STEFAN ŻEROMSKI – POPIOŁY

BN S. I NR 289

WSTĘP: IRENA MACIEJEWSKA

I.

GENEZA POPIOŁÓW I PRACA NAD NIMI

-

pisarstwo Żeromskiego było ściśle związane z jego życiem, silnie na nie
oddziaływało (nazwał syna Adam Rafał – z miłości do Mickiewicza i jak
bohatera Popiołów, świadczy to też o związkach powieści z romantyzmem)

-

Żeromski przejął od Mickiewicza idee walki o niepodległość (w zagranicznej
bibliotece porządkował zbiory Wieszcza 1892-1896), dlatego w O żołnierzu
tułaczu podjął wątek wali u boku Napoleona, głoszenie wolnościowych haseł
w Polsce za które czekała śmierć i powtórzył te elementy fabuły w Popiołach

-

Popioły miały być częścią cyklu z dziejów polskich walk
narodowowyzwoleńczych (Rozdziobią nas kruki wrony, O żołnierzu tułaczu,
Popioły, Echa leśne, Sułkowski, Wierna rzeka i inne niedokończone lub tylko
zaplanowane utwory np. o Maurycym Mochnackim)

-

po ukończeniu pisania Ludzi bezdomnych u schyłku 1899 zabrał się zaraz do
pracy nad Popiołami, które od dłuższego czasu miał w głowie (od jesieni 1897
Żeromski pracował w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich)

-

przekład ustępów powieści dziejących się na Podhalu na gwarę góralską przez
S. Witkiewicza

-

Ż. prosi biblioteki o nadsyłanie książek o kampaniach napoleońskich

-

w 1900 część rękopisu powieści została skonfiskowana podczas rewizji w jego
mieszkaniu

-

w marcu 1902 zawarł Ż. z firmą wyd. Gebethnera i Wolff umowę na
wydawanie powieści w odcinkach w warszawskim „Tygodniku
Ilustrowanym”, w czasie druku jeszcze ją doszlifowywał, dopisywał zdania i
rozdziały, w grudniu 1903 3 tomy powieści zostały wydane przez ww. firmę
wyd. z datą 1904

II.

ŹRÓDŁĄ HISTORYCZNE POPIOŁÓW

-

końcówkę powieści pisał Żeromski po krwotoku, leżąc nieruchomo (w liście
do Miriama-Przesmyckiego żalił się, że nie jest z niej zadowolony)

-

ogrom materiałów historycznych (słowniki, pamiętniki, dzienniki,
opracowania, ale przede wszystkim materiały źróDłowe o przebiegu działań
wojennych itp.) jakie w trakcie pisania powieści musiał Ż. przeczytać
(inspiracja Panem Tadeuszem i Wojną i pokojem Tołstoja)

-

Popioły to powieść historyczna, fikcyjnie bohaterowie współżyją z
historycznymi postaciami, Żeromski-pisarz-historyk-naukowie

-

Żeromski dba o szczegóły, opisuje broń, mundury, dokładnie relacjonuje
wszystkie potyczki, opisuje sposoby walki, wprowadza mnóstwo
rzeczywistych postaci (np. oficerów i dowódców), książka przypomina
momentami historyczny podręcznik, opisy militarne to reportaż historyczny,
bardzo wierne źródłom hist.

-

pozytywnie przedstawia gen. Henryka Dąbrowskiego (mimo, że historycy
pozytywiści widzieli go negatywnie)

-

eksponuje zasługi prostych żołnierzy i dowódców, wysoko cieni legionową
tradycję walk, która pielęgnowała hasła niepodległości

III.

W KLESZCZACH CENZURY

-

już debiutującemu Żeromskiemu cenzura dała mocno w kość (programowe
utwory „Rozdziobią nas kruki wrony” 1895 i „O żołnierzu tułaczu” 1897
musiał publikować w Galicji pod pseudonimem Maurycy Zych [zmieniam
tytułowanie z kursywy z cudzysłów, bo tak jest znacznie wygodniej, choć nie
do końca poprawnie – Ł.T.])

