made by Wój

Wykład 3 - Teratologia - aspekt kliniczny. Wady rozwojowe.

INDUKCJA to wpływ określonej tkanki bądź warstwy komórek na kierunek rozwoju i różnicowania się innej

tkanki lub grupy komórek z nią sąsiadujących.

Indukcję embriologiczną definiuje się też jako wzajemne oddziaływanie na siebie (interakcję) różnych części rozwijającego się organizmu, powodujące utworzenie się nowego szlaku rozwojowego w jednym lub w obu

reagujących systemach.

W czasie indukcji embriologicznej w jednym z reagujących systemów - induktorze - wytwarzany jest czynnik indukcyjny.

Czynnik indukcyjny przechodzi do drugiego systemu – reagującego - i powoduje w nim zmiany, wskutek czego

kieruje go na określoną drogę rozwoju.

Przeważnie induktor jest bardziej zróżnicowany niż materiał reagujący.

System reagujący musi być zdolny do odebrania indukcji, czyli do zareagowania na czynnik indukujący — taką

zdolność nazywa się KOMPETENCJĄ.

Część animalna zarodka przeznaczona na utworzenie ektodermy zawiera czynnik ektodermizujący; jest ona

pluripotentna i ma różnorakie możliwości rozwojowe.

Część wegetatywna, która została nieodwracalnie zdeterminowana do wytworzenia endodermy, wyposażona

jest w czynnik endodermizujący.

W miejscu styku mikro- i makromerów zachodzi wzajemne oddziaływanie na siebie części animalnej

i wegetatywnej.

Czynniki indukujące nie przechodzą przez jamę blastuli, rozchodzą się one wyłącznie w ścianie blastuli, bezpośrednio z jednej do drugiej stykających się komórek.

Zawarty w części wegetatywnej czynnik endodermizujący wpływa indukująco na sąsiadujące z nią komórki

części animalnej, przemieniając je z potencjalnych komórek ektodermalnych na mezodermalne.

Indukcja mezodermizująca prowadzi do zróżnicowania zarodka na presumptywne obszary listków

zarodkowych.

Ruchy morfogenetyczne przesuwają te obszary, które osiągając inną, nową lokalizację stają się listkami

zarodkowymi.

Wytworzenie się 3. listków zarodkowych o odmiennych właściwościach zwiększa możliwości wzajemnego

oddziaływania (interakcji) pomiędzy poszczególnymi częściami zarodka.

Takie wzajemne oddziaływania zachodzą w czasie gastrulacji, kiedy następuje przemieszczanie się całych partii

komórek zarodka z powierzchni do jego wnętrza.

ETAP 1.

Obszar presumptywnych płytek przedstrunowych i struny grzbietowej przesuwa się do wnętrza zarodka

w dachu prajelita; równocześnie ektoderma ruchem epibolicznym (obrastającym) rozciąga się w kierunku

bieguna wegetatywnego.

Te ruchy skierowane w przeciwnych kierunkach powodują, że dach prajelita podsuwa się pod ektodermę,

stykając się z nią na coraz większej przestrzeni.

ETAP 2.

W miejscu kontaktu komórek ektodermy z dachem prajelita następuje indukcja nerwowa. Przez termin ten

rozumie się wpływ presumptywnej struny grzbietowej na ektodermę, przemieniający ją w neuroektodermę

i powodujący powstanie płytki nerwowej, a następnie innych struktur nerwowych z niej pochodzących.

Induktorem jest dach prajelita, tj. presumptywna struna grzbietowa i presumptywna płytka przedstrunowa,

a systemem reagującym ektoderma.

1

made by Wój

Indukcja nerwowa przebiega w dwóch etapach: w pierwszym ektoderma jest aktywowana, w drugim

transformowana.

Dach prajelita wytwarza dwa czynniki, które przechodzą do ektodermy przy bezpośrednim kontakcie komórek

dachu prajelita i komórek ektodermy;

- pierwszym jest czynnik aktywujący, zwany także neurulizującym lub dorsalizującym,

- drugim jest czynnik transformujący, czyli mezodermizujący lub kaudalizujący.

Aktywacja kompetentnej ektodermy nazywa się także neurulizacją.

Czynnik transformujący może działać także na ektodermę nie aktywowaną, co prowadzi do rozwoju ektodermy

w struktury typowe dla mezodermy. Proces ten nazywa się także mezodermizacją.

