MINISTERSTWO SPRAW WOJSKOWYCH

P.

21

1930

IIIa

ARMATKA

c z o ł g o w a

37 mm wz. 18 systemu „PUTEAUX”

WARSZAWA 1932

C E N T R A L N A

b i b l i o t e k a

w o j

S K O W A

MINISTERSTWO SPRAW WOJSKOWYCH

P.

21

19,30 Illa

ARMATKA

c z o ł g o wa

37 mm wz. 18 systemu „PUTEAUX”

WARSZAWA 1932

Zatwierdzone do użytku służbowego przez Ministerstwo Spraw

Wojskowych Dziennikiem Rozkazów Nr. 18/30 poz. 223.

T

R

E Ś Ć .

Armatka czołgowa 37 m m . ...........................

1

Cechy armatki czołgowej

1

I. A R M A T K A ................................................................

2

a) Kadłub

...........................................................

2

b) L u f a .................................................................

4

c)

Komora z a m k o w a .......................................

4

d) Przyrząd z a m k o w y .......................................

5

e)

Przyrząd s p u s t o w y .......................................

9

f)

Oporopowrotnik

.......................................

11

g) Luneta

...........................................................

13

II. W S P Ó Ł D Z IA Ł A N IE CZĘŚCI A R M A T K I .

.

15

1) Ładowanie

....................................................

15

2) Strzał

...........................................................

16

3) Działanie b e z p i e c z n ik a .................................

19

4) Rozładowywanie

.......................................

19

II I . R O Z K Ł A D A N IE I S K Ł A D A N IE A R M A T K I .

19

IV. R O Z K Ł A D A N IE I S K Ł A D A N IE O P O R O P O -

W R O T N IK A

....................................................

22

V. C Z Y S Z C Z E N IE A R M A T K I

.

.

.

.

. . . •

26

VI. A M U N I C J A ....................................................

27

Rodzaje n a b o i ..............................................

27

Części składowe n a b o i .................................

27

Tabela a m u n i c j i ..............................................

28

Cechowanie łusek

.......................................

29

Opis szczegółowy n a b o i ..........................

29

Sposób użycia ....................................................

^4

V II. Z A C I Ę C I A ....................................................

36

V III. Dane lic z b o w e ..........................................................

38

P r z y b o r y ...........................................................

38

Armatka czołgowa jest bronią nawpół maszyno­

wą ; czynności:

— o t w a r c i a z a m k a ,
— w y r z u c e n i a ł u s k i i

— n a p i ę c i a . k u r k a ;

odbywają się samoczynnie.

— Ł a d o w a n i e ,

— z a m k n i ę c i e z a m k a i ~
— o d p a l e n i e ;

wykonywa strzelec.

Armatka jest umocowana w ruchomej wieży czołga

systemem kardanowym, który umożliwia nastawienie
armatki w żądanym kierunku i na odpowiedni kąt
strzału. Duże zmiany kierunku uskutecznia się obro­

tem wieży.

C E C H Y A R M A T K I C Z O Ł G O W E J .

— D u ż a c e l n o ś ć ,

— s z y b k o s t r z e l n o ś ć ,

dochodząca do 15

strzałów na minutę,

— d o n o ś n o ś ć , sięgająca teoretycznie 2400 m,
— z n a c z n a s i ł a p r z e b i j a n i a ,

— ł a t w o ś ć

o b s ł u g i w a n i a armatki, wy­

pływająca z jej prostej konstrukcji,

— t o r p o c i s k u wyłącznie płaski.

A R M A T K A C Z O Ł G O W A

37

m m ,

w z.

18

, sy ste m u „ P U T E A U X “ .

2

Armatka czołgowa 37 mm, vvz. 18, systemu „Puteaux“ .

I .

A R M A T K A .

Główne części składowe:

a) K a d ł u b ,
b) L u f a,
c) K o m o r a z a m k o w a ,
d)

P r z y r z ą d z a m k o w y ,

e) P r z y r z ą s p u s t o w y ,

f )

O p o r o p o w r o t n i k,

g)

L u n e t a .

a) K A D Ł U B .

' K a d ł u b armatki (rys. I i 2) o wadze 33 kg służy

do umieszczenia i wodzenia lufy, umieszczenia oporo-

powrotnika, lunety i połączenia wszystkich pozosta­
łych części armatki.

Części składowe kadłuba:

— o s ł o n a l u f y ,
— p r z e d n i a c z ę ś ć k a d ł u b a ,

\ — l e w a ś c i a n a ,

— p r a w a ś c i a n a ,
— d o l n a c z ę ś ć .

O s ł o n a

l u f y (1), przylegając do przedniej

części kadłuba, tworzy przedłużenie wodzidła lufy.

Przykręcona jest do komory oporopowrotnika 6 śru­
bami (2).

P r z e d n i a

c z ę ś ć k a d ł u b a

(3)

tworzy

czworokątne zgrubienie, w którem jest o t w ó r (4)
wodzidła lufy, ł o ż y s k o oporopowrotnika (5), dwa
o t w o r y (6) na śruby kardanu oraz o t w ó r (7)

do umocowania lunety. W otwór ten jest wkręcona
o s ł o n a l u n e t y (8). Cylindryczna część kadłuba
tworzy w o d z i d ł o l u f y (9), nadające lufie kie­

runek podczas jej ruchu wtył i do przodu. Wodzidło

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

3

to ma 2 mosiężne p i e r ś c i e n i e w o d z ą c e (10)
lufę i o t w ó r (11) do olejenia lufy i wodzidła.

W otwór ten jest wkręcony k o r e k gwintowany,

umocowany na rzemyku przy pomocy uszka do ściany

kadłuba.

L e w a ś c i a n a (rys. 2) od zewnątrz ma p i e r ­

ś c i e ń (12) z wycięciem i dwoma uchami do umoco­
wania lunety oraz s w o r z e ń l u n e t y (13) przy­

twierdzony na łańcuszku. W dolnej części ściany jest
o t w ó r (14) na sworzeń sprzęgacza, g ł ó w k a o s i
b e z p i e c z n i k a (15) i jest przymocowany dwoma
nitami c h w y t k i e r u n k o w y (16). Tylny koniec

ściany jest zakończony t a r c z ą o c h r o n n ą (17),
połączoną ze ścianą czterema nitami. Tarcza ta służy

do zabezpieczenia Strzelca przed uderzeniem lufy co­

fającej się po strzale. Ma ona jedno poziome i 2 pio­
nowe

w y g a r b i e n i a

w z m a c n i a j ą c e (18).

Dolna część tarczy jest zakończona k o l b ą (19) do
oparcia prawego ramienia podczas strzelania.

Kolba ma 8 otworów do umocowania s k ó r z a ­

n e j

p o d u s z k i (20).

Na lewej ścianie od we­

wnątrz jest p r ó g z a c z e p u z a m k o w e g o (21) ;

na próg ten przy ruchu lufy do tyłu wchodzi rolka po­
ziomego ramienia zaczepu, w o d z i d ł o (22) komory
zanikowej, p r ó g (23), zapewniający otwarcie zamka,
i b e z p i e c z n i k .

P r a w a ś c i a n a (rys. 3) od zewnątrz ma o t w ór

(14) na sworzeń sprzęgacza, ł o ż y s k o żerdzi kurka

z żerdzią i sprzężyną kurkową, s p u s t umieszczony

na osi oraz c h w y t (24) z p r o w a d n i c ą s p u ­
s t u, przykręconą do ściany dwiema śrubami.

Na

prawej ścianie od wewnątrz jest w o d z i d ł o (22)
komory zamkowej i p r ó g (23), zapewniający otwar­
cie zamka.

4

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 1S, systemu „Puteaux“ .

D o l n a

c z ę ś ć

kadłuba ma o t w ó r

(25)

gwintowany do wkręcania oporopowrotnika, dwie

l i s t w y w o d z ą c e (26) roiek zamka i d n o (27)
z otworem do uchodzenia brudu.

b) L U F A .

L u f a (rys. 4) służy do nadawania kierunku

i obrotu pociskowi, wyrzuconemu siłą gazu wytwo­

rzonego przy spalaniu się prochu w łusce.

Przedni otwór lufy nazywa się w y l o t e m (28),

tylny

g w i n t e m

(29).

Wewnątrz lufa tworzy

p r z e w ó d gwintowany o 12 lewych gwintach. Od

strony wlotu niegwintowana część przewodu tworzy

k o m o r ę n a b o j o w ą (30).

Kaliber lufy wynosi 37 mm (jest to średnica prze­

kroju lufy, mierzona od pola do przeciwległego pola).

Ciężar lufy wynosi 37 kg, długość 67 cm.

c)

K O M O R A Z A M K O W A .

K o m o r a z a m k o w a (rys. 4 i 5), tworzy

z lufą jedną całość, służy do umieszczenia i wodzenia

zamka i połączenia lufy z oporopowrotnikiem; wspól­

nie z zamkiem służy do ryglowania.

Wewnątrz komora ma dwa r o w k i w o d z i -

d ł o w e z a m k a (31), dwa boczne w y c i ę c i a

(32) na główne ramiona wyrzutników, dwa w y ż ł o ­

b i e n i a (33), górne i dolne, na ramiona wyciągacza
łusek.

Z prawej strony na komorze jest umieszczony ku­

rek i zaczep kurkowy.

Z lewej strony — zaczep zamkowy.
Dolna część komory ma dwie k r a w ę d z i e w o ­

d z i dł o w e (34) komory i o p o r ę z a m k a (35),

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu ,,Put.eaux“.

