadzeniedoListu
doRzymian).

Rz13

Posłuszeństwowobecwładzyświeckiej

Każdyniechbędziepoddanywładzom,sprawującymrządynad

innymi.Niemabowiemwładzy,którabyniepochodziłaodBoga,a
te,któresą,zostałyustanowioneprzezBoga.

13,1-7PawełpotwierdzatuzasadęBoskiegopochodzeniawładzy,zakładającżejestprawowitaićwiczysięwdobru.Wtensposóbreligiachrześcijańskaprzenikatakżyciemoralne(12,1),

jakiświeckie(13,1-7).Pawełniezmienizdaniapopierwszychprześladowaniach(Tt3,1;1Tm2,1-2).

13,1sprawującymrządy.Dosł.:„będącymponadnami”.
Fragmentparenetyczny13,1–7traktujeosprawieuległościlojalnejwobecwładzświeckich.Właśniezewzględunatętematykępodważasięczasemautentycznośćowychsiedmiu

wierszyniniejszegorozdziału.Trudnośćsprawiaprzedewszystkimtwierdzenie,żewszelkawładzapochodziodBoga.Jeżelitaksięsprawaprzedstawia,tochybanależyusprawiedliwićtakże
postępowanieNerona?Czynaprawdęmożnatwierdzić,żewszelkawładzapochodziodBoga,skorowiadomo,żewładzeżydowskieskazałynaśmierć,arzymskieukrzyżowałyJezusa?ŻeHerodkazał
stracićJakuba,aNeronbestialskoprześladowałchrześcijan?Czynaprawdękażdawładzatroszczysięodobropoddanych?Czycelnikówipoborcówpodatkowychimperiumrzymskiegomożnabyło
uważaćrzeczywiściezaministrówBogaczyraczejzasługiznienawidzonegocesarzaiokrutnegoHeroda?CzyżniemusiałbywpodobnysposóbmyślećPawełjakonajpierwgorliwyfaryzeusz,apotem
apostołChrystusaimisjonarzprzemierzającyniejedenrazcałądiasporężydowską?Otopytania,zktórychkażdestanowiwpewnymsensieoddzielnyzarzut.Pozatymfragment13,1–7pozostajew
całkowitejdysharmoniizkontekstemtakpoprzednim,jakinastępnym.Całytekst12,18–21,traktującyopotrzebiezachowaniaspokoju,onieszukaniuzemstyiomiłościdonieprzyjaciół,znajdujeswoje
naturalneuzupełnieniewperykopie13,8–10,dotyczącejprzykazaniamiłości,aniewww.13,1–7,mówiącychouległościwzględemwładzyświeckiej.

Wrzeczywistościtematykaww.1–7jestjużniejakozapowiedzianaw12,14,gdziePawełkażebłogosławieństwemodpłacaćzaprześladowanie.Podobnązapowiedźstanowiw.17a,gdzie

czytamy:Nikomuzłemzazłonieodpłacajcie!Jeszczewyraźniejproblematykęfragmentu13,1–7wprowadzająww.12,18n.Oto,cownichczytamy:Jeżelitojestmożliwe,oiletoodwaszależy,żyjciew
zgodziezewszystkimiludźmi.Umiłowani,niewymierzajciesamisobiesprawiedliwości,leczpozostawcietopomście[Bożej].Napisanobowiem:„DoMnienależypomsta,Jawymierzęzapłatę.Ztreści
zaśowychwypowiedziwprowadzającychproblematykętekstu13,1–7wymienia,conastępuje:1)adresacilistuPawła,jeżeliniesąprześladowani,toprzynajmniejborykająsięzciężkimitrudnościami;
2)niemogąodpłacaćzłemzazłe;3)mająsiętroszczyćozachowaniepokojuzewszystkimiludźmi;4)niewolnoimnawłasnąrękęszukaćsprawiedliwości,gdyżPanBógsobietylkozastrzegaukaranie
niesprawiedliwych.

Wświetlepowyższychmyśliniecoinaczejnależyrozumiećzasadę:niemabowiemwładzy,którabyniepochodziłaodBoga.Apostołpragnienawiązaćdokonkretnejsytuacjiswoich

czasów,przynajmniejwtymsensie,byodpowiedziećnawątpliwościlubmożenapokusychrześcijan,skłonnychdoodmawianiaposłuszeństwawładzompogańskim,nastawionymwrogodoBogaido
Ewangelii.Niewydajesięnatomiast,byPawełutrzymywałtu,żewładzajemuwspółczesnapochodziodBogaijestprzezBogaprotegowana.Pragnieraczejprzypomnieć–abstrahującwtymsensieod
konkretnychwarunkówhistorycznych–żekażdawładzamajakieśokreślonemiejscewBożychplanach,jestpodporządkowanaOpatrznościBożejiwsposóbBogutylkowiadomysłużyrównież
zbawieniuczłowieka.Jestrzecząoczywistą–powtórzmytojeszczeraz–żePawełniesankcjonujejakichkolwieknadużyćwładzy.Jegosłowaniezdająsiębyćniczymwięcej,jaktylkokomentarzemdo
nakazuChrystusa:OddajciewięcCezarowito,conależydoCezara,aBoguto,conależydoBoga(Mt22,21).Tenzaślogionjestjednymznajbardziejwymownychwyrazówchrześcijańskiegorealizmu.

Ktowięcprzeciwstawiasięwładzyprzeciwstawiasię

porządkowiBożemu.Cizaś,którzysięprzeciwstawili,ściągnąna
siebiewyrokpotępienia.

13,1-2.WtymczasierzymskimcesarzembyłNeron,niezacząłjednakjeszczeprześladowańchrześcijananirepresjiwobecinnychgrup.Nadalwywieralinaniegodobroczynnywpływ

SenekaiBurrus,niezaśnikczemnyTygellin.NeronzawszecieszyłsiępopularnościąwGrecji,skądPawełpisałswójlist.

ChociażniektórzypalestyńscyŻydzinawoływalijużdopowstaniaprzeciwkoRzymowi,któremiałowybuchnąćdziesięćlatpóźniej,innibylinajwyraźniejzwolennikaminiestawiania

oporu,wierząc,żewszelkawładzaświeckapochodziodBoga(wStarymTestamencie,por.Iz45,1;Jr25,9;Dn4,32).ŻydzimieszkającywRzymiezpewnościąopowiedzielibysięzadrugim
stanowiskiem,niepodzielalibyzaśpierwszego.Wjudaizmieuznawanoposłuszeństwowładzy(rozumianejakoniestawianieoporulubniestosowanieprzemocy,niezawszezaśjakouległość),chybaże
prowadziłoonodokonfliktuzBożymPrawemStaryTestamentwyraźnienauczał,żeBógwsuwerennysposóbpanujenadziemskimiwładcami(Prz16,10;21,1).

Albowiemrządzącyniesąpostrachemdlauczynkudobrego,ale

dlazłego.Achceszniebaćsięwładzy?Czyńdobrze,aotrzymaszod
niejpochwałę.

2–3.

Wiadomojuż,żemowatuouległościlojalnejwobecwładzświeckich.Zdawaćbysięmogło,żerównieżwystępującyprzytejokazjiproblemlękujakopostawyzajmowanejw

kontaktachmiędzyludzkichniepowiniennaszajmować,skorouwzględniamypojęcielękuotyle,oilejestprzeżyciemreligijnym.Leczwłaśnienietrudnostwierdzić,zarazodpierwszychwierszyrozdz.
13,żePawełumieszczatenlęknapłaszczyźnieparexcellencereligijnej.Zresztądecydująceznaczeniezdajesięmiećdośćspecyficzneużyciewtymwypadkuczasownikabaćsię.JesttojedynywNT
fragmentztakwyraźnymstwierdzeniembojaźniprzedwładzamicywilnymi.Jeżeliwięcniedasięzaprzeczyć,żePawełmanamyśliuległośćwzględemmającychwładzę,tojednakgdymówiobojaźni,
zdajesięwzywaćprzedewszystkimdobojaźniBoga.Nauwagęzasługujeszczególniew.3:…rządzącyniesąpostrachemdlauczynkudobrego.Wierszzdajesięakcentowaćszczególniedwiesprawy:1)
tylerazyjużspotykanyzwiązekgrzechu–zlękiem,wywołanymświadomościąprzestępstwaiwizjąewentualnejkary;2)sensistnieniawładzycywilnej,którawskuteksprawiedliwieprzysługującego
jejprawastosowaniasankcjikarnych,karzącjednych,powstrzymujewtensposóbdrugichodczynieniazłaichronitymsamymcałespołeczeństwoodewentualnychnieszczęść.

JestonabowiemdlaciebienarzędziemBoga,[prowadzącym]ku

dobremu.Jeżelijednakczyniszźle,lękajsię,bonienapróżnonosi

miecz.JestbowiemnarzędziemBogadowymierzaniasprawiedliwej
karytemu,któryczyniźle.

13,4dowymierzaniasprawiedliwejkary.Dosł.:„dopomsty”lub„dogniewu”.

Należywięcjejsiępoddaćnietylkozewzględunakarę,aleze

względunasumienie.

13,3-5.Pawełudzielatutajtradycyjnegostarożytnegonapomnieniamoralnego.Rzymskiepaństwodopuszczałosięwieluniegodziwości,nawetjegosystemsądowniczyopierałsięna

przynależnościdoposzczególnychwarstwspołecznych.OgólniejednakRzymianiekierowalisięsprawiedliwościąitolerancją,zatemchrześcijanieniemieliwówczasnajmniejszegopowodu,bysięich
obawiać.Pawełniemusiałwięcbliżejprecyzowaćprzedstawionejprzezsiebieogólnejzasady.„Miecz”stanowinawiązaniedotradycyjnejwówczasmetodyegzekucji(ścięcia).Wczasach
wcześniejszychużywanowtymcelutopora.Przedrzymskimiurzędnikaminoszonomieczenaznaksprawowanejprzeznichwładzynadżyciemiśmiercią.

Ztegosamegoteżpowodupłaciciepodatki.Boci,którzysię

tymzajmują,zwoliBogapełniąswójurząd.

Oddajciekażdemuto,

cosięmunależy:komupodatek–podatek,komucło–cło,komu
uległość–uległość,komucześć–cześć.

4–7.

Choćwładza,ojakiejtumowa,jestprzedstawiona,wskutekwzmiankiomieczu(w.4)trochępolicyjnie,tojednakniebyłbywcałkowitejzgodzieztekstemten,ktobytwierdził,iż

motywemunikaniazłajest,wedługPawła,tylkowizjazewnętrznejkary.Wiersz5bowiemmówi:Należyjejsiępoddaćwięc,nietylkozewzględunakarę,alezewzględunasumienie.Zresztąowi
„noszącymiecze”równieżniepototylkoistnieją,bywymierzaćkarę.Ichzadaniepolegaprzedewszystkimnapozytywnymprzymnażaniudobracałemupaństwu;…chceszniebaćsięwładzy?Czyń
dobrze,aotrzymaszodniejpochwałę(w.3b).Możliwe,żepojęciedobraimplikujetuwjakiśsposóbtakżeżyciewieczne,czylikorzyśćnadprzyrodzonąchrześcijan,którzyzuległościąpoddawaćsię
będąwszelkiejwładzy.Ponadtonienależyzapominać,żekontekst(Rz13,7)traktujeochrześcijańskimprzykazaniumiłości.Dotematu:Błogosławcietych,którzywasprześladują…(Rz12,14),wraca
Pawełzresztąwkontekścienastępnym.

Wiersz7niejestniczyminnym,jaktylkoujęciemwjednązasadętego,cobyłopowiedzianewpoprzednimfragmencie(por.Mk12,17).Nietrudnostwierdzić,żechodzitujednako

szczególnenawiązaniedow.2,któryprzezwzmiankęopostanowieniachBożychnadajesensposłuszeństwuobywatelitakżewzględemwładzpaństwowych.Jeszczeraznależypodkreślić,że
posłuszeństwojestwyrazempostawyczłowiekawobectego,cogoprzewyższa;topełnegodnościwyznanieludzkiejniemocy,przypominającecharakterystycznyrysstarotestamentowegostosunku
człowiekadoBoga.Długipieniężne,zaległepodatkinależyregulować.Zresztąistniejąodpowiednieinstytucje,któredotegorodzajuzadłużeńniedopuszczająlublikwidująjezchwiląichzaistnienia.

13,6-7.Wcałymcesarstwieobowiązywałpodatekodmajątku(częstorówny1procentowiwartości)orazpogłówne.Zprowincjilubkrólestwściąganokolejnepodatkiorazopłatycelne.

Dochodyzpodatkówbyłyźródłemfinansowaniabudowydrógifunkcjonowaniarządu,wspierałyteżarmięrzymskąiświątynie,wktórychsprawowanoboskikultcesarzy.Urzędnicybyliotaczani
szacunkiemstosowniedozajmowanegoprzeznichstanowiska.

13,1-7.Posłuszeństwowobecwładzyświeckiej.Lojalnośćwobecpaństwabyłajednymztradycyjnychtematówliterackichustarożytnychpisarzy(np.stoickipisarzHierokles,wdzieleJak

postępowaćwobecojczyzny).Temattenpojawiasięwlistachirozważaniachoboktalachzagadnieńjakwłaściwystosunekdorodziców,ludzistarszychiprzyjaciół.Filozofowieimoraliściczęstopisali,
jakpowinnipostępowaćurzędnicypaństwowi,wypowiadalisięrównieżnatematwłaściwejpostawyobywateliwobecpaństwa.WedługPlatona,Sokratesodmówiłnawetucieczkiprzedegzekucją,byw
tensposóbniepodważyćautorytetupaństwa,niezależnieodjegodobrychlubzłychpraw.

KiedyŻydzidoświadczaliuciskuzpowoduswejprzynależnościnarodowejlubpraktykreligijnych,podporządkowaniesięwładzompaństwowymbyłoskrajnymprzykłademniestawiania

oporu(Rz12,17-21)-postawy,którąniezawszeudawałosięimrealizować.Pawełdoskonalezdajesobiesprawę,żeokołodziesięćlatprzednapisaniemtegolistużydowskaspołecznośćzostała
wygnanazRzymu-byćmożesprowokowałatodebatanadtożsamościąMesjasza,którąwywołalichrześcijanieżydowskiegopochodzenia(zob.komentarzdoDz18,2).

Żydzimusieliliczyćsięzgłosemopiniipublicznej,szczególniewRzymie,gdziepodejrzliwieodnoszonosiędoichkontaktówgospodarczychzPalestyną.Ponieważwieluludzitraktowało

chrześcijanjakomniejszościowąsektęwramachjudaizmu,mielionijeszczewięcejpowodówdozachowaniaostrożności.Żydziichrześcijaniepubliczniepodkreślaliswojąlojalnośćwbrew
powszechnymoszczerstwom,żesąwywrotowcami.Nieoznaczatojednak,żepowinnigodzićsięnaniesprawiedliwość(por.2Tes2;Jk5;żydowskaliteraturaapokaliptyczna).

Chrześcijanindzieckiemświatłości

Nikomuniebądźcienicdłużnipozawzajemnąmiłością.Kto

bowiemmiłujedrugiego,wypełniłPrawo.

13,8wypełniłPrawo.Prawowogóle—jaksięwydaje—anietylkoPrawoMojżeszowe.

Niechodzituoślepylęk,leczopowstrzymaniesięodzłatakżezpobudekpodyktowanychzdrowymrozsądkieminaturalnymwyczuciemgrzechu.Wtensposóbsublimujesięteżniejako

samopojęcielęku,któryprzestajebyćtimormereservilis,nabierająctymsamymcechbojaźnisynowskiej.DlaPawłaowieleważniejszajestsprawadługówmiłości.Każdychrześcijaninwsposób
szczególnyjestzobowiązanydouregulowaniatychzadłużeńnienamocysądowegoprawa,leczwskutekwrodzonegopoczuciasprawiedliwości.Niechprzytymwie,żeciążącychnanimdługów
wdzięcznościnigdyniespłacicałkowicie.Musimysięztympogodzić,żedokońcażyciapozostaniemydłużnikamimiłości.Ożyciunaszymwtedybędziemymoglikiedyśpowiedzieć,żebyłoudane,
jeślibędzieonospłacaniemcoraztonowychdługówwdzięcznościzaciągniętychucałegoświata.Chociażmiłościnikomuniemożnanakazać,choćczłowiekpowinienmiećwrodzonepoczucie
zobowiązaniawobecbliźniego,tojednakktookazujemiłośćbliźniemu,tentymsamymwypełniacałePrawo.ChodzitunieoPrawonaturalnejakotakie,leczoPrawoMojżeszowe.

