MICHAŁ BAŁUCKI, GRUBE RYBY (BN) oprac. Tomasz Weiss
LEGENDA HISTORYCZNOLITERACKA O MICHALE BAŁUCKIM
Urodził się 29 września 1837 r., należał do pokolenia przedburzowców. Ostatnie lata jego życia
przypadły na okres Młodej Polski, kiedy zaczął być ostro krytykowany – popełnił samobójstwo.
Bałucczyzna to postawa życiowa bohaterów jego komedii. Zarzucano mu, że jego postacie są
przeciętne, o wąskich horyzontach i filisterskich ambicjach.
Później dulszczyzną nazywano filisterstwo obyczajowe i intelektualne oraz moralną obłudę.
Biografia przedburzowca
Bałucki urodził się w Krakowie, jako syn Józefa – krawca i Marii z domu Kochman – neofitki
(Michał interesował się później kwestią żydowską).
Skończył gimnazjum św. Anny i w 1857 r. wstąpił na wydział filozoficzny UJ. Studiował
matematykę i przyrodę, potem filologię.
współpracował z „czerwonymi”: Józefem Szujskim i Alfredem Szczepańskim
działał w studenckim stowarzyszeniu literackim z m.in. Edwardem Lubowskim, Janem
Kantym Turskim i Józefem Szujskim (potem dołączyli muzycy, aktorzy i studenci Szkoły
Sztuk Pięknych, np. Jan Matejko, Artur Grottger, Wł. Żeleński, Franciszek Wyspiański)
Bałucki pisał wiele program. artykułów do lwowskiej „Czytelni dla Młodzieży” (1860-61)
obok Szczepańskiego był uważany za ideologa najbardziej „czerwonego”
Najważniejsze poglądy przedburzowców:
radykalna postawa demokratyczna: konieczność zrównania stanów wobec prawa i
przemiany świadomości szlachty i arystokracji wobec chłopów
niechęć do instytucji i przekonań feudalnych
potępienie samochwalstwa narodowego, marnotrawstwa, braku wytrwałości w realizacji
zadań, powierzchowności zasad demokratycznych, nawet wśród „młodych”
sprzeciw wobec idei mesjanizmu; powstanie to dobrze skalkulowany i konkretny czyn
w literaturze: powieść jako gatunek najwyższy, który może poddać analizie społeczeństwo;
gł. powieść realistyczna, o wyrazistej tezie ideowej (obrona praw człowieka, walka z
przesądami, ze zbrodnią, ma umoralniać, wzmacniać) prekursorstwo wobec powieści
tendencyjnej propagowanej przez Orzeszkową w 1866
W 1860 r. policja uniemożliwiła Bałuckiemu otrzymanie posady w gimnazjum. Przerwał studia i
zatrudnił się jako guwerner w Jasionce pod Rzeszowem!
Publikował w pismach lwowskich wiersze, opowiadania, artykuły: „Dziennik Literacki”, „Czytelnia
dla Młodzieży”.
W 1861 r. wrócił do Krakowa na studia i zaczął współpracę z pismem dla kobiet „Niewiasta”.
W 1862 r. przeszedł zapalenie opon mózgowych, po czym pracował jako nauczyciel w
Częstochowie.
W czasie powstania działał w konspiracji, a z Wł. Ludwikiem Anczycem redagował „Kosyniera”.
Aresztowano go w październiku 1863, potem w grudniu (rok był u „św. Michała”).
W 1866 r. ze Szczepańskim wydawał tygodnik dla kobiet „Kalina”.
W 1869 r. pisał kronikę Tygodnik krakowski do „Kraju”, pisma „czerwonego księcia”, Adama
Sapiehy. Było to pismo demokratyczne, broniło tradycji powstań i idei jedności narodowej przeciw
konserwatywnym stańczykom.
1
Bałucki zerwał z „Krajem”, bo zbyt ingerowano w jego teksty. Związał się ze środowiskiem
aktorskim. Rozpoczęła się jego sława jako komediopisarza.
Polowanie na męż a (1865) to jego debiut dramatyczny.
