plik

czworokątne  zgrubienie,  w  którem  jest  o t w ó r   (4)
wodzidła  lufy,  ł o ż y s k o   oporopowrotnika  (5),  dwa
o t w o r y   (6)  na  śruby  kardanu  oraz  o t w ó r   (7)

do  umocowania  lunety.  W   otwór  ten  jest  wkręcona
o s ł o n a   l u n e t y   (8).  Cylindryczna  część  kadłuba
tworzy  w o d z i d ł o   l u f y   (9),  nadające  lufie  kie

runek podczas jej ruchu wtył i do przodu. Wodzidło

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

to ma 2 mosiężne p i e r ś c i e n i e w o d z ą c e (10)
lufę i o t w ó r (11) do olejenia lufy i wodzidła.

W otwór ten jest wkręcony k o r e k gwintowany,

umocowany na rzemyku przy pomocy uszka do ściany

kadłuba.

L e w a ś c i a n a (rys. 2) od zewnątrz ma p i e r

ś c i e ń (12) z wycięciem i dwoma uchami do umoco
wania lunety oraz s w o r z e ń l u n e t y (13) przy

twierdzony  na  łańcuszku.  W   dolnej  części  ściany  jest
o t w ó r   (14)  na  sworzeń  sprzęgacza,  g ł ó w k a   o s i
b e z p i e c z n i k a   (15)  i  jest  przymocowany  dwoma
nitami  c h w y t   k i e r u n k o w y   (16).  Tylny  koniec

ściany jest zakończony t a r c z ą o c h r o n n ą (17),
połączoną ze ścianą czterema nitami. Tarcza ta służy

do zabezpieczenia Strzelca przed uderzeniem lufy co

fającej się po strzale. Ma ona jedno poziome i 2 pio
nowe

w y g a r b i e n i a

w z m a c n i a j ą c e (18).

Dolna część tarczy jest zakończona k o l b ą (19) do
oparcia prawego ramienia podczas strzelania.

Kolba ma 8 otworów do umocowania s k ó r z a

n e j

p o d u s z k i (20).

Na lewej ścianie od we

wnątrz jest p r ó g z a c z e p u z a m k o w e g o (21) ;

na  próg  ten  przy  ruchu  lufy  do  tyłu  wchodzi  rolka  po
ziomego  ramienia  zaczepu,  w o d z i d ł o   (22)  komory
zanikowej,  p r ó g   (23),  zapewniający  otwarcie  zamka,
i  b e z p i e c z n i k .

P r a w a ś c i a n a (rys. 3) od zewnątrz ma o t w ór

(14) na sworzeń sprzęgacza, ł o ż y s k o żerdzi kurka

z żerdzią i sprzężyną kurkową, s p u s t umieszczony

na osi oraz c h w y t (24) z p r o w a d n i c ą s p u
s t u, przykręconą do ściany dwiema śrubami.

prawej  ścianie  od  wewnątrz  jest  w o d z i d ł o   (22)
komory  zamkowej  i  p r ó g   (23),  zapewniający  otwar
cie  zamka.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 1S, systemu „Puteaux“ .

D o l n a

c z ę ś ć

kadłuba ma o t w ó r

(25)

gwintowany do wkręcania oporopowrotnika, dwie

l i s t w y w o d z ą c e (26) roiek zamka i d n o (27)
z otworem do uchodzenia brudu.

b) L U F A .

L u f a (rys. 4) służy do nadawania kierunku

i obrotu pociskowi, wyrzuconemu siłą gazu wytwo

rzonego przy spalaniu się prochu w łusce.

Przedni otwór lufy nazywa się w y l o t e m (28),

tylny

g w i n t e m

(29).

Wewnątrz lufa tworzy

p r z e w ó d gwintowany o 12 lewych gwintach. Od

strony wlotu niegwintowana część przewodu tworzy

k o m o r ę n a b o j o w ą (30).

Kaliber lufy wynosi 37 mm (jest to średnica prze

kroju lufy, mierzona od pola do przeciwległego pola).

Ciężar lufy wynosi 37 kg, długość 67 cm.

K O M O R A Z A M K O W A .

K o m o r a z a m k o w a (rys. 4 i 5), tworzy

z lufą jedną całość, służy do umieszczenia i wodzenia

zamka i połączenia lufy z oporopowrotnikiem; wspól

nie z zamkiem służy do ryglowania.

Wewnątrz komora ma dwa r o w k i w o d z i -

d ł o w e z a m k a (31), dwa boczne w y c i ę c i a

(32) na główne ramiona wyrzutników, dwa w y ż ł o

b i e n i a (33), górne i dolne, na ramiona wyciągacza
łusek.

Z prawej strony na komorze jest umieszczony ku

rek i zaczep kurkowy.

Z lewej strony — zaczep zamkowy.
Dolna część komory ma dwie k r a w ę d z i e w o

d z i dł o w e (34) komory i o p o r ę z a m k a (35),

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu ,,Put.eaux“.

ograniczającą  ruch  zamka  ku  dołowi.  Opora  ta  jest
wydłużona  ku  dołowi  i  ma  o t w ó r   (36)  do  połącze
nia  lufy  z  oporopowrotnikiem  przy  pomocy  sworznia
sprzęgacza.  Od  spodu  jest  przykręcona  do  ucha  s p r ę

ż y n o w a z a p a d k a (37) do usztywnienia sworznia.
Z obydwu stron na oporze są umieszczone o s i e wy -

r z u t n i k ó w (38).

P R Z Y R Z Ą D Z A M K O W Y .

P r z y r z ą d z a m k o w y (rys. 6) zamyka, ry

gluje lufę i wyrzuca wystrzeloną łuskę.

Części przyrządu zamkowego:

— z a m e k ,

— w y r z u t n i ki,

— b e z p i e c z n i k .

Z a m e k .

Z a m e k zamyka i otwiera lufę.
Części zamka:

— t r z o n z a m k o w y ,

— r o l k i

z a m k a ,

— z a c z e p z a m k o w y,

— i g-1 i c a,

— s p r ę ż y n a

p r z e c i w i g l i c z n a ,

— ł o ż y s k o i g l i c z n e .
T r z o n z a m k o w y (39) ma zprzodu dw;i

boczne  w y c i ę c i a   (40)  na  górne  ramiona  wyrzutni
ków,  w  które  wchodzą  ramiona  wyrzutników  w  chwili
wyrzucania  łuski;

o t w ó r

i g l i c z n y (41) ; pod

otworem iglicznym trzon ma płaskie ś c i ę c i e o p o

r o w e (42), które ogranicza ruch zamka ku dołowi,

opierając się o oporę zamka. Wewnątrz trzon ma

w ł a z n a b o j o w y (43), który przy otwartym zamku

Armatka czołgowa 37 mm, \vz. 18, systemu „Puteaux“ .

stanowi przedłużenie komory nabojowej, i służy za

razem jako w y r z u t n i c a do wystrzelonych łu

sek. Na górnej i dolnej ścianie włazu nabojowego są

w y ż ł o b i e n i a   (44)  na  ramiona  wyciągacza  łusek.
O t w ó r   (45)  gwintowany  na  łożyska  iglicy;  otwór
ten  jest  zakończony  wystającem  o p a r c i e m   (46),

0  które  opiera  się  iglica  w  przedniem  położeniu.  Nie-
gwintowany  otwór  w  oparciu  służy  jako  p r z e w ó d
i g l i c z n y   (54).  Na  tylnej  ścianie  trzonu  jest  przy

mocowany trzema nitami z ą b z a c z e p o w y z a m-
k a (47). Ząb ten, opierając się o oporę zęba na pio-

nowem ramieniu zaczepu zamkowego, utrzymuje zamek

w górnem położeniu. Pod otworem łożyska iglicy jest
przymocowana śrubką s p r ę ż y n o w a z a p a d k a

(48) usztywniająca łożysko igliczne.

Dolna część

trzonu jest zwężona i ma o t w ó r (49) na oś rolek
zamka .

R o l k i z a m k a (50) są umieszczone na rucho

mej osi, osadzonej w otworze trzonu zamkowego. O ś

(51) jest utrzymana śrubką osi (52). Rolki służą do

wodzenia  zamka  w  kadłubie;  przy  otwieraniu  ściągają
zamek  wdół  przy  pomocy  progów  (jeżeli  zamek  sam
nie  odpadnie)  ;  nie  pozwalają  wraz  z  bezpiecznikiem  na
zamknięcie  lufy,  gdy  lufa  nie  jest  połączona  z  oporo-
powrotnikiem,  i  na  odłączenie  lufy,  gdy  zamek  jest
zamknięty,  oraz  ograniczają  ruch  zamka  do  góry.