5

ograniczającą ruch zamka ku dołowi. Opora ta jest
wydłużona ku dołowi i ma o t w ó r (36) do połącze­
nia lufy z oporopowrotnikiem przy pomocy sworznia
sprzęgacza. Od spodu jest przykręcona do ucha s p r ę ­

ż y n o w a z a p a d k a (37) do usztywnienia sworznia.
Z obydwu stron na oporze są umieszczone o s i e wy -

r z u t n i k ó w (38).

d)

P R Z Y R Z Ą D Z A M K O W Y .

P r z y r z ą d z a m k o w y (rys. 6) zamyka, ry­

gluje lufę i wyrzuca wystrzeloną łuskę.

Części przyrządu zamkowego:

— z a m e k ,

— w y r z u t n i ki,

— b e z p i e c z n i k .

Z a m e k .

Z a m e k zamyka i otwiera lufę.
Części zamka:

— t r z o n z a m k o w y ,

— r o l k i

z a m k a ,

— z a c z e p z a m k o w y,

— i g-1 i c a,

— s p r ę ż y n a

p r z e c i w i g l i c z n a ,

— ł o ż y s k o i g l i c z n e .
T r z o n z a m k o w y (39) ma zprzodu dw;i

boczne w y c i ę c i a (40) na górne ramiona wyrzutni­
ków, w które wchodzą ramiona wyrzutników w chwili
wyrzucania łuski;

o t w ó r

i g l i c z n y (41) ; pod

otworem iglicznym trzon ma płaskie ś c i ę c i e o p o ­

r o w e (42), które ogranicza ruch zamka ku dołowi,

opierając się o oporę zamka. Wewnątrz trzon ma

w ł a z n a b o j o w y (43), który przy otwartym zamku

6

Armatka czołgowa 37 mm, \vz. 18, systemu „Puteaux“ .

stanowi przedłużenie komory nabojowej, i służy za­

razem jako w y r z u t n i c a do wystrzelonych łu­

sek. Na górnej i dolnej ścianie włazu nabojowego są

w y ż ł o b i e n i a (44) na ramiona wyciągacza łusek.
O t w ó r (45) gwintowany na łożyska iglicy; otwór
ten jest zakończony wystającem o p a r c i e m (46),

0 które opiera się iglica w przedniem położeniu. Nie-
gwintowany otwór w oparciu służy jako p r z e w ó d
i g l i c z n y (54). Na tylnej ścianie trzonu jest przy­

mocowany trzema nitami z ą b z a c z e p o w y z a m-
k a (47). Ząb ten, opierając się o oporę zęba na pio-

nowem ramieniu zaczepu zamkowego, utrzymuje zamek

w górnem położeniu. Pod otworem łożyska iglicy jest
przymocowana śrubką s p r ę ż y n o w a z a p a d k a

(48) usztywniająca łożysko igliczne.

Dolna część

trzonu jest zwężona i ma o t w ó r (49) na oś rolek
zamka .

R o l k i z a m k a (50) są umieszczone na rucho­

mej osi, osadzonej w otworze trzonu zamkowego. O ś

(51) jest utrzymana śrubką osi (52). Rolki służą do

wodzenia zamka w kadłubie; przy otwieraniu ściągają
zamek wdół przy pomocy progów (jeżeli zamek sam
nie odpadnie) ; nie pozwalają wraz z bezpiecznikiem na
zamknięcie lufy, gdy lufa nie jest połączona z oporo-
powrotnikiem, i na odłączenie lufy, gdy zamek jest
zamknięty, oraz ograniczają ruch zamka do góry.

Z a c z e p z a m k o w y przytrzymuje zamek przy

lufie w czasie zamknięcia i służy do samoczynnego
otwarcia zamka. Zaczep m a: r a m i ę p o z i o m e
z o s i ą i r o l k ą (53) ramienia ze śrubką: r a m i ę

p i o n o w e z oporą z ę b a z a c z e p o w e g o (54)
osadzone w p r o w a d n i c y (55) na osi zaczepu

1 utrzymane śrubką; d w u r a m i e n n ą s p r ę ż y ­
nę

(56),

ś r u b k ę

(57)

utrzymującą sprężynę

i ś r u b k ę o p o r o w ą (58) sprężyny. Przy odrzu­
cie lufy do tyłu rolka ramienia poziomego wchodzi na

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

7

próg zaczepu zamka, powodując tem odchylenie się ra­
mienia pionowego.

I g l i c a (59) służy do zapalania spłonki; jest ona

umieszczona w łożysku w trzonie zamkowym. Zprzo-

du ma g r o t , który, uderzając w spłonkę, zapala ją,
dalej o p o r ę (60), ograniczającą ruch iglicy do przo­
du, i k r y z ę (61), która służy jako ruchomy punkt

oparcia sprężyny przeciwiglicznej, wreszcie wtyle
g ł ó w k ę , o którą uderza zbij acz kurka w chwili w y­

strzału.

S p r ę ż y n a p r z e c i w i g l i c z n a (62) jest na­

sadzona na iglicę i opiera się przednim końcem o ścian­

kę przewodu iglicznego (punkt oparcia stały), a tyl­
nym o kryzę iglicy (punkt oparcia ruchomy). Spręży­
na stale odpycha iglicę do tyłu, iglica kryzą swą opiera
się o przednią ściankę łożyska, główka iglicy wystaje

nazewnątrz.

Ł o ż y s k o i g l i c z n e (63) utrzymuje iglicę

i sprężynę przeciwigliczną w otworze trzonu zamko­
wego. Przednia ściana łożyska ogranicza ruch iglicy

do tyłu. Nazewnątrz łożysko jest nagwintowane w ce­

lu wkręcania go do otworu na trzonie zamkowrym;

wewnątrz znajduje się p r z e w ó d (64) do iglicy.

Od tyłu łożysko jest zakończone k r ą ż k i e m (65)

z wycięciami. W wycięcia te wchodzi sprężynowa za­
padka łożyska, uniemożliwiając dowolne wykręcanie
się łożyska z otworu na trzonie.

W y r z u t n i k i .

Dwa w y r z u t n i k i (83) służą do wyrzucania

wystrzelonych łusek. Są one osadzone na osiach w ko­

morze zamkowej. W wy rzutniku rozróżniamy —
g ó r n e r a m i ę z w y c i ę c i e m (84), które wcho­
dzi przed kryzę łuski, d o l n e r a m i ę ze s t o p ą

8

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

(85), w którą uderza zamek, opadając wdół, o t w ó r

(86) osi wyrzutnika. Uderzenie zamka w stopy wy-

rzutników powoduje odchylenie się górnych ramion do
tyłu, ramiona uderzają w łuskę i wyrzucają ją z komo­
ry nabojowej przez właz nazewnątrz.

B e z p i e c z n i k .

B e z p i e c z n i k (87) jest umieszczony w lewej

ścianie kadłuba. Uniemożliwia on zamknięcie zamka,
a wskutek tego danie strzału, gdy lufa jest odłączona

od oporopowrotnika, oraz nie pozwala odłączyć lufy

(wyjąć sworzeń sprzęgacza), gdy zamek jest zamknię­

ty (armatka może być nabita).

Części bezpiecznika: p i ę t a (88), s t o p a (89),

o ś (90).

Działanie bezpiecznika.

1) Gdy lufa nie jest połączona z oporopowrotni-

kiem (sworzeń sprzęgacza wysunięty w lewo),

stopa bezpiecznika opiera się na sworzniu, pię­

ta zaczepia o lewą rolkę, nie pozwala podnieść

zamka do góry i zamknąć lufy.

2) Gdy lufa jest zamknięta (nabita), pięta bez­

piecznika opiera się o lewą rolkę zamka, unie­
możliwia odchylenie stopy do góry i wysunię­

cie sworznia sprzęgacza.

3) Przed samowolnem wysunięciem się sworznia

sprzęgacza zabezpiecza go sprężynowa zapadka.

W celu odłączenia lufy od oporopowrotnika na­

leży:

a) obrócić główdcę osi do tyłu (oś odchyli stopę

do góry),

b) wypchnąć

sworzeń

kciukiem

prawej

ręki

w lewo.

Armatka czołgowa 37

111111

, wz. 18, systemu „PuteauN“ .

9

e) P R Z Y R Z Ą D SP U STO W Y .

P r z y r z ą d s p u s t o w y (rys. 3 i 4) służy do

zaczepiania kurka, zwalniania tego zaczepienia i do
nadawania iglicy siły uderzeniowej.

Części składowe:

— k u r e k,

— ż e r d ź

k u r k a ,

— ł o ż y s k o ż e r d z i ,
— s p r ę ż y n a k u r k o w a ,
— z a c z e p k u r k o w y ,

— s p u s t .

K u r e k (66) w chwili odpalenia uderza swym

zbijaczem w główkę iglicy, jest umieszczony ruchomo
na o s i (67), którą przytrzymuje zawleczka. Na kur­
ku jest osadzony z ą b k u r k o w y (68), którym ku­
rek zaczepia się o ząb zaczepu kurkowego. W dłuższe
ramię kurka jest wkręcony nagwintowany z b i j a c z
i g l i c z n y (69) umocowany naśrubkiem.

Krótsze

ramię kurka jest zakończone r o l k ą (70) osadzoną
na osi; na rolkę, gdy kurek jest zaczepiony, ciśnie
żerdź kurka.