Radcy pana radcy (1869) to pierwsza komedia, która osiągnęła sukces.
Od 1870 r. pisał co najmniej jedną komedię rocznie.
W 1876 r. ożenił się z aktorką, Kalikstą Ćwiklińską – zmarła po roku.
W 1879 r. ożenił się z Eufemią Śliwińską, córką krakowskiego ślusarza. Zamieszkali na
Zwierzyńcu, Bałucki nie podtrzymywał dawnych znajomości.
W 1884 r. przyjaciele urządzili mu jubileusz na 25-lecie działalności. Dopiero modernizm przyniósł
zmianę, wszyscy się od niego odsunęli.
17 października 1901 r. Bałucki odebrał sobie życie.
TWÓRCZOŚĆ EPICKA BAŁUCKIEGO DO ROKU 1870
Pod znakiem powstania styczniowego
Bałucki zaczynał od poezji ( Poezje, 1874), ale mało oryginalnej, trzeciorzędnej.
Poemat Bez chaty zyskał uznanie ze względu na treści demokratyczne i rewolucyjne.
Pisał teksty publicystyczne. Jego ideowe credo zawiera tekst Nasze grzechy:
atakował sceptycyzm młodych, lenistwo, marnotrawstwo, brak wytrwałości
propagował pracę organiczną i nieustanny, nawet początkowo nieefektywny wysiłek, który
zbuduje podstawy przyszłej Polski
walczył z wadami narodowymi, tępił samochwalstwo narodowe
postulował zrównanie stanów wobec prawa, przemianę społecznej świadomości, atakował
wielkopańskie nawyki szlachty
Jego studia filologiczne zaowocowały rozprawką Ksią dz Marek (Juliusza Słowackiego):
uważał, że Słowacki jest poetą obecnej i przyszłej chwili
wg niego stworzył Słowacki wizję Polski demokratycznej, tak właśnie odbierano twórczość
wieszcza w Galicji przed 1863 r. – jako wyraz demokratycznych idei i wezwanie do walki
pomijał (jak wszyscy w Galicji wówczas) mistycyzm, który był „ołowiem na czyny”
W recenzji Wielkich począ tków Jana Kantego Turskiego potwierdził program literacki – powieść
realistyczna, współczesna, z tezą miała spełniać rolę wychowawczą. Tej idei trzymał się do końca,
choć po 1870 r. oczywiście zmienić nieco treści (z walki zbrojnej na walkę pracą).
Młodzi i starzy (1866) to powieść wyraźnie tendencyjna – przypomina, jak kształtowała się
ideologia czerwonych w opozycji do starych.
Podobne są nowele: Niewieś cia siła – o powstaniu styczniowym, konformizmowi szlachty
przeciwstawia patriotyzm chłopów; Za póź no – lekarz jest bohaterem pozytywnym; Komedia za
kratą – satyra na tchórzostwo i lojalizm w czasie powstania (bohater ucieka przed powstaniem,
zostaje przypadkowo aresztowany jako emisariusz, chwali się potem swoimi zasługami dla kraju).
Przebudzeni – powieść pisana w czasie powstania, udowadnia, że obojętność chłopów jest winą
postawy szlachty; widać niechęć do kleru (ksiądz obdziera ubogich chłopów).
Ż ycie wś ród ruin – powieść; powstanie trzeba uznać za rzecz zamkniętą i znaleźć drogę wyjścia z
ruin – świadectwo zmiany taktyki całego obozu czerwonych.
2
Kronikarz. Nowa taktyka działania po klęsce powstania
Tygodnik krakowski drukowany był w „Kraju” przez trzy lata (1869-71).