13,8.Moraliściczęstopodkreślali,żenienależymiećdługów(por.Prz22,7);czasamicałedziełabyłypoświęconetemutematowi(np.Plutarcha).Judaizmkładłnacisknazasadęmiłowania

bliźniego,czasamitraktująctoprzykazaniejakopodsumowanieBożegoPrawa.

Albowiemprzykazania:Niecudzołóż,niezabijaj,niekradnij,

niepożądaj,iwszystkieinnestreszczająsięwtymnakazie:Miłuj
bliźniegoswegojaksiebiesamego!

13,9niekradnij.WWulgaciedodano:„niemówfałszywegoświadectwa”.
—bliźniego.Niejestnimjużtylko—jakwKpł—członektegosamegoludu,leczkażdyczłonekrodzinyludzkiejzjednoczonejwChrystusie(Ga3,28;Mt25,40).

Pierwszaczęśćtegowierszajest–jaksięzdaje–nawiązaniemdoczterechprzykładowowyliczonychprzykazań,zabraniającychwyrządzaniabliźnimjakiejkolwiekkrzywdy:nie

cudzołóż,niezabijaj,niekradnij,niepożądaj(w.9).OtóżmiłośćjestdoskonałymwypełnieniemtychiinnychprzykazańBożych.SłowatesąniewątpliwieechemwypowiedziJezusa,którymówił:Na
tychdwóchprzykazaniachopierasięcałePrawoiProrocy(Mt22,40).ZPrawaMojżeszowegowymieniłPawełprzykładowotylkoczteryprzykazania(5,6,7i9).Opuściłtucoprawdaprzykazanie
miłościBoga,aleRzymianiepamiętalijeszczezapewneto,conapisałimwcześniej:Wiemyteż,żeBógztymi,którzyGomiłują,współdziaławewszystkimdlaichdobra(28).PoprzekazaniuRzymianom
naukousprawiedliwieniuprzezwiarę,oprawdziwymobrzezaniu,opochodzeniuodAbrahamaPawełjużnieczułsięobowiązanywyjaśniaćim,ktojestnaszymbliźnim.Wszyscyludzie,stanowiąc
jednąrodzinęodkupionąkrwiąChrystusa,sąwzględemsiebienietylkobliźnimi,leczbraćmi.

Miłośćniewyrządzazłabliźniemu.Przetomiłośćjest

doskonałymwypełnieniemPrawa.

10.

Pawełpowtarzamyślipoprzedniowyłożone,abylepiejutkwiływumysłachisercachsłuchaczy.

Teksttenmożnauważaćzaswoistąkonkluzję„kodeksuobowiązkówchrześcijanina”(12,3–13,14).Wkontekściebezpośredniopoprzedzającymznajdujesięwezwaniedopraktykowania

wzajemnejmiłości(w.8).Motywemtegopoleceniajeststwierdzenie,żewymienioneprzykazaniezdodaniemiwszystkieinnestreszczająsięwnakaziemiłościbliźniego(w.9).

13,9-10.Wszyscyczytelnicy,zarównoGrecy,jakiŻydzi,zgodzilibysięzprzykazaniami,którePawełtutajprzytacza(zwyjątkiemzakazupożądania,codoktóregomoglibymieć

zastrzeżenianiektórzypoganie).Napomnienie,bytraktowaćbliźniegojaksiebiesamego,częstopowracawstarożytnychsystemachetycznych,chociażówcześnimoraliściwróżnysposóbprzedstawiali
syntezęwskazańmoralnych.PawełidzietutajzakonkretnympodsumowaniemdanymprzezJezusa(Mk12,31).

13,8-10.WypełnianiePrawa.Pawełprzypominaswoimżydowskimczytelnikom,którychniepokoiswobodnystosunek-pogandoprzestrzeganiaPrawa,żenajlepszymsposobemjego

wypełnieniajestżyciewzgodziezinnymi(zob.analizęsytuacjiwewprowadzeniudoListudoRzymian).

Azwłaszczarozumiejciechwilęobecną:teraznadeszładlawas

godzinapowstaniazesnu.Terazbowiemzbawieniejestbliżejnasniż
wtedy,gdyśmyuwierzyli.

13,11rozumiejciechwilęobecną.TamyśljestjednymzfundamentówmoralnościPawłowej.„Chwilastosowna”(kairos)wskazuje—jaksięzdaje—naerę„eschatologiczną”,którąBiblia

nazywała„ostatnimidniami”,eręzainaugurowanąśmierciąizmartwychwstaniemChrystusa,rozciągającąsięnaczasKościoławalczącego,naczaszbawienia(2Kor6,2+;por.Dz1,7+).Należyją
rozumiećjakoprzeciwstawnądopoprzedniegookresunietylezracjiprostegonastępstwachronologicznego,ilezracjiróżnicysamejjejnatury.Chrześcijanin,będącodchwiliobecnej„synemdnia”,
wyzwolonyodzłegoświata(Ga1,4)iodmocyciemności,uczestniczywkrólestwieBogaiJegoSyna(Kol1,13),jużjestobywatelemniebios(Flp3,20).Tacałkowicienowa„sytuacja”determinujecałą
moralność(por.6,3n).

11.

Otopowód,dlaktóregowierniwinniwszczególnysposóbokazywaćsobiewzajemnąmiłość.Słowate–wprzekonaniuApostoła–najskuteczniejdeterminująpostępowanieludzkie,

zwłaszczazuwaginachwilęobecną.PodobniepisałjużPaweł:Wy,bracia,niejesteściewciemnościach,abyówdzieńmiałwaszaskoczyćjakzłodziej…Nieśpijmyprzetojakinni,aleczuwajmyi
bądźmytrzeźwi(1Tes5,4.6).TaksamowołałJezus:Nadchodzijednakgodzina,nawetjużjest,kiedytoprawdziwiczcicielebędąoddawaćcześćOjcuwDuchuiprawdzie(J4,23;por.5,25).We
wszystkichpowyższychtekstach–podobniejakwanalogicznychwyrażeniachuProroków–godzinaowaczychwilaoznaczapocząteknowejepoki.JesttoaluzjadozesłaniaSynaBożegonaziemięw
ogóle,aszczególniechodzituoodwołaniesiędozbawczejmęki,śmierciizmartwychwstaniaJezusa.

„Trwanieweśnie”i„powstanie,przebudzeniesięzesnu”,czyliczuwanie–todwaobrazy,zktórychpierwszyilustrujemoralnystanczłowiekatrwającegowgrzechach,drugizaś

przedstawianoweżycietych,zaktórychumarłizmartwychwstałChrystus.Będącweśnie,człowiekniekorzystazwładzswegoducha,jestdopewnegostopnianieprzytomny.Wtakimsamymstanie
znajdujesięgrzesznik,nierozwijającyswychuzdolnieńnadprzyrodzonych.Chrześcijanieprzezsamfaktprzyjęciachrztuśw.niestająsiędoskonałymi.Tkwiąwnichnadalskłonnościdozłego,które
samewsobiegrzechaminiesą,leczgrzechemjestświadomeidobrowolneuleganieim.Abysięowychgrzechówpozbyć,trzebasobienajpierwuświadomićzasadniczązmianęsytuacjizbawczej.

Zbawienieoznaczawtymtekścieprawietosamo,co„wiecznanagroda”lub–gdybysiękierowaćetymologiąsłowa„zbawienie”–ratunekprzedgniewemPańskimwdzieńsądu.Odkupieni

przezmękęiśmierćChrystusawiernioczekująponownegospotkaniazeZbawicielem.Zapewniającczytelnikówswegolistu,żezbawienieichbliższejestteraz,niżwtedykiedyuwierzyli,św.Paweł
zdajesięmówić:minąłczasmartwotyisnu.Weszliśmywnowąepokę.Terazliczysiękażdachwila.ZkażdągodzinąbliższyjestdzieńPański.Czuwając,człowiekzłatwościądostrzegaowe
nieubłaganeupływanieczasu.Takniedawnouwierzyliście–ajakżebardzoprzybliżyłsięjużkuwamdzieńwiecznejzapłaty.Słówterazzbawieniejestbliżejnasniemożnawięcbraćzapodstawędo
przypisywaniaPawłowiwiarywrychłykoniecświata.ZresztąwystarczyprzypomniećsobietreśćobydwulistówdoTesaloniczan,byuchylićtegorodzajuprzypuszczenie.

13,11.Filozofowieokreślaliczasamiduszęniewrażliwąnasprawyduchowejakopogrążonąweśnie.

PawłowyobrazsnuwkontekścierychłegopowrotuChrystusanawiązujeprzypuszczalniedonauczaniaJezusa(Mt24,43;Mk13,36).WiększośćGrekówuważała,żehistoriatoczyćsię

będzieutartymtorem,niektórzyzaświerzyli,żewszechświatpodlegacyklicznymzmianom.WiększośćjednakŻydów,podobniejakPaweł,spodziewałasięwniedalekiejprzyszłościnadejścia
kulminacyjnegomomentudziejów.

Nocsięposunęła,aprzybliżyłsiędzień.Odrzućmywięc

uczynkiciemności,aprzyobleczmysięwzbrojęświatła!

13,12Odrzućmywięc.Tekstgrec.dosł.:„Zwleczmy”.

12.

Antyteza:sen–czuwanieprzekształcasięwdwa,znówprzeciwstawneobrazy:noc–dzień.Pierwszyznichjestsymbolemtrwaniawgrzechu,drugioznaczażyciewedługDucha.

Zresztązachwilęnastępujeznówantytezazłożonazdwumetafor:uczynkiciemności–zbrojaświatła.Nietrudnosiędomyślić,żezbrojęświatłamachrześcijaninprzywdziaćpoto,abymógłsięzdobyć
nauczynkiświatłości.Przenośnianoc–dzieńdoskonalewyrażakontrastpomiędzyczasemźlewykorzystanym,pozbawionymmocytwórczych,adniamizasługipożytecznego,wszystkimwiadomego
działania.Zbrojaświatłasugerujerównieżmyślnastępującą:Przystępujemydoboju,rozpoczynamydziałanie,którebędziepokonywaniemprzeróżnychnieprzyjaciół.Jednakżesamedobrechęci,sam
zapałbojownikaniewystarczy.Trzebaprzywdziaćzbroję,którajestniewątpliwiewyrazempomocyBożej.Wszystkieelementy„świetlanegouzbrojenia”wyliczyPawełwinnymmiejscu(por.2Kor
10,4nn;Ef6,11).Terazograniczasiędonakazuwykorzystaniaokazji,jakąjestrozpoczynającysiędzień.UpaływciągudniazmuszająludziWschodudojaknajpełniejszegowykorzystaniawczesno
porannychgodzin.Zauważmywreszcie,iżswójstrójnocnyczłowiekodrzucabezdokładaniatrudu,zbrojęzaśświatłaprzywdziewasiętroskliwie,dopasowuje,dopina.Takijestsensdwuczasowników
greckich,±Ŕo¸ÉĽµ¸±–µ˝´ĹĂÎĽµ¸±użytychwtymmiejscuprzezPawła.

13,12.WieluŻydówmieszkającychwPalestynieoczekiwałowielkiejbitwywczasachostatecznych,któradoprowadzidozrzuceniajarzmapogan.Pawełposługujesięjednaktymobrazem

wznaczeniubliższymtemu,jakienadawalimuŻydziżyjącypozaPalestyną.Filozofowieczęstoopisywaliswojezmaganiaznamiętnościamizapomocąobrazówzaczerpniętychzesportulub
wojskowości.ObrazowośćtawywarłateżwpływnapisarzyżydowskichspozaPalestynyMdr18,21porównujemodlitwęikadzidłodorynsztunkuMojżesza.Niektóretekstyposługująsięteżobrazem
duchowegoodzienia;wjudaizmiemówionooczłowieku„przyodzianym”wBożegoDucha(por.teżinneobrazyużywanewStarymTestamencie,wymienionewkomentarzudoEf4,20-24).

Żyjmyprzyzwoiciejakwjasnydzień:niewhulankachi

pijatykach,niewrozpuścieiwyuzdaniu,niewkłótniizazdrości.

13.

Wewszystkichbezmałareligiachświatanocjestkrólestwemzłychmocyizasłonązłychuczynkówczłowieka.StarożytniRzymianiewiedzieliotymidawalitemuwyrazwpraktyce

codziennegożyciabardziejniżjakiekolwiekinnenarody.Występki,jakichludziezwyklisiędopuszczaćnocą,wyliczyłPawełparamiwedługichlogicznegonastępstwa:znocnymihulankami–użytym
tuwyrazemşÉĽoÂokreślanorównieżucztynacześćBachusa,sławnebachanalia–łączysięzazwyczajpijaństwo.Jednobezdrugichtrudnosobienawetwyobrazić.Prawiesynonimamisąrównież,
nieodłącznewpraktyce,rozpustaiwyuzdanieseksualne.Zazdrośćjestjednąznajczęstszychprzyczynwszelkiegorodzajukłótni.Wszystkieowewystępkiwyrażającałkowitybrakopanowania,służą
człowiekowi„zewnętrznemu”,sązaprzeczeniemmiłościspołecznej,dopraktykowaniaktórejPawełdopierocozachęcałswychczytelników.Takotonocyipogańskiemuwyuzdaniumoralnemu
przeciwstawiaApostołdzień,jasnośćipowściągliwośćchrześcijaństwa.

AleprzyobleczciesięwPanaJezusaChrystusainietroszczcie

sięzbytnioociało,dogadzającżądzom.

14.

PrzyoblekaniesięwJezusaChrystusajestprzypomnieniemprzywdziewanianasiebiezbroiświatłości.ObrazprzyoblekaniasięstanowijednązbardziejulubionychmetaforPawła(por.

Ef6,11;Kol3,12).Chcączrozumiećcałąwymowętegoobrazu,należysobieuświadomićpowagęidostojeństwoodświętnychszatGrekówczyRzymian.Ubiórtamtychczasówokrywacałeciało
człowieka,odstópdogłowy.Osłaniałwszystkiejegofizyczneniedoskonałościibraki.PrzyobleczeniesięchrześcijaninawChrystusanastępujepodczaschrztuśw.,coPawełwyraźniestwierdzana
innymmiejscu,mówiąc:wywszyscy,którzyzostaliścieochrzczeniwChrystusie,przyoblekliściesięwChrystusa(Ga3,27).ProcesprzyoblekaniasięwChrystusamabyćjednakciągleponawiany.W
praktycepolegaonnatym,abysięnietroszczyćzbytnioociałoiniedogadzaćjegożądzom.

13,13-14.Żydziczęstoprzedstawialipostępowaniepoganwkategoriachdzikichlibacjiirozwiązłościseksualnej,iogólnierzeczbiorączbytniosięniemylili.Uczynkitebyłydokonywane

nocą(hulankiipijatykiciągnęłysięzwykledopóźnawnocy),podobniejaksen(w.11)iwłamania.

Rz14

WSKAZANIASZCZEGÓŁOWE

Wzajemnawyrozumiałośćdlaodmiennychpoglądów

Atego,któryjestsłabywwierze,przygarniajcieżyczliwie,bez

spieraniasięopoglądy.

14,1słabywwierze.Chodziochrześcijan,uktórychniewystarczającouformowanawiaraniedajeprzekonańdostateczniestałych,abydziałaćwedługpewnegosumienia(w.2,5,22).Czuli

sięonizobowiązanidotego,bywpewnedni(w.5),abyćmożenawetstale(w.21),powstrzymywaćsięodmięsalubwina(w.2i21).Byłytopraktykiascetyczneznanewświeciepogańskim
(pitagorejczycy)iwświecieżydowskim(esseńczycy,JanChrzciciel).Pawełpodajetęsamąogólnąregułępostępowania,jakwanalogicznymprzypadku1Kor8;10,14-33:każdywiniendziałać„dla
Pana”wedługswegosumienia(w.5-6),jednakpodwarunkiem,żeniejestonowątpliwe(w.23)—przedewszystkimchodzioto,bypostępowaniem„mocnych”kierowałamiłość(w.1,15,19-21i
15,1-13).

Jedenjestzdania,żemożnajeśćwszystko,drugi,słaby,jada

tylkojarzyny.

1–2.