Z a c z e p z a m k o w y przytrzymuje zamek przy

lufie  w  czasie  zamknięcia  i  służy  do  samoczynnego
otwarcia  zamka.  Zaczep  m a:  r a m i ę   p o z i o m e
z  o s i ą   i  r o l k ą   (53)  ramienia  ze  śrubką:  r a m i ę

p i o n o w e z oporą z ę b a z a c z e p o w e g o (54)
osadzone w p r o w a d n i c y (55) na osi zaczepu

1 utrzymane śrubką; d w u r a m i e n n ą s p r ę ż y
nę

(56),

ś r u b k ę

(57)

utrzymującą sprężynę

i ś r u b k ę o p o r o w ą (58) sprężyny. Przy odrzu
cie lufy do tyłu rolka ramienia poziomego wchodzi na

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

próg zaczepu zamka, powodując tem odchylenie się ra
mienia pionowego.

I g l i c a (59) służy do zapalania spłonki; jest ona

umieszczona w łożysku w trzonie zamkowym. Zprzo-

du  ma  g r o t ,   który,  uderzając  w  spłonkę,  zapala  ją,
dalej  o p o r ę   (60),  ograniczającą  ruch  iglicy  do  przo
du,  i  k r y z ę   (61),  która  służy  jako  ruchomy  punkt

oparcia sprężyny przeciwiglicznej, wreszcie wtyle
g ł ó w k ę , o którą uderza zbij acz kurka w chwili w y

strzału.

S p r ę ż y n a p r z e c i w i g l i c z n a (62) jest na

sadzona na iglicę i opiera się przednim końcem o ścian

kę  przewodu  iglicznego  (punkt  oparcia  stały),  a  tyl
nym  o  kryzę  iglicy  (punkt  oparcia  ruchomy).  Spręży
na  stale  odpycha  iglicę  do  tyłu,  iglica  kryzą  swą  opiera
się  o  przednią  ściankę  łożyska,  główka  iglicy  wystaje

nazewnątrz.

Ł o ż y s k o i g l i c z n e (63) utrzymuje iglicę

i sprężynę przeciwigliczną w otworze trzonu zamko
wego. Przednia ściana łożyska ogranicza ruch iglicy

do tyłu. Nazewnątrz łożysko jest nagwintowane w ce

lu wkręcania go do otworu na trzonie zamkowrym;

wewnątrz znajduje się p r z e w ó d (64) do iglicy.

Od tyłu łożysko jest zakończone k r ą ż k i e m (65)

z  wycięciami.  W   wycięcia  te  wchodzi  sprężynowa  za
padka  łożyska,  uniemożliwiając  dowolne  wykręcanie
się  łożyska  z  otworu  na  trzonie.

W y r z u t n i k i .

Dwa w y r z u t n i k i (83) służą do wyrzucania

wystrzelonych łusek. Są one osadzone na osiach w ko

morze  zamkowej.  W   wy rzutniku  rozróżniamy  —
g ó r n e   r a m i ę   z  w y c i ę c i e m   (84),  które  wcho
dzi  przed  kryzę  łuski,  d o l n e   r a m i ę   ze  s t o p ą

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

(85), w którą uderza zamek, opadając wdół, o t w ó r

(86) osi wyrzutnika. Uderzenie zamka w stopy wy-

rzutników  powoduje  odchylenie  się  górnych  ramion  do
tyłu,  ramiona  uderzają  w  łuskę  i  wyrzucają  ją  z  komo
ry  nabojowej  przez  właz  nazewnątrz.

B e z p i e c z n i k .

B e z p i e c z n i k (87) jest umieszczony w lewej

ścianie kadłuba. Uniemożliwia on zamknięcie zamka,
a wskutek tego danie strzału, gdy lufa jest odłączona

od oporopowrotnika, oraz nie pozwala odłączyć lufy

(wyjąć sworzeń sprzęgacza), gdy zamek jest zamknię

ty (armatka może być nabita).

Części bezpiecznika: p i ę t a (88), s t o p a (89),

o ś (90).

Działanie bezpiecznika.

1) Gdy lufa nie jest połączona z oporopowrotni-

kiem (sworzeń sprzęgacza wysunięty w lewo),

stopa bezpiecznika opiera się na sworzniu, pię

ta zaczepia o lewą rolkę, nie pozwala podnieść

zamka do góry i zamknąć lufy.

2) Gdy lufa jest zamknięta (nabita), pięta bez

piecznika opiera się o lewą rolkę zamka, unie
możliwia odchylenie stopy do góry i wysunię

cie sworznia sprzęgacza.

3) Przed samowolnem wysunięciem się sworznia

sprzęgacza zabezpiecza go sprężynowa zapadka.

W celu odłączenia lufy od oporopowrotnika na

leży:

a) obrócić główdcę osi do tyłu (oś odchyli stopę

do góry),

b) wypchnąć

sworzeń

kciukiem

prawej

ręki

w lewo.

Armatka czołgowa 37

111111

, wz. 18, systemu „PuteauN“ .

e) P R Z Y R Z Ą D SP U STO W Y .

P r z y r z ą d s p u s t o w y (rys. 3 i 4) służy do

zaczepiania kurka, zwalniania tego zaczepienia i do
nadawania iglicy siły uderzeniowej.

Części składowe:

— k u r e k,

— ż e r d ź

k u r k a ,

—   ł o ż y s k o   ż e r d z i ,
—   s p r ę ż y n a   k u r k o w a ,
—   z a c z e p   k u r k o w y ,

— s p u s t .

K u r e k (66) w chwili odpalenia uderza swym

zbijaczem  w  główkę  iglicy,  jest  umieszczony  ruchomo
na  o s i  (67),  którą  przytrzymuje  zawleczka.  Na  kur
ku  jest  osadzony  z ą b   k u r k o w y   (68),  którym  ku
rek  zaczepia  się  o  ząb  zaczepu  kurkowego.  W   dłuższe
ramię  kurka  jest  wkręcony  nagwintowany  z b i j  a c z
i g l i c z n y   (69)  umocowany  naśrubkiem.

Krótsze

ramię  kurka  jest  zakończone  r o l k ą   (70)  osadzoną
na  osi;  na  rolkę,  gdy  kurek  jest  zaczepiony,  ciśnie
żerdź  kurka.

Ż e r d ź k u r k a (71) jest umieszczona w łożysku

żerdzi,  znaj duj ącem  się  na  prawej  ścianie  kadłuba.
K r y z a   ż e r d z i   służy  jako  ruchomy  punkt  oparcia
sprężyny  kurkowej  i  ogranicza  ruch  żerdzi  do  tyłu.

Drugi koniec żerdzi wystaje nazewnątrz.

Ł o ż y s k o ż e r d z i (72) utrzymuje żerdź ze

sprężyną  kurkową.  Przednia  część  łożyska  żerdzi  jest
wewnątrz  nagwintowana  do  wkręcania  n a ś r u b k a
o p o r o w e g o   (73).  Naśrubek  ten  ma  o t w ó r   na
żerdź  i  służy  jako  stała  opora  sprężyny  kurkowej,  za-

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

tyczka na śrubkach uniemożliwia dowolne wykręcanie
się na śrubkach z łożyska. Tylna wewnętrzna ścianka

łożyska

tworzy

o p o r ę

ż e r d z i ,

zatrzymującą

żerdź przy ruchu jej do tyłu.

S p r ę ż y n a

k u r k o w a

(wewnątrz łożyska)

nasunięta  na  żerdź  służy  do  nadawania  siły  uderzenio
wej  kurkowi.  Opiera  się  ona  przednim  końcem  o  na-
śrubek  oporowy  (punkt  stały)  a  tylnym  o  kryzę  żerdzi

(punkt ruchomy).

Z a c z e p k u r k o w y (74) umocowany z pra

wej strony na komorze zamkowej służy do zaczepiania
i zwalniania zaczepienia kurka. Jest on dźwignią dwu-

ramienną, osadzoną na osi (75) i umocowaną naśrub-

kiem i zatyczką. Dłuższe tylne ramię zaczepu jest za

kończone z ę b e m (76). Na ramię to ciśnie staie do

góry d w u r a m i e n n a

s p r ę ż y n a

z a c z e p u

(77) osadzona w prowadnicy. Za ząb zaczepu zacze

pia się ząb kurkowy. Krótsze przednie ramię zaczepu

jest zakończone s t o p k ą (78), na którą ciśnie ramię

spustu,  gdy  naciskamy  na  język  spustowy.  Odepchnię
ta  do  góry  stopka  obniża  tylne  ramię  zęba.  Ząb  za
czepu  zwalnia  zaczepianie  kurka.  Gdy  zwolnimy  język
spustowy,  spust  pod  działaniem  sprężyny  wraca  na
swoje  miejsce,  również  sprężyna  zaczepu  podnosi  dłuż
sze  ramię,  a  odchylony  wbok  kurek  może  swym  zę
bem  zaskoczyć  za  ząb  zaczepu  kurkowego.