Poglądy Bałuckiego są konsekwentnie demokratyczne.
wiele miejsca poświęca walce ze stańczykami: atakuje ich lojalizm, tchórzostwo,
zadowolenie z minimalnych ustępstw Austrii na rzecz Galicji, boleje nad utratą jedności i
wielkości narodowej
sugerował, że praca organiczna wg partii rządzącej jest „ograniczną” – wyklucza
demokratyzm, patriotyzm, dążenia niepodległościowe (a właśnie te idee powinna
realizować)
krytykował tchórzostwo mieszczan, którzy sprzeciwiali się manifestacji narodowej
(uroczysty pogrzeb Kazimierza Wielkiego, którego grób odkryto), a szli na nabożeństwo
patriotyczne, gdy hrabia również w nim uczestniczył
ubolewał, że zapomniano o ojczyźnie, zadowolono się autonomią Galicji; nikt nie poszedł
na przedstawienie Ojczyzna o walce Flamandów przeciw uciskowi Hiszpanów –
społeczeństwo nie widziało już aluzji do losów Polski
Pisze też Bałcki o obyczajach i stosunkach w Krakowie: o pozycji kleru, o snobizmach, o
działalności politycznej reprezentantów Galicji w sejmie (~ Boy Znaszli ten kraj? ).
TWÓRCZOŚĆ EPICKA BAŁUCKIEGO PO ROKU 1870
W 1871 r. Bałucki wybiera samotność i zrywa współpracę z „Krajem”.
O kawał ziemi (1872) – powieść bez wątków powstańczych. Młody Szmidt wraca do kraju po 15
latach i zastaje wielkie zmiany, kwitnie przemysł. Ziemianin-konserwatysta nie chce sprzedać mu
kawałka ziemi pod budowę fabryki, bo drażni go widok kominów. Ludzkość dzieli się na
pracowitych i próżniaków. Potępia nieprodukcyjny charakter sztuki. Sztuka ma odbijać życie jak
zwierciadło i apoteozować ludzi pracy. Baron nawraca się na pozytywizm.
Naiwny optymizm być może jest zamierzony – autor pisał dla niezbyt wykształconych
czytelników, mieszczan z Galicji.
Błyszczą ce nę dze (1870) – krytyka arystokracji jako klasy pasożytniczej, zdemoralizowanej i
demoralizującej. Hrabia Maurycy, jako wysoko urodzony, wykorzystuje wszystkich naokoło; jego
siostra woli iść do klasztoru, niż wyjść za człowieka z niższej klasy społecznej. Ubogi Józef pracą i
wytrwałością dorabia się tytułu adwokata i własnej kancelarii. Ma rodzinę. Żyje oszczędnie,
kolegom udziela pożyczek, ale domaga się terminowych spłat.
Znów zestawione są dwa charaktery: czarny i biały. Józef ma tyle cech ulubionych przez
ideologów pracy organicznej, że staje się odpychająco zimny.
Czy rok 1880 jest przełomem w twórczości Bałuckiego?
Kolejne powieści: Z obozu do obozu (1874) i Byle wyż ej (1875) – Tomasz Baryłkiewicz to
konserwatywny rzemieślnik, zakład założył z posagu żony, lekceważy pracę, chce być traktowany
jak arystokrata cechowy; Andrzej Dylski doszedł do wszystkiego swoją pracą, mimo że cechy go
ograniczały, po ustawie umożliwiającej otwieranie zakładów na podstawie patentów (1859)
otworzył własny zakład, ale zniszczył go przemysł; Józef, jego syn, nie zostaje lekarzem, ale
rzemieślnikiem i podnosi zakład na wyższy poziom organizacji i fachowości; drugi syn, Jan, zostaje
adwokatem, a jego celem jest bogactwo i wysoka pozycja społeczna, ale ostatecznie popada w
kłopoty i popełnia samobójstwo.
Rzemiosło ginące z powodu swego konserwatyzmu, może być uratowane przez światłych
reformatorów, którzy będą mogli skutecznie konkurować z przemysłem. Bałucki przestrzega przed
przesadną ambicją – dobry rzemieślnik nie ustępuje lekarzowi, a bywa nawet lepszy od adwokata.
3
Schematy powieści: proste intrygi, kontrast postaw, sensacyjne i melodramatyczne wątki.
Nie jest to dowód na prymitywny warsztat autora, ale świadomy zabieg, dostosowanie środków
do możliwości odbiorcy. Powieściopisarz ma być nauczycielem uszlachetniającym.