-

wyczuwalne zabiegi autocenzury Ż. wiele przemilczeń, peryfraz, luk i
niedomówień, mowa Ezopowa - by uśpić czujność cenzury

-

nie pada słowo ojczyzna, Polska (zamiast „polski” jest „sarmacki”), wojska
rosyjskie, zabory, itp. choć jasne są, że ludzie i zdarzenie odsyłają właśnie do
owych desygnatów

-

opowieść bohatera Nardzewskiego o Konfederacji Barskiej nie jest opowieścią
o tych zdarzeniach wprost, jedynie data i słabe aluzje pozwalają się domyślić
czytelnikowi o co chodzi, rozbiory nazywa się pogrzebem, w opowieściach
bohaterów nie mogą paść miejscowości pod jakimi walczono, nazwiska
naczelników (np. Kościuszki)

-

nie mógł Ż. wprowadzić do utwory Rosjan z którymi wojował Napoleon i
Legiony – są więc enigmatyczni „nieprzyjaciele” lub Prusacy sprzymierzeni z
nimi

-

czytelnik musi znać historię i sam domyślać się kontekstów, „więzienny
język”, różne b. ważne wydarzenia historyczne (np. utworzenie na Kongresie
Wiedeńskim – Królestwa Polskiego są tylko bardzo ogólnikowo wspomniane,
choć tak ważne dla akcji)

-

mimo wszystko książkę odebrano jako kolejny utwór o budzeniu ducha
Polaków

IV.

„POPIOŁY” JAKO PANORAMA POLSKI NA PRZEŁOMIE XVIII I XIX

WIEKU

-

podtytuł „Powieść z końca XVIII i początku XIX wieku”, dopiero w drugiej
połowie II tomu rozpoczyna się udział w wojnie dwóch młodych bohaterów –
Rafała Olbromski i Krzysztofa

-

pierwsza część utworu jest przygotowanie bohaterów do walki, autor kreśli
obraz Polski, wskazuje jej szlacheckie tradycje (r. Kulig i Polowanie – za
Mickiewiczem), następnie pokazuje ludzi nowej epoki – intelektualistów i
robotników (cenią pracę)

-

akcja powieści rozpoczyna się w roku 1797, ale sięga czasów (opowieści)
pierwszych walk o niepodległość (sprzed I rozbioru np. Konfederacja Barska)

-

w pierwszej części powieści starsi opowiadają młodych (Rafał i Krzysztof) o
wojnach w obronie wolności, przygotowują młodych bohaterów do wstąpienia
do Legionów, starsi bohaterowie tworzą społęczno-historyczną panoramę

-

Ż. pokazał szlachtę np. starego cześnika Olbromskiego (ojciec Rafała), który
potrafi nadstawić głowy za ojczyznę, ale nie zgodzi się nigdy na
demokratyzację chłopów (za takie działania wyrzucił z domu syna – Piotra)

-

Piotr Olbromowski tułając się po różnych dworach Polski dał swoimi losami
panoramę kraju

Sprawa chłopska w „Popiołach”

-

Ż. poświęca jej niedużo miejsca, ale widać, że podchodzi do niej bardzo
dramatycznie (carscy urzędnicy biorą w obronę chłopów przed polskimi
panami)

-

sługa Piotra Olbromskiego - Michcik, który razem z nim walczył w Insurekcji i
innych zrywach i był przez swego pana traktowany jak wolny człowiek, po
śmierci Piotra zostaje przez nowego właściciela folwarku zabity za głoszenie
haseł wolności wśród chłopów (oskarżenie szlachty o wielką samowolę),
zabito więc człowieka, który ramię w ramię ze szlachtą walczył w obronie
kraju (podobnie jest w opowiadaniu Ż. „O żołnierzu tułaczu”)

-

chłopi służą szlachcie (na własnych barkach przenoszą sanie z rozbawioną
szlachtą przez lodowatą rzekę w r. Kulig), walczą o Niepodległą i są
traktowani jak niewolnicy

-

Żeromski przez usta Krzysztofa kreśli też wizję rabacji chłopskiej, która może
wybuchnąć w przyszłości jeśli nie uobywatelni się chłopów na czas

-

Ż. wiedział, że wolność można odzyskać jedynie wtedy, gdy skonsoliduje się
siły całego narodu – funkcja dydaktyczna powieści (Ż. sympatyzował z Polską
Partią Socjalistyczną)

-

Ż. wprowadził też do powieści Żydów – mądry i pracowity Uryś-Uriasz, który
karczuje nieużytki i jest dobrym partnerem do filozoficznych rozważań dla
Piotra

Warszawa

-

ks. Józef Poniatowski ukazany jako bawidamek stolicy, a później jego
przemiana w narodowego bohatera (w armii) i bohaterska śmierć w nurtach
Elstery

-

środowisko uczonych – wolnumularzy – którzy kontynuują tradycję
oświecenia (książę Gintułt i major de With) – egzystencjalno-filozoficzne
rozważania, antywojenne nastawienie – problematyka filozoficzna powieści,
egzystencjalna, pokazanie, że masoni nie działają na niekorzyść państwa

-

ukazana Warszawa i Kraków

Powieść o miłości

-

pierwsza w lit. polskiej powieść o wielkiej miłości i namiętności

-

miłość Rafała i Heleny, lecz widziana przez czytelnika jedynie poprzez
uczucia i działania Rafała