Chodzituprzedewszystkimowskazaniadotyczącestosunkutzw.mocnych(15,1)dosłabych,coPawełrozwinieszczegółowow1Kor8,7–13.Słabi–toludzie,którzywskutek

wrażliwościsumieniaalbowtrosceoosiągnięciewyższejdoskonałościlubwreszciezbrakudostateczniesolidnejwiedzy,zwłaszczateologicznej,powstrzymywalisięodspożywanianiektórych
pokarmów,niepiliwinaiprzestrzegaliskrupulatnieświąt,zmianwukładzieciałniebieskichitp.,corównieżwiązałosięzespożywaniemlubniespożywaniempewnychpokarmów.Trudnorozstrzygnąć,
czyrekrutowalisięonispośródjudeochrześcijantylko,czyteż,byćmoże,nimstalisięchrześcijanami,należelidojakiejśsektypogańskiej,praktykującejprzesadnyascetyzm.Mocnymizaśsąludzienie
przestrzegającyżadnejztychpraktyk,albowprzekonaniu,żeposiadająpełniejsząwiedzęoBoguiświecie,albozbrakuprzywiązywaniadotychsprawwiększejwagi.

Ten,ktojada[wszystko],niechniepogardzatym,którynie

[wszystko]jada,aten,którynieje,niechniepotępiatego,któryje;bo
Bóggołaskawieprzygarnął.

Kimjesteśty,cosięodważaszsądzić

cudzegosługę?To,czyonstoi,czyupada,jestrzecząjegoPana.
Ostoisięzresztą,bojegoPanmamocutrzymaćgonanogach.

14,1-4.Większośćkulturświatastarożytnegomiaławłasnezwyczajedotyczącepokarmów.Równieżniektóreszkołyfilozoficznemiaływłasneprzepisypokarmowe.Wnielicznychjednak

kulturachpodkreślanotakgłębokojakwżydowskiej,żeprawadotyczącepokarmówpochodząodBoga.NadwieścielatprzedPawłemŻydzigotowibyliumrzeć,byletylkoniezjeśćwieprzowiny,którą
Grecyuważalizaprzysmak.Chociażwiemy,żepewniŻydziwEgipcie,wykształceniwduchuhellenistycznym,symbolicznieodczytywaliprzepisypokarmowe,większośćŻydównadalich
przestrzegała,niezależnieodtego,wjakiestronycesarstwarzymskiegosięudali.

Jedenczyniróżnicęmiędzyposzczególnymidniami,drugizaś

uważawszystkiezarówne:niechsiękażdytrzymaswego
przekonania.

Ktoprzestrzegapewnychdni,przestrzegaichdlaPana,

aktojadawszystko–jadadlaPana.Boguprzecieżskładadzięki.A
ktoniejadawszystkiego–niejadazewzględunaPana,ionrównież
dziękiskładaBogu.

3–6.

Owymsłabymszczególniepotrzebnesązrozumienieimiłośćzestronysilniejszych,dziękiczemusamimoglibyzczasemstaćsięmocnymi,zapewniającwtensposóbżyciucałej

społecznościładiharmonię.Słabychprawdopodobnienictakbardzoniedeprymowałoiniepozbawiałowewnętrznegospokojujakokazywanaimpogarda.Alezajmowanieniewłaściwejpostawy

zdarzałosięzpewnościątakżeisłabym.Prawdopodobnieuważalizakarygodnepostępowaniemocnych,gorszylisięnimigorszycielomzapowiadalizgubnykoniec.OtóżPawełprzypominasłabym,że
niemajążadnegoprawadowydawaniawyrokówopostępowaniuinnychludzi;czystoją,czyupadają–torzeczichiPana.Zamiastgorszyćsięichpostępowaniemizapowiadaćimzgubę,należy
ożywiaćwsobienadziejęnato,żePanbędziemógłiżezechceutrzymaćichprzysobie.Wśródsłabychbyli,jaksięzdaje,równieżtacy,którzytylkowpewnednipowstrzymywalisięodspożywania
niektórychpokarmów.Inni–właśnieowimocni–oczywiścienieprzestrzegalitegorodzajupraktyk.Napytanie,którzypostępująlepiej,Apostołodpowiada:niechkażdytrzymasięswegoprzekonania.
Najważniejszejestto,bywszyscytroszczylisięoPana,bywszystkoczynilidlaNiego.

14,5-6.Dokładnyczasobchodówświątbyłwjudaizmiesprawątakważną,żeróżnegrupyżydowskiepopadaływkonfliktyztegopowodu.(Wdalszychdziejachniektóreodłamy

chrześcijaństwaposzłyichśladem.)Pisarzepogańscybylijednakszczególnieszyderczonastawienidożydowskiegoszabatu.Rzymianiesądzili,żeŻydzisąpoprostuleniwiichcąmiećdzieńwolnyod
pracy.(Niebyłtopierwszyrazwhistorii,gdyktośwtakichkategoriachpostrzegałkultżydowski-Wj5,17.)Pawełczyniteżaluzjędożydowskiegozwyczajuskładaniadziękczynienianadpokarmem.

Niktzaśznasnieżyjedlasiebieiniktnieumieradlasiebie:

jeżelibowiemżyjemy,żyjemydlaPana;jeżelizaśumieramy,

umieramydlaPana.Iwżyciuwięc,iwśmiercinależymydoPana.

PotobowiemChrystusumarłipowróciłdożycia,byzapanowaćtak

nadumarłymi,jaknadżywymi.

7–9.

Wkontekścietychnapomnieńznajdujesiętrójwierszwyrażającydosadnieistotęmistykichrześcijańskiej.PrzypominaonbardzowypowiedźPawła:TymczasemjadlaPrawaumarłem

przezPrawo,abyżyćdlaBoga:razemzChrystusemzostałemprzybitydokrzyża.Terazzaśjużniejażyję,leczżyjewemnieChrystus(Ga2,19n;por.także2Kor5,15).PodobniejakongiścałyIzraelna
mocyprzymierzazawartegonaSynajustałsięszczególnąwłasnością(Wj19,5)Boga,takkażdychrześcijanin,któryzChrystusemwspółumarłdlagrzechu,nieżyjejużdlasiebie;zostałnabytyprzez
ChrystusazacenęJegoKrwi.Nietylkozresztążyje,lecztakżeumieradlaJezusa.Niechodzitujedynieośmierćmęczeńską.Całeżyciekażdegochrześcijanina,każdachrześcijańskaśmierćjestw
rękachPana,należydoNiego.Wynikastądniewątpliwaprawda,żekażdeniezgodnezwoląBożądysponowanieżyciem,ciałem,całąwłasnością–jestwykroczeniemprzeciwkoprawomBogado
człowieka.JestpoprostuokradaniemBoga.SzczególneprawodonaszegożyciaiśmiercimajednakChrystus.Zdobyłjesobieprzezto,żeokazałsięPanemżyciaiśmierci.Wciąguswegożycianie
jedenraztryumfowałnadśmierciąprzywracajączmarłychdożycia.Lecznajbardziejdruzgocącezwycięstwonadśmierciąodniósłwmomenciewłasnegozmartwychwstania.Zdobycieowego
absolutnegowładztwanadżyciemiśmierciąjestnawetuważaneprzezPawłazacelzbawczegodziełaChrystusa.Apostołmówiwyraźnie:PotobowiemChrystusumarłipowróciłdożycia.Todość
jeszczelakonicznesformułowanierozwiniepóźniejwLiściedoKolosanwpełnąteologięabsolutnejsupremacjiChrystusanadświatem(por.2Kor5,15;Flp2,8nn;Kol1,18).

14,7-9.Podobniejakodrębneprzepisypokarmowe,równieżprawadotycząceszabatuzmuszałyŻydówdozakładaniawłasnych,względniesamowystarczalnychwspólnotwświeciegrecko-

rzymskim.PoganiezaśczęstopostrzegaliŻydówjakoseparatystówiludzinastawionychaspołecznie.

Dlaczegowięctypotępiaszswegobrata?Albodlaczego

gardziszswoimbratem?Wszyscyprzecieżstaniemyprzed
trybunałemBoga.

14,10staniemyprzedtrybunałemBoga.JedynieBógznatajnikiserc(por.2,16;1Kor4,3n).

Napisanejestbowiem:Namojeżycie–mówiPan–przedeMną

zegniesięwszelkiekolano,akażdyjęzykwielbićbędzieBoga.

Tak

więckażdyznasosobiesamymzdasprawęBogu.

10–12.

Wskazaniadlamocnychisłabychkończąsięprzypomnieniemopowstrzymaniusięodpotępianiajednychprzezdrugich.SprawęosądzanialudzkichsumieńzastrzegłsobiePani

przedNim–jaktojużzapowiedzieliprorocyStaregoPrawa–każdybędziemusiałosobiściezdaćrachunekzeswegopostępowania.

14,10-12.Bema,czyli„trybunał”lubpodwyższonaplatforma,byłamiejscem,zktóregourzędnicyrzymscy,tacyjakPiłatczyGalion,sądzilisprawy(Dz18,12).ObrazBoga,którysądzi

wszystkienarodyzgromadzoneprzedJegotronem,byłtypowymelementemżydowskichprzedstawieńkońcaświata.Byłonaturalne,żePawełodniósłtekstzIz45,23dosąduostatecznego,ponieważ
rozdziałysąsiedniemówiąoBogu,którywyzwalaIzraelanakońcudziejówiwzywanarody,byzdałyprzedNimsprawę,uznającwtensposób,żeOnjestBogiem.

Unikaniezgorszenia

Przestańmywięcwyrokowaćjedniodrugich.Araczejtak

osądźcie,byniedawaćbratusposobnościdoupadkulubzgorszenia.

14,13.Innetekstystarożytnerównieżposługująsięokreśleniem„kamieńobrazy”wsensiemetaforycznym,jako„zgorszenie”.Żydzinazywaliinnych„braćmi”,podobniejaktoczynili

członkowiegreckichbractwreligijnych.Chrześcijanieuważalisięzaduchowerodzeństwo.Pawełpodkreśla,żechrześcijaniepochodzącyzŻydówipoganmusząwtensposóbodnosićsiędosiebie
nawzajem.

WiemiprzekonanyjestemwPanuJezusie,żeniemaniczego,

cobysamoprzezsiębyłonieczyste,ajestnieczystetylkodlatego,
ktojeuważazanieczyste.

13–14.

PrzestrogiprzeddawaniemkomuśsposobnościdozgorszeniapowtarzająsięwparenezieChrystusastosunkowonajczęściej.Niepośledniemiejscezajmująonerównieżw

pouczeniachmoralnychśw.Pawła.Troskaoto,byniebyćdlakogośpowodemdozgorszenia,powinnaodgrywaćważnąrolęwewzajemnychstosunkach„mocnych”i„słabych”.Jużpoprzednio
oświadczyłPaweł,żeważnejestnieto,czyicoorazkiedyktośbędziejadłlubpił,leczbywszyscywszystkoczynilizmyśląoPanu.Terazdorzucajeszczemałeuzupełnienie:Czyniącwszystkoze
spokojemsumienia,należypamiętaćotym,byniedawaćbratusposobnościdoupadkulubzgorszenia.Dochodzitudogłosulekkozawoalowanaintencjapouczenia„mocnych”,bypodczaswspólnych
posiłkówzrezygnowalizespożywaniapokarmów,którewprzekonaniu„słabych”uchodzązanieczyste,gdyżwprzeciwnymraziebędątychostatnichnarażaćnazgorszenie,amożenawetdoprowadzą
ichdopostępowaniasprzecznegozichsumieniem.Byłobytowyraźnymgrzechem,choćwiadomo,żeniemapokarmówsamoistnienieczystych.

14,14.Żydziklasyfikowalipokarmyjako„czyste”lub„nieczyste”woparciuonauczanieBiblii(Kpł11).Pawłowestwierdzenie,żepodziałtenjużnieobowiązuje,mogłozyskaćmu

sympatięniektórychŻydówwrażliwychnafilozofięwświeciegrecko-rzymskim(wieluznichmimowszystkonieprzestrzegałoprzepisówpokarmowych),szokowałozaświększośćówczesnychŻydów.

Gdywięcstanowiskiemwsprawiepokarmówzasmucaszswego

brata,niepostępujeszzgodniezmiłością.Tymswoim[stanowiskiem]
wsprawiepokarmównienarażajnazgubętego,zaktóregoumarł
Chrystus.

14,15Gdywięc.Warianty:„Ale”lub„Otóż”.—zasmucaszswegobrata.Chodzioto,żeówbratmożezostaćzgorszonyalbopoprostumusipatrzeć,jaktendrugiczynirzeczy,którychon

nieakceptuje.

15.

Troskaounikaniesposobnościdodawaniazgorszeniajestpewnąformąmiłościbliźniego,wyrazemstaraniaoto,żebynieskazićjegoduszy.Wezwaniedopraktykitakpojmowanej

miłościjestumotywowanewsposóbzewszechmiargodnyuwagi.Otomamyzabiegaćodobroduszyinnegoczłowieka,ponieważzostałaonaodkupionazacenęśmierciJezusa.Mówiącinaczej,
będziemyzabiegalioduchowedobrobliźnich,bopragniemyprzeztookazaćnajwiększyszacunekzbawczejśmierciChrystusa,boniechcemy,abynawetjednakroplaJegokrwizostałaprzelanana
próżno.

Niechwięcposiadaneprzezwasdobroniestaniesię

sposobnościądobluźnierstwa!

14,16posiadaneprzezwasdobro.Wyrażenietowskazujeprawdopodobnienawolnośćchrześcijańską(6,15+),doktórejodwołująsię„mocni”,aktórąjednakinterpretowanotendencyjnie

(por.3,8+).

14,15-16.Właśniedlatego,żetaicieczyinnepokarmyniemająjużznaczenia,należyokazaćgotowośćdopowstrzymywaniasięodnichzewzględunato,cosięnaprawdęliczy,tj.

zachowaniejednościwCieleChrystusa.Pawełniekażepoganomspożywaćkoszernychpotraw,tłumaczyjedynie,byniestaralisięodwodzićodtegochrześcijanpochodzeniażydowskiego.

BokrólestwoBoże–toniesprawatego,cosięjeipije,aleto

sprawiedliwość,pokójiradośćwDuchuŚwiętym.

16–17.

Dobro,októrymtumowa–toprawdopodobniewartościzwiązanezpraktykąwolnościchrześcijańskiej.Gdybysięzowejwolnościkorzystałowsposóbbezwzględny,niezważając

wcalenasłabośćiniezrozumienieuinnych,towłaśnietawolność,będącsamawsobiedobrem,stałabysięsposobnościądobluźnierstwaiinnychwykroczeńprzeciwBogu.Senstegowierszazmieniłby
sięcokolwiek,gdybyzamiastposiadaneprzezwasdobro–czytaćzaniektórymirękopisami:„dobronasze”,byłabytoaluzjadoteologiiorazinnychwartościduchowychchrześcijaństwawystawionych
nadrwinyniewierzących,którzybylibyświadkaminiezgodyirozłamówwśródchrześcijan.Rzeczbyłabytymbardziejgorszącaigodnawyszydzenia,żechodziłobyosprawytakbłahe,jakjedzeniei
picie.NieoneprzecieżstanowiąistotękrólestwaBożego.Wspomnianetutrzydobranadprzyrodzone:sprawiedliwość,pokójiradośćjakoelementykonstytutywnekrólestwaBożego,każąsiędomyślać,
żekrólestwoowoniemacharakterueschatologicznego,żenienależydonieokreślonejbliżejprzyszłości,leczjużterazznajdujesięnaziemi,cowięcej–wsercachludzkich,jeślitylkogościtam
sprawiedliwość,pokójiradość.Sprawiedliwośćsprowadzanaziemiępokój,aowocempokojujestprawdziwaradość.

AktowtakisposóbsłużyChrystusowi,tenpodobasięBogui

mauznanieuludzi.

Starajmysięwięcoto,cosłużysprawiepokoju

iwzajemnemuzbudowaniu.

14,17-19.ŻydziczęstomówiliodoskonałościprzyszłegokrólestwaBożego(zob.1Kor6,9),kiedyDuchzostanieudzielonywszystkiminarodybędążyłyzesobąwpokoju(Rz14,17).Dla

PawłaprzyjścieMesjaszaiwylanieDuchastanowiłoinauguracjękrólestwa,wierzącywinniwięcżyćzesobąwpokoju(Rz14,19).

NieburzdziełaBożegozewzględunapokarmy.Wprawdzie

każdarzeczjestczysta,stałabysięjednakzła,jeślibyczłowiek,
spożywającją,dawałprzeztozgorszenie.

14,20NieburzdziełaBożego.Chodziosłabąosobę(w.15)albootakążwspólnotęchrześcijańską(por.1Kor3,9).
—jeślibyczłowiek,spożywającją,dawałprzeztozgorszenie.Dosł.:„jeślibyjadłzezgorszeniem”.Jakwynikazkontekstu(w.21,którymówioobowiązkach„mocnych”),chodzio

prowokowaniezgorszenia.—Innitłumaczą:„poddawałsięzgorszeniu”(por.w.14).