1881: tom opowiadań z lat 1878-80 Typy i obrazki krakowskie i powieść Pań skie dziady –
hrabiowie galicyjscy Gilscy są typowymi pasożytami, filantropię uprawiają tylko przez wzgląd na
modę; Linowscy są biedni, ale żyją na wzór Gilskich; hrabina robi sobie kochanka z młodego
Linowskiego, który po jej śmierci kradnie jej majątek i trafia do więzienia; oszpecona ospą córka
Linowskich wychodzi za rzemieślnika i w jej domu znajduje azyl zrujnowany, pozbawiony
wsparcia protektorów i nigdy nie pracujący Linowski.
Twórczość epicka z wyższymi ambicjami literackimi. Konsekwencja ideowa pisarza
Gość niespodziewany – ambitna nowelka pełna humoru i ironii. Problem pasożytniczej szlachty.
Do kraju (1882) – nowela. Emigrant wraca po latach do rodzinnego kraju, ale nie może znaleźć
pracy, wyprzedaje się i musi wrócić do Szwajcarii.
Dwie wizyty jego Ekscelencji – opowiadanie. Dygnitarz z Wiednia, zwolennik lojalizmu wobec
Austrii odwiedza szlachecką rodzinę w kraju. Za pierwszym razem nie przyznają się do niego, za
drugim jednak jest już witany wylewnie – poglądy polityczne szlachty są chwiejne i interesowne.
Pan burmistrz z Pipidówki (1886) – Pocięglewicz, sensowny człowiek, zostaje burmistrzem
Pipidówki i wszystko jest dobrze do czasu jego wyjazdu do Krakowa, gdzie zaraził się manią
wielkości i zakochał w arystokratce Pulcherii. Pomaga jej zyskać głosy dla księcia Szczuki, który z
Pipidówką nie ma nic wspólnego. Książę wygrywa, a Pulcheria wyjeżdża z Pipidówki.
Snobizm na arystokrację i szlachtę jako ciężka przywara galicyjskiego mieszczaństwa. Pisarz
atakuje manię zdobywania za pieniądze arystokratycznych tytułów.
Nowele (1887), m.in. Szpital wariatów i Profesorka.
Pamię tnik Munia (1899) – powieść satyryczna z kluczem. Skrytykował rewolucję obyczajową i
estetyczną cyganerii Przybyszewskiego.
Po 1880 r. Bałucki nadal krytykował szlachtę i kler, ale nie lansuje już pozytywnych bohaterów
typu Szmidta, bezkompromisowych realizatorów ideałów pozytywizmu ( O kawał ziemi, Byle
wyż ej). Obserwacja rozwoju stosunków typowych dla umacniającego się kapitalizmu napawa
pisarza lękiem i niechęcią ( 250 000, 1882; W ż ydowskich rę kach, 1884; Przeklę te pienią dze, 1899).
Pojawia się też strach przed działaczem socjalistycznym. Cały czas jednak wierzył w misję
wychowawczą powieści i został wierny gł. przesłankom ideologii pozytywizmu.
BAŁUCKI KOMEDIOPISARZ
Debiut: Polowanie na męż a (1865).
Radcy pana radcy (1869) – mało rozgarnięty mieszczanin Piotr zostaje radcą. Ma zajmować się
sprawami prywatnymi, bo one składają się na dobro publiczne ;). Fabuła porzuca działalność
nowego radcy, a skupia się na romansach podstarzałej żony Piotra i kłopotach jego córki,
Eufrozyny, która chce wyjść za mąż, ale konkurentem jest łowca posagów, Zdzisław. W finale
żona-kokietka zostaje ukarana, a córka wychodzi za młodego, dobrego człowieka.
Na łonie natury (1871), Pracowici próż niacy (1871).
Emancypowane (1873) – Adelajda Frazesowiczowa jest quasi-emancypantką, chce po prostu
zyskać rozgłos. Córkę chce wydać za starego Januarego, bo on ma stosunki w prasie. Dom i rodzina
jej nie obchodzą. Prus też wybierał godne potępienia przejawy emancypacji.