-

wątki miłosne umieszczone w „wysokiej” scenerii – nieskazitelnej, dzikiej
naturze (pierwsze spotkanie podczas kuligu, podróż do ukochanej poprzez
mroczną i niebezpieczną noc)

-

przeżycie finału tej miłości w scenerii monumentalnych Tatr! metafizyczna
miłość, miłość zmieszana ze śmiercią, poświęceniem (szaleńcza ucieczka
kochanków), Helena w końcu skacze w przepaść, a Rafał przemienia się w
„kochanka Ojczyzny” i w drugiej części powieści będzie walczył u boku
Napoleona

-

miłość opisana konwencjami młodopolskimi, wywarła na współczesnych
autorowi wielkie wrażenie

V.

MŁODOPOLSKA POWIEŚĆ HISTORYCZNA

-

krytyka przyjęła powieść Ż. entuzjastycznie (jak wszystkie jego książki) lecz z
zakłopotaniem, bo „Popioły” odbiegały od modelu p. historycznej scotowsko-
sienkiewiczowskiego (a tu brak akcji romansowo-przygodowej, bo wątek
miłosny osobny i kończy się z momentem wybuchu wojny) – ubolewano nad
złą kompozycją, tylko I. Matuszewski docenił jej nowatorstwo, współistnienie
elementów epickich i lirycznych oraz opisy krajobrazu jako ekwiwalenty
uczuć i nastrojów

-

fakty dziejowe są luźno wybrane z materiału historycznego(„budowa nieciągłą,
skokowa”

-

wszystko w panoramie społecznej i obyczajowej

-

tom 1 pełen nowelistycznych fragmentów, które mogłyby stanowić małą
całość (np. Polowanie, Kulig, Egzekucja)

-

wybiera Ż. te zdarzenia z dziejów Polski, które dokumentują wolę obrony
zagrożonej niepodległości (Konfederacja Barska, Powstanie Kośc., Szkoła
Rycerska, Legiony Dąbrowskiego) i następnie walki o jej odzyskanie

-

„pokazuje czerep rubaszny Polski sarmackiej, tradycjonalistycznej, hulaszczej,
egoistycznej (pałace i dwory), pokazuje „popioły” życia narodowego” !!!!!!!!

-

są też dzieje Polski walczącej – nowej

-

przeobrażenie narodu pod zaborami – demokracja

-

wątki „chłopskie” – podkreśla udział i przedstawia losy chłopów walczących
w powstaniach

-

przeplata akcje z opisami natury, krajobrazów (noc, las, wiosna) – w powieści
młodopolskiej ma to duże znaczenie, ekspresja stanów uczuciowych bohatera

-

liczne związki „Popiołów” z „Panem Tadeuszem” (scena pierwsza – „ogary
poszły w las” i kończąca powieść, gdy młodzi idą na wojnę 1812

-

mamy inicjację w życie młodego szlachcic, która w obu utworach zakończyła
się udziałem w wojnie 1812, lecz stosunek Ż. do swoich bohaterów
ambiwalentny

-

związki z Mickiewiczem też w:
idea narodowowyzwoleńcza (przywołanie wielu tych samych wydarzeń)
szeroka panorama życia szlacheckiego, życie dworu, naukę, zwyczaje i
obyczaje
opisy przyrody jako ekwiwalent Ojczyzny (inspiracja rom. w MP)

-

Ż. podjął dziedzictwo Mic., chciał je rozwinąć (planował dalsze części eposu),
przypomniał narodowi o potrzebie walki o wyzwolenie

-

część druga powieść to opowieść wojenna, militarna, Ż. opowiada kampanię
napoleońską na ziemiach polskich 1806 – 1807, wojnę polsko – austriacką
1809 oraz równolegle kampanię Napoleona w Hiszpanii (udział Polaków)

-

2 różne narracje – w cz. 1 dominuje narracja personalna prowadzona z pozycji
Rafała (jak on widzi szlachecki świat), rzadziej inni bohaterowie mają głos

-

w części drugiej (opisy militarne, wojny i bitwy) przeważa narracja autorska
(zorientowany historyk), nieraz się przeplatają

-

„Popioły” panoramą życia polskiego, epopeją łączącą elementy powieści
społeczno-obyczajowej, przygodowej i historyczno-wojennej

-

epika hist. i dzieje uczuć, myśli. „Popioły” otwierają dzieje nowoczesnej epiki
polskiej, nie tylko hist.

VI.