Dobrąjestrzecząniejeśćmięsainiepićwina,inieczynić

niczego,cotwegobratarazi,gorszyalboosłabia.

14,20-21.Problememniejesttutajjedzeniemięsalubpiciewinasamowsobie,leczto,żemięsopogan(obawianosię,żezostałoofiarowanebożkomlubprawidłowonieodsączonozniego

krwi)inapójpogan(czasamijegoczęśćmogłazostaćwykorzystanapodczaslibacjinacześćbogów)byłypodejrzane.Pawełjednak,jakdobryretor,skłaniaswoichczytelników,byprzyznalimurację
nawetwnajskrajniejszymprzypadku,wymagającympowstrzymywaniasięwogóleodspożywaniamięsaipiciawina(jeśliokażesiętosłusznewsytuacjiskrajnej,to„oileżbardziej”-zgodniez
tradycyjnymschematemargumentacji-będzieprawdziwewewszystkichmniejradykalnychprzypadliach).(Chociażpewnegrupyżydowskiepowstrzymywałysięnapewienczasodpiciawina-zob.
Lb6,3;por.Jr35,5-6-winozmieszanezwodąbyłotypowymelementemposiłku;Pawełwięcprzypuszczalnieposługujesięhiperbolą;zob.komentarzdoJ2,9-10.)

AswojewłasneprzekonaniezachowajdlasiebieprzedBogiem.

Szczęśliwyten,ktowpostanowieniachsiebiesamegoniepotępia.

14,22swojewłasneprzekonaniezachowaj.Albo:„wiarę”.Wariant:„Maszswojeprzekonanie?Zachowajje”.Ta„wiara”odpowiadaprawdzieimawartośćprzedBogiem,jednakżemiłość

jestzasadąwyższegorzędu.

Ktobowiemspożywapokarmy,mającprzytymwątpliwości,

tenpotępiasamegosiebie,boniepostępujezgodniezprzekonaniem.
Wszystkobowiem,cosięczyniniezgodniezprzekonaniem,jest
grzechem.

14,23niepostępujezgodniezprzekonaniem.Dosł.:„niezwiary”.Chodzituowiaręwznaczeniuprawościsumienia(por.14,1+).—Innetłumaczenie:„ponieważjegodziałanianiewzbudza

przekonaniezwiary”.

18–23.

Troskaosprawiedliwośćiopokójsprawi,żenaszeżyciebędziemiłenietylkoBogu,lecztakżeludziom.Wartowięczabiegaćoto,cosłużysprawiepokojuiwzajemnemu

zbudowaniu.Motywacja,zjakąmamytudoczynienia:odwołaniesiędotego,cosiępodobaBogu,należydorzędubardziejwzniosłychisprowadzasięostateczniedomiłościBoga.Niewolnoczynić
niczego–choćbychodziłoorzeczsamąwsobiedobrą–cobyraziłolubosłabiałobrata.Należyiśćzawszezagłosemsumienia–oile,rzeczjasna,jestononiezawodneizdecydowane–gdyżkażdy
czynniezgodnyzwewnętrznymprzekonaniemjestgrzechem.Jesttoelementarnazasadamoralna,którabezżadnychmodyfikacjiobowiązujepodzieńdzisiejszy.

14,22-23.Żydowscynauczycielewznosili„ogrodzeniewokółPrawa”,byutrzymaćludzizdalaodspraw„wątpliwych”,gdyniebyłojasne,kiedyprzekraczasięgranicęgrzechu.Paweł

podkreśla,żecałkowitepoświęceniesięBognzakładawysiłek,byrozeznać,cojestsłuszne,iunikaćrzeczy,którychsłusznościniejesteśmypewni.

14,1-23.Niedajciesiępodzielićzpowodupokarmówlubświąt.PawłowewezwaniedojednościrzymskichchrześcijanpochodzącychzpoganiŻydówodsłaniaterazpewnekulturowe

podziały,jakieistniaływtamtymKościele.Żydziniewymagali,bywiększośćpoganprzestrzegałaichprzepisówpokarmowychlubświąt.Spodziewanosięjednak,żepoganienawróceninajudaizm
będąjezachowywali,byćmożedotyczyłototakżepogannawróconychnachrześcijaństwo.(Kpł11,44-45opisujeświętośćjakooddzielenieimożesugerować,żeBógnadałszczególneprzepisy
pokarmoweIzraelowi,byoddzielićgoodinnychnarodów,bowiemwiększośćkulturmiaławłasnetradycjezwiązanezpokarmami.NiedotyczytojednakczasówNowegoTestamentu,wświetle
misyjnejstrategiiPawła,wedługktórejgraniceprzebiegająwzdłużzasadmoralnych,aniepodziałówkulturowych).

Poganie,zwłaszczamieszkającywRzymie,oddawnaszydzilizŻydówzpowoduichdziwnychobyczajów,szczególniewtychdwóchsprawach(takżezpowoduobrzezania,którejednak,

jaksięwydaje,niestanowiłoproblemuwKościelewRzymie).Pawełzwracauwagęnapraktykitowarzyszącespożywaniuposiłków.(Chociażw1LiściedoKoryntianpodejmujeprobleminnego
rodzajukonfliktuzwiązanegozpokarmami,stosujepodobnezasady.)

Rz15

Chrystuswzorempostępowaniawobecbraci

Amy,którzyjesteśmymocniwwierze,powinniśmyznosić

słabościtych,którzysąsłabi,anieszukaćtylkotego,codlanas
dogodne.

Niechkażdyznasstarasięoto,codlabliźniegodogodne

–dlajegodobra,dlazbudowania.

PrzecieżiChrystusnieszukał

tego,cobyłodogodnedlaNiego,alejaknapisano:Urąganiatych,
którzyTobieurągają,spadłynaMnie.

Parenezatraktującaopostępowaniuwobecsiebie„mocnych”i„słabych”rozciągasięnarozdz.15,wzbogacającsięodalszesprecyzowania.

1–3.

Trzypierwszewierszewprowadzajątematmiłościaltruistycznejibezinteresownegopoświęceniadlabliźnich.Człowiek–atymbardziejchrześcijanin–niemożeżyćtylkodlasiebie.

Motywacjategonapomnieniajestrównieżwzniosła,typowadlamotywacjiparenetycznejwlistachśw.Pawła–zwłaszczawwielkichiwwięziennych.OdwołaniesiędopostawyChrystusawobecludzi
kojarzysięzprzypowieściąosłudze,któremupanjegodarowałdługwielki(Mt18,23–35),iprzypominazarazemtenotofragmentModlitwyPańskiej:Przebacznamnaszewiny,takjakimy
przebaczamytym,którzyprzeciwnamzawinili(Mt6,12).

15,1-3.Ps69,9magłębokisenswtymkontekście-psalmtenjestwołaniemsprawiedliwego,którycierpi.DlategoteżNowyTestamentczęsto,całkiemsłusznie,odnosigodopostaci

Chrystusa(najwyższegoprzykładucierpiącegosprawiedliwego).

Tozaś,coniegdyśzostałonapisane,napisanezostałotakżedla

naszegopouczenia,abyśmydziękicierpliwościipociesze,jakąniosą
Pisma,podtrzymywalinadzieję.

Kontekstnapomnieńdotyczącychmiłościofiarnej,umotywowanychodwołaniemsiędoprzykładuJezusaoddającegoswojeżyciezanas,zawierazdanierzucającewielecennegoświatła

naPawłowerozumienieistotyST.Otóżokazujesię,żewszystko,cozostałonapisanewST,wcaleniemiałonaceluzaspokojenianaszejciekawościpoznawaniahistorii.Byłoprzeznaczonedlanaszego
pouczenia.Chodzinietylkooto,żehistoriajestmistrzyniążycia.KsięgiSTpisanoodpoczątkuzmyśląoludziach,którzybędążyliukresuczasów.TakwięcBiblianiejestksięgąprzeznaczonądla
jednegopokolenia.Jestnajtrwalszą,najbardziejżywotnąksięgąświata.Nieporazpierwszymówitośw.Paweł.Wyżejczytaliśmy:Ato,żepoliczonomu–mówiApostołoAbrahamie–zostałonapisane
niezewzględunaniegosamego,aleizewzględunanas,jakożebędziepoliczoneinam,którzywierzymywTego,cowskrzesiłzmartwychJezusa,Pananaszego(4,23n).Tosamopowtórzyw1Kor
9,10;10,11;2Tm3,16.WewszystkichtychtekstachpojęciePismzacieśniasiędoksiągST.Dlategotakbardzoprawdziwajestzasadamówiąca,żecałyNT,niejakoukryty,zawierająksięgiST(św.
Augustyn).

JednakżedlanasPismoŚwiętejestprzedewszystkimźródłempokrzepienia.MówibowiemczęstooDuchu,którywSTtowarzyszyłIzraelowiwJegoziemskiejwędrówceiktórywedług

wypowiedziChrystusamapozostaćznamipowszystkiedni,ażdoskończeniaświata,abynasuczyćwszelkiejprawdy(por.J16,13).PismoŚwiętejestteżpełnenadziei.CałySTżyjenadziejąprzyjścia
Mesjasza.ZJegoprzyjściemzaświążąsięnadziejeotrzymaniawszystkichdóbrnadprzyrodzonych.UdzielanieludziomcierpliwościipociechynależyniejakodoistotyBoga.Bógjestnietylkosamą
miłością(1J4,16),jestnietylkoOjcemmiłosierdzia–jesttakżeBogiemcierpliwościipociechy(2Kor1,3).Niktteżniepocieszałludzitakłagodnieitakczęsto,jakChrystuspodczasswego
przebywanianaziemi.Ileżrazymawiałdoprzerażonych:„Niebójciesię!”Ilerazypocieszałpłaczących,awątpiącymdodawałotuchypytając:„Czemubojaźliwijesteście,małejwiary?”Słowa
Apostołamiałypodtrzymaćnadziejętych,cojakonajsilniejsiobcowalikażdegodniazesłabszymi,zeskrupulatami,zludźminiemającymipełnej,solidnejwiedzyteologicznej.Takbardzopragnął
Paweł,abynierezygnowalizcierpliwegoumacnianiasłabszychwwierzebraci,abysięnieuciekalidopodejmowaniadecyzjizbytradykalnych,któreprawiezawszesąpozbawionemiłości.Powinniżyć
nadzieją,żeiowimaluczcydojdązczasemdowiekudojrzałościreligijnej.

15,4.WedługPawłaPismo„napisanezostałoidlanaszegopouczenia”,gdyżwierzyon,takjakjegoówcześnirodacy,żeBożeSłowopozostajeaktualnewkażdejsytuacji.Nieznaczyto

oczywiście,jakobysądził,żebyłoonoprzeznaczonewyłączniedlajegowłasnegopokolenia,jaktosugerowaliniektórzykomentatorzynapodstawieanalogiiwzględemkomentarzydoPismaŚwiętego
wZwojachznadMorzaMartwego.Słowa„dlanaszegopouczenia”mogąsięodnosićwprostdosłówMojżeszawWj24,12.ŻydziznajdowalipociechęwnaucePisma(2Mch15,9).

ABóg,którydajecierpliwośćipociechę,niechsprawi,abyście

wzoremChrystusatesameuczuciażywilidosiebie

15,5tesameuczuciażywilidosiebie.Mowaopodobaniusięswemubliźniemu.—Innetłumaczenia:„mielidobreporozumienie”lub„pozostawaliwdobrychwzajemnychrelacjach”.

TewielkieprzymiotyBogamająinspirowaćrzeczywistezobowiązaniaczłowieka.Ludziewinnibyćdlasiebiecierpliwi,pocieszaćsięnawzajem,podtrzymywaćsięwewspólnych

nadziejach.Żywićtesameuczucia–tonieznaczyjedynieżyćwzgodziezotoczeniem.Toznaczyrównieżpragnąćdlainnychtegosamego,czegosiępragniedlasiebie.Wprzypadkukonkretnych
trudnościdotyczącychwspółżyciaztzw.słabymichodziwięcocierpliwe,pełnemiłościniesieniepomocypotrzebującym,oszczerąchęćudzielaniaimprawdziwejwiedzyBożej.Takwięcokazywane
namprzezBogacierpliwośćipociechastanowiądar,którybardzozobowiązuje.Jesttodar,którymaowocować,darprzeznaczonynietylkonanaszwyłącznyużytek.

15,5.„Żywićtesameuczucia”oznaczatrwaćwjedności(1Kor12,38)-wtymprzypadkuchodziojednośćwmiłości,niezaśpełnązgodę(rozdz.14).

izgodniejednymiustamiwielbiliBogaiOjcaPananaszego,

JezusaChrystusa.

Tegorodzajuatmosferajestabsolutniekoniecznadourzeczywistnieniagłównegoceluistnieniaczłowiekanaziemi.CelemtymjestpomnażaniechwałyBogaiOjcaPananaszegoJezusa

Chrystusa.WielbienieBogamasiędokonywaćprzyzachowaniuidealnejharmoniiumysłówiserc,nietylkowchóralnejmodlitwie.JeżeliwsprawiespożywaniapokarmówApostołdopuszczałpewne
rozbieżności,tostanowczonietolerowałjakiegokolwiekrozdźwiękumiędzywiernymipodczasichprzebywanianamodlitwie.SamChrystusnakazywałprzecież:Zaprawdępowiadamwam:Jeślidwóch
zwasnaziemizgodnieocośprosićbędzie,towszystkootrzymająodmojegoOjca,któryjestwniebie(Mt18,19).Łukaszzaśszczególnielubujesięwprzedstawianiujednomyślnościmodlącychsię
pierwszychchrześcijan(por.Dz2,46;4,24;5,12).Wiadomo,ilezabiegówkosztowałoApostołalikwidowanieniesnasekwśródwiernychKoryntu(1Kor1,10–4,21).

15,6.Słowa„zgodniejednymiustamiwielbiliBoga”oznaczająjednomyślność;por.Wj24,3(rozdziałtenmógłbyćświeżoobecnywumyślePawła;por.Rz15,4)i2Krn5,13.

Dlategoprzygarniajciesiebienawzajem,boiChrystus

przygarnąłwas–kuchwaleBoga.

AlbowiemChrystus–powiadam

–stałsięsługąobrzezanychdla[ukazania]wiernościBogai
potwierdzeniaprzeztoobietnicdanychojcom

7–8.

Bliźnimnaszymmamyciąglecośdozarzucenia.Człowiekznaturyposiadadużezdolnościdostrzeganiaułomnościibrakówmoralnychinnychludzi.Mimotobliźnich,jakimikolwiek

bybyli,należyprzygarnąć,wesprzeć,okazaćimmiłość.MotywacjategonakazujesttypowadlaparenezyzwielkichizwięziennychlistówPawła.Otomamysięnawzajemmiłowaćdlatego,że
Chrystusumiłowałiprzygarnąłnas,gdyśmybylijeszczegrzesznikami(Rz5,8).HistorycznyfaktśmierciJezusaniemożewięcbyćpozbawionyzwiązkówzżyciemludzi,którzysiękiedykolwiek
pojawiąnaziemi.ŚmierćJego,azwłaszczajejmotywy,mająwyznaczyćstylżyciakażdegochrześcijanina.AutorzynatchnieniNTdzielącałąludzkośćnaŻydów,czyliobrzezanych,ipogan.Otóżtylko
Żydzidostąpilitegoprzywileju,żeBógdałim,ponawianezresztąwielerazy,obietnicewiecznegozbawienia.Żydziprzywiązywalidotychobietnicogromnąwagę.PrzypominalijeBoguprzykażdej
sposobności.Dosłownie„pilnowali”tego,żebyBógbyłwierny.Bógniezawiódłichnadziei.ZJegowoli–PawełciąglepodkreślatęinicjatywęBogaOjcawdzielezbawieniaczłowieka–Chrystusstał
sięsługąobrzezanych.Samoświadczył,żenieprzyszedł,abyMusłużono,leczżebysłużyć(Mk10,45).CałeJegożycie,azwłaszczaśmierćizmartwychwstanie,byłojednym„Amen”wstosunkudo
wszystkichobietnicBożych.SynBoży,ChrystusJezus,…niebył«tak»i«nie»,leczdokonałosięwNim«tak».AlbowiemiletylkoobietnicBożych,wszystkiewNimsą«tak»(2Kor1,19–20).Zbawcze
dziełoChrystusajestnajwspanialszymdowodemwiernościBoga.

orazpoto,żebypoganiezaokazanesobiemiłosierdzieuwielbili

Boga,jaknapisano:DlategooddawaćCibędęcześćmiędzypoganami
iśpiewaćimieniuTwojemu.