S p u s t (79) ma j ę z y k , r a m i ę z e s p r ę

ż y n ą (80) i s p r ę ż y n ę s p u s t u (81). Spust

jest umieszczony na osi pod łożyskiem żerdzi kurka

i  umocowany  naśrubkiem  z  zatyczką.  Jest  kierowany
wraz  ze  swą  sprężyną  p r o w a d n i c ą   (82).  Sprę
żyna  spustu  jest  umocowana  na  języku  dwiema  śrubka
mi.  Drugi  koniec  sprężyny  opiera  się  o  ściankę  w  pro
wadnicy.  Przy  naciśnięciu  języka  ramię  spustu  obniża
ząb  zaczepu  podnosząc  stopkę  zaczepu  kurkowego.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 1S, systemu „Puteaux“ . 11

O P O R O P O W R O T N I K .

O p o r o p o w r o t n i k (rys. 7) łagodzi odrzut

i powoduje powrót do poprzedniego położenia lufy

cofniętej po strzale.

Części składowe:

— k o m o r a ,

— t ł o k z t ł o c z y s k i e m ,

— s p r z ę g a c z ,

— s p r ę ż y n y p o w r o t n e .

K o m o r a (91) cylindryczna oporopowrotnika

służy do umieszczenia i wodzenia jego części. Na-

zewnątrz ma o t w ó r i ś r u b k ę u s z t y w n i a
j ą c ą (92) głowicę, w komorze dwa otwory do oleju ■

—

w 1 e w n y i w y l e w n y (93), p i e r ś c i e ń p r z y
t r z y m u j ą c y (94) korki olejne, sześć o t w o r ó w

gwintowanych na śruby osłony lufy, n a g w i n t o

w a n i e   (95)  do  wkręcenia  komory  do  kadłuba.  Cała
komora  jest  wypełniona  olejem.  Wewnątrz  ma  od
przodu  n a g w i n t o w a n i e   (96)  do  zamknięcia  jej
głowicą,  która  zmniejsza  siłę  końcowego  ruchu  po
wrotnego  tłoka.  G ł o w i c a   (97)  ma  dwa  w y c i ę

c i a   (98)  do  zakładania  klucza  przy  jej  wykręcaniu,
zewnętrzny  g w i n t   (99)  do  wkręcania  głowicy  do
komory,  g n i a z d o   (100)  na  przednią  część  tłoczy-
ska,  wewnętrzny  g w i n t   do  wkręcania  opory  tł  »ka,
mosiężną  o p o r ę   t ł o k a   (101),  u s z c z e l k ę   s k ó

r z a n ą ,   uszczelniającą  połączenie  głowicy  z  komorą.
Od  tyłu  komora  jest  zamknięta  d n e m.   D n o   to
składa  się  z  o p o r y   s p r ę ż y n   p o w r o t n y c h

(102), wewnątrz której jest mosiężny p i e r ś c i e ń
(103) do wodzenia tłoczyska, u s z c z e l k a s k ó

r z a n a ,   uszczelniająca  tłoczysko  w  oporze,  w k r ę t
k a   s t a l o w a   m a ł a   (104),  utrzymująca  pierścień
mosiężny  i  uszczelkę.

Na oporę jest nałożoną

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

u s z c z e l k a s k ó r z a n a , uszczelniająca dno w ko

morze, p i e r ś c i e ń s t a l o w y (105), przytrzymu

jący  tę  uszczelkę.  Całe  dno  łączy  się  z  komorą  przy
pomocy  w k r ę t k i   s t a l o w e j   d u ż e j   (106),  któ
rej  w  tylnej  wewnętrznej  części  komory  odpowiada

n a g w i n t o w a n i e .

T ł o k z t ł o c z y s k i e m (107) służy do tło

czenia oleju wewnątrz komory. Tłok ma 10 o t w o-

r ó w (108), przez które przechodzi olej do przedniej

części  komory  przy  wstecznym  ruchu  lufy.  Przednia
część  tłoczyska  jest  ścięta  stożkowo.  S t o ż e k   (109)
ten,  wchodząc  w  gniazdo  głowicy,  łagodzi  końcowy

ruch powrotny lufy. Tylny koniec tłoczyska jest na

gwintowany w celu połączenia go ze sprzęgaczem;

w gwintach jest podłużne w y ż ł o b i e n i e z mniej

szym gwintem do śrubki usztywniającej osadzenie

sprzęgacza.

S p r z ę g a c z (110) wkręcony na tłoczysko służy

do połączenia lufy z oporopowrotnikiem. Ma dwa

u c h a do sworznia sprzęgacza. W lewe ucho jest

wkręcona ś r u b k a , nie pozwalająca na całkowite wy

jęcie sworznia. O t w ó r gwintowany do wkręcania na

tłoczysko; w gwintach jest takie same w y ż ł o b i ę -
n i e, jak w gwintach

tylnego końca tłoczyska.

Ś  r u  b k a  s p r z ę g a c z a   wkręcona  w  to  wyżłobie
nie  nie  pozwala  na  dowolne  wykręcanie  się  sprzęgacza
z  tłoczyska.  S w o r z e ń   s p r z ę g a c z a   (

i i i

) ma na

obwodzie r o w e k (112) do sprężynowej

zapadki

sworznia i drugi r o w e k (113) wzdłuż sworznia pod
spodem do śrubki oporowej sworznia. Przy wypycha

niu sworznia śrubka oporowa, opierająca się o koniec
rowka, nie pozwala na całkowite wypchnięcie sworznia

ze sprzęgacza.

Cztery

s p r ę ż y n y

p o w r o t n e (114) prze

dzielone trzema ruchomemi p i e r ś c i e n i a m i (115)
mosiężnemi są nasunięte na tłoczysko i opierają się

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 13

z jednej strony o tłok (ruchomy punkt oparcia), z dru
giej zaś o oporę sprężyn (stały punkt oparcia). Sprę

żyny służą do powrócenia lufy po strzale do przednie

go położenia.

U w a g a . W armatkach czołgowych zastosowano

dwa  rodzaje  oporopowrotników.  Pierwszy
powyżej  opisany,  drugi  różni  się  tylko  swą
wewnętrzną  budową,  a  mianowicie:  tłok

zamiast  9  otworów  ma  6  wycięć  ( n 6 ) ;  za-
to  pierścienie  łączące  mają  otwory,  przez
które  przechodzi  olej.  Rozbieranie  i  skła

danie tych dwóch oporopowrotników jest

jednakowe.

g )

L U N E T A .

L u n e t a (rys. 8) o wadze 3 kg jest umieszczona

z lewej strony kadłuba przednim końcem w o t w o r z e
czworokąta kadłuba, tylnym zaś w p i e r ś c i e n i u ,

znajdującym się na lewej ścianie kadłuba. Luneta za
stępuje przyrząd celowniczy. Mosiężny w a l e c lu

nety ma wewnątrz s o c z e w k ę p r z e d m i o t o-

w ą, która daje nam obraz celu zmniejszony, lecz

przybliżony,

s o c z e w k ę

p r o s t u j ą c ą

obraz

i  w z i e r n i k .   Soczewka  środkowa  lunety  nazna
czona  jest  przez  środek  r y s ą   p o z i o m ą   i  drugą
r y s ą   p i o n o w ą   nachyloną  do  poziomej  pod  kątem
i  skierowaną  z  prawa  na  lewo.  Nachylenie  to  jest  spo
wodowane  uwzględnieniem  przy  celowaniu  zjawiska

zboczenia pocisku. Przecięcie się rysy pionowej z po
ziomą zastępuje szczerbinę i muszkę. Równolegle do

rysy pionowej są przeprowadzone jeszcze dwie cieńsze

r y s y p o m o c n i c z e , między któremi jest p o-

d z i a ł k a o d l e g ł o ś c i o w a z liczbami, umożli-

wiającemi celowanie na odległości do 2.000 m.

14 Armatka czołgowa 37 mm, wz, 18, systemu „Ptlteaux“ .

U m o c o w a n i e l u n e t y : nazewnątrz w przed

niej 'części, luneta ma z g r u b i e n i e (117), utrzymu

jące lunetę w otworze kadłuba. W tyle p i e r ś c i e ń

z 4 wyżłobieniami do osadzenia regulatora.

R e g u l a t o r (118) reguluje równoległe położe

nie osi lunety w stosunku do osi lufy, ma 4 o t w •. r y

gwintowane i 4 ś r u b y z n a ś r u b k a m i (119)

oraz u c h o do umocowania lunety w tylnym pierście

niu przy pomocy sworznia lunety. Wewnątrz jest n a-

g w i n t o w a n i e

wkręcania

p i e r ś c i e n i a

u t r z y m u j ą c e g o (120) cały regulator na lunecie.
Pierścień ten jest nagwintowany i nazewnątrz pokar-

bowany celem łatwiejszego wkręcania go. W celu
ochrony oka przy celowaniu na koniec lunety jest na

sadzony g u m o w y

o k u l a r

(121), umocowany

pierścieniem i trzema ś r u b k a m i .