STOSUNEK ŻEROMSKIEGO DO WOJEN NAPOLEOŃSKICH

-

Żeromski jak romantycy popierał idee walki zbrojnej o odzyskanie
niepodległości

-

krytyczny stosunek Ż. do wojen napoleońskich (choć je popiea), bohaterowie
mają wyrzuty sumienia

-

rewolucja niesie postęp społeczny, wolność chłopom, daje nadzieje na
Niepodległą

-

z drugiej strony wojna to zło, barbarzyństwo i cierpienie (w powieści
scotowsko-sienkiewiczowskiej to nie było brane pod uwagę)

-

wojna u Ż. to wysiłek wielkich mas ludzi, ruch mas ludowych

-

Ż. oskarża wojska napoleońskie o gwałty i grabieże, o zdradę Polaków
(Mantua – wydali Polaków Austriakom)

-

niektóre bitwy są moralnie wątpliwe (np. podbój Hiszpanii), Polacy muszą
walczyć z bohatersko broniącymi swej ziemi Hiszpanami (w tych epizodach
wojennych pisarz utożsamiał się broniącymi się Hiszpanami) – wojna
sprawiedliwa - w obronie kraju, a wojna zaborcza (mimo, że Napoleon niesie
demokracje, obala feudalizm, daje równość)

-

2 sposoby opisywania zmagań wojennych – w Polsce walczą dwie armie, nie
ma opisów pojedynczych starć, nie ma opisów cierpienia i zadawanych ran,
uwaga odbiorcy skierowana w stronę świata rzeczy (technika zamienników
bądź ekwiwalentów obrazowo-estetycznych), krwawe opisy tylko z daleka i
ogólenie – wojna upiększona estetycznie przez pokazywanie jej w wymiarze
kataklizmu żywiołów/ wojny w innych krajach są ukazywane w sposób
krwawy i bardzo okrutny, widać wielkie cierpienia jednostek (Hiszpania -
Saragossa), bohaterowie oglądają zmagania z bliska, regularna armia zabija
ludność cywilną, niszczy wielowiekową kulturę (pisarz-humanista), wojna
widziana tylko z perspektywy żołnierzy (okropne sceny – gwałty na
zakonnicach, zabijanie dzieci, itp.)

-

z bliskiej perspektywy pokazywane są sceny męstwa wodzów

VII.

NAPOLEON

-

Napoleon przedstawiany zazwyczaj z dala, jako „bóg wojny”

-

Sułkowski (inteletualista i wybitny umysł) – adiutant Napoleona bezgranicznie
wierzy w swojego pana, w jego nowy świat, demokrację i wolność jaką niesie,
w wodza wierzą też prości żołnierze i dlatego wędrują z nim po całej Europie,
wierzą w Napoleona jak w boga, cesarza, który może wszystko, a oni są jego
rękami – chcą znosić nierówności feudalne. dawać wolność (często
powtarzane w powieści)

-

Krzysztof Cedro słucha manifestu Napoleona (znosi poddaństwo i dominującą
rolę kościoła) dla Hiszpanii i cieszy się, że brał udział w wielkiej i krwawej
bitnie w Hiszpanii

-

Cedro widzi Napoleona jako wielkiego wodza, który dotrzymuje danego
słowa, widzi go „z metalu i marmuru”, jest mu ogromnie wierny (jak wszyscy
żołnierze), Napoleon w ich oczach to prosty wojak, który wraz z nimi dzieli
wszelkie niedole

-

Ż. pokazuje Napoleona wieloznacznie, bo poprzez żołnierzy, którzy widzą w
nim boga (nieodgadniony Sfinksa), ale też ukazuje zło wojen jakie prowadzi
(niszczące, zaborcze), choć tłumaczy to ideą walki o wolność narodów
(symbol nadziei) (Ż zderza wiedze o wojnach napoleońskich, ideologie i
legendę cesarza)

VIII. BOHATER POWIEŚCI

Rafał czli „vita activa”

-

jest literacką transpozycją marzeń epoki o silnym i pięknym człowieku, który
potrafi wyzwolić się z cierpień i dekadenckiej niemocy (“życiu-rady”) –
radość, siła, rozmach życiowy, nie daje się wepchnąć w łożysko norm życia
społecznego

-

poznajemy go na polowaniu (po szlachecku – prezentacja siły fizycznej,
sprawności), następnie widzimy wielką namiętność z Heleną (budzenie
zmysłów), szkoły – ma wstręt do książek, nie ma zainteresowań umysłowych

-

bujna żywiołowa natura lekko dotknięta normami cywilizacyjnymi (normami
szlacheckimi – siła, męstwo, fantazja, duma i honor)

-

siła, moc człowieka się liczy – Nitzsche

-

umyślnie styka się ze śmiercią (nocna wyprawa nad lekko zamarzniętą Wisłę)
– chce sprawdzić swoją moc, swój strach – zmaganie się człowieka z
żywiołem (symbol)