Ż e r d ź k u r k a (71) jest umieszczona w łożysku

żerdzi, znaj duj ącem się na prawej ścianie kadłuba.
K r y z a ż e r d z i służy jako ruchomy punkt oparcia
sprężyny kurkowej i ogranicza ruch żerdzi do tyłu.

Drugi koniec żerdzi wystaje nazewnątrz.

Ł o ż y s k o ż e r d z i (72) utrzymuje żerdź ze

sprężyną kurkową. Przednia część łożyska żerdzi jest
wewnątrz nagwintowana do wkręcania n a ś r u b k a
o p o r o w e g o (73). Naśrubek ten ma o t w ó r na
żerdź i służy jako stała opora sprężyny kurkowej, za-

10

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

tyczka na śrubkach uniemożliwia dowolne wykręcanie
się na śrubkach z łożyska. Tylna wewnętrzna ścianka

łożyska

tworzy

o p o r ę

ż e r d z i ,

zatrzymującą

żerdź przy ruchu jej do tyłu.

S p r ę ż y n a

k u r k o w a

(wewnątrz łożyska)

nasunięta na żerdź służy do nadawania siły uderzenio­
wej kurkowi. Opiera się ona przednim końcem o na-
śrubek oporowy (punkt stały) a tylnym o kryzę żerdzi

(punkt ruchomy).

Z a c z e p k u r k o w y (74) umocowany z pra­

wej strony na komorze zamkowej służy do zaczepiania
i zwalniania zaczepienia kurka. Jest on dźwignią dwu-

ramienną, osadzoną na osi (75) i umocowaną naśrub-

kiem i zatyczką. Dłuższe tylne ramię zaczepu jest za­

kończone z ę b e m (76). Na ramię to ciśnie staie do

góry d w u r a m i e n n a

s p r ę ż y n a

z a c z e p u

(77) osadzona w prowadnicy. Za ząb zaczepu zacze­

pia się ząb kurkowy. Krótsze przednie ramię zaczepu

jest zakończone s t o p k ą (78), na którą ciśnie ramię

spustu, gdy naciskamy na język spustowy. Odepchnię­
ta do góry stopka obniża tylne ramię zęba. Ząb za­
czepu zwalnia zaczepianie kurka. Gdy zwolnimy język
spustowy, spust pod działaniem sprężyny wraca na
swoje miejsce, również sprężyna zaczepu podnosi dłuż­
sze ramię, a odchylony wbok kurek może swym zę­
bem zaskoczyć za ząb zaczepu kurkowego.

S p u s t (79) ma j ę z y k , r a m i ę z e s p r ę ­

ż y n ą (80) i s p r ę ż y n ę s p u s t u (81). Spust

jest umieszczony na osi pod łożyskiem żerdzi kurka

i umocowany naśrubkiem z zatyczką. Jest kierowany
wraz ze swą sprężyną p r o w a d n i c ą (82). Sprę­
żyna spustu jest umocowana na języku dwiema śrubka­
mi. Drugi koniec sprężyny opiera się o ściankę w pro­
wadnicy. Przy naciśnięciu języka ramię spustu obniża
ząb zaczepu podnosząc stopkę zaczepu kurkowego.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 1S, systemu „Puteaux“ . 11

f)

O P O R O P O W R O T N I K .

O p o r o p o w r o t n i k (rys. 7) łagodzi odrzut

i powoduje powrót do poprzedniego położenia lufy

cofniętej po strzale.

Części składowe:

— k o m o r a ,

— t ł o k z t ł o c z y s k i e m ,

— s p r z ę g a c z ,

— s p r ę ż y n y p o w r o t n e .

K o m o r a (91) cylindryczna oporopowrotnika

służy do umieszczenia i wodzenia jego części. Na-

zewnątrz ma o t w ó r i ś r u b k ę u s z t y w n i a ­
j ą c ą (92) głowicę, w komorze dwa otwory do oleju ■

—

w 1 e w n y i w y l e w n y (93), p i e r ś c i e ń p r z y ­
t r z y m u j ą c y (94) korki olejne, sześć o t w o r ó w

gwintowanych na śruby osłony lufy, n a g w i n t o ­

w a n i e (95) do wkręcenia komory do kadłuba. Cała
komora jest wypełniona olejem. Wewnątrz ma od
przodu n a g w i n t o w a n i e (96) do zamknięcia jej
głowicą, która zmniejsza siłę końcowego ruchu po­
wrotnego tłoka. G ł o w i c a (97) ma dwa w y c i ę ­

c i a (98) do zakładania klucza przy jej wykręcaniu,
zewnętrzny g w i n t (99) do wkręcania głowicy do
komory, g n i a z d o (100) na przednią część tłoczy-
ska, wewnętrzny g w i n t do wkręcania opory tł »ka,
mosiężną o p o r ę t ł o k a (101), u s z c z e l k ę s k ó ­

r z a n ą , uszczelniającą połączenie głowicy z komorą.
Od tyłu komora jest zamknięta d n e m. D n o to
składa się z o p o r y s p r ę ż y n p o w r o t n y c h

(102), wewnątrz której jest mosiężny p i e r ś c i e ń
(103) do wodzenia tłoczyska, u s z c z e l k a s k ó ­

r z a n a , uszczelniająca tłoczysko w oporze, w k r ę t ­
k a s t a l o w a m a ł a (104), utrzymująca pierścień
mosiężny i uszczelkę.

Na oporę jest nałożoną

12

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

u s z c z e l k a s k ó r z a n a , uszczelniająca dno w ko­

morze, p i e r ś c i e ń s t a l o w y (105), przytrzymu­

jący tę uszczelkę. Całe dno łączy się z komorą przy
pomocy w k r ę t k i s t a l o w e j d u ż e j (106), któ­
rej w tylnej wewnętrznej części komory odpowiada

n a g w i n t o w a n i e .

T ł o k z t ł o c z y s k i e m (107) służy do tło­

czenia oleju wewnątrz komory. Tłok ma 10 o t w o-

r ó w (108), przez które przechodzi olej do przedniej

części komory przy wstecznym ruchu lufy. Przednia
część tłoczyska jest ścięta stożkowo. S t o ż e k (109)
ten, wchodząc w gniazdo głowicy, łagodzi końcowy

ruch powrotny lufy. Tylny koniec tłoczyska jest na­

gwintowany w celu połączenia go ze sprzęgaczem;

w gwintach jest podłużne w y ż ł o b i e n i e z mniej­

szym gwintem do śrubki usztywniającej osadzenie

sprzęgacza.

S p r z ę g a c z (110) wkręcony na tłoczysko służy

do połączenia lufy z oporopowrotnikiem. Ma dwa

u c h a do sworznia sprzęgacza. W lewe ucho jest

wkręcona ś r u b k a , nie pozwalająca na całkowite wy­

jęcie sworznia. O t w ó r gwintowany do wkręcania na

tłoczysko; w gwintach jest takie same w y ż ł o b i ę -
n i e, jak w gwintach

tylnego końca tłoczyska.

Ś r u b k a s p r z ę g a c z a wkręcona w to wyżłobie­
nie nie pozwala na dowolne wykręcanie się sprzęgacza
z tłoczyska. S w o r z e ń s p r z ę g a c z a (

i i i

) ma na

obwodzie r o w e k (112) do sprężynowej

zapadki

sworznia i drugi r o w e k (113) wzdłuż sworznia pod
spodem do śrubki oporowej sworznia. Przy wypycha­

niu sworznia śrubka oporowa, opierająca się o koniec
rowka, nie pozwala na całkowite wypchnięcie sworznia

ze sprzęgacza.

Cztery

s p r ę ż y n y

p o w r o t n e (114) prze­

dzielone trzema ruchomemi p i e r ś c i e n i a m i (115)
mosiężnemi są nasunięte na tłoczysko i opierają się

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 13

z jednej strony o tłok (ruchomy punkt oparcia), z dru­
giej zaś o oporę sprężyn (stały punkt oparcia). Sprę­

żyny służą do powrócenia lufy po strzale do przednie­

go położenia.

U w a g a . W armatkach czołgowych zastosowano

dwa rodzaje oporopowrotników. Pierwszy
powyżej opisany, drugi różni się tylko swą
wewnętrzną budową, a mianowicie: tłok

zamiast 9 otworów ma 6 wycięć ( n 6 ) ; za-
to pierścienie łączące mają otwory, przez
które przechodzi olej. Rozbieranie i skła­

danie tych dwóch oporopowrotników jest

jednakowe.

g )

L U N E T A .

L u n e t a (rys. 8) o wadze 3 kg jest umieszczona

z lewej strony kadłuba przednim końcem w o t w o r z e
czworokąta kadłuba, tylnym zaś w p i e r ś c i e n i u ,

znajdującym się na lewej ścianie kadłuba. Luneta za­
stępuje przyrząd celowniczy. Mosiężny w a l e c lu­

nety ma wewnątrz s o c z e w k ę p r z e d m i o t o-

w ą, która daje nam obraz celu zmniejszony, lecz

przybliżony,

s o c z e w k ę

p r o s t u j ą c ą

obraz

i w z i e r n i k . Soczewka środkowa lunety nazna­
czona jest przez środek r y s ą p o z i o m ą i drugą
r y s ą p i o n o w ą nachyloną do poziomej pod kątem
i skierowaną z prawa na lewo. Nachylenie to jest spo­
wodowane uwzględnieniem przy celowaniu zjawiska

zboczenia pocisku. Przecięcie się rysy pionowej z po­
ziomą zastępuje szczerbinę i muszkę. Równolegle do

rysy pionowej są przeprowadzone jeszcze dwie cieńsze

r y s y p o m o c n i c z e , między któremi jest p o-

d z i a ł k a o d l e g ł o ś c i o w a z liczbami, umożli-

wiającemi celowanie na odległości do 2.000 m.