Sposób użycia lunety podaje instrukcja strzelania

z karabinów maszynowych i armatki.

R e g u l o w a n i e l u n e t y .

Regulowanie lunety przeprowadza się w sposób

następujący :

1) Przed armatką w odległości nie mniej niż 15 m

ustawić tarczę na której są narysowane dwa

krzyże ze sobą złączone (patrz rys. i).

2) Do wylotu lufy włożyć krążek (122).

Do komory nabojowej włożyć krążek (123)

3) Skierować lufę na krzyż prawy tak, aby lin ja

wizowania padła na środek krzyża prawego.

4) Nie ruszając armatki, skierować lunetę przy po

mocy  regulatora  lunety  na  krzyż  lewy  tak,  aby
punkt  przecięcia  się  rysy  poziomej  i  pionowej
padł  na  środek  krzyża  lewego  na  tarczy.

5) Usztywnić naśrubki lunety przy pomocy klu

cza (124).

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 1$, systemu „Puteaux“ . 15

6) Sprawdzić, czy osie lunety i lufy są skierowane

na punkty środkowe krzyża na tarczy i jeśli

tak, to luneta jest uregulowana.

Regulowanie lunety powinno być przeprowadzane

bardzo  skrupulatnie  i  dokładnie,  ponieważ  od  tego  za
leży  celność  strzału.  Z  tego  względu,  aby  przystąpić
do  tych  czynności,  należy  koniecznie  wyjąć  armatkę
z  czołga.

II.

W S P Ó Ł D Z I A Ł A N I E C Z Ę Ś C I A R M A T K I .

Ł a d o w a n i e .

Czynności ładowania:

a) c o f n ą ć i g l i c ę .

W normalnem położeniu zamka kurek nie

naciska na iglicę, sprężyna przeciwigliczna

ciśnie iglicę do tyłu; główka wystaje naze
wnątrz.

I g l i c a j e s t c o f n i ę t a .

1)) N a p i ą ć k u r e k , odchylając go dłonią pra

wej ręki w prawo.

Kurek pchnięty wbok wepchnie żerdź kurka

do łożyska; żerdź ściśnie sprężynę kurka. Ząb
kurka zaskoczy za ząb zaczepu kurkowego.

K u r e k

j e s t

z a c z e p i o n y

i na-

p i ę t y *

Ponieważ napięty kurek nie naciska na igli

cę, sprężyna przeciwigliczna ciśnie iglicę do
tyłu; główka iglicy wystaje nazewnątrz.

I g l i c a j e s t c o f n i ę t a .
O t w o r z y ć z a m e k— wprowadzić kciuk

prawej ręki do włazu nabojowego, podtrzymu

16 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

jąc kciukiem trzon zamkowy; odepchnąć pal

cem wskazującym lewej ręki pionowe ramię za
czepu zamkowego do tyłu.

Po zwolnieniu trzonu z zaczepu opuścić

trzon wolno wdół.

Po otwarciu zamka właz

nabojowy znajdzie się na wprost komory nabo

jowej.

c) W p r o w a d z i ć n a b ó j

do komory nabo

jowej, chwytając nabój między palce (duży
i wskazujący) prawej ręki. Wepchnięty nabój

naciśnie  kryzę  łuski  na  górne  ramiona  wyrzut-
ników  i  przyciśnie  je  do  komory  zamka,  przy-
czem  wycięcia  ramion  znajdą  się  pod  kryzą
łuski.  Dolne  ramiona  wy rzutników  wyjdą  po

nad oporę trzonu zamkowego.

P o c i s k j e s t

w p r o w a d z o n y .

d) Z a m k n ą ć

z a m e k — wprowadzić kciuk

prawej ręki do włazu nabojowego (cztery palce
oparte na górnej krawędzi komory). Kciukiem

podnieść trzon, równocześnie wciskać nabój do

komory nabojowej.

Zaczep zamka zaskoczy pod ząb zaczepowy

zamka; grot igliczny zajmie położenie nawprost

spłonki, główka iglicy przed zbijaczem kurka.

A r m a t k a j e s t n a ł a d o w a n a i g o

t o w a do s t r z a ł u .

S t r z a ł .
Aby spowodować strzał należy:

n a c i s n ą ć

na j ę z y k s p u s t o w y .

Naci

śnięty od tyłu język spustowy zmusi spust do obrotu

na  osi;  ramię  spustu  podniesie  do  góry  stopkę  zaczepu
kurkowego.  Podniesiona  stopka  zaczepu  spowoduje
obniżenie  się  tylnego  ramienia  zaczepu;  ząb  zaczepu

wyjdzie z pod zęba kurkowego.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 17

Z a c z e p i e n i e j e s t z w o l n i o n e .

ściśnięta sprężyna kurkowa, starając się rozprę

żyć,  pcha  żerdź  kurka  ku  tyłow i;  żerdź  oparta  o  rolkę
kurka  pcha  go  również  do  tyłu.  Kurek,  obracając  się
na  osi,  zbijaczem  uderza  iglicę.  Iglica,  ściskająca  sprę
żynę  przeciwigliczną,  uderza  grotem  w  spłonkę.

N a s t ą p i ł s t r z a ł .

Kurek, uderzając w iglicę, na mocy siły bezwład

ności zostaje odrzucony wbok, ząb jego zaskakuje za
ząb zaczepu kurka.

K u r e k j e s t z a c z e p i o n y .

Gazy pchają pocisk do przodu, wprowadzając go

w gwinty przewodu lufy, które nadają mu ruch obro

towy.

P o c i s k o p u s z c z a l u f ę .

Zaczyna działać siła odrzutu, która zostaje zuży

ta n a:

otwarcie  zamka,
wyrzucenie  łuski,
zaczepienie  kurka,
tłoczenie  oleju  i
ściskanie  sprężyn  powrotnych.

Zamknięta lufa cofa się ku tyłowi i pociąga za so

bą połączone z nią tłoczysko z tłokiem.

Tłok cofając się ku tyłowi, ściska olej i sprężyny.
Olej, szukając wyjścia, przedostaje się przez 9

otworów tłoka do przedniej części oporopowrotnika.

Gdy lufa cofa się do tyłu, rolka poziomego ramie

nia zaczepu zamka wchodzi na próg i podnosi ramię
do góry; ramię ściska sprężynę, odchylając jedno

cześnie ramię pionowe do tyłu.

Zwolniony zamek zaczepu na mocy własnego cię

żaru opada nadół.

18 Armatka czołgowa 3? mm, \vz. 1Ś, systemu „Puteaux".

Poziome ramię zaczepu zamka po przejściu progu

zostaje odepchnięte przez sprężynę wdćł; zaczep zamka

wraca do normalnego położenia.

Zamek, opadając wdół, uderza swą nasadą oporo

wą w stopy wyrzutników, wskutek czego górne ramio

na odchylają się gwałtownie wstecz, uderzają w kra

wędź łuski i wyrzucają łuskę przez właz nabojowy na-

zewnątrz.

Z a m e k j e s t o t w a r t y —

— ł u s k a w y r z u c o n a .
Lufa cofa się dalej, pozostała siła odrzutu zostaje

zużyta na ściskanie sprężyn i tłoczenie oleju; tłocze

nie to zmniejsza siłę i szybkość odrzutu lufy do tyłu.

O d r z u t l u f y j e s t z ł a g o d z o n y .
Długość odrzutu lufy przy oporopowrotniku cał

kowicie napełnionym olejem i niezużytych sprężynach

powrotnych dochodzi do 24 cm.

Z chwilą zrównoważenia siły odrzutu przez siłę

sprężyn r u c h w s t e c z n y l u f y j e s t z a t r z y

ma n y .

ściśnięte sprężyny powrotne, starając się rozprę

żyć, cisną na tłok i pchają go do przodu. Tłoczysko
porywa za sobą lufę z otwartym zamkiem.

Tłok ściska olej, znajdujący się w przedniej części

komory oporopowrotnika. Olej przez otwory w tłoku
przedostaje się do tylnej części komory.

Lufa posuwa się do przodu. Kurek zaczepiony na

zaczepie  kurka  naciska  swą  rolką  na  żerdź  kurka,  żerdź
się  cofa,  ściskając  sprężynę  kurka.  Następuje  napię
cie  fturka.

K u r e k j e s t n a p i ę t y .

Tłok zaczyna się zbliżać do głowicy. Przednia

część tłoczyska wchodzi do gniazda głowicy, stożek
przedniej części tłoczyska wyciska powoli olej znajdu

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 1S, systemu „Puteaux“ . 19

jący się w gnieździe, zmniejszając w ten sposób szyb

kość poruszania się tłoka.

R u c h

p o w r o t n y

l u f y

j e s t

z ł a g o

d z o n y .

Gdy tłok dojdzie do mosiężnej opory, ruch jego się

zatrzyma.

L u f a j e s t w p r z e d n i e m p o ł o ż e n i u .