-

Żeromski demitologizuje wojnę – ukazuje siłę, charakter bohatera
(prezentacja) przed wojną, w normalnym życiu

-

Rafał zmaga się też ze strasznym żywiołem (zamieć śnieżna i stado wilków)
podczas nocnej wyprawy do Heleny – ukazanie człowieka epoki
przedindustrialnej, człowieka w naturze

-

Rafał kochankiem 2 kobiet – wyzwanie obyczajowe powieści, autor
wyartykułował też problem przemijania

W stronę Niezschego

-

Rafał silny i szalony (romantyzm) ale na modłę Nitzschego („bo tak mi się
podoba!”). Helena mówi o nim, że jest najsilniejszy na Ziemi, i że nie boi się
niczego (przyrzeczeń, ślubów, itp. – drwiny ze świata wartości), że ma serce z
żelaza – nie ma skrupułów i litości ) („Jesteś straszny! Jesteś piękny!”)

-

Ż. chciał pokazać, że w polskiej historii byli silni ludzie

-

Rafał porywa Helenę (jest już ona żoną), spełnia ona rolę służebnicy,
niewolnicy, nie z tego powodów żadnych wyrzutów, wątpliwości

-

jednak śmierć Heleny i więzienie, w ogóle cała ta burza namiętności
wywracają jego życie, psychikę, podniesie się dopiero na wieść o wojnie
(zdaje się, że Ż. nie aprobuje u Nitzschego bycia „poza dobrem i złem”)

-

postać Rafała to głos w filozoficznej dyskusji epoki

-

miłość i śmierć zrośnięte w powieści – eksponuje to autor – człowiek w
kołowrocie materii – filozofia życia (Nitzsche) – transcendencja w zmierzeniu
z przyrodą, w odczucie jedności z nią – przeżycia metafizyczne nie w kościele,
ale na łonie natury (charakter epoki) – tak samo Rafał leżąc i patrząc w niebo
docenia życie (wcześniej zauważył czaszkę konia co skłoniło go do refleksji
nad śmiercią i zmiennością materii)

-

po „wyszumieniu się” przeistacza się w patriotę, żołnierza, zauważa, że
„nadaje się tylko na konia”

-

pod koniec powieści Ż. pokaże Rafała jak ten uprawia ziemię po przodkach i
odbudowuje dom zniszczony w wojennej pożodze

-

mickiewiczowski paradygmat przemiany Gustawa w Knrada

-

ta przemiana poprzedzona słuchanie romantycznych opowieści żołnierzy,
którzy walczyli w różnych bitwach, w różnych czasach

-

druga część powieści nastawiona jest przede wszystkim na opis zmagań
wojennych, mało tu wewnętrznych przeżyć bohaterów, Rafał występuje jako
medium oczami którego oglądamy szereg potyczek

-

krytycy zarzucają postaci Rafała niekonsekwencję – raz jest czułym
kochankiem, wrażliwym na egzystencję filozofem, a zaraz stereotypowym
szlachetką, rębajłem i pijakiem – lecz to może być prawdziwe
odzwierciedlenie natury młodego człowieka, który z zewnątrz czerpie impulsy,
poszukuje – „Popioły” jako powieść o inicjacji młodego człowieka w życie

Książę Gintuł albo „vita contemplativa”

-

były wychowanek Szkoły Rycerskiej i żołnierz polski

-

komentuje i ocenia wiele wydarzeń, za jego pomocą wprowadza Ż. tematykę
filozoficzną do powieści

-

książę jest też elementem sprawczym wielu wydarzeń w życiu Rafała

-

podróżnik, wędrowiec po kulturach i filozofiach, bystry obserwator i myśliciel,
studia nad możliwościami człowieka

-

problem czynu i słowa (problem romantyczno-modernistyczny) w rozmowie
Gintułta z Józefem Sułkowskim (gen. u Napoleona), Ż. bez wątpienia był po
stronie Sułkowskiego, bezwarunkowo opowiadał się za czynem