14 Armatka czołgowa 37 mm, wz, 18, systemu „Ptlteaux“ .

U m o c o w a n i e l u n e t y : nazewnątrz w przed­

niej 'części, luneta ma z g r u b i e n i e (117), utrzymu­

jące lunetę w otworze kadłuba. W tyle p i e r ś c i e ń

z 4 wyżłobieniami do osadzenia regulatora.

R e g u l a t o r (118) reguluje równoległe położe­

nie osi lunety w stosunku do osi lufy, ma 4 o t w •. r y

gwintowane i 4 ś r u b y z n a ś r u b k a m i (119)

oraz u c h o do umocowania lunety w tylnym pierście­

niu przy pomocy sworznia lunety. Wewnątrz jest n a-

g w i n t o w a n i e

do

wkręcania

p i e r ś c i e n i a

u t r z y m u j ą c e g o (120) cały regulator na lunecie.
Pierścień ten jest nagwintowany i nazewnątrz pokar-

bowany celem łatwiejszego wkręcania go. W celu
ochrony oka przy celowaniu na koniec lunety jest na­

sadzony g u m o w y

o k u l a r

(121), umocowany

pierścieniem i trzema ś r u b k a m i .

Sposób użycia lunety podaje instrukcja strzelania

z karabinów maszynowych i armatki.

R e g u l o w a n i e l u n e t y .

Regulowanie lunety przeprowadza się w sposób

następujący :

1) Przed armatką w odległości nie mniej niż 15 m

ustawić tarczę na której są narysowane dwa

krzyże ze sobą złączone (patrz rys. i).

2) Do wylotu lufy włożyć krążek (122).

Do komory nabojowej włożyć krążek (123)

3) Skierować lufę na krzyż prawy tak, aby lin ja

wizowania padła na środek krzyża prawego.

4) Nie ruszając armatki, skierować lunetę przy po­

mocy regulatora lunety na krzyż lewy tak, aby
punkt przecięcia się rysy poziomej i pionowej
padł na środek krzyża lewego na tarczy.

5) Usztywnić naśrubki lunety przy pomocy klu­

cza (124).

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 1$, systemu „Puteaux“ . 15

6) Sprawdzić, czy osie lunety i lufy są skierowane

na punkty środkowe krzyża na tarczy i jeśli

tak, to luneta jest uregulowana.

Regulowanie lunety powinno być przeprowadzane

bardzo skrupulatnie i dokładnie, ponieważ od tego za­
leży celność strzału. Z tego względu, aby przystąpić
do tych czynności, należy koniecznie wyjąć armatkę
z czołga.

II.

W S P Ó Ł D Z I A Ł A N I E C Z Ę Ś C I A R M A T K I .

1)

Ł a d o w a n i e .

Czynności ładowania:

a) c o f n ą ć i g l i c ę .

W normalnem położeniu zamka kurek nie

naciska na iglicę, sprężyna przeciwigliczna

ciśnie iglicę do tyłu; główka wystaje naze­
wnątrz.

I g l i c a j e s t c o f n i ę t a .

1)) N a p i ą ć k u r e k , odchylając go dłonią pra­

wej ręki w prawo.

Kurek pchnięty wbok wepchnie żerdź kurka

do łożyska; żerdź ściśnie sprężynę kurka. Ząb
kurka zaskoczy za ząb zaczepu kurkowego.

K u r e k

j e s t

z a c z e p i o n y

i na-

p i ę t y *

Ponieważ napięty kurek nie naciska na igli­

cę, sprężyna przeciwigliczna ciśnie iglicę do
tyłu; główka iglicy wystaje nazewnątrz.

I g l i c a j e s t c o f n i ę t a .
O t w o r z y ć z a m e k— wprowadzić kciuk

prawej ręki do włazu nabojowego, podtrzymu­

16 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

jąc kciukiem trzon zamkowy; odepchnąć pal­

cem wskazującym lewej ręki pionowe ramię za­
czepu zamkowego do tyłu.

Po zwolnieniu trzonu z zaczepu opuścić

trzon wolno wdół.

Po otwarciu zamka właz

nabojowy znajdzie się na wprost komory nabo­

jowej.

c) W p r o w a d z i ć n a b ó j

do komory nabo­

jowej, chwytając nabój między palce (duży
i wskazujący) prawej ręki. Wepchnięty nabój

naciśnie kryzę łuski na górne ramiona wyrzut-
ników i przyciśnie je do komory zamka, przy-
czem wycięcia ramion znajdą się pod kryzą
łuski. Dolne ramiona wy rzutników wyjdą po­

nad oporę trzonu zamkowego.

P o c i s k j e s t

w p r o w a d z o n y .

d) Z a m k n ą ć

z a m e k — wprowadzić kciuk

prawej ręki do włazu nabojowego (cztery palce
oparte na górnej krawędzi komory). Kciukiem

podnieść trzon, równocześnie wciskać nabój do

komory nabojowej.

Zaczep zamka zaskoczy pod ząb zaczepowy

zamka; grot igliczny zajmie położenie nawprost

spłonki, główka iglicy przed zbijaczem kurka.

A r m a t k a j e s t n a ł a d o w a n a i g o ­

t o w a do s t r z a ł u .

2)

S t r z a ł .
Aby spowodować strzał należy:

n a c i s n ą ć

na j ę z y k s p u s t o w y .

Naci­

śnięty od tyłu język spustowy zmusi spust do obrotu

na osi; ramię spustu podniesie do góry stopkę zaczepu
kurkowego. Podniesiona stopka zaczepu spowoduje
obniżenie się tylnego ramienia zaczepu; ząb zaczepu

wyjdzie z pod zęba kurkowego.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 17

Z a c z e p i e n i e j e s t z w o l n i o n e .

ściśnięta sprężyna kurkowa, starając się rozprę­

żyć, pcha żerdź kurka ku tyłow i; żerdź oparta o rolkę
kurka pcha go również do tyłu. Kurek, obracając się
na osi, zbijaczem uderza iglicę. Iglica, ściskająca sprę­
żynę przeciwigliczną, uderza grotem w spłonkę.

N a s t ą p i ł s t r z a ł .

Kurek, uderzając w iglicę, na mocy siły bezwład­

ności zostaje odrzucony wbok, ząb jego zaskakuje za
ząb zaczepu kurka.

K u r e k j e s t z a c z e p i o n y .

Gazy pchają pocisk do przodu, wprowadzając go

w gwinty przewodu lufy, które nadają mu ruch obro­

towy.

P o c i s k o p u s z c z a l u f ę .

Zaczyna działać siła odrzutu, która zostaje zuży­

ta n a:

otwarcie zamka,
wyrzucenie łuski,
zaczepienie kurka,
tłoczenie oleju i
ściskanie sprężyn powrotnych.

Zamknięta lufa cofa się ku tyłowi i pociąga za so­

bą połączone z nią tłoczysko z tłokiem.

Tłok cofając się ku tyłowi, ściska olej i sprężyny.
Olej, szukając wyjścia, przedostaje się przez 9

otworów tłoka do przedniej części oporopowrotnika.

Gdy lufa cofa się do tyłu, rolka poziomego ramie­

nia zaczepu zamka wchodzi na próg i podnosi ramię
do góry; ramię ściska sprężynę, odchylając jedno­

cześnie ramię pionowe do tyłu.

Zwolniony zamek zaczepu na mocy własnego cię­

żaru opada nadół.

18 Armatka czołgowa 3? mm, \vz. 1Ś, systemu „Puteaux".

Poziome ramię zaczepu zamka po przejściu progu

zostaje odepchnięte przez sprężynę wdćł; zaczep zamka

wraca do normalnego położenia.

Zamek, opadając wdół, uderza swą nasadą oporo­

wą w stopy wyrzutników, wskutek czego górne ramio­

na odchylają się gwałtownie wstecz, uderzają w kra­

wędź łuski i wyrzucają łuskę przez właz nabojowy na-

zewnątrz.

Z a m e k j e s t o t w a r t y —

— ł u s k a w y r z u c o n a .
Lufa cofa się dalej, pozostała siła odrzutu zostaje

zużyta na ściskanie sprężyn i tłoczenie oleju; tłocze­

nie to zmniejsza siłę i szybkość odrzutu lufy do tyłu.

O d r z u t l u f y j e s t z ł a g o d z o n y .
Długość odrzutu lufy przy oporopowrotniku cał­

kowicie napełnionym olejem i niezużytych sprężynach

powrotnych dochodzi do 24 cm.

Z chwilą zrównoważenia siły odrzutu przez siłę

sprężyn r u c h w s t e c z n y l u f y j e s t z a t r z y ­

ma n y .

ściśnięte sprężyny powrotne, starając się rozprę­

żyć, cisną na tłok i pchają go do przodu. Tłoczysko
porywa za sobą lufę z otwartym zamkiem.

Tłok ściska olej, znajdujący się w przedniej części

komory oporopowrotnika. Olej przez otwory w tłoku
przedostaje się do tylnej części komory.

Lufa posuwa się do przodu. Kurek zaczepiony na

zaczepie kurka naciska swą rolką na żerdź kurka, żerdź
się cofa, ściskając sprężynę kurka. Następuje napię­
cie fturka.