Aby spowodować następny strzał, należy:

— w p r o w a d z i ć n o w y n a b ó j ,

— z a m k n ą ć z a m e k ,

— n a c i s n ą ć na j ę z y k s p u s t o w y .

3) D z i a ł a n i e b e z p i e c z n i k a .

Działanie bezpiecznika — patrz w opisie bezpiecz

nika.

Zabezpieczyć armatkę od wystrzału można tylko

przez rozładowanie jej, co jednak należy czynić jedy
nie w razie niewypału lub w wyjątkowych wypadkach.

Jako zasadę należy przyjąć, że nabój załadowany po

winien być wystrzelony.

Wszelkie inne zabezpieczenie, jak zwolnienie kur

ka, jest n i e d o p u s z c z a l n e .

4) R o z ł a d o w y w a n i e .

Aby rozładować armatkę, należy:
a) palcem wskazującym lewej ręki nacisnąć na

zaczep zamka i zwolnić go,

b) równocześnie podchwycić prawą ręką wyrzu

cony nabój.

III. R O Z K Ł A D A N IE I S K Ł A D A N IE A R M A TK I.

Aby rozłożyć armatkę, należy:

i') O t w o r z y ć z a m e k —

a) palcem wskazującym lewej ręki odciągnąć do

tyłu pionowe ramię zaczepu zamka,

b) włożyć kciuk prawej ręki do włazu nabojowe

go i opuścić zwolna zamek ku dołowi.

Z w o l n i ć

z a c z e p i e n i e

k u r k a —

a) schwycić kurek lewą ręką,
b) prawą naciskać na ję zyk spustowy, aż ząb za

czepu kurkowego zwolni ząb kurkowy.

W y j ą ć

s w o r z e ń

s p r z ę g a c z a —

a) przekręcić główkę osi bezpiecznika do tyłu,

stopa odchyli się do góry,

b) wypchnąć sworzeń

sprzęgacza przez otwór

w kadłubie kciukiem prawej ręki w lewo tak

daleko, aż oprze się o swą śrubkę oporową.

O d ł ą c z yć l u f ę o d o p o r o p o w r o t n i k a—

a) odciągnąć rękami lufę do tyłu tak daleko, aby

można było wykręcić rolki zamka.

5 )

W y j ą ć

z a m e k —

a) wykręcić krętakiem śrubkę osi rolek, przytrzy

mując ją z drugiej strony drugim krętakiem,

aby się nie kręciła razem ze śrubką,

b) odjąć śrubkę osi wraz z prawą rolką, lewą zaś

odjąć razem z osią,

c) wyją ć zamek z komory, podnosząc go do góry

prawą ręką.

W y j ą ć

w y r z u t n i k i —

a) odchylić górne ramiona wyrzutników nadół

i zdjąć je z osi — jeden w prawo, drugi w lewo.

R o z ł o ż y ć

z a m e k —

a) trzymając zamek na prawej dłoni, kciukiem na

cisnąć na zapadkę sprężynową, palcem wska
zującym i kciukiem lewej ręki wykręcić łożysko

igliczne,

b) obrócić zamek i wyrzucić na dłoń lewej ręki

iglicę wraz ze sprężyną przeciwigliczną.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

Aimatka czołgowa 37 inni, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 21

W y j ą ć

l u f ę

w o d z i d ł a —

a) chwycić lewą ręką komorę zamkową o d dołu,

prawą zaś lufę pośrodku i wyciągnąć wolno

z wodzidła.

Przy wyjmowaniu lufy trzymać

ją poziomo, aby nie uszkodzić wodzidła.

Składanie armatki odbywa się w odwrotnym po

rządku :

w s u n ą ć l u f ę w w o d z i d ł o —

z ł o ż y ć z a m e k —

a) do otworu na trzonie włożyć sprężynę przeciw

igliczną,

b) włożyć iglicę,
c) wkręcić łożysko igliczne.

O s a d z i ć

w y r z u t n i k i —

a) ująć w y rzutniki za górne ramiona, osadzić na

osie i odchylić górne ramiona do góry.

Przy

nakładaniu uważać, aby wycięcia na kryzę łuski

b yły do wewnątrz.

W ł o ż y ć

z a m e k —

a) wsunąć zamek do komory zamkowej prawą rę

ką, odchylając lewą zaczep zamka,

b) z lewej strony w ło żyć oś rolek z lewą rolką,

z prawej strony śrubkę osi z prawą rolką,

c) przykręcić śrubkę, przytrzymując jednocześnie

oś rolek.

W s u n ą ć

l u f ę

w o d z i d ł a —

a) do przedniego położenia.

P o ł ą c z yć

l u f ę

o p o r o p o w r o t 11 i-

k i e m —

a) wepchnąć kciukiem lewej ręki sworzeń sprzę

gacza w prawo tak daleko, aż stopa bezpiecz

nika opadnie za sworzeń.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

7) Z a m k n ą ć z a m e k —

a) chwycić prawą ręką za trzon zamka i podnieść

go do góry, aż zaczep zamka zaskoczy pod ząb
zaczepowy zamka.

U w a g a . Przy rozkładaniu i składaniu armatki nie

wolno posługiwać się żadnemi narzędzia

mi, prócz wkrętaka i drewnianego, względ

nie ołowianego, młotka, którego używamy

tylko wtedy, gdy pewne części nie dają się

wyjąć  przy  pomocy  ręki,  np.  wskutek  złe
go  złożenia  lub  zanieczyszczenia.  Podczas
rozbierania  należy  układać  części  osobno,
aby  się  nie  tarły  wzajemnie  o  siebie,  gdyż

wskutek tarcia powstają zdrapania, dopro
wadzające daną część do stanu nieużywal-

ności.

IV.

R O Z K Ł A D A N I E I S K Ł A D A N I E

O P O R O P O W R O T N I K A .

Rozkładanie oporopowrotnika należy wyłącznie do

czynności rusznikarza.

Rozkładanie oporopowrotnika jest zakazane z w y

jątkiem wypadku, gdy zachodzi konieczność zamiany

części składowych, np. sprężyn, pierścieni uszczelnia
jących i uszczelek skórzanych.

Jeżeli zachodzi potrzeba zamiany uszczelki skórza

nej w głowicy, czynność ta nie wymaga całkowitego

rozłożenia oporopowrotnika, należy tylko:

wypuścić olej,

odciągnąć tłoczysko do tyłu,
wykręcić głowicę.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 23

Po wykręceniu głowicy uszczelkę można z łatwo

ścią zamienić.

Złożenie wykonać w odwrotnym porządku.

W celu wTymiany sprężyn, uszczelek skórzanych

lub wkrętek w tylnej części komory, należy całkowicie

rozłożyć oporopowrotnik.

1) W y p u ś c i ć o l e j —

a) przekręcić pierścień przytrzymujący korki olej

ne tak, aby otwory w pierścieniu były naprze
ciw otworów — wlewnego i wylewnego,

b) wykręcić obydwa korki,
c) przechylić oporopowrotnik głowicą wdół i w y

lać olej.

2) W y k r ę c i ć o p o r o p o w r o t n i k —

a) naznaczyć kredą na kadłubie i komorze oporo

powrotnika punkt styku, aby przy wkręca

niu nie zaszła wątpliwość, jak daleko oporopo
wrotnik ma być wkręcony,

b) odśrubować osłonę lufy,

c) wykręcić oporopowrotnik z kadłuba przy pomo

cy specjalnego klucza.

3) W y k r ę c i ć g ł o w i c ę k o m o r y —

a)  osadzić  oporopowrotnik  w  imadle,
b)  wykręcić  śrubkę  usztywniającą  głowicę,
c)  odciągnąć  tłoczysko  zapomocą  sznura,  uwiąza

nego do sprzęgacza, na 4 cm do tyłu i zamoco

wać,

d) wykręcić głowicę kluczem.

4) W y k r ę c i ć s p r z ę g a c z —

a) do gniazda głowicy włożyć klocek drzewa iub

kawałek żelaza, aby zapełnić gniazdo i wkręcić
zpowrotem głowicę.

24 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

Potrzebne to jest w tym celu, aby z tłoczy-

ska można było wykręcić sprzęgacz,

b)  zwolnić  zamocowane  na  sznurze  tłoczysko,
c)  wykręcić  śrubkę  sprzęgacza,
d)  wykręcić  sprzęgacz.

) W y j ą ć t ł o c z y s k o z t ł o k i e m i s p r ę

ż y n y —

a) w miejsce sprzęgacza wkręcić przedłużkę tł>

czyska. Jest to drążek zprzodu wewnątrz na
gwintowany do wkręcania go na tłoczysko.

Z zewnątrz jest cały nagwintowany gwintem

odwrotnym w stosunku do gwintu wewnętrz

nego.