15,9zaokazanesobiemiłosierdzie.PrzyjęciempoganChrystusoddałchwałęBogu.OgraniczającsięjednakzaswegośmiertelnegożyciadogłoszeniaEwangeliiIzraelowi(por.Mt15,24),

zaświadczyłprzedewszystkimowiernościBogaJegowłasnymobietnicom,pozostawiającniejako—bytakrzec—dalszączęśćswejrolinawróconympoganom,abypodobniebyliżywym
świadectwemmiłosierdziaBożego.Zkoleinawrócenipoganiewinnibyćmiłosierniwobecswoichbraci(por.12,1orazprzyp.).

ZnówmówiPismo:Weselciesię,poganie,wrazzludemJego!

Iznowu:ChwalciePana,wszyscypoganie,niechGowielbią

wszystkienarody!

NadtotakżeIzajaszpowiada:Przyjdziepotomek

Jessego,powstanieTen,którymarządzićpoganami,wNimpoganie
pokładaćbędąnadzieję.

9–12.

PoganienatomiastniemoglisięodwoływaćdoobietnicBożych.ObjęcietakżeichistnieńzbawczymdziełembyłowyrazemmiłosierdziaBożego.Powinnoonozobowiązywaćpogan

doskładaniaBoguszczególnychhołdówwdzięczności,cozresztązapowiadalijużpisarzenatchnieniST.Stwierdzenie,iżpoganierównieżdoznalimiłosierdziaBożego,odkrywapewneintencje
dydaktycznePawławzględemŻydów.Chceonprzypomniećimobowiązekokazywaniaszacunkutakżepoganom,którzychoćniesąspadkobiercamiobietnicBożych,równieżdostąpilimiłosierdzia.
Następnetrzywierszemówiąwłaśnieostarotestamentowychzapowiedziachtejwspólnoty–poganiŻydów–pełnejwdzięcznościchwalbyBogazawielkiedziełozbawienialudzkości.Wartozwrócić
uwagęnafakt,iżcytatysątakdobrane,żereprezentująPrawo,ProrokówiMędrców,czylisąstreszczeniemniejakocałegoST.

15,7-12.PawełwykazujenapodstawiePisma,żeChrystusprzyjąłnietylkoŻydów,lecztakżepogan(Ps18,49=2Sm22,50;Pwt32,43[por.Rz12,19];Ps117,1;Iz11,10).Poza

przytoczonymicytatamizeStaregoTestamentu,apostołmógłbypowołaćsięnainne,bywykazać,żeBógpragnie,bypoganieoddawaliMucześćpodobniejakŻydzi(np.1Krn16,31;Ps22,27;96,10;
102,22;Iz49,23;60,3.9-14).Fragment,którycytujenakońcu(Iz11,10),jestwyraźnymproroctwem:poganiezwrócąsiędoMesjaszaizostanązbawieniwczasachostatecznych.WKsiędzeIzajaszasą
teżinneproroctwaopoganach,którzyzostanąwłączenidoluduBożego(Iz19,23-25;56,3-8).

ABóg,[dawca]nadziei,niechwamudzielipełniradościi

pokojuwwierze,abyściemocąDuchaŚwiętegobylibogaciw
nadzieję.

15,13mocąDuchaŚwiętego.Klauzula,którapodejmujecentralnetematydogmatycznejczęścilistu:wiarajakoźródłousprawiedliwieniaoraznadziejazbawieniajakoźródłopokojuiowoc

Ducha.

13.

Otoprośbanawiązującadonastawienia,zjakimpowinnosięustawiczniestudiowaćPismo.ZnówmamydoczynieniazeswoistądefinicjąBogaDawcynadziei.Bógsiebiesamego

przyobiecujetym,którzyżyjąwedługJegowskazań.Bógjestprzedmiotemicelemostatecznymwszelkiejnadzieichrześcijańskiej.Radośćipokójzpowoduposiadaniaskarbuwiary–tonajwiększe
dobrakażdegochrześcijanina.Troskaoichosiągnięciepowinnausunąćnaplandalszywszelkieróżniceprzekonańcodosprawżyciacodziennego.Kościółbyłodsamegopoczątkuswegoistnieniaijest

nadalspołecznościąnadziei.Swymwiernymniepozwalanigdypopadaćwrezygnacjęczyzwątpienie,agrzechyprzeciwkonadzieiuważazataksamociężkie,jakwykroczeniaprzeciwkomiłości.

15,13.Listyczęstozawierałymodlitwylubżyczeniazdrowia,szczególniewczęściwprowadzającej.ListyPawłowe,któredotyczągłówniesprawduchowych,znaturyzawierajątych

modlitwwięcejodinnychstarożytnychlistów(Rz15,5-6.33itd.).Żydzimielizwyczajwtakiwłaśniesposóbwyrażaćżyczeniawformiemodlitwy,podobniejaktoczyniliwprzypadkubezpośredniej
modlitwywstawienniczej.Pawełzapewnepragnie,byzarównoBóg,jakijegorzymscyodbiorcyusłyszelijegomodlitwę.

15,1-13.Chrystusowaposługapojednania.Starożytnipisarzeczęstosięgalipoprzykłady,bywykazaćprawdziwośćswoichtwierdzeń.Przeciwnikomtrudniejbyłopodważyćprzykład

cnotliwegonauczyciela.Kontynuującgłównytematzrozdz.14,Pawełrozpoczynaodnajwyższego,niepodlegającegodyskusjiprzykładudlachrześcijan-Chrystusa.

EPILOG

Pobudkidonapisanialistu

Bracia,jestemcodowasprzekonany,żepełnijesteście

szlachetnychuczuć,ubogaceniwszelkąwiedzą,zdolnidoudzielania
sobiewzajemnieupomnień.

15,14.Greccyautorzypodkreślalizaufanie,jakimdarzyliadresatówlistu.Pozwalałotoczytelnikombardziejprzychylnieodnieśćsiędoresztylistuiczasamistanowiłouprzejme

wprowadzeniepoprzedzająceprośbę.Chociażelementtenzwyklepojawiasięwlistach,którychcelembyłoudzielenierady,braligojednakwlistachzawierającychupomnienia(por.ListdoGalatów).
„Upomnienie”byłonajdelikatniejsząformąpouczenia,jakąmoglizaoferowaćpublicznimówcylubwyszkolenipisarzewlistachzawierającychnaganę.Pawełzauważatutaj,żeonimogątakiego
upomnieniaipouczeniaudzielićsobienawzajem.

Amożeniekiedywliścietymzbytśmiałosięwyraziłemjako

ten,którywampewnesprawystarasięprzypomnieć–namocydanej
miprzezBogałaski.

15,15NapoczątkuwierszaPawełponownieusprawiedliwiasię,żeskierowałlistdoKościoła,któregoniezałożył(por.1,5-6.13).
15,15.„Przypominanie”tocharakterystycznyrysstarożytnychpouczeńmoralnych.

DziękiniejjestemzurzędusługąChrystusaJezusawobec

pogan,sprawującymświętączynnośćgłoszeniaEwangeliiBożejpo
to,bypoganiestalisięofiarąmiłąBogu,uświęconąDuchem
Świętym.

15,16sprawującymświętączynność.Dosł.:„wypełniającposługękultową”.Apostołowanie,bardziejniżzwykłeżyciechrześcijańskie(12,1;por.Flp2,17),jestrzeczywiścieliturgią(por.

1,9+),wktórejapostoł,adokładniej—Chrystusprzezniego(w.18)—ofiarowujeludziBogu.

14–16.

Epilog,szczególniedługiwtymliście,znajdujeusprawiedliwieniezarównowrozmiarachlistu,jakifakcie,żePawełniezetknąłsiędotychczasosobiściezchrześcijanamirzymskimi

iniebyłpewnyichreakcjinaprzesłaneimprzezsiebiewiadomości.Dlategousiłujepisaćwdobrotliwym,łagodnymtonieijestpełenuznaniadlawszystkichprzymiotówreligijnejpostawyRzymian.
Pragnieteżprzeprosićichwswoistysposóbzato,żemimodobrychwieści,jakiedochodziłyzRzymu,sformułowałtylepouczeń,itoniekiedywformiemożezbyturzędowejiszorstkiej.Pawełnie
omieszkajednakzaznaczyć,żemapewneprawodotakiegopostępowania:jestbowiemzwolisamegoBogaizJegołaskiapostołempogan.Wszystko,comówiłiczynił,dojednegozmierza:bypoganie
stalisięofiarąmiłąBogu,uświęconąDuchemŚwiętym.Określającwtensposóbwłasneposłannictwoapostolskie,dajePawełwyrazswejświadomościkapłana-ofiarnika.Jestliturgiemskładającym
Boguofiarę,którejżertwąsąnawrócenipoganie.

15,16.Wjudaizmiewierzonopowszechnie,żewczasachostatecznychIzraelbędziepanowałnadpoganami,którzywkońcuuznająjedynegoprawdziwegoBogaizłożątrybutJerozolimie

(np.Iz60,11-14).ChrześcijaniewJerozolimiemoglipostrzegaćprowadzonąprzezPawłazbiórkędarówdlamieszkającychtamświętych(Rz15,25-27)jakowypełnieniesiętejobietnicy.

Jeśliwięcmogęsięchlubić,totylkowChrystusieJezusiez

powodutego,coodnosisiędoBoga.

Nieodważęsięjednak

wspominaćniczegopozatym,czegodokonałprzezemnieChrystusw
doprowadzeniupogandoposłuszeństwawierzesłowem,czynem,

15,17-18.Filozofowiewyrażaligłoszoneprzezsiebiezasadynietylkonauczaniem,aleisposobemżycia,którymoglipodawaćjakoprzykład.Pawełwymagatylicotego,cosaniwyraził

swoimżyciemiposługą.

mocąznakówicudów,mocąDuchaŚwiętego.Otood

JeruzaleminacałymobszarzeażpoIliriędopełniłem[głoszenia]
EwangeliiChrystusa.

15,19JerozolimaorazIlliriatodwanajdalejwysuniętekrańceapostołowaniaPawławtymczasie.Wodniesieniudodrugiego—włącznielubwyłącznie,zależnieodinterpretacji.
15,19.IlliriaznajdowałasięnapółnocodMacedoniinawschodnimwybrzeżuAdriatyku(obecniezachodniaczęśćSerbiiiChorwacji).RzymskaprowincjanosiłanazwęIlliria,podczasgdy

Grecyzaliczalidoniejrównieżinneziemiepołożonedalejnapołudniu(wtymDyrrhachiumprzyViaEgnatiawMacedonii).

ApoczytywałemsobiezapunkthonorugłosićEwangelię

jedynietam,gdzieimięChrystusabyłojeszczenieznane,bynie
budowaćnafundamenciepołożonymprzezkogośinnego,

15,20.Illiria(Rz15,19)mogłabyćjednymzobszarówwcześniejniepoddanychewangelizacji,podobniejakHiszpania(Rz15,28).

leczzgodnieztym,cojestnapisane:Ci,którymoNimnie

mówiono,zobacząGoici,którzyoNimniesłyszeli,poznająGo.

17–21.

WcałejswejdziałalnościnigdynieszukałPawełrozgłosuaniosobistejchwały,choćzdarzałasiędotegoniejednasposobność.Czyniłcoprawdacuda,przemawiałwniezwykły

sposób,miałdodyspozycjimocDuchaŚwiętego,alezawszeprzyznawałlojalnie,żewszystkiegodokonywałChrystus.ApostołbyłtylkoJegonarzędziem.Niewspominałbyteżotym,czegodokonał,
gdybytoniebyłydziełaChrystusa.SwojądziałalnościąapostolskąogarnąłPawełcałączęśćwschodniąbasenuMorzaŚródziemnegozJerozolimąorazIlliriąjakokrańcamitegoterytorium.Chociażbył
urzędowym,przezBogaustanowionymapostołemwszystkichpogan,tonaterytoriachprzeznichzamieszkałychnierozpoczynałdziałalnościtam,gdziejużprzedtempojawiłsięinnyapostoł.Wten
sposóbPawełwyraźnienawiązujedoswojejdotychczasowejnieobecnościwRzymieido–bardzoprawdopodobnego–założeniatamKościołaprzezPiotra.Czułsięodpowiedzialnyprzedewszystkim
zatychwszystkich,którymniktjeszczeniegłosiłDobrejNowiny,izgodniezzapowiedziąProrokadonichsięudawał,bypokazywaćTego,októrymtamdotychczasniemówiono,bymogliludzie
poznaćTego,októrymprzedtemnicniesłyszeli.

15,21.PawełcytujetutajIz52,15.Wswymbezpośrednimkontekścieodnosisięonwyraźniedopogan(„królowie”),którzyzostaliprzeciwstawieniludowiMesjasza,Izraelowi,któryGonie

rozpozna(Iz53,1-4).

PlanymisyjneApostoła

Idlategoteżwielokrotnienapotykałemprzeszkodywdotarciu

dowas.

15,22wielokrotnie.Wariant:„zakażdymrazem”.

Terazjednak,nieznajdującjużwtychstronachpoladopracy,

odkilkulatpragnęgorącowybraćsiędowas,

15,23nieznajdując...poladopracy.Niechodzioto,żewszyscypoganiejużsięnawrócili,leczoto,żezadaniemPawłajestkładzeniefundamentów,atroskęokontynuowaniedzieła

pozostawiaonuczniom(por.1Kor3,6.10;Kol1,7;itd.).

15,22-23.Starożytnelistyczęstodotyczyłysprawpraktycznych,wtymwizytplanowanychwprzyszłości.

gdybędępodążałdoHiszpanii.Mambowiemnadzieję,żew

czasietejpodróżywasodwiedzęiżewymnietamdalejwyprawicie,
gdysięjużwamitrochęnacieszę.

22–24.

NiemasprzecznościpomiędzystwierdzeniemPawła,żenigdyniezamierzałbudowaćnacudzymfundamencie,aprzedstawionątuchęciąudaniasiędoRzymu.Wszystkowskazuje

nato,żePawełniezamierzałosiąśćwRzymienastałelubnaczasdłuższy,byrządzićtamtejszymKościołem,leczżepragnąłjedynieznaleźćwtymmieściepunktoparciawczasiedalekiejpodróżydo
Hiszpanii,którazresztąniemiałabyćwcalekresemjegoapostolskiejwyprawynaZachód.Wkażdymraziespenetrowałjużcaływschodniobszarimperiumrzymskiego,aniewidząctammożliwości
zakładanianowychkościołów,udajesięnaZachód.

15,24.Słowa„wymnietamdalejwyprawicie”zakładają,żepokryjąoniwydatkiapostołazwiązanezpodróżą.Byłbytowielkiwyrazgościnności,któryKościółwRzymiezapewne

poczytałbysobiezazaszczyt,oiletylkomógłsobienatopozwolić.IstniejeniewieleświadectwpotwierdzającychżydowskieosadnictwowrzymskiejHiszpaniiprzedIIIw.poChr.Działalnośćmisyjna
Pawłaobejmowałaprzypuszczalnietych,którzydotądniezetknęlisięzBiblią.Jakonajdalejnazachódpołożonaczęśćświataśródziemnomorskiego,Hiszpaniabyłauważanaprzeztakichgeografówjak
Strabonzakraniecziemi(Indieznajdowałysięnaprzeciwnym,wschodnimkrańcuziemi);por.Dz1,8.

WtejchwilizaśwybieramsiędoJeruzalemzposługądla

świętych.

MacedoniaiAchajabowiemuznałyzastosownezebrać

składkęnarzeczświętychwJeruzalem.

15,25-26.Słowo„ubodzy”(czasemopuszczaneprzytłumaczeniuzwrotu„ubodzyświęci”w.15,26)stałosięwpewnychkręgachokreśleniemoznaczającympobożnychŻydówwJudei

(szczególniewśródczłonkówwspólnotyzQumran)-byćmożedlatego,żewiększośćznichbyłaludźmiubogimi.Żydowscynauczycieleuważali,żePrawonakazujetroszczeniesięoubogich;
okazywaniejejbyłoteżuważanezanajważniejszychdowodównato,czynawróconypoganinrzeczywiścieprzyjąłBożePrawo.PosyłaniepieniędzydlaJerozolimybyłopowszechnążydowską
praktykąwświecieśródziemnomorskim,dotyczyłotozwłaszczacorocznegopodatkuświątynnego.WtymprzypadkuofiarachrześcijanwywodzącychsięzpogannarzeczJerozolimywyraża
solidarnośćpomiędzychrześcijaństwemopogańskichiżydowskichkorzeniach.Jesttopraktycznywyrazponadnarodowejjedności,ważny,zdaniemPawła,wprzypadkuRzymian.