K u r e k j e s t n a p i ę t y .

Tłok zaczyna się zbliżać do głowicy. Przednia

część tłoczyska wchodzi do gniazda głowicy, stożek
przedniej części tłoczyska wyciska powoli olej znajdu­

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 1S, systemu „Puteaux“ . 19

jący się w gnieździe, zmniejszając w ten sposób szyb­

kość poruszania się tłoka.

R u c h

p o w r o t n y

l u f y

j e s t

z ł a g o ­

d z o n y .

Gdy tłok dojdzie do mosiężnej opory, ruch jego się

zatrzyma.

L u f a j e s t w p r z e d n i e m p o ł o ż e n i u .

Aby spowodować następny strzał, należy:

— w p r o w a d z i ć n o w y n a b ó j ,

— z a m k n ą ć z a m e k ,

— n a c i s n ą ć na j ę z y k s p u s t o w y .

3) D z i a ł a n i e b e z p i e c z n i k a .

Działanie bezpiecznika — patrz w opisie bezpiecz­

nika.

Zabezpieczyć armatkę od wystrzału można tylko

przez rozładowanie jej, co jednak należy czynić jedy­
nie w razie niewypału lub w wyjątkowych wypadkach.

Jako zasadę należy przyjąć, że nabój załadowany po­

winien być wystrzelony.

Wszelkie inne zabezpieczenie, jak zwolnienie kur­

ka, jest n i e d o p u s z c z a l n e .

4) R o z ł a d o w y w a n i e .

Aby rozładować armatkę, należy:
a) palcem wskazującym lewej ręki nacisnąć na

zaczep zamka i zwolnić go,

b) równocześnie podchwycić prawą ręką wyrzu­

cony nabój.

III. R O Z K Ł A D A N IE I S K Ł A D A N IE A R M A TK I.

Aby rozłożyć armatkę, należy:

i') O t w o r z y ć z a m e k —

a) palcem wskazującym lewej ręki odciągnąć do

tyłu pionowe ramię zaczepu zamka,

b) włożyć kciuk prawej ręki do włazu nabojowe­

go i opuścić zwolna zamek ku dołowi.

2)

Z w o l n i ć

z a c z e p i e n i e

k u r k a —

a) schwycić kurek lewą ręką,
b) prawą naciskać na ję zyk spustowy, aż ząb za­

czepu kurkowego zwolni ząb kurkowy.

3)

W y j ą ć

s w o r z e ń

s p r z ę g a c z a —

a) przekręcić główkę osi bezpiecznika do tyłu,

stopa odchyli się do góry,

b) wypchnąć sworzeń

sprzęgacza przez otwór

w kadłubie kciukiem prawej ręki w lewo tak

daleko, aż oprze się o swą śrubkę oporową.

4)

O d ł ą c z yć l u f ę o d o p o r o p o w r o t n i k a—

a) odciągnąć rękami lufę do tyłu tak daleko, aby

można było wykręcić rolki zamka.

5 )

W y j ą ć

z a m e k —

a) wykręcić krętakiem śrubkę osi rolek, przytrzy­

mując ją z drugiej strony drugim krętakiem,

aby się nie kręciła razem ze śrubką,

b) odjąć śrubkę osi wraz z prawą rolką, lewą zaś

odjąć razem z osią,

c) wyją ć zamek z komory, podnosząc go do góry

prawą ręką.

6)

W y j ą ć

w y r z u t n i k i —

a) odchylić górne ramiona wyrzutników nadół

i zdjąć je z osi — jeden w prawo, drugi w lewo.

7)

R o z ł o ż y ć

z a m e k —

a) trzymając zamek na prawej dłoni, kciukiem na­

cisnąć na zapadkę sprężynową, palcem wska­
zującym i kciukiem lewej ręki wykręcić łożysko

igliczne,

b) obrócić zamek i wyrzucić na dłoń lewej ręki

iglicę wraz ze sprężyną przeciwigliczną.

20

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

Aimatka czołgowa 37 inni, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 21

8)

W y j ą ć

l u f ę

z

w o d z i d ł a —

a) chwycić lewą ręką komorę zamkową o d dołu,

prawą zaś lufę pośrodku i wyciągnąć wolno

z wodzidła.

Przy wyjmowaniu lufy trzymać

ją poziomo, aby nie uszkodzić wodzidła.

Składanie armatki odbywa się w odwrotnym po­

rządku :

1)

w s u n ą ć l u f ę w w o d z i d ł o —

2)

z ł o ż y ć z a m e k —

a) do otworu na trzonie włożyć sprężynę przeciw­

igliczną,

b) włożyć iglicę,
c) wkręcić łożysko igliczne.

3)

O s a d z i ć

w y r z u t n i k i —

a) ująć w y rzutniki za górne ramiona, osadzić na

osie i odchylić górne ramiona do góry.

Przy

nakładaniu uważać, aby wycięcia na kryzę łuski

b yły do wewnątrz.

4)

W ł o ż y ć

z a m e k —

a) wsunąć zamek do komory zamkowej prawą rę­

ką, odchylając lewą zaczep zamka,

b) z lewej strony w ło żyć oś rolek z lewą rolką,

z prawej strony śrubkę osi z prawą rolką,

c) przykręcić śrubkę, przytrzymując jednocześnie

oś rolek.

5)

W s u n ą ć

l u f ę

w o d z i d ł a —

a) do przedniego położenia.

6)

P o ł ą c z yć

l u f ę

z

o p o r o p o w r o t 11 i-

k i e m —

a) wepchnąć kciukiem lewej ręki sworzeń sprzę­

gacza w prawo tak daleko, aż stopa bezpiecz­

nika opadnie za sworzeń.

22

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

7) Z a m k n ą ć z a m e k —

a) chwycić prawą ręką za trzon zamka i podnieść

go do góry, aż zaczep zamka zaskoczy pod ząb
zaczepowy zamka.

U w a g a . Przy rozkładaniu i składaniu armatki nie

wolno posługiwać się żadnemi narzędzia­

mi, prócz wkrętaka i drewnianego, względ­

nie ołowianego, młotka, którego używamy

tylko wtedy, gdy pewne części nie dają się

wyjąć przy pomocy ręki, np. wskutek złe­
go złożenia lub zanieczyszczenia. Podczas
rozbierania należy układać części osobno,
aby się nie tarły wzajemnie o siebie, gdyż

wskutek tarcia powstają zdrapania, dopro­
wadzające daną część do stanu nieużywal-

ności.

IV.

R O Z K Ł A D A N I E I S K Ł A D A N I E

O P O R O P O W R O T N I K A .

Rozkładanie oporopowrotnika należy wyłącznie do

czynności rusznikarza.

Rozkładanie oporopowrotnika jest zakazane z w y­

jątkiem wypadku, gdy zachodzi konieczność zamiany

części składowych, np. sprężyn, pierścieni uszczelnia­
jących i uszczelek skórzanych.

Jeżeli zachodzi potrzeba zamiany uszczelki skórza­

nej w głowicy, czynność ta nie wymaga całkowitego

rozłożenia oporopowrotnika, należy tylko:

wypuścić olej,

odciągnąć tłoczysko do tyłu,
wykręcić głowicę.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 23

Po wykręceniu głowicy uszczelkę można z łatwo­

ścią zamienić.

Złożenie wykonać w odwrotnym porządku.

W celu wTymiany sprężyn, uszczelek skórzanych

lub wkrętek w tylnej części komory, należy całkowicie

rozłożyć oporopowrotnik.

1) W y p u ś c i ć o l e j —

a) przekręcić pierścień przytrzymujący korki olej­

ne tak, aby otwory w pierścieniu były naprze­
ciw otworów — wlewnego i wylewnego,

b) wykręcić obydwa korki,
c) przechylić oporopowrotnik głowicą wdół i w y­

lać olej.

2) W y k r ę c i ć o p o r o p o w r o t n i k —

a) naznaczyć kredą na kadłubie i komorze oporo­

powrotnika punkt styku, aby przy wkręca­

niu nie zaszła wątpliwość, jak daleko oporopo­
wrotnik ma być wkręcony,

b) odśrubować osłonę lufy,

c) wykręcić oporopowrotnik z kadłuba przy pomo­

cy specjalnego klucza.

3) W y k r ę c i ć g ł o w i c ę k o m o r y —

a) osadzić oporopowrotnik w imadle,
b) wykręcić śrubkę usztywniającą głowicę,
c) odciągnąć tłoczysko zapomocą sznura, uwiąza­

nego do sprzęgacza, na 4 cm do tyłu i zamoco­

wać,

d) wykręcić głowicę kluczem.

4) W y k r ę c i ć s p r z ę g a c z —

a) do gniazda głowicy włożyć klocek drzewa iub

kawałek żelaza, aby zapełnić gniazdo i wkręcić
zpowrotem głowicę.

24 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

Potrzebne to jest w tym celu, aby z tłoczy-

ska można było wykręcić sprzęgacz,

b) zwolnić zamocowane na sznurze tłoczysko,
c) wykręcić śrubkę sprzęgacza,
d) wykręcić sprzęgacz.

5

) W y j ą ć t ł o c z y s k o z t ł o k i e m i s p r ę ­

ż y n y —

a) w miejsce sprzęgacza wkręcić przedłużkę tł>

czyska. Jest to drążek zprzodu wewnątrz na­
gwintowany do wkręcania go na tłoczysko.

Z zewnątrz jest cały nagwintowany gwintem

odwrotnym w stosunku do gwintu wewnętrz­

nego.