Na gwint ten jest nakręcony naśrubek;

b) po nakręceniu przedłużki na tłoczysko należy

dokręcić naśrubek w ten sposób, aby brzeg jego
oparł się o komorę oporopowrotnika,

c) wykręcić ponownie głowicę,
d) zwalniać nacisk sprężyn, wydłużając tłoczysko

przez wykręcanie naśrubka przedłużki tak dłu
go, aż się odczuje, że sprężyny nie stawiają

oporu,

e) wykręcić przedłużkę,
f) wyjąć tłoczysko i sprężyny powrotne przez

otwór przedni komory.

6) W y k r ę c i ć d n o —

a) kluczem wykręcić wkrętkę utrzymującą dno,
b) wyjąć oporę sprężyn powrotnych,

c) zdjąć uszczelkę z zewnątrz opory z pierście

niem przytrzymującym uszczelkę,

d) odkręcić kluczem wkrętkę, utrzymującą mo

siężny pierścień wodzący tłoczysko,

e) wyjąć pierścień i uszczelkę znajdującą się we

wnątrz opory.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteauxu. 25

Uszczelki zamienić, jeżeli zachodzi potrzeba.

Składanie oporopowrotnika odbywa się w odwrot

nym porządku.

Przed składaniem przekonać się, czy wnętrze ko

mory, tłoczysko, sprężyny powrotne i pierścienie łą
czące są czyste, następnie:

1) w k r ę c i ć d n o —

a) włożyć w oporę uszczelkę skórzaną i pierścień

mosiężny,

b) wkręcić w oporę wkrętkę stalową małą,
c) na oporę nałożyć uszczelkę skórzaną z pierście

niem przytrzymującym,

d) włożyć do komory oporę sprężyn,
e) wkręcić kluczem wkrętkę stalową dużą utrzy

mującą dno.

2) W ł o ż y ć t ł o c z y s k o i s p r ę ż y n ę —

a) wkręcić na tłoczysko przedłużkę bez naśrubka,
b) nałożyć na tłoczysko sprężyny powrotne z pier

ścieniami łączącemi,

c) wdożyć tłoczysko ze sprężynami do komory

przez przedni otwór tak, aby koniec przedłużki

wyszedł nazewnątrz tylnej części komory,

d) wkręcić naśrubek na przedłużkę i ściągnąć tło

czysko do tyłu, kręcąc naśrubkiem tak długo,
aż koniec tłoczyska wyjdzie na 4 cm naze
wnątrz.

3) W k r ę c i ć s p r z ę g a c z —

a) wkręcić głowicę z klockiem włożonym w gnia

zdo , aby po wykręceniu przedłużki można by

ło wkręcić sprzęgacz,

b) wykręcić przedłużkę z naśrubkiem,

c) wkręcić sprzęgacz i usztywnić go przy pomocy

śrubki,

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

d) utrzymać tłoczysko w tylnem położeniu przy

pomocy sznura,

e) wykręcić głowicę, wyjąć klocek i wkręcić ją

zpowrotem,

f) zwolnić tłoczysko sznurem do przodu.

4) U s z t y w n i ć g ł o w i c ę —

a) wkręcić śrubkę usztywniającą głowicę. Fo

wkręceniu śrubkę zgóry zalutować. Jest to po
trzebne do zabezpieczenia śrubki przed wykrę

caniem się.

5) W k r ę c i ć o p o r o p o w r o t n i k —

a) wkręcić kluczem oporopowrotnik do kadłuba,

uważając, czy miejsca uprzednio naznaczone

się stykają,

b) przyśrubować osłonę lufy.

)

N a p e ł n i ć o p o r o p o w r o t n i k o l e j e m —

a) przekręcić oporopowrotnik głowicą do góry

i przy pomocy strzykawki wlewać olej przez

dolny  otwór  do  chwili,  aż  pocznie  się  on  prze
dostawać  nazewnątrz  przez  otwór  górny.  Olej,
wydostający  się  nazewnątrz,  nie  powinien  za
wierać  pęcherzyków  powietrza,

b) wkręcić obydwa korki,
c) zabezpieczyć je przed wykręcaniem się, przesu

wając pierścień przytrzymujący do śrubki opo

rowej.

V. C Z Y SZ C Z E N IE A R M A TK I.

Armatkę należy stale utrzymywać w stanie zupeł

nej czystości.

Po każdorazowem strzelaniu należy ją wyczyścić

i naoleić, używając oleju mineralnego w dobrym ga
tunku.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

Użycie nafty znacznie ułatwia czyszczenie części

silnie zardzewiałych, ale trzeba pilnie zwracać uwagę,

aby po jej użyciu wytrzeć dosucha części armatki, za
nim się je naolei, w przeciwnym razie łatwo mogą za
rdzewieć.

Najczęściej pokrywa się rdzą lufa z komorą zamko

wą i zamek, to też trzeba zwracać szczególną uwa
gę na ich czyszczenie.

Po rozebraniu armatki trzeba wytrzeć suchą

szmatką wszystkie części, następnie zlekka nasma

rować.

Lufę gruntownie wyczyścić wyciorem i lekko na

oleić.

VI. A M U N I C J A .

Rodzaje naboi:

1) nabój z pociskiem żelaznym,

2) nabój z pociskiem stalowym,

3) nabój z pociskiem pancernym,

4) nabój kartacz,

5) nabój z pociskiem meldunkowym,

6) nabój z pociskiem świetlnym.

Części składowe naboju:

pocisk,

ładunek wewnętrzny pocisku,

zapalnik,

łuska,
ładunek prochu w łusce.

28 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“.

Tabela amunicji.

oś

łu

)

Doność

maksy

malna

Rozrzut uchy

lenia prawdo
podobny w m

łu

)

ąd

laj

ące

Rodzaj

pocisku

terjał

skor

upy

ię

ża

ogól

ść

dono

śn

śc

/3d

oś

-i

śc

sym

aln

Nabój gra

nat wz.

1888 M.

Żeli

0,527 Proch

dymny

0,011

495 2500 2500

15,6

10,3

0,046

spe

cjalny

Zapalnik

głowi

cowy

Nabój gra

nat stalowy

wz. 1916

Stal 0,560 Meli

nit

0,030

365 2400 2400

17,0

14,0

0,933
BNaF

lub

B37

0,035

Zapalnik

detonu

jący z

bezwład-

nikiem

Nabój gra

nat pancer
ny wz. 1892

Stal 0,500 proch

dymny

388 2400 2400

15,6

10,3 0,0335

BNaF

Zapalnik

denny

Nabój

z pociskiem

meldunko

wym

B. L. M.

Stal

0,030

B37

Zapalnik
głowico

wy tale
rzowy z

podział-

ką cza

sową

specjal

ną

Nabój

kartacz

wz. 1918

siądz 0,705

Proch

6 Nabój z po

ciskiem

świetlnym

siądz 0,194

0,618

(Opis szczegółowy naboi wymienionych w tabeli

podany niżej).

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 29

Cechowanie łusek.

Znaki fabryczne (tłoczone na dnie łuski):

a) na górze — oznaczają rodzaj działa i wzór łuski

(kaliber i wzór),

b) na dole — znak wytwórni, określenie partji,

datę wyrobu i pochodzenie mosiądzu.

Na łuskach przerobionych i powtórnie używanych

wybija się poniżej znaków już istniejących znak war
sztatu przerabiającego łuskę. Przy kilkakrotnem prze

rabianiu łuski należy zawsze poprzednie znaki kaso
wać przez wybijanie na nich krzyża.

2) Znaki, dotyczące ładunku prochowego (napisane

roztworem azotku srebra na dnie łuski) :
a) na górze — wskazówki dotyczące wyrobu na

boju, jak: wytwórnia, partja, dzień, miesiąc

i rok wyrobu danego naboju,

b) na dole — wskazówki dotyczące prochu, jak:

rodzaj prochu, partja i prochownia.

Naboje

nowszego

wyrobu 4 mają

zamiast

napisu

„B CSp” , określającego proch, napis „B37” .

Opis szczegółowy naboi podanych w tabeli amunicji.

1) Nabój z pociskiem żeliwnym (127).

Używany do strzelań szkolnych i bojowych.

P o c i s k daje kilkanaście odłamków, ma dwa

pierścienie wiodące, które wrzynają się w gwinty lufy,

uszczelniają ją i zmuszają pocisk do wracania się.
W górnej części pocisk ma gwintowane oko do wkrę

cania zapalnika.

Ł a d u n e k w e w n ę t r z n y p o c i s k u— proch

dymny F3 0,011 kg umieszczony wewnątrz pocisku
powoduje rozerwanie się pocisku na odłamki.

Z a p a l n i k detonujący służy do spowodowania

wybuchu materjału wybuchowego w pocisku.

30 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 1S, systemu „Puteaux“ .