WListachPawłowychczęściejokreślasięKościołylokalnenazwamimiast,wktórychsięznajdowały,niżprowincji.Podobniezapewneokreślalisamychsiebieówcześnichrześcijanie,

bowiemmieszkańcyidentyfikowalisięczęściejzmiastami,niżzprzynależnościądorzymskichprowincji.Istniałyjednakkulturowewięzispajająceregiony,fragmenttenmożewięcwskazywaćna
współpracęKościołówpołożonychnadanymobszarze.

Uznałyzastosowne,boisąichdłużnikami.Jeżelibowiem

poganieotrzymaliudziałwichdobrachduchowych,

15,27.Starożytniżydowscyczytelnicy,znającyStaryTestament,lepiejrozumielizbiorowąodpowiedzialnośćczłonkównaroduniżludzieżyjącywindywidualistycznienastawionym

społeczeństwieZachodu(Pwt23,34;2Sm21,1-9).WładzeRzymuściągałydaninępozostałychregionów,leczwIIw.poChr.KościółwRzymieznanybyłztego,żewspomagałpotrzebująceKościoły
winnychczęściachcesarstwa,np.bywykupićchrześcijańskichniewolników,uwalniającichodpracywkopalniachitd.

powinniimzatosłużyćpomocądoczesną.Gdytęsprawę

załatwięiowoceskładkizmoimpotwierdzeniemimwręczę,poprzez

waszestronywybioręsiędoHiszpanii.

15,28zmoimpotwierdzeniem.Dosł.:„opieczętowane”.

25–28.

JednakżejeszczenienadszedłczaswyprawydoHiszpaniiitymsamymodwiedzeniaRzymian.NatomiastApostołwybierasiędoJerozolimyzdaramidlatamtejszegoKościoła,

zebranymiwśródwiernychMacedoniiiAchai.PrzytejsposobnościpodajeteologiczneuzasadnieniewielokrotniewspominanychwjegolistachzbióreknaubogichchrześcijanwJerozolimie:otóż
dziękiJerozolimieDobraNowinarozeszłasięnakrajepogańskie.Wtensposóbchrześcijanienawrócenizpogaństwasądłużnikamijudeochrześcijanjerozolimskich,itobardzoszczególnymi
dłużnikami;zawdzięczająimdobraduchowe,nadprzyrodzone.Nictedydziwnego–przeciwnie,zupełnietonaturalne–żeobecniespłacajątendługchoćpoczęścidobramimaterialnymi,którychbrak
Jerozolimaodczuwadotkliwie.JużpodczasswegopierwszegospotkaniazPiotremwŚwiętymMieściePawełzobowiązałsiępamiętaćoubogichwiernychjerozolimskich(por.Ga2,10).Sprawę
dostarczeniadarówmaterialnychdoJerozolimyuważałPawełzarzeczszczególnieważną.DopieropojejzałatwieniuudasięprzezRzymdoHiszpanii,jakzapewniajużporazdrugi.

15,28.Starożytnelistyczęstozawierałyzapowiedźosobistejwizyty.NieistniałbezpośredniszlakprowadzącyzSyrii(lubzeWschodu)doHiszpanii.StatkizeWschodupłynęłydoRzymu,

skądpodróżnimoglisięprzesiąśćnastatekdoHiszpanii.WHiszpaniistatkizawijałydoportuTarraco.Odległośćmorzemwynosiłaok.1600km,podczasgdyszlaklądowy,wiodącyzRzymudo
Kordoby,miałdługośćponad2000km.Słowa„owoceskładkizmoimpotwierdzeniem”(dosł.„opieczętowaniem”)nawiązujądopieczęcistosowanejwdokumentachhandlowych,któragwarantowały
właściwązawartośćdostawy.Pawełmiałosobiściedokonaćinadzorowaćdostarczeniedarów.

Ajestemprzekonany,żeprzybywającdowas,przyjdęzpełnią

błogosławieństwaChrystusa.

Proszęwięcwas,bracia,przezPana

naszego,JezusaChrystusa,iprzezmiłośćDucha,abyścieudzielilimi
wsparciamodłamiwaszymizamniedoBoga,

15,30Pawełczęstoprosiswoichwiernych,abysięmodlilizaniego(por.Rz8,27+).NatematmodlitwypojętejjakozmaganiesięzBogiemzob.przykładyAbrahama(Rdz18,17n),Jakuba

(Rdz32,29),Mojżesza(Wj32,11-14.30-32;Pwt9,18.25)orazwEwangelii(Łk11,1-8;Mk7,24-30).

abymwyszedłcałozrąkniewiernychwJudeiibymojaposługa

narzeczJeruzalemzostaładobrzeprzyjętaprzezświętych,

iżebym

zwoliBożejwradościdowasprzybyłimógłsiędziękiwam
pokrzepić.

ABógpokojuniechbędziezwamiwszystkimi!Amen.

29–33.

Przytymjestprzekonany,żejegopobytwRzymie,choćbynajkrótszy,przyniesiepożytek,zwłaszczaduchowy,wiernymtegomiasta.Komunikatoplanachmisyjnychigarść

wiadomościomającejwkrótcenastąpićpodróżydoJerozolimykończyPawełprośbąomodlitwę,gdyżniebardzojestpewien,czynienapotkanowychtrudnościwśródzawszemuwrogichŻydów
jerozolimskich.Wreszcieprosiomodlitwętakżewsprawietej,poraztrzecijużwspominanejwyprawyprzezRzymdoHiszpanii.Manadziejębowiem,żejegopodróżdoRzymunietylkodla
mieszkańcówtegomiasta,lecztakżedlaniegosamegobędzieźródłempokrzepienia.Pełenotuchy,kończylistżyczącadresatompokoju.Byćmożenieprzewidywałjeszczewtedy,żewJerozolimienie
ujdziezawiściŻydówiżedoRzymuprzybędziedwukrotnie:raznakilkuletnipobytwwięzieniu,adrugiraznaśmierćmęczeńską.

15,29-33.RelacjawDz21-22potwierdza,żepodróżPawładoJerozolimymogłasięwiązaćzpewnymniebezpieczeństwem;zob.komentarzdotegofragmentu.
15,14-33.Pawłowaposługapojednania.Częstowepilogumowypowtarzanomyśliprzedstawionewewprowadzeniu.Pawełposługujesiętakimpowtórzeniem,leczczynitowbardziej

osobistymtonie,charakterystycznymdlalistówlubmówoszczególnymładunkuemocjonalnym.Koniecmowybyłczęstomiejscem,wktórymmożnabyłozastosowaćizaakcentowaćto,coGrecy
określalijakopathos,czylizachętasilniezabarwionaemocjonalnie.

Rz16

PoleceniediakonisyFeby

PolecamwamFebę,nasząsiostrę,diakonisęKościoław

Kenchrach.

16,1-27Przynależnośćtegorozdziałudopierwotnegolistujestdyskutowana(por.Wstęps.1568).
16,1nasząsiostrę.Mowaniewątpliwieodoręczycielcelistu.
16,1.Greckiesłowodiakonosznaczy„sługa”,czasamioddajesięjezapomocąterminu„diakon”.Mógłnimbyćprzypuszczalniewłaścicieldomu,wktórymspotykałsięKościółdomowy.

Funkcja„diakona”odpowiadałaprawdopodobnierolichazanasynagogi,któryopiekowałsięjejbudynkiem(natematznaczeniasłowa„diakon”,zob.komentarzdo1Tm3,8).Jeślidiakonipiastowali
podobnyurządlubnadzorowalidziałalnośćdobroczynną,tosprawowalifunkcję,którabyłaszanowanawżydowskiejsynagodze(zwykleniebyłaprzyznawanakobietom).JednakNowyTestament
przeważnieużywaterminudiakonoswznaczeniu„sług”BożegoSłowa,takichjakPawełijegotowarzysze.Pawełtowłaśnieznaczeniemógłmiećnamyśli(chociażstarożytnyjudaizmniezezwalał,by
kobietypublicznieuczyłymężczyznPrawa),Kenchry,położonewpobliżuPrzesmykuKorynckiego,byływschodnimportemmorskimKoryntu.Zamieszkiwalitamwyznawcyróżnychreligii,panowała
teżatmosferareligijnejtolerancji.

PrzyjmijciejąwPanutak,jakświętychwinnosięprzyjmować.

Wesprzyjciejąwkażdejsprawie,wktórejpomocywaszejbędzie
potrzebowała.Ionabowiemwspieraławielu,atakżeimniesamego.

1–2.

ChoćimięFebejestzaczerpniętezmitologiipogańskiej,tojednakniemożnatwierdzićzbezwzględnąpewnością,żeniewiastaowabyłazpochodzeniapoganką,anieŻydówką.

ZnalezionewRzymieinskrypcjeżydowskiezawierająbowiemwieleanalogicznych,dokładniejteoforycznychimion,np.Afrodizja,Dionizjaitp.,należącychzcałąpewnościądoŻydówek.Niewydaje
sięrównież,bymieliracjęci,którzysądzą,żeokreślenieFebymianemdiakonisytojedyniealuzjadoposług,jakiespełniaławewspólnocierzymskiej.Przypuszczaćraczejnależy,żechodzituopewien
urzędowy–jedynyzresztąwcałymNT–tytuł,wskazującynato,żepierwotnechrześcijaństwoznałoinstytucjędiakonis.Doichobowiązkównależałatroskaoubogichichorych.Byćmożeniekiedy
diakonisyudzielałytakżesakramentuchrztu.OtóżdiakonisieFebiemająRzymianieokazywaćwszelkąpomoczdwuwzględów:1)onarównieżświadczyłainnymdobro;2)wydatniepomagałaPawłowi
wjegoapostolskichtrudach.Tegorodzajumotywacjazakłada,żewierniRzymupojmują,czymsąwięzychrześcijańskiejsolidarności,iżeniejestimobojętneanidobro,anizłoczynionewich
wspólnocie.Wszystkimnależyczynićdobrze,aleszczególnietym,którzyinnymdobrzeczynią.MimowolidajePaweładresatomlistudozrozumienia,żeznająonirównieżjegozasługidlaKościoła,
potrafiąjewłaściwieocenićiokażąmuzaniemiłość.Jesttowyrazswoiściepojmowanejmiłościbliźniego,bokażdaformawdzięcznościjestprzejawemtakiejmiłości.Dowdzięczności,tego
przymiotunaturyludzkiej,apelujewłaśniePaweł.

16,2.Słowo„wspierała”odpowiadagreckiemuterminowistosowanemuczęstowodniesieniudopatronów.Patronemjakiegośzwiązkureligijnegobyłzwykleczłowiekzamożny,który

pozwalałjegoczłonkomspotykaćsięwswoimdomu.Patronbyłzwyklewpływowymiszanowanymczłonkiemgrupyigeneralniesprawowałnadniąjakąśwładzę.Chociażwiększośćstarożytnych
patronówgrupreligijnychstanowilimężczyźni,znanesątakżekobiety,którespełniałytęrolę.

16,1-2.Listpolecającydladiakonisy.Żydowscypodróżnicywozilizwyklezesobąlistypolecające,którepoświadczałyby,żepowinnizostaćgościnnieprzyjęci.Zwyklesamitakielisty

dostarczali.(Jedyneusługipocztowewykonywanebyłyprzezcesarskichkurierów,którzyprzewoziliwiadomościdlawładzrzymskich;Pawełbyłwięczmuszonyposłaćswójlistprzezjakiegoś
podróżnego.)ApostołpodkreśladuchowekwalifikacjeFebezdwóchpowodów:popierwsze,wkręgachżydowskichigrecko-rzymskichnieuważanozwyklekobietzaszczególniewykształconew
sprawachreligii;podrugie,wprzypadkujakichśniejasnościwzrozumieniulistuFebemusiałabyimwyjaśnićwłasnymisłowami,awięcpełnićposługęnauczania.

PozdrowieniaApostoładlachrześcijanwRzymie

PozdrówciewspółpracownikówmoichwChrystusieJezusie,

PryskęiAkwilę,

16,3.Mężówzwyklewymienianonapierwszymmiejscu,chybażeżonazajmowaławyższąpozycjęspołeczną;możetowskazywaćnawyższąodmężapozycjęPryskiwstarożytnym

społeczeństwie(wynikającązurodzenia)lubwKościele.PryskatołacińskiezdrobnienieimieniaPryscylla.

którzyzamojeżycienadstawilikarkuiktórymwinienem

wdzięcznośćnietylkojasam,aleiwszystkieKościołynawróconych
pogan.

16,4nadstawilikarku.ZpewnościąmowaoEfezie,achodzibądźtoozamieszki,oczymwDz19,23n,bądźouwięzienie,jakietammiałospotkaćapostoła(por.w.7,atakżeWstęp).
16,4.Zwrot„nadstawialiswegłowy”wydajesięprzenośnią,któraoznaczaryzykowaniewłasnegożyciaiprzypuszczalnienawiązujedorzymskiejmetodyegzekucjiprzezścięcie.

PozdrówcietakżeKościół,którysięzbierawichdomu.

PozdrówciemojegoumiłowanegoEpeneta,którynależydopierwocin
złożonychChrystusowiprzezAzję.

16,5NakońcuwierszachodziprawdopodobnieopierwszegonawróconegozprowincjiAzja.

3–5.

Następujedługalistaimiontychosób,którymPawełprzesyłaspecjalnepozdrowienia.Listęotwieramałżeństwożydowskie,PryskaiAkwila.LudzitychspotkałPawełporazpierwszy

okołor.50–51wKoryncie(por.Dz18,18;1Kor16,19),gdyskazaninawygnaniedekretembanicyjnym,wydanymprzezcezaraKlaudiuszaprzeciwŻydom,udawalisiędoAzjiMniejszej.Tam,w
Efezie,ponowniespotkalisięzPawłempodczastrzeciejjegopodróżymisyjnej(1Kor16,19).Niewiemy,wjakichokolicznościach,kiedyidlaczegoPryskaiAkwilanadstawilikarkuwobronieżycia
Pawła.IchponownaobecnośćwRzymieświadczyotym,żeczaswygnanianietrwałzbytdługo.KościółzbierającysięwdomuPryskiiAkwili–tozpewnościąniewielkaspołecznośćbliskichi
przyjaciółtychgorliwychjudeochrześcijan,którychdomsłużyłzamiejscemodlitwy.Możliwe,żerazemzPryskąiAkwiląprzybyłrównieżzEfezuEpenet,pierwszyspośródnawróconychprzezPawła
Efezjan.

16,5.Małesynagogimusiałyczasamispotykaćsięwdomach,zanimichczłonkowieuzbieralipieniądzeniezbędnenazakupbudynku.Podobniepostępowaliczłonkowiewielugreckich

związkówreligijnych.Kościołypraktykowałytenzwyczajprzezpierwszetrzywiekichrześcijaństwa,swedochodyprzeznaczałyzaśnawykupniewolników,pokarmdlaubogichitd.,zamiastwznosić
budowlesakralne.WRzymiewielemieszkańzamożnychobywateliwwielopiętrowychdomachznajdowałosięnadsklepami.AkwilaiPryskamieszkaliprzypuszczalnienadswoimwarsztatem
rzemieślniczym.RzymskieKościołydomowebyłyszczególnienarażonenaosłabieniewzajemnychwięzi,bowiemRzym(wprzeciwieństwiedomiastWschodu)niezezwalałŻydomnaorganizowanie
większychzgromadzeńodtych,jakieodbywałysięnapoziomielokalnychsynagog,chrześcijaniebylizaśuważanizaŻydów.Epenettoimięczęstonoszoneprzezniewolnikówiwyzwoleńców,chociaż
nietylko.

PozdrówcieMarię,któraponiosławieletrudówdlawaszego

dobra.

16,6.ImięMariamożebyćłacińskąformążydowskiegoimieniaMiriam(wNowymTestamenciezwykletłumaczonegojakoMada)lubłacińskimnomenprzypuszczalniewskazującymna

rzymskieobywatelstwo.

PozdrówcieAndronikaiJuniasa,moichrodakówi

współtowarzyszywięzienia,którzysięwyróżniająmiędzyapostołami,
aktórzyprzedemnąprzystalidoChrystusa.