Określone czynniki indukujące są wytwarzane tylko w pewnym okresie rozwoju. Czynniki te, działając na system

odbierający (reagujący), w tym przypadku ektodermę, ulegają zużyciu czyli konsumpcji.

W wyniku konsumpcji dany czynnik indukujący zanika, robiąc jak gdyby miejsce innemu, którego wpływ jest najczęściej ograniczony do mniejszego obszaru.

Indukcja nerwowa nazywa się także indukcją pierwotną, bowiem:

1. obejmuje duże obszary zarodka,

2. prowadzi do wytworzenia narządów pierwotnych,

3. stwarza podstawy do dalszych zróżnicowań na określone mniejsze obszary, będące zawiązkami narządów

ostatecznych,

4. daje podstawy do organogenezy.

Organogeneza jest wynikiem łańcucha procesów indukcyjnych zachodzących na mniejszych obszarach zarodka.

Indukcje te nazywa się indukcjami wtórnymi.

Indukcja wtórna może przebiegać w dwojaki sposób:

jako indukcja heterogenna lub

indukcja homoeogenna.

Indukcja heterogenna zachodzi między tkankami lub układami całkowicie się od siebie różniącymi.

Indukcja homeogenna przebiega w tkankach uprzednio zaindukowanych w określonym kierunku, które działają

w tym samym kierunku, co induktor.

Zachodzące w zarodku procesy indukcji embriologicznej są trudne do bezpośredniej obserwacji, gdyż są

maskowane przez inne toczące się równocześnie procesy morfogenetyczne, a także i przez zmiany

metaboliczne, jakie przebiegają normalnie w rozwoju zarodka.

Badanie procesów indukcji jest możliwe tylko na pośredniej drodze eksperymentalnej.

Naturalny czynnik indukujący można zastąpić sztucznym.

Może to być zdenaturowana przez podwyższoną temperaturę lub przez działanie alkoholu warga grzbietowa,

tkanki dorosłych zwierząt, np. wątroba, nerki, szpik kostny, mięsień sercowy lub różne substancje, jak kwasy tłuszczowe, nukleproteidy, digitonina, czerwień obojętna, zieleń janusowa i wiele innych.

Te sztuczne czynniki indukujące nazwano ewokatorami, a indukcję wywołaną przez nie — ksenoindukcją.

Indukcję otrzymywano również bez udziału czynnika indukującego, a tylko przez cytolizę części tkanki

reagującej kompetentnej na indukcję.

Chemiczny charakter czynnika indukującego. Obydwa czynniki indukujące, zarówno mezodermizujący, jak

i neurulizujący, są nukleoproteinami blisko z sobą związanymi.

Czynnik mezodermizujący może być przekształcony w czynnik neurulizujący przez stopniową denaturację.

Stwierdzono, że czynnik neurulizujący jest białkiem związanym z RNA.

2

made by Wój

Czynnik indukujący endodermę i mezodermę w ektodermie nazwano czynnikiem wegetalizującym; jest to

białko o masie cząsteczkowej około 30000 daltonów, które można rozłożyć na dwie podjednostki

polipeptydowe o znacznie niższej aktywności indukcyjnej. Czynnik ten jest inaktywowany przez enzymy

proteolityczne pepsynę i trypsynę, podgrzewanie oraz czynniki redukujące mostki S-S.

Istnieje możliwość oddziaływania indukcyjnego - zwłaszcza w indukcji wtórnej – substancji pozakomórkowej zawierającej glikozoaminoglikany i glikoproteidy.

Wydaje się, że swoistość indukcji embriologicznej nie leży w czynniku indukującym, ale w systemie

reagującym.

Podsumowanie.

O indukcji embriologicznej można powiedzieć, że jest to bezpośrednie współoddziaływanie na siebie części zarodka, kierujące jedną z nich na określoną drogę rozwoju, jedną z wielu możliwych. Działanie induktora na

kompetentną komórkę jest nieodwracalne.

Indukcja embriologiczna raz rozpoczęta, odbywa się następnie łańcuchowo na coraz to bardziej ograniczonych

obszarach zarodka.

Indukcja embriologiczna odgrywa zasadniczą rolę morfogenetyczną w okresie poprzedzającym wytworzenie się

naczyń krwionośnych i rozpoczęcie krążenia, od kiedy to substancje aktywne mogą działać, przenoszone wraz

z krwią na oddalone od siebie układy.

CZYNNIKI TERATOGENNE

Okresy rozwoju człowieka.