Ma kadłub nagwintowany do wkręcania go w oko

pocisku. Na główce zapalnika są znaki tłoczone i za
barwione na czarno. Znaki te dotyczą wyrobu zapal

nika i podają:

partję zapalnika, b) rok wyrobu, c) wytwór

nię.  Kadłub  zapalnika  wewnątrz  jest  wydrążony.
W   górnej  części  tego  wydrążenia  jest  umieszczony  ko
rek  drewniany  z  osadzoną  w  nim  iglicą,  a  od  dołu

spłonka igliczna.

Od spłonki idzie przewód ogniowy, przez który

płomień przedostaje się do materjału wybuchowego po
cisku.

Działanie zapalnika. Gdy pocisk na swej drodze

napotka  przeszkodę  i  uderza  w  nią,  iglica  raptownie
cofa  się  do  tyłu,  uderza  w  spłonkę  i  zapala  ją.  Płomień
przez  przewód  ogniowy  przedostaje  się  do  ładunku
wewnętrznego  pocisku  i  powoduje  wybuch.

Ł u s k a łączy wszystkie części składowe naboju,

służy do umieszczenia ładunku prochu i do uszczelnie
nia lufy przy strzale. U dołu łuska jest zamknięta

dnem.  W   dnie  znajduje  się  gniazdko  kapiszona,  w  któ-
rem  jest  osadzony  kapiszon,  kowadełko  i  dwa  przewo
dy  ogniowe,  przez  które  przedostaje  się  płomień  z  ka
piszona  do  ładunku  prochu  (podsypki  prochowej).

Zprzodu łuska ma szyjkę do osadzenia pocisku. Pod

kowadełkiem jest umieszczona podsypka prochowa
z czarnego, sprasowanego prochu

(iyź g). Kapiszon

napełniony rtęcią piorunującą służy do zapalenia ła
dunku prochowego.

. Ł a d u n e k p r o c h u w ł u s c e : proch spe

cjalny 0,046 kg BC.

2) Nabój z pociskiem stalowym (128).

P o c i s k daje kilkanaście śmiercionośnych od

łamków, przebija płytę żelazną grubości 15 mm z od

ległości 1000 m. Skorupa składa się z dwóch części;

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 31

górna część, główka, jest wkręcona w dolną. Pociski
powyżej pierścienia wiodącego są malowane na żółto.

Znaki fabryczne, malowane czarną farbą na skorupie
pocisku, oznaczają:

a) warsztat składający pocisk oraz, jeżeli zapalnik

jest założony ze zwłoką, dopisek „R ” (retard),

b) dzień, miesiąc, rok napełnienia oraz dwa lub

trzy krzyże zależnie od ilości prób, którym pod
dano pociski.

Ł a d u n e k w e w n ę t r z n y

p o c i s k u skła

da się z naboju zakładanego w otoczce z blaszki mo
siężnej, zawierającej 30 g melinitu.

Nabój ten jest

uszczelniony  w  skorupie  parafiną.  Przykrywka  tego
naboju  jest  zaopatrzona  w  łuskę,  w  którą  wchodzi  ob
sada  spłonki  zapalnika  detonującego.

Z a p a l n i k d e t o n u j ą c y wz. 1918 ze zwło

ką lub bez zwłoki jest umieszczony w głowicy pocisku.

Iglica wkręcona w wierzchołek głowicy służy do zbi

jania spłonki iglicznej.

Spłonka igliczna umieszczona w obsadzie służy do

zapalania łącznika ogniowego.

Obsada spłonki jest ruchomą częścią zapalnika,

mieści  się  w  niej  spłonka  i  łącznik  ogniowy.  Obsada
służy  do  przenoszenia  spłonki  w  chwili  upadku  pocisku
w  kierunku  iglicy  i  zapalenia  jej.  Obsada  ma  dwie

kryzy, o które się opierają łapki bezpiecznika i bez-
władnika.

Sprężyna bezwładnika odpycha bezwładnik od ob

sady i nie pozwala mu przedwcześnie odchylić łapek
bezwładnika.

Sprężyna zabezpieczająca nie pozwala obsadzie po

sunąć się przedwcześnie do przodu.

Bezwładnik służy do odbezpieczania zapalnika;

ma łapki, które zaskakują za kryzę obsady, gdy bez
władnik nasunie się na obsadę, i łączą go z ostatnią.

32 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

Bezpiecznik służy do utrzymania przy pomocy

łapek obsady w tylnem położeniu, a wskutek tego unie

możliwia zbicie spłonki przed strzałem.

Korek dolny, wkręcony do dołu w głowicę kadłu

ba pocisku, ma przewody ogniowe, przez które prze

dostaje się płomień do spłonki piorunującej.

Spłonka piorunująca służy do wywołania wybuchu

ładunku wewnętrznego pocisku. Jest umieszczona

w tulejce, przykręconej do głowicy pocisku.

Działanie zapalnika jest następujące.

a) Przed strzałem.

Bezpiecznik trzyma łapkami obsadę spłonki w tyl

nem położeniu.

Bezwładnik jest nasunięty na przednią część obsa

dy, sprężyna bezwładnika odpycha go ku przo

dowi.

Po strzale.

Pocisk posuwa się w lufie ku wylotowi.
Bezwładnik na mocy prawa bezwładności, nie bio

rąc  udziału  w  ruchu  innych  części  zapalnika,
połączonych  z  pociskiem,  nasuwa  się  na  obsa
dę  spłonki  i  odbezpiecza  ją,  odchylając  łapki
bezpiecznika.

Łapki bezwładnika zaskakują na kryzę obsady

. spłonki. Obsada spłonki mogłaby teraz poru

szać się do przodu łącznie z bezwładnikiem.

c) W chwili uderzenia.

Pocisk natrafia na przeszkodę i zatrzymuje się.

Obsada spłonki, poprzednio odbezpieczona na
mocy prawa bezwładności, posuwa się dalej do

przodu, rozciąga sprężynę zabezpieczającą,
uderza spłonkę igliczną w iglicę i zapala łącz

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 33

nik  ogniowy.  Sprężyna  zabezpieczająca  odcią
ga  obsadę  do  tyłu.  Płomień  palącego  się  łącz
nika  ogniowego  przedostaje  się  do  spłonki  pio
runującej  i  powoduje  jej  wybuch.

Ł u s k a , jak w naboju zwykłym jest zaopatrzona

w zakrywkę kapiszona.

Ł a d u n e k p r o c h u w ł u s c e— proch BN3F

lub B37 0,035 kg.

3) Nabój o pocisku pancernym (129).

P o c i s k stalowy jednolity o masowej głowicy

ma dwa pierścienie wiodące. Pocisk nie jest cecho

wany.

Ł a d u n e k

w e w n ę t r z n y

p o c i s k u

—

proch dymny F3 0,015 kg.

Z a p a l n i k denny.
Ł u s k a , jak w stalowym.

Ł a d u n e k p r o c h u w ł u s c e— proch BN3F

0,0335 kg.

Ciężar całego naboju wynosi 712 g.

4) Nabój o pocisku meldunkowym (129 a).

P o c i s k stalowy ma dwa pierścienie wiodące,

dno otwierane.

Ł a d u n e k

w e w n ę t r z n y

p o c i s k u . _

W przedniej części puszka ze stalowej blachy napeł

niona materjałem wolnopalnym dymotwórczym, puszka

ta jest połączona łańcuszkiem z pudełkiem, do którego
wkłada się meldunek. Obie te puszki są oddzielone od

siebie krążkiem gumowym.

Z a p a l n i k — głowicowy talerzowy z podziałką

czasową specjalną jest połączony z puszką z materją

łem dymotwórczym zapomocą lontu piorunującego,

który przy zapalaniu się od zapalnika wywołuje zapa
lenie się materjału dymotwórczego, wyrzucenie ze sko

34 Armatka czołgowa 3? mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

rUpy puszki dymotwórczej wraz z pudełkiem meldun
kowym.

Ł u s k a — zawiera ładunek prochu B37 0,030 kg.

Sposób użycia.

Odkręcić korek denny, włożyć meldunek do pudeł

ka  i  zakręcić  zpowrotem  korek.  Nastawić  zapalnik  na
odległość,  na  którą  chce  się  wysłać  meldunek,  poczem
wystrzelić  pocisk  pod  odpowiednim  kątem  w  żądanym
kierunku.  Dym  wywołany  spalaniem  się  materjału
dymiącego  ma  na  celu  umożliwienie  szybkiego  odnale
zienia  meldunku.

5) Nabój kartacz (130).
a) Część naboju kartacza wz. 1918.

P o c i s k — ma kadłub z cienkiej blachy mosięż

nej,  mającej  trzy  nacięcia  w  głowicy.  Dolna  krawędź
kadłuba  jest  nacięta  i  zagięta  na  obwodzie  krążka
z  miękkiej  stali,  który  tworzy  dno  kartacza.  Papiero

wa wy ściółka, znajdująca się wewnątrz kadłuba w czę
ści głowicowej, uszczelnia wspomniane powyżej nacię

cia głowicy.