16,7współtowarzyszywięzienia.Pawełzniósłjużwieleuwięzień(por.2Kor11,23).AndronikiJuniassąapostołamiwszerokimtegosłowaznaczeniu(Rz1,1+).
16,7.WinnychdokumentachimięAndronikjesthellenistycznymimieniemżydowskim.Juniatołacińskienomen,wskazującenarzymskieobywatelstwotejkobiety.Wbrewpróbom

interpretacjiimieniaJuniajakoskróconejodmianymęskiegoimieniaJunianus(formataniejestpoświadczonawRzymie),starożytnichrześcijanieuważali,żeJuniabyłakobietą.Ponieważonai
Andronikwspólniepodróżowali,niewzbudzająctymzgorszenia,bylinajprawdopodobniejmężemiżoną.Wspólnewykonywaniepracyprzezmężaiżonęznanebyłowniektórychzawodach,np.wśród
lekarzylubdrobnychkupców.Najbardziejnaturalnąinterpretacjągreckiejfrazyjestuznanieobojgazaapostołów.Niektórzywspółcześnikomentatorzyodrzucilitakąinterpretacjęgłówniedlatego,że
zakładali,iżkobietanigdyniemogłabysprawowaćtakiegourzędu.

PozdrówcieumiłowanegomegowPanuAmpliata.

Pozdrówcie

współpracownikanaszegowChrystusie,Urbana,iumiłowanego
megoStachysa.

16,8-9.AmpilatiUrbantoimionaczęstonoszoneprzezrzymskichniewolników.

PozdrówcieApellesa,któryzwycięskoprzetrwałpróbędla

Chrystusa.Pozdrówcietych,którzynależądodomuArystobula.

16,10.Określenie„domArystobula”możeoznaczaćwyzwoleńców,niegdyśbędącychwłasnościąArystobula,wnukaHerodaWielkiego,któryprzezcałeswojeżyciemieszkałwRzymie.

LeczArystobultopopularneimięgreckie,słowatemogąsięwięcodnosićdoKościoładomowegolubrodziny,naktórejczelestalniejakiArystobul.

PozdrówcieHerodiona,megorodaka.Pozdrówcietychzdomu

Narcyza,którzynależądoPana.

6–11.

DoimionwiększościspośródpozdrawianychdołączaPawełróżneszczegóły,rzucająceniecoświatłanaduchowąsylwetkętychludzi.Itaknp.dowiadujemysię,żejakaśMaria

poniosławieletrudówdladobrachrześcijanrzymskich,że–równieżnieznanibliżej–AndronikiJunias,byćmożenawróceniwPalestynie,skoroApostołnazywaichswymirodakami,byli
towarzyszamiPawławczasiejednegospośródlicznychuwięzień(por.2Kor11,23).WystępującytuterminapostołjestokreśleniemprzysługującymkażdemugłosicielowiEwangelii.Nicniewiadomo,
kimbyłAmpliat,niewielewięcejwiemyoUrbanieiStachysie–tyle,żepierwszybyłwspółpracownikiemPawła,adrugiegomożeApostołnawrócił,skoronazywagoswoimumiłowanym.Należącymi
dodomuArystobulasąnietylkowolniobywatelerzymscy,członkowierodziny,lecztakżeniewolnicyróżnychpokoleńświadczącycodzienneusługiwtymdomu.Ponieważwymienioneimiępowtarza
sięczęstowdynastiiHerodówpalestyńskich,przypuszczająniektórzy,żewspomnianyprzezPawłaArystobuljestalbobratemkrólaAgrypyI,albojegobratankiem,synemHerodazChalkis,
zarządzającegoArmeniązramieniaNerona.Byćmoże,dodomuowegoArystobulanależał,zwanyrównieżrodakiemPawła,Herodion.LudziezdomuNarcyza–to,podobniejakwprzypadkudomu
Arystobula,niewolnicyiwolniobywatele,krewniowegoNarcyza.Niewiadomojednak,czychodzituosławnegowyzwoleńcacezaraKlaudiusza.Pawełdajewyraźniedozrozumienia,żeniewszyscy
należącydotejrodzinybylijużchrześcijanami.

16,11.Określenie„domNarcyza”możeoznaczaćwyzwoleńców,wcześniejnależącychdoNarcyza,którysambyłwyzwoleńcemijednymznajbardziejwpływowychludziwcesarstwieza

panowaniaKlaudiusza.

PozdrówcieTryfenęiTryfozę,któretrudząsięwPanu.

PozdrówcieumiłowanąPersydę,którawieletruduponiosławPanu.

16,12.TryfenaiTryfozatogreckieimionanoszoneczasamiprzezżydowskieigreckiekobiety.Obydwapochodząodrdzenia„delikatny”,comożeświadczyćożartobliwejgrzesłówz

czasownikiem„trudząsię”.Przypuszczenietoosłabiajednakfakt,iżwyrażenietozostałorównieżużytewRz16,6.Istniejąświadectwa,żePersydatoimięnoszoneprzezniewolników,czasamijednak
takżeprzezwolnychobywateli.

PozdrówciewybranegowPanuRufusaijegomatkę,którajesti

mojąmatką.

16,13Rufus—byćmożesynSzymonaCyrenejczyka(Mk15,21).

12–13.

OTryfenie,TryfozieiPersydziewiadomotylkotyle,żetrudziłysięwPanu.MatkęwspomnianegotuRufusanazywaPawełtakżeswojąmatką,dlategoprawdopodobnie,żeofiarnie

pomagałamuwsprawachcodziennegożycia,jakrodzonamatka.Rufusautożsamiasięniekiedy,ichybasłusznie,zjednymzdwusynówSzymonaCyrenejczyka(por.Mk15,21).

16,13.Rufustorzymskieimię,czasamijednaknosilijetakżeŻydzi(niektórzykomentatorzysądzą,żejesttotensamRufus,októrymmowawMk15,21).Byłotoimiępopularnewśród

niewolników.Pozdrowieniaumieszczonewzakończeniulistówmogłyzawieraćsłowawyrażająceczułość,jaknp.„ojciec”lub„matka”(wjednymzestarożytnychlistównadawcazwracasiędodwóch
starszychmężczyzn„ojcowie”).Użytetutajsłowo„matka”możebyćwyrazemczułościwzględemstarszejkobietylubwskazywaćnato,żebyłaonajednymzdobroczyńcówwspierającychPawłową
posługę.

PozdrówcieAsynkryta,Flegonta,Hermesa,Patrobę,Hermasai

braci,którzysąrazemznimi.

16,14.PodobniejakGrecy,Żydzimieszkającywstarożytnymświecieśródziemnomorskimczęstoposługiwalisięgreckimiimionamipochodzącymiodimionpogańskichbogów,np.

HermesalubApolla.PatrobatoskróconaformaimieniaPatrobiusz.NiektórzyuczeniłączylitoimięzdomemjednegozbogatychwyzwoleńcówNerona.Flegonttoimiępowszechnienoszoneprzez
niewolników.

PozdrówcieFilologaiJulię,Nereuszaijegosiostrę,Olimpasai

wszystkichświętych,którzysąrazemznimi.

16,15.Juliatołacińskienomen(niezaśjedyniepraenomen),comożewskazywaćnato,żekobietatabyłarzymskąobywatelką.(2drugiejstronypewnibadaczedowodzili,żebyłotoimię

częstonoszoneprzezniewolnice.)

Pozdrówciewzajemniejednidrugichpocałunkiemświętym!

PozdrawiająwaswszystkieKościołyChrystusa.

16,16Sformułowaniewdrugimzdaniu,niezwyczajneuśw.Pawła,wskazujenaszacunek,jakimdarzyonKościółRzymu.

14–16.

Ożadnejztychdwugrupwiernych–liczącychpopięćosób–nicniewiemy.OpocałunkupokojuwspominaPawełrównieżpozaListemdoRzymiankilkakrotnie(por.1Kor16,20;

2Kor13,12;1Tes5,26).Samgest–podobniezresztąjakiformułamówiącaonim–pochodzinajprawdopodobniejzliturgii.WczasachJustynapocałunkupokojuudzielanosobiepomodlitwie
litanijnej,tużprzedofiarowaniempostacichleba(por.Justyn,Apol,I,65).WyrażeniewszystkieKościołyChrystusaniewystępujejużnigdziewięcejwNT.Jedynytoprzypadekprzesyłaniapozdrowienia
jednemuKościołowiprzezwszystkiepozostałe.ChodziwłaśnieoKościółrzymski,októrymjużnasamympoczątkulistuPawełpowiedział:owierzewaszejmówisiępocałymświecie(1,8).

16,16.Pocałunekbyłpowszechnąformączułegopozdrowienia,stosowanąwobecczłonkówrodziny,bliskichprzyjaciółlubludzidarzonychszacunkiem(np.Rdz33,4;45,15;1Sm20,41).2

powodunadużyćwwiekachpóźniejszych,Kościółograniczyłpraktykęliturgicznego„pocałunkuświętego”-kobietycałowałykobiety,mężczyźnizaśmężczyzn,chociażpoczątkowopraktykabyłainna.

16,3-16.PozdrowieniadlaprzyjaciółwRzymie.Ponieważ„wszystkiedrogiprowadziłydoRzymu”,wielumieszkańcówstarożytnegobasenuMorzaŚródziemnegomigrowałodotego

miasta.Zwłaszczadotyczytochrześcijanżydowskiegopochodzenia,którzypowrócilidomiastapośmiercicesarzaKlaudiusza,któraunieważniłajegorozporządzenienakazująceŻydom,np.Akwilii
Prysce(Rz16,3;por.Dz18,2),opuszczenieRzymu.Wielestarożytnychlistówkończyłosiępozdrowieniamidlaprzyjaciół,którychczęstowyliczanopoimieniu.WświetleListudoRzymian
dowiadujemysię,żePawełmiałwieluprzyjaciółnawetwmieście,wktórymjeszczedotądniebył.

Wielewymienionychtutajimionmabrzmieniegreckielubżydowskie,leczniejesttoniczymniezwykłym.Przypuszczalnieok.80procentmieszkańcówcesarskiegoRzymustanowili

potomkowiewyzwolonychniewolnikówpochodzącychzeWschodu.Człowiekmógłteżnosićrzymskieimię,mimożeniebyłobywatelemcesarstwa(listazawierajednakprzypuszczalnieimionakilku
prawowitychRzymian).

Wartodnotowaniajestfakt,żechociażPawełpozdrawiadwadzieściaosiemosób(wtymtylkojedenaściekobiet),wsposóbszczególnypodkreślatrudysześciu(ponadpołowyz

przytoczonychwliście)kobietisześciu(okołojednejtrzeciej)mężczyzn.Dysproporcjatamogłabyćspowodowanarakiem,żewtejkulturzekobietypotrzebowałyszczególnegodowartościowaniaw
pełnionejprzeznieposłudze(zob.komentarzdoRz16,1-2).

Przestroga

Proszęwasjeszcze,bracia,strzeżciesiętych,którzywywołują

sporyizgorszenianaprzekórnauce,którąotrzymaliście.Strońcieod
nich.

16,17naprzekórnauce,którąotrzymaliście.TonagłeupomnienieprzypominaGa6,12-17.Chodziniewątpliwieonauczycieliżydujących(por.Ga5,7-12,azwłaszczaFlp3,18-19).
16,17.Wmyślgłównegoprzesłanialistu(zob.omówieniesytuacjiwewprowadzeniudoListudoRzymian),Pawełostrzegaludzi,którzypowodująschizmyipodziały.

TacybowiemludzienieChrystusowisłużą,alewłasnemu

brzuchowi,apięknymiipochlebnymisłowamiuwodząserca
prostaczków.

16,18.Filozofowiedrwiliztych,którzybyli„niewolnikami”własnychnamiętności;natematzwrotuużytegotutajprzezPawła,zob.komentarzdoFlp3,19.Filozofowieimoraliści

dystansowalisięteżodpopulistycznienastawionychmówców,którzyschlebialiswoimsłuchaczom.Podkreślali,żetylkoonimówiąludziomto,cojestimnaprawdępotrzebne,niezaśtoczegopragną.

Waszezaśposłuszeństwoznanejestwszystkim.Awięcraduję

sięzwas,pragnęjednak,abyściebyliwdobrymprzemyślni,acodo
zła–niewinni.

16,19.PawełczynitutajprzypuszczalniealuzjędoAdamaiEwy,którzypragnęlispożyćowoczdrzewapoznaniadobraizła(Rdz2,9;3,6);zob.komentarzdoRz16,20.Mógłteżodwrócić

sensJr4,22:„Mądrzysąwpopełnianiunieprawości,leczdobrzeczynićnieumieją”.

Bógzaśpokojuzetrzewkrótceszatanapodwaszymistopami.

ŁaskaPananaszego,JezusaChrystusa,niechbędziezwami!

16,20Końcowezdaniewniektórychrkpsachpominięte.Taformuła(zdodatkiem:„wszystkimi”)wniektórychświadkachtekstu(Wulgata)jestprzeniesionapow.23lub27.

17–20.

Pokońcowychpozdrowieniach,pełnychłagodności,zamykającychzazwyczajlistyPawła,następująnapomnienia,dośćbezwzględnewtonie,mającejednak–gdychodziotę

zmianętonacji–swojeodpowiednikiwinnychlistachPawła(por.np.1Kor16,22).Napomnieniatealbosąnastępstweminformacji,jakiebyćmożedotarłydoPawławzwiązkuzewentualnym
wystąpieniemwRzymieróżnychpseudoapostołów,alboteżmającharakterzapobiegawczynawypadekpojawieniasięwstolicyImperiumRzymskiegoprzeciwnikówPawła.Świadectwo,jakiePaweł
tymludziomwystawia,jestzwięzłe,aledostateczniewyraziste:wywołująspory,dająokazjedozgorszenia,nieChrystusowisłużą,leczszukająjedyniewłasnychkorzyści,sąobłudniipodstępni,
wykorzystujądobrąwiaręibrakuświadomieniaprostychludzi.Wszystkozdajesięprzemawiaćzatym,żeowipseudoapostołowiewywodząsięzesfer„żydujących”iżeichdziałalnośćjestPawłowi
znanaażnazbytdobrze.WichrzycielskiejdziałalnościpseudoapostołówprzeciwstawiaPawełposłuszeństwoiniewinnośćodbiorcówlistu,dodająctradycyjnejużżyczeniepokojuiłaskiJezusa
Chrystusa.

16,20.Rdz3,15zawieraobietnicędotyczącąwęża,którypodstępemskłoniłAdamaiEwędospożyciazakazanegoowocu(por.Rz5,12-21).Zostanieonwkońcuzmiażdżonyprzezpotomka

Ewy.Wwielutradycjachżydowskichwążbyłsymbolemszatanalubjegonarzędziem.Wniektórychtekstachprzez„potomstwo”EwyrozumiesięnajwyraźniejIzraela,winnych(doktórychnależybyć
możeprzekładRdz3,15wLXX)Mesjasza.Pawełodnositęobietnicęszerzejtakżedotych,którzyposzlizaMesjaszem:chrześcijaniepowinniwytrwaćdokońca,natomiastichprzeciwnicyzostaną
pokonani.

PozdrowieniaodwspółpracownikówApostoła

PozdrawiawasmójwspółpracownikTymoteuszorazLucjusz,

JazoniSozypater,moirodacy.

21.

Wbrewoczekiwaniomnapomnieniaowe–podobniejakpozdrowieniazkontekstupoprzedzającego–niestanowiąjeszczeformalnegozakończenia.Pawełdorzucakilkadodatkowych

pozdrowień,którezostałyzredagowanejużchybaponapisaniulistu,możenawetwchwiliprzekazywaniagoposłańcowi,mającemudostarczyćpismonamiejsceprzeznaczenia.Przedewszystkim
Apostołprzekazujepozdrowienieodnajbliższychswychwspółpracowników,zktórychtylkojeden,Tymoteusz,jestnamznanyniecodokładniej.Byćmoże,wspomnianegotuLucjuszanależałoby
utożsamićzLucjuszemzCyreny,głoszącymEwangelię–wedługDz13,1–wAntiochii.JazoniSozypater,dwajchrześcijaniemacedońscy,sąrównieżwspomnianiwDz17,5–7.9;20,4.

16,21.Lucjusztoimięgrecko-rzymskie,czasamiużywaneprzezŻydów;jegoskróconagreckaformatoLucas(tzn.Łukasz).NatematimionJazoniSozypater(byćmoże,chociaż

niekoniecznie,sątocisamiludzie),zob.Dz17,6.9i20,4(SopatertoinnaformaimieniaSozypater).

PozdrawiamwaswPanuija,Tercjusz,którypisałemtenlist.