Na gwint ten jest nakręcony naśrubek;

b) po nakręceniu przedłużki na tłoczysko należy

dokręcić naśrubek w ten sposób, aby brzeg jego
oparł się o komorę oporopowrotnika,

c) wykręcić ponownie głowicę,
d) zwalniać nacisk sprężyn, wydłużając tłoczysko

przez wykręcanie naśrubka przedłużki tak dłu­
go, aż się odczuje, że sprężyny nie stawiają

oporu,

e) wykręcić przedłużkę,
f) wyjąć tłoczysko i sprężyny powrotne przez

otwór przedni komory.

6) W y k r ę c i ć d n o —

a) kluczem wykręcić wkrętkę utrzymującą dno,
b) wyjąć oporę sprężyn powrotnych,

c) zdjąć uszczelkę z zewnątrz opory z pierście­

niem przytrzymującym uszczelkę,

d) odkręcić kluczem wkrętkę, utrzymującą mo­

siężny pierścień wodzący tłoczysko,

e) wyjąć pierścień i uszczelkę znajdującą się we­

wnątrz opory.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteauxu. 25

Uszczelki zamienić, jeżeli zachodzi potrzeba.

Składanie oporopowrotnika odbywa się w odwrot­

nym porządku.

Przed składaniem przekonać się, czy wnętrze ko­

mory, tłoczysko, sprężyny powrotne i pierścienie łą­
czące są czyste, następnie:

1) w k r ę c i ć d n o —

a) włożyć w oporę uszczelkę skórzaną i pierścień

mosiężny,

b) wkręcić w oporę wkrętkę stalową małą,
c) na oporę nałożyć uszczelkę skórzaną z pierście­

niem przytrzymującym,

d) włożyć do komory oporę sprężyn,
e) wkręcić kluczem wkrętkę stalową dużą utrzy­

mującą dno.

2) W ł o ż y ć t ł o c z y s k o i s p r ę ż y n ę —

a) wkręcić na tłoczysko przedłużkę bez naśrubka,
b) nałożyć na tłoczysko sprężyny powrotne z pier­

ścieniami łączącemi,

c) wdożyć tłoczysko ze sprężynami do komory

przez przedni otwór tak, aby koniec przedłużki

wyszedł nazewnątrz tylnej części komory,

d) wkręcić naśrubek na przedłużkę i ściągnąć tło­

czysko do tyłu, kręcąc naśrubkiem tak długo,
aż koniec tłoczyska wyjdzie na 4 cm naze­
wnątrz.

3) W k r ę c i ć s p r z ę g a c z —

a) wkręcić głowicę z klockiem włożonym w gnia­

zdo , aby po wykręceniu przedłużki można by­

ło wkręcić sprzęgacz,

b) wykręcić przedłużkę z naśrubkiem,

c) wkręcić sprzęgacz i usztywnić go przy pomocy

śrubki,

26

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

d) utrzymać tłoczysko w tylnem położeniu przy

pomocy sznura,

e) wykręcić głowicę, wyjąć klocek i wkręcić ją

zpowrotem,

f) zwolnić tłoczysko sznurem do przodu.

4) U s z t y w n i ć g ł o w i c ę —

a) wkręcić śrubkę usztywniającą głowicę. Fo

wkręceniu śrubkę zgóry zalutować. Jest to po­
trzebne do zabezpieczenia śrubki przed wykrę­

caniem się.

5) W k r ę c i ć o p o r o p o w r o t n i k —

a) wkręcić kluczem oporopowrotnik do kadłuba,

uważając, czy miejsca uprzednio naznaczone

się stykają,

b) przyśrubować osłonę lufy.

6

)

N a p e ł n i ć o p o r o p o w r o t n i k o l e j e m —

a) przekręcić oporopowrotnik głowicą do góry

i przy pomocy strzykawki wlewać olej przez

dolny otwór do chwili, aż pocznie się on prze­
dostawać nazewnątrz przez otwór górny. Olej,
wydostający się nazewnątrz, nie powinien za­
wierać pęcherzyków powietrza,

b) wkręcić obydwa korki,
c) zabezpieczyć je przed wykręcaniem się, przesu­

wając pierścień przytrzymujący do śrubki opo­

rowej.

V. C Z Y SZ C Z E N IE A R M A TK I.

Armatkę należy stale utrzymywać w stanie zupeł­

nej czystości.

Po każdorazowem strzelaniu należy ją wyczyścić

i naoleić, używając oleju mineralnego w dobrym ga­
tunku.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

27

Użycie nafty znacznie ułatwia czyszczenie części

silnie zardzewiałych, ale trzeba pilnie zwracać uwagę,

aby po jej użyciu wytrzeć dosucha części armatki, za­
nim się je naolei, w przeciwnym razie łatwo mogą za­
rdzewieć.

Najczęściej pokrywa się rdzą lufa z komorą zamko­

wą i zamek, to też trzeba zwracać szczególną uwa­
gę na ich czyszczenie.

Po rozebraniu armatki trzeba wytrzeć suchą

szmatką wszystkie części, następnie zlekka nasma­

rować.

Lufę gruntownie wyczyścić wyciorem i lekko na­

oleić.

VI. A M U N I C J A .

Rodzaje naboi:

1) nabój z pociskiem żelaznym,

2) nabój z pociskiem stalowym,

3) nabój z pociskiem pancernym,

4) nabój kartacz,

5) nabój z pociskiem meldunkowym,

6) nabój z pociskiem świetlnym.

Części składowe naboju:

pocisk,

ładunek wewnętrzny pocisku,

zapalnik,

łuska,
ładunek prochu w łusce.

28 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“.

Tabela amunicji.

Il

oś

ć

m

a

te

rj

a

łu

w

y

b

u

­

ch

o

w

e

g

o

w

p

o

c

is

ku

w

kg

(p

ro

c

h

u

)

Doność

\

maksy­

malna

Rozrzut uchy­

lenia prawdo­
podobny w m

Ł

a

d

u

n

e

k

m

ak

sy

m

al

ny

pr

o

ch

u

w

k

g

(w

łu

s

c

e

)

U

rz

ąd

ze

n

ie

za

pa

laj

ące

ci

J

Rodzaj

pocisku

Ma

terjał

skor

upy

C

ię

ża

r

ogól

ny

po

ci

sk

u

Sz

y

b

ko

ść

p

o

c

z

ą

tk

o

w

a

te

or

et

y

cz

na

d

o

z

w

o

lo

n

a

pr

zy

dono

śn

o-

śc

i

ma

k

sy

m

al

n.

n

a2

/3d

on

oś

no

-i

śc

i

m

ak

sym

aln

.

1

Nabój gra­

nat wz.

1888 M.

Żeli­

wo

0,527 Proch

dymny

F3

0,011

495 2500 2500

15,6

10,3

0,046

BC

spe­

cjalny

Zapalnik

głowi­

cowy

2

Nabój gra­

nat stalowy

wz. 1916

Stal 0,560 Meli­

nit

0,030

365 2400 2400

17,0

14,0

0,933
BNaF

lub

B37

0,035

Zapalnik

detonu­

jący z

bezwład-

nikiem

3

Nabój gra­

nat pancer­
ny wz. 1892

Stal 0,500 proch

dymny

f

3

388 2400 2400

15,6

10,3 0,0335

BNaF

Zapalnik

denny

4

Nabój

z pociskiem

meldunko­

wym

B. L. M.

Stal

\

0,030

B37

Zapalnik
głowico­

wy tale­
rzowy z

podział-

ką cza­

sową

specjal­

ną

5

Nabój

kartacz

wz. 1918

Mo­

siądz 0,705

Proch

Bn

6 Nabój z po­

ciskiem

świetlnym

Mo­

siądz 0,194

0,618

(Opis szczegółowy naboi wymienionych w tabeli

podany niżej).

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 29

Cechowanie łusek.

1)

Znaki fabryczne (tłoczone na dnie łuski):

a) na górze — oznaczają rodzaj działa i wzór łuski

(kaliber i wzór),

b) na dole — znak wytwórni, określenie partji,

datę wyrobu i pochodzenie mosiądzu.

Na łuskach przerobionych i powtórnie używanych

wybija się poniżej znaków już istniejących znak war­
sztatu przerabiającego łuskę. Przy kilkakrotnem prze­

rabianiu łuski należy zawsze poprzednie znaki kaso­
wać przez wybijanie na nich krzyża.

2) Znaki, dotyczące ładunku prochowego (napisane

roztworem azotku srebra na dnie łuski) :
a) na górze — wskazówki dotyczące wyrobu na­

boju, jak: wytwórnia, partja, dzień, miesiąc

i rok wyrobu danego naboju,

b) na dole — wskazówki dotyczące prochu, jak:

rodzaj prochu, partja i prochownia.

Naboje

nowszego

wyrobu 4 mają

zamiast

napisu

„B CSp” , określającego proch, napis „B37” .

Opis szczegółowy naboi podanych w tabeli amunicji.

1) Nabój z pociskiem żeliwnym (127).

Używany do strzelań szkolnych i bojowych.

P o c i s k daje kilkanaście odłamków, ma dwa

pierścienie wiodące, które wrzynają się w gwinty lufy,

uszczelniają ją i zmuszają pocisk do wracania się.
W górnej części pocisk ma gwintowane oko do wkrę­

cania zapalnika.

Ł a d u n e k w e w n ę t r z n y p o c i s k u— proch

dymny F3 0,011 kg umieszczony wewnątrz pocisku
powoduje rozerwanie się pocisku na odłamki.