4
Komedie z oś wiatą (1876) – chłop Błażek uczy się czytać sam powodowany żądzą wiedzy. Staje się
przedmiotem rozgrywek i ślepego kultu – pokazuje się go na wiecach jako dowód, jak wiele robi
się dla oświaty ludu. Tymczasem szlachta nie zajmuje się wcale oświecaniem ludu. Nauczyciel bez
skutku dopomina się o fundusze na podstawowe potrzeby szkoły.
Krewniaki (1879) – kiedy Feliks Lubowicz został dyrektorem banku, jego krewni natychmiast
zaczęli się przymilać i walczyć między sobą o synekurę. Znaczące nazwiska to chwyt ulubiony
Bałuckiego. Jak u Fredry pełno tu intryg, niespodzianek i nagłych zwrotów oraz pary zakochanych,
których losy zależą od rozwiązania konfliktu. Szlachcic Wiwandowski twierdzi, że gdy braknie mu
pieniędzy, zostanie dyrektorem, inni będą pracować, a on ozdobi placówkę swoją osobą.
Wierność ideologii rodzajem konserwatyzmu
Utwory Bałuckiego mają staroświecką konstrukcję: schematyzm intrygi, qui pro quo, roli
zakochanych par w rozwiązaniu konfliktu, bohaterów o znaczących nazwiskach.
Nie znaczy to jednak, że autor nie tropił kłamstwa i obłudy i nie potępiał grzechów. Przez swój styl
był po prostu mniej wiarygodny.
Są siedzi (1880) – szlachta to ludzie głupi, niegospodarni, próżni i nieodpowiedzialni. Gdy
Radoszewski bankrutuje na skutek niegospodarności i podejmowania panów sąsiadów, nikt mu nie
pomaga. Zamiast podać jako kandydata na posła jednego z nich, Ratułowicza, wybierają hrabiego z
Wiednia, bo podejmuje on ich na swych dworze. Powszechnie uważany za sknerę Protaszewicz jest
w rzeczywistości wzorem dobrego i pomocnego gospodarza.
Gę si i gą ski (1882) – przedmiotem ataku są kobiety-gęsi, żyjące bezmyślnie, bez celu, idące za
modą, złośliwe i uparte. Są gęsi-ambasadorki sztuki, gęsi-dewotki, gęsi-arystokratki. Ciocia Belcia
z Wiednia zajeżdża do ubogich krewnych, Kłopotkiewiczów, i jest przyczyną wielu nieszczęść.
Bałucki daje do zrozumienia, że dziewczyna powinna coś umieć (a jest przeciwny emancypacji!),
bo Joasia Kłopotkiewiczówna o mały włos nie pada łupem bawidamka, ulubieńca cioci-gęsi.
Dom otwarty (1883), Bilecik miłosny i Pię kna ż onka (1884), Mój dziennik (1887), O Józię (1888).
Cięż kie czasy (1889) – krytyka snobizmu szlachty, która pozuje na arystokrację i jej stosunku do
ludu, który przybrał formę powierzchownej ludomanii.
Klub kawalerów (1890), Flirt (1892), Kiliń ski (1892), Bajki (1894), Ciepła wdówka (1895).
Próba podsumowania
1. Społecznikowska, obywatelska pasja demokraty, ideologa czerwonych z lat 60., patrioty i
przeciwnika lojalizmu.
2. Bałucki to nie tylko pisarz mieszczański, pisze też o szlachcie i arystokracji.
3. Intryga jest coraz bardziej zawiła, ale zawsze logicznie prowadzi do rozwiązania.
4. Komedie tworzone staroświecką techniką są podporządkowane dydaktyce.
5. Komedie są dla widza popularnego, stąd nie brak tu farsy i groteski.
6. Nie budował charakterów psychologicznych, kreował typy.
7. Wracał do tych samych problemów, nie pogłębiając ich analizy.
8. Połowa jego komedii to tematyczne błahostki, bez ambicji dydaktycznych.
„GRUBE RYBY” (premiera: 27 VIII 1881 w teatrzyku ogródkowym „Belle Vue” w Warszawie)
Tekst ma wysokie walory sceniczne, bo nie ciążą na nim społeczne cele i ambicje.