-

walka o jakość wew. człowieka, przezwyciężenia zła w nas samych (jak w
„ludziach bezdomnych”) to naczelna myśl Żeromskiego, Gintułt należy do
związku wolnumularzy, których celem jest samodoskonalenie, powszechne
zbratanie ludzi, ale i wolność kraju. Do masonerii należeli najwięksi
oświecenia (np. August Poniatowski) i wielcy XIX wieku, wolnomularze są w
powieści alternatywą dla teologicznej (kościelnej) drogi zgłębiania filozofii,
historii. Ginrułt zgłębia się w dysputę św. Agustyna z manicheizmem (materia
jest przyczyną nieustannej bitwy – rozdarta miedzy dobrem i złem natura bytu
człowieka). Autor stawia w warstwie artystycznej powieści pytanie o
pochodzenia zła, manichejczycy odpowiedzieliby, że z natury współczesnej
Bogu, św. Augustyn, że z wolnej woli ludzkiej. Lekiem na zło wg.
Żeromskiego jest aktywizm. Zło przejawia się w krzywdzie bliźniego. W
„Ludziach bezdomnych” zło było pokazana w wymiarze społecznym, w
„Popiołach” też, ale i w płaszczyźnie historycznej – wojny, Gintułt się mu
przeciwstawia pomagając rannym w Mantui i ratując zabytki w Wenecji. Jest
też zło egzystencji (cierpienie ludzkie, śmierć)

-

motyw wiecznie zmiennej, odradzającej się natury (również masoński –
misteria eluzyńskie i Dionizosa) pochwała życia, dobre jest wszystko, co jest
życiem, złem jest śmierć. Życie to wartość najwyższa, sacrum – filozofia
aktywistyczna jak u Nietzschego (pisarz odwołuje się do jego frazeologii)

Postacie dalszego planu

-

Krzysztof Cedro – przyjaciel i daleki kuzyn gł. bohatera Rafała
Olbromowskiego. Krzyś, fizycznie i psychicznie słabszy od Rafała, podziwia
jego siłę, męstwo i zuchwałe pomysłu, pomaga mu (odrabia lekcje, daje
pieniądze), jest zwierciadłem dla Rafała. Krzysztof reprezentuje zamożną
szlachtę, zasłużoną dla kraju, a teraz zabiegającą o własne kariery na

austriackim dworze. Oczami Krzysztofa obserwujemy wojną Napoleona w
Hiszpanii.
Krzysztof jest antytezą Rafała – miękki, wrażliwy i emocjonalny
(modernistyczna miłość, egzaltacja uczuciowa), demokrata, przeci
przywilejom szlachty Funkcjonuje w powieści na zasadzie elementu
rozwojowego fabuły

-

inne postaci dalszego planu tworzą środowisko dla gł. bohaterów, są
reprezentantami różnych grup i środowisk społecznych początków XIX wieku
(arystokracja, średnia szlachta itp.), są pokazywane wyraziście, z
powtarzającymi się i charakterystycznymi dla tych grup cechami, pozwalają
czytelnikowi zapoznać się w realiach społecznych epoki, sa często tłem
rodzinnym i towarzyskim gł. bohaterów (Rafał i ks. Girtułt)

-

wuj Nardzewski i ojciec Rafała – zasłużeni dla kraju, konserwatyści
patriarchalni

-

Szczepan Trepka Nekanda, brat Rafała – Piotr to dziwacy, ich inność polega
na nieprzystosowaniu do niewoli kraju (demonstracyjna inność), ich
pierwowzory to ludzie, którzy oszaleli po powstaniach. Ż. w ten sposób
oszukuje cenzurę, pokazuje, że są jeszcze ludzie w kraju, którzy nie
zapomnieli o tradycjach polskich, o wolności, angażują się działania
społeczne, mówią o Niepodległej itp. (krzyżówka romantyka z pozytywistą), to
te postaci uświadomią Rafałowi i Krzysztofowi jak ważna jest walka o
ojczyznę i wprowadzą ich do wojsk Napoleona

-

Michcik i Gajkoś to postacie z ludu, żołnierze, wierni słudzy swych panów, na
ich przykładzie pokazuje autor zmiany po rew. francuskiej, pokazuje, o
wolność walczą też biedni i bez tytułów szlacheckich – wg. Ż. niepodległość
dokonać się może jedynie poprzez walkę o nią wszystkich klas społecznych

-

kobiety istnieją w powieści tylko jako przedmiot pożądania mężczyzn, trochę
psychiki ma jedynie siostra Rafała – Zofka

-

postacie dzielą się na 2 rodzaje – fikcyjne i pochodzące z kart historii (gen.
Dąbrowski, Sułkowski i Sokolnicki i wiele innych rzeczywistych postaci z
wojen napoleońskich – te postacie pokazane są w jakimś momencie ich
działania, oczami - słowami bohaterów fikcyjnych

VIII. SYMBOL NACZELNY „POPIOŁÓW”

-

Ż. lubił słowo „popiół” i często go używał

-

słowo „popiół” ma tendencje metaforyczne – metaforyka psychiczna i fizyczna
popiół jak pozostałość po szczątkach ludzkich
popiół jak uczucie, myśli i młodość (ulotne i spopielone) – oczywistość
biologów – wszystko umiera (przeciwstawione romantycznym poglądom na
uczucie)
spopielają się też plany i zamiary – popiół w planie egzystencjonalnym