Z a p a l n i k detonujący służy do spowodowania

wybuchu materjału wybuchowego w pocisku.

30 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 1S, systemu „Puteaux“ .

Ma kadłub nagwintowany do wkręcania go w oko

pocisku. Na główce zapalnika są znaki tłoczone i za­
barwione na czarno. Znaki te dotyczą wyrobu zapal­

nika i podają:

a)

partję zapalnika, b) rok wyrobu, c) wytwór­

nię. Kadłub zapalnika wewnątrz jest wydrążony.
W górnej części tego wydrążenia jest umieszczony ko­
rek drewniany z osadzoną w nim iglicą, a od dołu

spłonka igliczna.

Od spłonki idzie przewód ogniowy, przez który

płomień przedostaje się do materjału wybuchowego po­
cisku.

Działanie zapalnika. Gdy pocisk na swej drodze

napotka przeszkodę i uderza w nią, iglica raptownie
cofa się do tyłu, uderza w spłonkę i zapala ją. Płomień
przez przewód ogniowy przedostaje się do ładunku
wewnętrznego pocisku i powoduje wybuch.

Ł u s k a łączy wszystkie części składowe naboju,

służy do umieszczenia ładunku prochu i do uszczelnie­
nia lufy przy strzale. U dołu łuska jest zamknięta

dnem. W dnie znajduje się gniazdko kapiszona, w któ-
rem jest osadzony kapiszon, kowadełko i dwa przewo­
dy ogniowe, przez które przedostaje się płomień z ka­
piszona do ładunku prochu (podsypki prochowej).

Zprzodu łuska ma szyjkę do osadzenia pocisku. Pod

kowadełkiem jest umieszczona podsypka prochowa
z czarnego, sprasowanego prochu

(iyź g). Kapiszon

napełniony rtęcią piorunującą służy do zapalenia ła­
dunku prochowego.

. Ł a d u n e k p r o c h u w ł u s c e : proch spe­

cjalny 0,046 kg BC.

2) Nabój z pociskiem stalowym (128).

P o c i s k daje kilkanaście śmiercionośnych od­

łamków, przebija płytę żelazną grubości 15 mm z od­

ległości 1000 m. Skorupa składa się z dwóch części;

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 31

górna część, główka, jest wkręcona w dolną. Pociski
powyżej pierścienia wiodącego są malowane na żółto.

Znaki fabryczne, malowane czarną farbą na skorupie
pocisku, oznaczają:

a) warsztat składający pocisk oraz, jeżeli zapalnik

jest założony ze zwłoką, dopisek „R ” (retard),

b) dzień, miesiąc, rok napełnienia oraz dwa lub

trzy krzyże zależnie od ilości prób, którym pod­
dano pociski.

Ł a d u n e k w e w n ę t r z n y

p o c i s k u skła­

da się z naboju zakładanego w otoczce z blaszki mo­
siężnej, zawierającej 30 g melinitu.

Nabój ten jest

uszczelniony w skorupie parafiną. Przykrywka tego
naboju jest zaopatrzona w łuskę, w którą wchodzi ob­
sada spłonki zapalnika detonującego.

Z a p a l n i k d e t o n u j ą c y wz. 1918 ze zwło­

ką lub bez zwłoki jest umieszczony w głowicy pocisku.

Iglica wkręcona w wierzchołek głowicy służy do zbi­

jania spłonki iglicznej.

Spłonka igliczna umieszczona w obsadzie służy do

zapalania łącznika ogniowego.

Obsada spłonki jest ruchomą częścią zapalnika,

mieści się w niej spłonka i łącznik ogniowy. Obsada
służy do przenoszenia spłonki w chwili upadku pocisku
w kierunku iglicy i zapalenia jej. Obsada ma dwie

kryzy, o które się opierają łapki bezpiecznika i bez-
władnika.

Sprężyna bezwładnika odpycha bezwładnik od ob­

sady i nie pozwala mu przedwcześnie odchylić łapek
bezwładnika.

Sprężyna zabezpieczająca nie pozwala obsadzie po­

sunąć się przedwcześnie do przodu.

Bezwładnik służy do odbezpieczania zapalnika;

ma łapki, które zaskakują za kryzę obsady, gdy bez­
władnik nasunie się na obsadę, i łączą go z ostatnią.

32 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

Bezpiecznik służy do utrzymania przy pomocy

łapek obsady w tylnem położeniu, a wskutek tego unie­

możliwia zbicie spłonki przed strzałem.

Korek dolny, wkręcony do dołu w głowicę kadłu­

ba pocisku, ma przewody ogniowe, przez które prze­

dostaje się płomień do spłonki piorunującej.

Spłonka piorunująca służy do wywołania wybuchu

ładunku wewnętrznego pocisku. Jest umieszczona

w tulejce, przykręconej do głowicy pocisku.

Działanie zapalnika jest następujące.

a) Przed strzałem.

Bezpiecznik trzyma łapkami obsadę spłonki w tyl­

nem położeniu.

Bezwładnik jest nasunięty na przednią część obsa­

dy, sprężyna bezwładnika odpycha go ku przo­

dowi.

b)

Po strzale.

Pocisk posuwa się w lufie ku wylotowi.
Bezwładnik na mocy prawa bezwładności, nie bio­

rąc udziału w ruchu innych części zapalnika,
połączonych z pociskiem, nasuwa się na obsa­
dę spłonki i odbezpiecza ją, odchylając łapki
bezpiecznika.

Łapki bezwładnika zaskakują na kryzę obsady

. spłonki. Obsada spłonki mogłaby teraz poru­

szać się do przodu łącznie z bezwładnikiem.

c) W chwili uderzenia.

Pocisk natrafia na przeszkodę i zatrzymuje się.

Obsada spłonki, poprzednio odbezpieczona na
mocy prawa bezwładności, posuwa się dalej do

przodu, rozciąga sprężynę zabezpieczającą,
uderza spłonkę igliczną w iglicę i zapala łącz­

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 33

nik ogniowy. Sprężyna zabezpieczająca odcią­
ga obsadę do tyłu. Płomień palącego się łącz­
nika ogniowego przedostaje się do spłonki pio­
runującej i powoduje jej wybuch.

Ł u s k a , jak w naboju zwykłym jest zaopatrzona

w zakrywkę kapiszona.

Ł a d u n e k p r o c h u w ł u s c e— proch BN3F

lub B37 0,035 kg.

3) Nabój o pocisku pancernym (129).

P o c i s k stalowy jednolity o masowej głowicy

ma dwa pierścienie wiodące. Pocisk nie jest cecho­

wany.

Ł a d u n e k

w e w n ę t r z n y

p o c i s k u

—

proch dymny F3 0,015 kg.

Z a p a l n i k denny.
Ł u s k a , jak w stalowym.

Ł a d u n e k p r o c h u w ł u s c e— proch BN3F

0,0335 kg.

Ciężar całego naboju wynosi 712 g.

4) Nabój o pocisku meldunkowym (129 a).

P o c i s k stalowy ma dwa pierścienie wiodące,

dno otwierane.

*

Ł a d u n e k

w e w n ę t r z n y

p o c i s k u . _

W przedniej części puszka ze stalowej blachy napeł­

niona materjałem wolnopalnym dymotwórczym, puszka

ta jest połączona łańcuszkiem z pudełkiem, do którego
wkłada się meldunek. Obie te puszki są oddzielone od

siebie krążkiem gumowym.

Z a p a l n i k — głowicowy talerzowy z podziałką

czasową specjalną jest połączony z puszką z materją­

łem dymotwórczym zapomocą lontu piorunującego,

który przy zapalaniu się od zapalnika wywołuje zapa­
lenie się materjału dymotwórczego, wyrzucenie ze sko­

34 Armatka czołgowa 3? mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

rUpy puszki dymotwórczej wraz z pudełkiem meldun­
kowym.

Ł u s k a — zawiera ładunek prochu B37 0,030 kg.

Sposób użycia.

Odkręcić korek denny, włożyć meldunek do pudeł­

ka i zakręcić zpowrotem korek. Nastawić zapalnik na
odległość, na którą chce się wysłać meldunek, poczem
wystrzelić pocisk pod odpowiednim kątem w żądanym
kierunku. Dym wywołany spalaniem się materjału
dymiącego ma na celu umożliwienie szybkiego odnale­
zienia meldunku.

5) Nabój kartacz (130).
a) Część naboju kartacza wz. 1918.

P o c i s k — ma kadłub z cienkiej blachy mosięż­

nej, mającej trzy nacięcia w głowicy. Dolna krawędź
kadłuba jest nacięta i zagięta na obwodzie krążka
z miękkiej stali, który tworzy dno kartacza. Papiero­

wa wy ściółka, znajdująca się wewnątrz kadłuba w czę­
ści głowicowej, uszczelnia wspomniane powyżej nacię­

cia głowicy.

Ł a d u n e k w e w n ę t r z n y

k a r t a c z a —

składa się z 25 lotek 24-gramowych (8 warstw po 3 lot­
ki i i na szczycie). Przestrzeń między lotkami jest
wypełniona topioną stearyną. Lotki są z twardego

ołowiu.

Ł u s k a — składa się z łuski właściwej i urządze­

nia zapalającego, jak kapiszon lub zapłonnik łuskowy,
napełniony prochem B 37. Kartacz jest zespolony
z łuską.