Ł a d u n e k w e w n ę t r z n y

k a r t a c z a —

składa  się  z  25  lotek  24-gramowych  (8  warstw  po  3  lot
ki  i  i  na  szczycie).  Przestrzeń  między  lotkami  jest
wypełniona  topioną  stearyną.  Lotki  są  z  twardego

ołowiu.

Ł u s k a — składa się z łuski właściwej i urządze

nia  zapalającego,  jak  kapiszon  lub  zapłonnik  łuskowy,
napełniony  prochem  B 37.  Kartacz  jest  zespolony
z  łuską.

Ł a d u n e k p r o c h u — w łusce stanowi proch

B 37 (wielkość ładunku jest zmienna w zależności od
partji prochu). Ciężar całego naboju wynosi 910 g.

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

U w a g a . Zasadniczo używamy w armatkach o gład

kich lufach.

b) Nabój kartacz wz. 1908.
Ciężar tego kartacza wynosi 550 g. Zawiera 19

lotek  z  twardego  ołowiu  po  24  g  każda.  Ładunek  mio
tający  wynosi  53  g  prochu  MC  30.  Kartacz  ten  jest
podobny  do  wyżej  opisanego  (wz.  1918),  różni  się  tylko
brakiem  nacięć  na  głowicy  oraz  tem,  że  przestrzeń  mię

dzy lotkami jest wypełniona trocinami.

6) Nabój o pocisku świetlnym (131).

Części składowe naboju z pociskiem świetlnym.
P o c i s k — o powłoce z blachy mosiężnej nie jest

-cechowany.

Ł a d u n e k w e w n ę t r z n y p o c i s k u — od

.góry masa świetlna, w dolnej części jest warstwa pro

chu dymnego prasowanego w celu łatwiejszego zapa

lenia masy świetlnej. Zawartość całego pocisku jest

przykryta^ od dołu krążkiem tekturowym z otworem

pośrodku i takimże krążkiem filcowym.

Ł u s k a — zaopatrzona w kapiszon na dnie ma

znaki fabryczne tłoczone, tyczące się jedynie wyrobu

łuski.

Ł a d u n e k p r o c h u — 0,018 kg prochu dymne

go drobnoziarnistego jest przykryty przybitką filcową
z otworem pośrodku.

Z a p a l a n i e . — Przez otwory w przybitkach fil

cowych (w łusce i w pocisku) są przeciągnięte stopmy,

które służą do przenoszenia ognia od ładunku miotają

cego do masy świetlnej i zapalania jej; (od stopinek

zapala się warstwa prochu dymnego prasowanego,

a ten zapala ładunek świetlny).

Amunicja jest wyrabiana w kilku fabrykach, prze

to różni się nieznacznie ciężarem pocisków, ładunków
1 t. p. Różnice te mają wpływ na donośność pocisków,

36 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

dlatego  też  do  poszczególnych  strzelań  należy  dobierać
amunicję  jednakową,  posługując  się  znakami  i  datami
wyrytemi  na  dnie  łuski.

Do przewożenia naboje są opakowane w skrzyn

kach  po  33  sztuki  (ciężar  skrzynki  około  23  kg),  stało«
we  po  54  sztuki.  Rozmiar  skrzynki  amunicyjnej  wy*
nosi:  długość  54  cm,  szerokość  20  cm,  wysokość  16  cm.

Szafki amunicyjne.
Do

um ie szczan ia naboi w c zo łg u

służą

dw ie szafki

a m un icy jne ,

z aw ies z o n e

ścianach

k o m o r z e

Strzelca.

W każdej szafce można pomieścić 104 naboi.
W trzeciej szafce podręcznej, umieszczonej w wie

ży czołga, mieści się 29 naboi.

Razem w czołgu z armatką można pomieścić 237

naboi.

VII. Z A C I Ę C I A .

Zacięcia prawie zawsze powstają wskutek wadli

wego obchodzenia się z bronią, czasem wskutek wady

amunicji i broni.

1. Objaw: strzał nie nastąpił, aczkolwiek zaczepienie

kurka zostało zwolnione.

Przyczyna:

a)  zły  nabój,
b)  złamana  iglica,
c)  złamana  sprężyna  kurkowa,

d) zanieczyszczenie przewodu iglicznego,
e) kurek nienapięty.

Pomoc:

a) zmienić nabój,

b) zmienić iglicę,

c) zmienić sprężynę kurka,

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ . 37

d) wyczyścić,

e) napiąć kurek.

U w a g a :

W razie niewypału należy powtórnie na

piąć  kurek  i  pociągnąć  za  spust.  Jeżeli  po
trzykrotnem  ściągnięciu  strzał  nie  nastąpił,
przeczekać  30  sekund,  dopiero  wtedy  otwo
rzyć  zamek  i  zbadać  przyczynę,  gdyż  może
nastąpić  strzał  opóźniony.

2. Objaw: łuska nie zcstała wyrzucona.

Przyczyna:

a) pęknięcie łuski,

b) zanieczyszczenie komory nabojowej,

c) złamanie wyrzutników.

Pom oc:

a) wyciągnąć łuskę przy pomocy wyciągacza lub

wybić wyciorem,

b) wyjąć łuskę i wyczyścić komorę nabojową,

c) zmienić złamane wyrzutniki.

3. Objaw: lufa po strzale nie powraca do poprzed

niego położenia.

Przyczyna:

a) zanieczyszczenie wodzidła lufy,

b) słabe lub złamane sprężyny powrotne,
c) zbicie pierścieni wodzących.

Pom oc:

a) wyczyścić i naoleić,
b) i c) oddać armatkę do naprawy.

4. Objaw: nadmierny silny odrzut do przodu, sły

chać uderzenie w głowicy oporopowrot-

nika.

Przyczyna:

zbyt mało oleju w oporopowrotniku.

Pomoc:

napełnić olejem oporopowrotnik.

38 Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, systemu „Puteaux“ .

V III. D AN E LIC ZB O W E .

P R Z Y B O R Y .

Do przyborów armatki należą:

1) torba z częściami zamiennemi,
2) drążek wyciora z wyciorem (132).

Armatka czołgowa 37 mm, wz. 18, system „Puteaux“ .

1) Torba z częściami zamiennemi zawiera niezbędne

przybory do obsługiwania armatki, a mianowicie:

wyciągacz łusek ( 1 2 5 ) ..................................1,

klucz do regulowania lunety (124)

wyrzutnik prawy i lewy (100) .

oś z rolkami zamka (58 i 59)

sprężyna kurka (8 8 )........................................ 1,

iglica ( 7 0 ) ......................................................1,

sprężyna zaczepu zamka (67)

kurek kompletny ( 7 9 ) ................................. 1,
oś kurka ( 8 0 ) ............................................... i,

zaczep kurka ( 8 9 ) ........................................ 2,

sprężyna zaczepu kurka (92)

sprężyna spustu ( 9 8 ) ..................................1,

śrubki sprężyny s p u s t u ..................................2,

sprężyna przeciwigliczna (75)

sprężyna ramienia spustu (96) .

napełniaczka oporopowrotnika

pudełko blaszane na ś r u b k i...........................1,

łożysko  igliczne  (7 6 )........................................ 1,
koszulka  w y c i o r a ........................................ 1,
dźwignia  wyciągacza  ł u s e k ...........................1,

haczyk do wyciągania łusek (126)

młotek ręczny 0,25 k g ..................................1,

olej arka m a ł a ............................................... 1,
pilnik płaski 15 c m ........................................ 1,

wkrętak 4 X 10 m m ........................................ 2,

bańka na olej F.

2^4

k g ..................................1,

puszka  na  w a z e lin ę ........................................ 1,
szczotka  s m a r o w n ic z a ..................................1,
książka  d z i a ł o w a ........................................ 1.

2) Drążek z wyciorem, umieszczony wewnątrz czołga,
służy do czyszczenia armatki.

Kaliber

...............................................37

Najmniejsza odległość celownika

. 200 m

Szybkość początkowa .

. o d 365 do 495 m/sek.

(zależnie od rodzaju pocisku)

Donośność  m a k s y m a ln a ...........................2400  m
Długość  l u f y ............................................... 67  cm
Długość  naboju

stalowego

16,5 cm

Długość n aboju...........................zwykłego

16,2 „

Długość  p o c i s k u ........................................ 7,5  „
Ciężar  armatki  z  l u n e t ą ........................... 88  kgv
Ciężar  lufy

...............................................3 1 »

Ciężar o p o r o p o w r o tn ik a ...........................21 „
Ciężar kadłuba

........................................ 33 „

Ciężar l u n e t y ............................................... 3 „
Ciężar n a b o j u ...........................stalowego

0,760 kg

Ciężar n a b o j u ...........................zwykłego

0,665»

Ciężar p o c i s k u ...........................stalowego

0,560 „

Ciężar łuski

............................................... 0,160 „

Ciężar ładunku wewnętrznego pocisku około