-

przemijają życia, ludzie, ale zostają idee (np. idea walki o kraj)

-

popiół i iskry – zapali się do wolności kraj

-

odradzanie się z popiołów – np. Rafał w końcówce powieści odbudowuje
zniszczony w czasie wojny dom, by w nim zamieszkać – mit eleuzyński
(wątek masoński) o Demeter i Korze

-

ojczyzna odrodzi się jak Feniks z popiołów – z ognia, który jest w popiele

-

symboliczny szyfr patriotyczny przełomu wieków – Feniks z popiołó, mit
eleuzański i ogień w popiele

-

współistnienie życia i śmierci, popiołu i ognia – zakończenie powieści
(dwuczłonowe) – Rafał buduje dom i Rafał z Krzyśkiem na wojnie 1812 (tę
samą jako znak dążności narodu do niepodległości opisał Mic. w „PT”

IX.

„POPIOŁY” JAKO EPOS KRAJOBRAZU NARODOWEGO

-

„Ogary poszły w las” – początek powieści, potem opis puszczy (jak u Mic. w
scenie na polowaniu „Ogary wpadły w otchłań lasu”) – system świadomych
odwołań i paralelizmów Ż. – nawiązanie i kontynuacja „PT” – utwór, który jak
„PT” ma ambicje ogarnięcia całości narodowego losu w ważnym
,przełomowym momencie historii, w momencie pierwszych walk
narodowowyzwoleńczych

-

Ż. miał problem z powodu cenzury ukazać dokładny obraz historii, ukazał
więc obraz przyrody, natury z trwałym ludzkim bytowanie – człowiek w
naturze – przyroda jest równoprawnym bohaterem utworu (człowiek epoki
przedindustrialnej)

-

rozpoczynający utwór b. długi opis Puszczy Świętokrzyskiej

-

gdzie w Polsce są bohaterowie, autor opisuje tamtejszą przyrodę (np. Tatry) –
prezentacja ziem polskich – upodobania Żeromskiego-pejzażysty, „pejzaż jest
stanem duszy” (teoretycy epoki)

-

koncepcja człowieka jako istoty biologicznej (powrót do natury Nietzschego,
pierwotne instynkty)

-

związek z ziemią (przyrodą), językiem i tradycją zastępuje Polakom państwo

-

zapis przeżycia przyrody, jej piekna, wartosci i chwały

-

Kielecczyzna (mała ojczyzna Ż.) dla Żeromskiego, jest tym czym Litwa dla
Mickieiwcza

-

szlachta polska żyje wśród natury

-

Polacy (patrioci) zamykają się wśród natury, by nie musieć stykać się z historią
czynioną przez zaborców

-

przyroda jest rdzeniem polskości, jej przeżycie jest przeżyciem polskości

-

natura pokazana modernistycznie – nacechowana emocjonalnie – opisy
przyrody są opisami poetyckimi (inny język niż język bohaterów) –
wielopiętrowe struktury składniowe, liczne zdania przydawkowe i
dopełnieniowe, szyk przestawny, epitet emocjonalny, epitet potrójny i złożony,
instrumentacje dźwiękowe, aliteracje, eufonie i onomatopeje, bogate i
indywidualne porównania i metafory, emocjonalne zawieszenia głosu (trzy
kropki)

-

natura jawi się jako świątynia, sacrum (np. „królewskie szczyty”), częsta
personifikacja, uczłowieczenie natury (np. drzewa) – brak orła w lasach
symbolizuje stan niewoli, puszcza jako symbol ziemi ojczystej (dumna,
twarda, wyniosła, królewska)

-

puszcza jest siedliskiem dobrego, ale i też złego

-

puszcza pamięta dawne czasy – symbol pamięci o przeszłości

-

puszcza jako matka żywicielka

-

opis przyrody (puszcze) zestawiony z nowymi porządkami urzędników
cesarskich, realistycznymi opisami niewoli (celowy kontrast)

-

opis Wisły – rzeki rodzinnej – żywioł wody – Rafał skaczę po pękających
krach – zejście do świątyni – otarcie się o śmierć – inicjacja

-

noc zimowa, zawierucha, burza śnieżna – proste, surowe życie w dzikiej
naturze

-

Rafał to postać wyrosła z zafascynowania Ż. filozofią Nitschego
(nadczłowiekiem) – walczy on z groźnymi żywiołami, sprawdza się, ukazuje
swą potężną, pierwotną siłę

-

rozdział „Wiosna”, opis wiosny idzie w parze z intensywnym doznawaniem
miłości

-

rozdział „Drzewa w grudnie” – drzewa wypowiadają grozę, śmierć i stan
ducha człowieka człowieka stykającego się z historią