Konflikt komediowy nie jest oryginalny (Fredro Damy i huzary). Bałucki nie zrezygnował ze
schematów qui pro quo, groteski i farsy.
Walor komedii tkwi w (1) mistrzowskim operowaniu zdarzeniami, (2) aranżowaniu efektów
komicznych i w (3) scenicznych zaletach postaci.
5
Zdarzenia są nieliczne, ale niezwykle funkcjonalne, np. społecznie:
1. telegram do Ciaputkiewiczów
wiek pary i elektryczności burzy spokój ludzi, dawniej bezpiecznych w swych
czterech ścianach, początek rewolucji światopoglądowej, jaka musi nastąpić
2. debata o zawodzie przyszłego prawnuka
Onufry, idąc z duchem czasu, chce, by wnuk został inżynierem
To jedyne dobre obserwacje obyczajowe. Innym Tadeusz Boy-Żeleński robił zarzuty: Wistowski z
dwoma wsiami, domem w mieście i kapitałem nie musi spędzać całych dni u Ciaputkiewiczów!;
nauczycielami muzyki w pensjach dla panien były zazwyczaj kobiety; poza tym synowiec tak
zamożnego człowieka nie mógł mieć pozycji uważanej za wykolejenie na drodze kariery.
Aranżowanie efektów komicznych
Przykłady aranżowania sytuacji komicznych:
1. poglądy Wistowskiego na małżeństwo i zwierzenia chorowitego Pagatowicza – kontrast
między słowami a zachowaniem „ryb”, które od razu dają się schwycić na haczyk kokieterii
2. komediowy kontrast wieku, zdrowia i rzekomych zasad ewentualnych małżonków
3. przerywana przez dziewczyny partia wista
4. tańce, w które starzy bardzo się angażują
5. argumenty Pagatowicza za małżeństwem – leczy choroby, najwięcej samobójstw jest wśród
starych kawalerów (choroba jako argument ZA małżeństwem!)
6. akcja trwa krótko, tym śmieszniejsza jest szybkość przemian poglądów kawalerów
Żeleński twierdził, że epizod, gdy dziadkowie od razu godzą się na małżeństwa dziewczyn z tak
starymi konkurentami jest mało wiarygodny, a nie komiczny.
Sceny groteskowe: niezręczności Pagatowicza w tańcu, Wistowski od skrajnej niechęci przechodzi
do zbytniego ferworu.
Sceny farsowe: Wanda upina czepek na głowie rycerskiego Wistowskiego, oświadczyny
Wistowskiego, na które w ukryciu czeka Henryk.
Gł. środek, który tworzy efekty komiczne to kontrast i nieporozumienie.
Wszystko opiera się na konwencji komediowej – nie chodzi o to, by sytuacje były prawdziwe, ale
na tyle prawdopodobne, by ubawić widza i dać mu satysfakcję, że „zło” dostało po nosie.
Sceniczne zalety sztuki
Sztukę dobrze się gra, bo każda sytuacja jest funkcjonalna, można z niej wydobyć sceniczny efekt,
daje szansę rozśmieszenia widza. Akcja jest żywa i trwa krótko, nie nuży.
Już w międzywojniu sztuki Bałuckiego grano jako kostiumowe, co potęgowało efekt komiczny.
Stroje, gesty, które kiedyś były normalne, teraz tym bardziej śmieszyły.
Postacie mają uwypukloną jedną dominującą cechę, co daje duży margines dla interpretacji aktora.
Choć w didaskaliach Bałucki określał dość szczegółowo wygląd, zachowanie i sposób mówienia
niektórych bohaterów. Przywiązywał dużą wagę do scenicznego rekwizytu, stroju i gestu. Nie
zadbał natomiast o charakterystykę wnętrza – urządzenie pokoju jest typowe.
Postaci 1-planowych jest tylko 4: kawalerowie i dziewczyny. Najbardziej aktywna jest Wanda.
Konstrukcji efektu komediowego jest podporządkowana prawda psychologiczna, obyczajowa etc.
** E.Z.**
6