Ł a d u n e k p r o c h u — w łusce stanowi proch

B 37 (wielkość ładunku jest zmienna w zależności od
partji prochu). Ciężar całego naboju wynosi 910 g.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

35

U w a g a . Zasadniczo używamy w armatkach o gład­

kich lufach.

b) Nabój kartacz wz. 1908.
Ciężar tego kartacza wynosi 550 g. Zawiera 19

lotek z twardego ołowiu po 24 g każda. Ładunek mio­
tający wynosi 53 g prochu MC 30. Kartacz ten jest
podobny do wyżej opisanego (wz. 1918), różni się tylko
brakiem nacięć na głowicy oraz tem, że przestrzeń mię­

dzy lotkami jest wypełniona trocinami.

6) Nabój o pocisku świetlnym (131).

Części składowe naboju z pociskiem świetlnym.
P o c i s k — o powłoce z blachy mosiężnej nie jest

-cechowany.

Ł a d u n e k w e w n ę t r z n y p o c i s k u — od

.góry masa świetlna, w dolnej części jest warstwa pro­

chu dymnego prasowanego w celu łatwiejszego zapa­

lenia masy świetlnej. Zawartość całego pocisku jest

przykryta^ od dołu krążkiem tekturowym z otworem

pośrodku i takimże krążkiem filcowym.

Ł u s k a — zaopatrzona w kapiszon na dnie ma

znaki fabryczne tłoczone, tyczące się jedynie wyrobu

łuski.

Ł a d u n e k p r o c h u — 0,018 kg prochu dymne­

go drobnoziarnistego jest przykryty przybitką filcową
z otworem pośrodku.

Z a p a l a n i e . — Przez otwory w przybitkach fil­

cowych (w łusce i w pocisku) są przeciągnięte stopmy,

które służą do przenoszenia ognia od ładunku miotają­

cego do masy świetlnej i zapalania jej; (od stopinek

zapala się warstwa prochu dymnego prasowanego,

a ten zapala ładunek świetlny).

Amunicja jest wyrabiana w kilku fabrykach, prze­

to różni się nieznacznie ciężarem pocisków, ładunków
1 t. p. Różnice te mają wpływ na donośność pocisków,

36 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

dlatego też do poszczególnych strzelań należy dobierać
amunicję jednakową, posługując się znakami i datami
wyrytemi na dnie łuski.

Do przewożenia naboje są opakowane w skrzyn­

kach po 33 sztuki (ciężar skrzynki około 23 kg), stało«
we po 54 sztuki. Rozmiar skrzynki amunicyjnej wy*
nosi: długość 54 cm, szerokość 20 cm, wysokość 16 cm.

Szafki amunicyjne.
Do

um ie szczan ia naboi w c zo łg u

służą

dw ie szafki

a m un icy jne ,

z aw ies z o n e

na

ścianach

w

k o m o r z e

Strzelca.

W każdej szafce można pomieścić 104 naboi.
W trzeciej szafce podręcznej, umieszczonej w wie­

ży czołga, mieści się 29 naboi.

Razem w czołgu z armatką można pomieścić 237

naboi.

VII. Z A C I Ę C I A .

Zacięcia prawie zawsze powstają wskutek wadli­

wego obchodzenia się z bronią, czasem wskutek wady

amunicji i broni.

1. Objaw: strzał nie nastąpił, aczkolwiek zaczepienie

kurka zostało zwolnione.

Przyczyna:

a) zły nabój,
b) złamana iglica,
c) złamana sprężyna kurkowa,

d) zanieczyszczenie przewodu iglicznego,
e) kurek nienapięty.

Pomoc:

a) zmienić nabój,

b) zmienić iglicę,

c) zmienić sprężynę kurka,

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 37

d) wyczyścić,

e) napiąć kurek.

U w a g a :

W razie niewypału należy powtórnie na­

piąć kurek i pociągnąć za spust. Jeżeli po
trzykrotnem ściągnięciu strzał nie nastąpił,
przeczekać 30 sekund, dopiero wtedy otwo­
rzyć zamek i zbadać przyczynę, gdyż może
nastąpić strzał opóźniony.

2. Objaw: łuska nie zcstała wyrzucona.

Przyczyna:

a) pęknięcie łuski,

b) zanieczyszczenie komory nabojowej,

c) złamanie wyrzutników.

Pom oc:

a) wyciągnąć łuskę przy pomocy wyciągacza lub

wybić wyciorem,

b) wyjąć łuskę i wyczyścić komorę nabojową,

c) zmienić złamane wyrzutniki.

3. Objaw: lufa po strzale nie powraca do poprzed­

niego położenia.

Przyczyna:

a) zanieczyszczenie wodzidła lufy,

b) słabe lub złamane sprężyny powrotne,
c) zbicie pierścieni wodzących.

Pom oc:

a) wyczyścić i naoleić,
b) i c) oddać armatkę do naprawy.

4. Objaw: nadmierny silny odrzut do przodu, sły­

chać uderzenie w głowicy oporopowrot-

nika.

Przyczyna:

zbyt mało oleju w oporopowrotniku.

Pomoc:

napełnić olejem oporopowrotnik.

38 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

V III. D AN E LIC ZB O W E .

P R Z Y B O R Y .

Do przyborów armatki należą:

1) torba z częściami zamiennemi,
2) drążek wyciora z wyciorem (132).

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, system „Puteaux“ .

39

1) Torba z częściami zamiennemi zawiera niezbędne

przybory do obsługiwania armatki, a mianowicie:

wyciągacz łusek ( 1 2 5 ) ..................................1,

klucz do regulowania lunety (124)

1,

wyrzutnik prawy i lewy (100) .

.

.

.

2,

oś z rolkami zamka (58 i 59)

.

.

.

.

1,

sprężyna kurka (8 8 )........................................ 1,

iglica ( 7 0 ) ......................................................1,

sprężyna zaczepu zamka (67)

1,

kurek kompletny ( 7 9 ) ................................. 1,
oś kurka ( 8 0 ) ............................................... i,

zaczep kurka ( 8 9 ) ........................................ 2,

sprężyna zaczepu kurka (92)

1,

sprężyna spustu ( 9 8 ) ..................................1,

śrubki sprężyny s p u s t u ..................................2,

sprężyna przeciwigliczna (75)

1,

sprężyna ramienia spustu (96) .

.

.

.

1,

napełniaczka oporopowrotnika

1,

pudełko blaszane na ś r u b k i...........................1,

łożysko igliczne (7 6 )........................................ 1,
koszulka w y c i o r a ........................................ 1,
dźwignia wyciągacza ł u s e k ...........................1,

haczyk do wyciągania łusek (126)

1,

młotek ręczny 0,25 k g ..................................1,

olej arka m a ł a ............................................... 1,
pilnik płaski 15 c m ........................................ 1,

wkrętak 4 X 10 m m ........................................ 2,

bańka na olej F.

2^4

k g ..................................1,

puszka na w a z e lin ę ........................................ 1,
szczotka s m a r o w n ic z a ..................................1,
książka d z i a ł o w a ........................................ 1.

2) Drążek z wyciorem, umieszczony wewnątrz czołga,
służy do czyszczenia armatki.

Kaliber

...............................................37

mm

Najmniejsza odległość celownika

.

. 200 m

Szybkość początkowa .

.

. o d 365 do 495 m/sek.

(zależnie od rodzaju pocisku)

Donośność m a k s y m a ln a ...........................2400 m
Długość l u f y ............................................... 67 cm
Długość naboju

.

.

.

.

stalowego

16,5 cm

Długość n aboju...........................zwykłego

16,2 „

Długość p o c i s k u ........................................ 7,5 „
Ciężar armatki z l u n e t ą ........................... 88 kgv
Ciężar lufy

...............................................3 1 »

Ciężar o p o r o p o w r o tn ik a ...........................21 „
Ciężar kadłuba

........................................ 33 „

Ciężar l u n e t y ............................................... 3 „
Ciężar n a b o j u ...........................stalowego

0,760 kg

Ciężar n a b o j u ...........................zwykłego

0,665»

Ciężar p o c i s k u ...........................stalowego

0,560 „

Ciężar łuski

............................................... 0,160 „

Ciężar ładunku wewnętrznego pocisku około

0,033 ,,

Ciężar ładunku prochu w łusce .

.

.

.

0,040 „

Ciężar skrzynki z amunicją .

.

.

około 23 kg

Wymiar skrzynki amunicyjnej .

. długość 54 cm

szerokość 20 „
wysokość 16 „

Gwint lewy

Ilość b r ó z d ......................................................12

41

L

R

y

s.

1.

K

a

d

łu

b

a

r

m

a

tk

i.

R

y

s.

2.
K

ad

łu

b

"a

rmatki.

42

43

R

y

s

.

3.

P

ra

w

a

śc

ia

n

a

kad

łuba

i

przyrząd

s

p

u

s

to

w

y

.

R

y

s.

4.
L

u

fa

m

i

k

a

d

łu

b

a

rm

a

tk

i

z
lu

n

e

tą

.

R

y

s.

5.

K

o

m

o

ra

z

a

m

k

o

w

a

.

45

44

46

47

R

y

s.

7.

O

p

o

ro

p

o

w

ro

tn

ik

.

R

y

s.

6.
Pr
zyr

zą

d

z

a

m

k

o

w

y

.

48

49

R

y

s.

8.
L

u

n

e

ta

.

R

as

.

3

.

T

a

r

c

z

a

D

O

R

E

B

U

L

O

W

A

N

I

A

L

U

N

E

T

Y

.

CBW Warszawa

nr inw.: SZ -

4206

MG Arch. 23290 1932