-

opisy natury korespondują ze stanami bohaterów, mówią to, czego Ż. nie mógł,
nie chciał powiedzieć wprost, wzmacniają fabułę – symboliczny ekwiwalent
przeżyć ludzkich (silniej niż w jakiejkolwiek innej powieści Ż)

-

natura jako uprzedmiotowienie patriotyzmu

-

przyroda pomaga zrozumieć samego siebie (przypadek Rafała)

-

nastrojowo-symboliczna liryka pejzażu – dlatego jest to powieść młodopolsko-
nastrojowa (mimo tematyki historycznej) – powieść o ziemi ojczystej – poemat
wyprowadzony z romantycznej koncepcji „PT”, ale zrealizowany w poetyce
neoromantyzmu („bogate mwienie”)

-

przyroda wypowiada doznania uczuciowe bohaterów

X.

OJCZYZNA-POLSZCZYZNA. UWAGI O JĘZYKU „POPIOŁÓW”

-

Ż. często określany „budzicielem ducha narodowego”

-

naród polski w czasie zaborów przekształcił się w społeczeństwo
demokratyczne

-

Ż. poświęca dużo miejsca ziemi-ojczyźnie, społeczeństwu, historii i językowi

-

język jest najistotniejszą ojczyzną człowieka

-

archaizacja archaizacja języka bohaterów (do współczesnej polszczyzny Ż.
dodał dawności) oraz języka narratora (w mniejszym stopniu) – zmiana
leksyki, gramatyki i stylu

-

Ż. studiował stare słowniki (Lindego) i czerpał ze starych ksiąg frazy, cytaty,
przysłowia, zwroty gwarowe z przekonania, że w gwarach zachował się stary
język

-

u narratora archaizacja widoczna szczególnie na płaszczyźnie leksyki (stare
przysłówki i zaimki, stare formy czasownika oraz staropolskie epitety złożone
np. „cudnobarwny krzyk”), stare nazewnictwo różnych rzeczy, fachowe
słownictwo wojskowe

-

postacie mówią charakterystycznym dla swego pochodzenia językiem, ich
mowa jest zindywidualizowana, np. szlachta wtrąca zdania po łacinie
(makaronizmy), operuje historycznymi zwrotami, starymi nazwami.
Bohaterowie wiejscy mają „gruby” język, średniozamożna szlachta posługuje
się wtrąceniami z francuskiego (np. sentymentalne piosenki francuskie siostry
Krzysztofa). Gintułt mówi językiem oświeceniowo-filozoficznym, Piotr
Olbromski językiem biblijnym, gen. Dąbrowski używa słów niemieckich,
główni bohaterowie podobnie jak narrator mówią językiem prawie
współczesnym

-

Ż. wprowadził gwary regionu Małopolski i góralską – zbójnicy (nadludzie)
wypowiadają nitzscheańską koncepcję woli jako siły napędowej człowieka –
rozdział Włada (napisany gwarą góralską) pomagał Ż. pisać Stanisław
Witkiewicz – Ż. chciał pokazać, że chłopi też są w idei walki o Polskę bardzo
ważni – brzmiało to mocno i przekonowująco – miało też siłę literackiej
nowości

-

polszczyzna narratora to polszczyzna początku XX wieku z elementami
archaizacji, jednak jest ona bardzo bogata, ma dużo zdobniczych elementów,
wiele synonimów na określenie jednej rzeczy (np. konia), wiele figur
retorycznych (egzaltacja stylistyczna) – bardzo bogata poetyka ujawnia się
poprzez mnożenie różnych efektów służących rytmizacji i metaforyzacji tekstu

-

rytmizacji służy technika nagromadzeń i powtórzeń – podobnie brzmiące
słowa i zdania, nagromadzenia epitetów, częste przymiotniki w formie
najwyższej, popularne modernistyczne „trójki” i „czwórki” („Buk stał
samotny, twardy a zimny”), nagromadzeni rzeczowników i przymiotników,
rytmizujące eufonie („świst-poświst”), powtórzenia, inwersje, anafory słów
rozpoczynających kolejne zdania, rozbudowana składnia, wiele metafor i
porównań(szczególnie dużo w opisach krajobrazu i uczuć bohaterów) –
ukonkretnianie abstraktów (uczuć) poprzez zestawienie ich z rzeczami
materialnymi, modernistyczne personifikacje duszy

-

personifikacje i animizacje przyrody, metafory zestawiające świat przyrody ze
światem uczuć bohaterów – PROZA POETYCKA (wartość w modernizmie
czy maniera współcześnie?)