16,22.Tercjusztoimięrzymskie(częstonadawanetrzeciemudziecku),czasamistosowaneprzezŻydów.Większośćmieszkańcówstarożytnegoświatabyłazbytsłabowykształcona,by

pisaćlisty,szczególnielistytakwyrafinowanejakten.Ludzieposiadającyrozległewykształceniebyliteżzwykledośćbogaci,bydyktowaćlistypisarzom,czasamiwłasnymsekretarzom,którzyzwykle
byliniewolnikamiumiejącymiczytaćipisać.GospodarzPawłamógłmuużyczyćswojegopisarza;Tercjuszmógłbyćteżzawodowympisarzem.Wkażdymraziewydajesię,żeTercjuszbył
chrześcijaninem,pisarzerzadkobowiemdodawaliwłasnepozdrowienia.Pawełsygnowałdyktowaneprzezsiebielistyzgodniezprzyjętąpraktyką(1Kor16,21;Ga6,11;Kol4,18;2Tes3,17)co
wskazujenato,żeregularniekorzystałzusługpisarzy.

PozdrawiawasGajus,któryjestgospodarzemmoimicałego

Kościoła.

PozdrawiawasErast,skarbnikmiasta,iKwartus,brat.

22–24.

ZnadarzającejsięsposobnościkorzystaTercjusz,któremuPawełdyktowałListdoRzymian.Onrównieżzałączaswojepozdrowienia.Jesttojedynyzresztąprzypadeknazwaniapo

imieniujednego–bozpewnościąniejedynego–z„sekretarzy”Pawła.WspomnianytuGajuswystępujerównieżw1Kor1,14–niktdziśniewahasięprzeddokonywaniemtejidentyfikacji–nic
natomiastniewiemyoEraścieiKwartusie,choćpierwszegoutożsamiasięniekiedyzErastem,towarzyszącymPawłowiwEfezie(Dz19,22),apotemwKoryncie(2Tm4,20).

16,23-24.KościółwKorynciespotykałsięwdomuGajusa.Pawełprzypuszczalnietakżesiętamzatrzymywał.Jegodommusiałbyćwiększyodwiększościdomostw,wktórychspotykały

siękościołydomowe,skoromógłpomieścić„całyKościół”.

Funkcję„skarbnikamiasta”pełniliczęstoniewolnicynależącydomiastalubwyzwoleńcy,zwyklebylijednakludźmizamożnymi.Winnychprzypadkachurzędypublicznebyłyprzydzielane

osobomzamożnymitraktowanejakoczęśćichobywatelskichobowiązkówJeślijesttotensamErast,któregookreślasięjakoaedilenainskrypcjiwKorynciepochodzącejztegookresu(cowydajesię
prawdopodobne),musiałbyćzamożnymdobroczyńcąmiasta,człowiekiemnależącymdomiejskiejarystokracji.

16,21-24.PozdrowieniadlaKościoławRzymie.Częstododawanodalszepozdrowienia-tepochodząodtowarzyszyPawławKoryncieisąskierowanedoKościoławRzymie.Chociażjest

toskróconaformapozdrowień,mogłateżpełnićrolęświadectwapotwierdzającegowiarygodność,któreumieszczanowzakończeniudokumentu.

Doksologia

Temu,którymamocutwierdzićwaszgodniezEwangeliąi

moimgłoszeniemJezusaChrystusa,zgodniezobjawionątajemnicą,
dladawnychwiekówukrytą,

16,25-27Doksologia,umieszczonatutajwwiększościświadków,wniektórychznichznajdujesięnakońcurozdz.15albo14,wniektórychjejbrak.
—Takuroczyście(por.Ef3,20;Jud24-25)Pawełpodejmujeistotnetematylistu.
16,25Wpierwszymstychuchodzioutwierdzaniewnauczaniuiwpraktykowaniużyciachrześcijańskiego.Por.1,11;1Tes3,2.13;2Tes2,17;3,3;1Kor1,8;2Kor1,21;Kol2,7.
—Pojęcieprzywołanejwtrzecimstychu„tajemnicy”,pełnejmądrości(w.27;1Kor2,7;Ef3,9;Kol2,2-3),przezdługiczaszakrytejwBoguiterazobjawionej(w.25;1Kor2,7.10;Ef

3,5.9n;Kol1,26),Pawełprzejmujezżydowskiejapokaliptyki(Dn2,18-19+),alepogłębiatękoncepcję,stosującjądozbawczegoplanuwjegonajwyższymetapie:dozbawieniadokonanegoprzezkrzyż
Chrystusa(1Kor2,8),dowezwaniapogandozbawienia(w.26;Rz11,25;Kol1,26-27;Ef3,6),costanowiprzedmiotEwangeliiPawła(w.25;Kol1,23;4,3;Ef3,3-12;6,19),iwreszcie—do
odnowieniawszechświatawChrystusiejakojedynejjegoGłowie(Ef1,9-10).Zob.także1Kor4,1;13,2;14,2;15,51;Ef5,32;2Tes2,7;1Tm3,9.16;2Tm1,9-10;Mt13,llp+;Ap1,20;10,7;17,5.7.

terazjednakujawnioną,aprzezpismaprorockienarozkaz

odwiecznegoBogawszystkimnarodomobwieszczoną,dlaskłonienia
ichdoposłuszeństwawierze,

16,25-26.Pewnestarożytnetekstyżydowskie,np.KsięgaDanielaiZwojeznadMorzaMartwego,mówiąoBogu,któryodsłaniato,coniegdyśbyłotajemnicą,wiedząniedostępną,oilenie

zostałaprzekazanawBożymobjawieniu.DlaPawłatajemnicawłączeniapoganbyłajużzawartawPiśmie(PawełcytujewieletekstówwLiściedoRzymian;por.teżnp.Iz19,18-25;56,3-8;Za2,11),
obecniezaśstałasięzrozumiała.

Bogu,któryjedyniejestmądry,przezJezusaChrystusa,niech

będziechwałanawiekiwieków!Amen.

16,27któryjedyniejestmądry.Por.11,33-36;1Kor1,24;2,7;Ef3,10;Kol2,3;Ap7,12.
—WNTsąstosowanebłogosławieństwaidoksologieIzraela(Rdz14,19+;Ps41,14+),nazywasięczęstoBogaOjcemidołączawezwanieJezusaChrystusa(9,5;11,35-36;1Kor8,6;por.

Ga1,5;Ef3,21;Flp4,20;1Tm1,17;6,16;2Tm4,18;Hbr13,21;1P4,11;2P3,18;Jud25;Ap1,6+).Wpóźniejszychdoksologiachcorazczęściejbędąwymienianetrzy„Osoby”(por.2Kor13,13+).

25–27.

Formalnymirzeczywistymzakończeniemcałegolistujestdoksologia,szczególnierozbudowana,zwyraźnymuwydatnieniemideisoteryjnych,wskutekczegomamytudoczynienia

zeswoistymstreszczeniemgłównychmyślicałegolistu.PawełskładahołdBogu,któregogłównątroską–wedługEwangelii,opowiadającejożyciuiczynachJezusaChrystusa–jestzbawienie
człowieka.Inicjatoremcałegodziełazbawienia–jakzwyklewlistachPawła–jestBógOjciec.JegoodwieczneplanyzbawieniaczłowiekazostałyujawnionezchwiląprzyjścianaświatJezusa
Chrystusa.WowymobjawieniuzbawczychplanówBogaswojąbardzoszczególnącząstkęmająApostołowie,którzywnauczaniuskierowanymdopoganukazywaliurzeczywistnianiesięproroctw
starotestamentowych,mówiącychotym,żenowaekonomiazbawieniaobejmujenietylkoŻydów,lecztakżeipogan.Reakcjąpogannatonauczaniemiałabyćichuległośćwierze.

WtrakcieswoichwywodówjużniejedenrazpodziwiałPawełodwiecznąmądrośćBoga(zob.zwł.11,33–36),objawionąwJegozbawczychplanach.Hołdemzłożonymtejmądrościkończy

swójlist,uznającwJezusieChrystusiejedynegoinajdoskonalszegopośrednikamiędzyBogiemaludźmi.

16,27.Pawełnawiązujedotradycyjnejżydowskiejdoksologiiużywanejnazakończeniehellenistycznychżydowskichutworówreligijnych(oczywiście,zwyjątkiemsłów„przezJezusa

Chrystusa”).„Amen”totradycyjnezakończeniemodlitw,kończyteżononiektóreksięgiżydowskie.

16,25-27.Końcowebłogosławieństwo.Zakończeniagrecko-rzymskichlistówsąstosunkowozróżnicowane,częstojednakkończąsiężyczeniamizdrowia,poktórychnastępuje

„pożegnanie”.Wsynagogachmodlitwy,czytaniainabożeństwakończonobłogosławieństwem,Pawełzaśspodziewasię,żejegolistbędziepublicznieodczytywanywKościołachdomowychpodczas
nabożeństw.

TableofContents

Wprowadzeniedolistówśw.Pawła.6
Paweł-Apostołnarodów..6
PowstaniezbiorulistówPawłaApostoła.7
ZagadnienialiterackielistówPawłaApostoła.8
WprowadzeniedoListudoRzymian(B.P.)9
Okolicznościpowstania.9
Treśćiteologia.10
WprowadzeniedoListudoRzymian(P.K.)11
Rz1.12
Adres.12
Modlitwaizapowiedźprzybycia.16
KONIECZNOŚĆUSPRAWIEDLIWIENIADLAPOGANIŻYDÓW...18
Zapowiedźgłównegotematu.18
Usprawiedliwieniapotrzebująpoganie.20
Rz2.25
UsprawiedliwieniapotrzebujątakżeŻydzi25
Względnawartośćobrzezania.30
Rz3.31
PrzewagaŻydów..31
Wszyscy–Żydziipoganie–popadliwgrzechy.33
WIARAJESTŹRÓDŁEMUSPRAWIEDLIWIENIA..35
UsprawiedliwieniedlakażdegodziękiChrystusowi35
Rz4.39
DOWÓDBIBLIJNYNAUSPRAWIEDLIWIENIEDZIĘKIWIERZE.39
WzoremAbrahama.39
Usprawiedliwienieprzedobrzezaniem..41
UsprawiedliwienieniezależneodPrawa.43
Wzórwiarychrześcijan.45
Rz5.47
SKUTKIUSPRAWIEDLIWIENIA..47
PojednaniezBogiem..47
AdamiChrystus.51
Rz6.55
UWOLNIENIEODGRZECHU..55
Chrzesttośmierćgrzechowi55

Chrześcijaninsługąsprawiedliwości,stroniącymodgrzechu.59
Owocegrzechuaowocesprawiedliwości61
Rz7.62
UWOLNIENIEODPRAWA..62
Nawzórzależnościmałżeńskiej62
Prawostałosięsposobnościądogrzechu.64
Skłonnościupadłejnatury.67
Rz8.70
OBDARZENIEŻYCIEMNADPRZYRODZONYM..70
ŻyciewedługDucha.70
SynostwoBożechrześcijan.74
Przeznaczeniedochwały.76
Hymnwdzięczności82
Rz9.85
IZRAELAUSPRAWIEDLIWIENIEDZIĘKIWIERZE.85
ApostołwspółczujeIzraelowi85
OłascerozstrzygawybórBoży:JakubIEzaw..87
ODZATWARDZIAŁOŚCIICZASOWEGOODRZUCENIADOZBAWIENIA

WCHRYSTUSIE.92

Błędneujęciesprawiedliwości92
Rz10.93
Sprawiedliwość,jakądajePrawobądźwiara.94
Żydziodrzuciliusprawiedliwieniedawanedziękiwierze.96
Rz11.98
OdrzucenieIzraelajestczęścioweiczasowe.98
Przyczynyczasowegoodrzucenia.100
CałkowitenawrócenieIzraela.103
Rz12.106
MIŁOŚĆIPOKORA–ZASADĄPOSTĘPOWANIA..106
Życieludzkie–składaniemofiarBogu.106
Stosunekdowspółbraci108
Miłośćnieprzyjaciół111
Rz13.114
Posłuszeństwowobecwładzyświeckiej114
Chrześcijanindzieckiemświatłości117
Rz14.120
WSKAZANIASZCZEGÓŁOWE.120
Wzajemnawyrozumiałośćdlaodmiennychpoglądów..120
Unikaniezgorszenia.123

Rz15.126
Chrystuswzorempostępowaniawobecbraci126
EPILOG..129
Pobudkidonapisanialistu.129
PlanymisyjneApostoła.131
Rz16.134
PoleceniediakonisyFeby.134
PozdrowieniaApostoładlachrześcijanwRzymie.135
Przestroga.138
PozdrowieniaodwspółpracownikówApostoła.139
Doksologia.140

Document Outline

Wprowadzenie do listów św. Pawła. 6
Paweł - Apostoł narodów.. 6
Powstanie zbioru listów Pawła Apostoła. 7
Zagadnienia literackie listów Pawła Apostoła. 8
Wprowadzenie do Listu do Rzymian (B.P.) 9
Okoliczności powstania. 9
Treść i teologia. 10
Wprowadzenie do Listu do Rzymian (P.K.) 11
Rz 1. 12
Adres. 12
Modlitwa i zapowiedź przybycia. 16
KONIECZNOŚĆ USPRAWIEDLIWIENIA DLA POGAN I ŻYDÓW... 18
Zapowiedź głównego tematu. 18
Usprawiedliwienia potrzebują poganie. 20
Rz 2. 25
Usprawiedliwienia potrzebują także Żydzi 25
Względna wartość obrzezania. 30
Rz 3. 31
Przewaga Żydów.. 31
Wszyscy – Żydzi i poganie – popadli w grzechy. 33
WIARA JEST ŹRÓDŁEM USPRAWIEDLIWIENIA.. 35
Usprawiedliwienie dla każdego dzięki Chrystusowi 35
Rz 4. 39
DOWÓD BIBLIJNY NA USPRAWIEDLIWIENIE DZIĘKI WIERZE. 39
Wzorem Abrahama. 39
Usprawiedliwienie przed obrzezaniem.. 41
Usprawiedliwienie niezależne od Prawa. 43
Wzór wiary chrześcijan. 45
Rz 5. 47
SKUTKI USPRAWIEDLIWIENIA.. 47
Pojednanie z Bogiem.. 47
Adam i Chrystus. 51
Rz 6. 55
UWOLNIENIE OD GRZECHU.. 55
Chrzest to śmierć grzechowi 55
Chrześcijanin sługą sprawiedliwości, stroniącym od grzechu. 59
Owoce grzechu a owoce sprawiedliwości 61
Rz 7. 62
UWOLNIENIE OD PRAWA.. 62
Na wzór zależności małżeńskiej 62
Prawo stało się sposobnością do grzechu. 64
Skłonności upadłej natury. 67
Rz 8. 70
OBDARZENIE ŻYCIEM NADPRZYRODZONYM.. 70
Życie według Ducha. 70
Synostwo Boże chrześcijan. 74
Przeznaczenie do chwały. 76
Hymn wdzięczności 82
Rz 9. 85
IZRAEL A USPRAWIEDLIWIENIE DZIĘKI WIERZE. 85
Apostoł współczuje Izraelowi 85
O łasce rozstrzyga wybór Boży: Jakub I Ezaw.. 87
OD ZATWARDZIAŁOŚCI I CZASOWEGO ODRZUCENIA DO ZBAWIENIA W CHRYSTUSIE. 92
Błędne ujęcie sprawiedliwości 92
Rz 10. 93
Sprawiedliwość, jaką daje Prawo bądź wiara. 94
Żydzi odrzucili usprawiedliwienie dawane dzięki wierze. 96
Rz 11. 98
Odrzucenie Izraela jest częściowe i czasowe. 98
Przyczyny czasowego odrzucenia. 100
Całkowite nawrócenie Izraela. 103
Rz 12. 106
MIŁOŚĆ I POKORA – ZASADĄ POSTĘPOWANIA.. 106
Życie ludzkie – składaniem ofiar Bogu. 106
Stosunek do współbraci 108
Miłość nieprzyjaciół 111
Rz 13. 114
Posłuszeństwo wobec władzy świeckiej 114
Chrześcijanin dzieckiem światłości 117
Rz 14. 120
WSKAZANIA SZCZEGÓŁOWE. 120
Wzajemna wyrozumiałość dla odmiennych poglądów.. 120
Unikanie zgorszenia. 123
Rz 15. 126
Chrystus wzorem postępowania wobec braci 126
EPILOG.. 129
Pobudki do napisania listu. 129
Plany misyjne Apostoła. 131
Rz 16. 134
Polecenie diakonisy Feby. 134
Pozdrowienia Apostoła dla chrześcijan w Rzymie. 135
Przestroga. 138
Pozdrowienia od współpracowników Apostoła. 139
Doksologia. 140

06 List do Rzymian Biblia Jerozolimska

Document Outline