Życie człowieka można umownie podzielić na następujące okresy rozwoju:

1. Okres prenatalny (przedurodzeniowy, wewnątrzmaciczny). Okres ten trwa od powstania zygoty do

urodzenia, średnio 266 dni (38 tygodni).

1a. Okres zarodkowy (embrionalny), to jest pierwsze 8 tygodni okresu prenatalnego; w okresie

zarodkowym wyróżnia się 23 stadia.

1b. Okres płodowy, który trwa od początku 9 tygodnia okresu prenatalnego do urodzenia.

2. Okres postnatalny (pourodzeniowy, pozamaciczny), którego granice wyznacza data urodzin i data zgonu.

Okres ten można podzielić na szereg podokresów.

2a. Podokres noworodkowy; pierwsze 28 dni życia po urodzeniu.

2b. Podokres niemowlęcy; pierwszy rok życia po urodzeniu (z wyłączeniem podokresu

noworodkowego).

2c. Podokres wczesnego dzieciństwa; drugi i trzeci rok życia po urodzeniu.

2d. Podokres przedszkolny; czwarty, piąty i szósty rok życia.

2e. Podokres szkolny; od 7 do 15 roku życia. Podokres szkolny można podzielić na 2 fazy:

2e1. faza obojętnopłciowa, osobniczo zmienna, trwa zwykle od 7 do 10 roku życia;

2e2. faza dojrzewania płciowego, osobniczo zmienna, trwa zwykle od 11 do 15

roku życia.

2f. Podokres młodzieńczy, trwa przeciętnie od 16 do 20 roku życia, osobniczo zmienny.

2g. Podokres dojrzałości; trwa przeciętnie od 20 do 50 roku życia, osobniczo zmienny.

2h. Podokres starzenia się, trwa przeciętnie od 50 roku życia do zgonu, osobniczo bardzo zmienny.

Kryteriami powyższego podziału są:

- wiek;

- cechy biologiczne organizmu (budowa ciała, funkcje narządów, stan rozwoju psychiki);

- kryteria społeczne (system oświaty, role w rodzinie).

Przedmiotem embriologii jest w zasadzie okres rozwoju prenatalnego.

Ze względu na niektóre problemy medyczne zakres embriologii rozszerza się na okresy późniejsze (na

przykład problem wad wrodzonych, z których pewne ujawniają się u noworodków i u niemowląt).

Przedmiotem teratologii są zaburzenia rozwoju prenatalnego.

Teratologia tradycyjnie zajmowała się opisywaniem zaburzeń rozwojowych, a obecnie także docieka

przyczyn i mechanizmów zaburzających prawidłowy rozwój. Badania w tej drugiej dziedzinie teratologii są

3

made by Wój

oczywiście ściśle połączone z badaniami mechanizmów prawidłowego rozwoju prenatalnego, czyli z mechaniką

rozwoju.

Zaburzenia rozwoju prenatalnego można umownie podzielić na kilka kategorii:

1. niepowodzenia rozrodu lub zgony przedporodowe,

2. wady wrodzone,

3. wady przedurodzeniowe,

4. wady metabolizmu.

1. niepowodzenia rozrodu lub zgony przedporodowe to znaczy ciąże zakończone poronieniem

spontanicznym, porodem martwego płodu lub śmiercią noworodka.

Ta ostatnia kategoria (śmierć noworodka) zaliczana jest do klasy reproductive failures przez

embriologów anglosaskich, a nie mieści się formalnie w polskim pojęciu „zgonu przedporodowego”; dlatego dla

tej grupy zaburzeń rozwoju będzie stosowany termin „niepowodzenia rozrodu”;

2. wady wrodzone to anomalie budowy anatomicznej, widoczne u noworodka. Oprócz wad

rozwojowych, które można łatwo rozpoznać ze względu na znaczne odchylenie budowy ciała od budowy

prawidłowej (np. rozszczep kręgosłupa, wodogłowie, bezczaszkowie, i inne), istnieją wady wrodzone polegające

na niewielkim zaburzeniu budowy, które jednak może dać poważne negatywne skutki dla zdrowia dziecka;

3. wady przedurodzeniowe to anomalie anatomiczne zarodka lub płodu. Rozróżnienie między wadami

wrodzonymi a wadami przedurodzeniowymi jest sztuczne, i pochodzi stąd, że definicja wad wrodzonych

ugruntowała się w literaturze w czasach, kiedy wadami przedurodzeniowymi nie zajmowano się zarówno

z powodu braku odpowiednich metod (np. USG), jak i z powodu bezradności medycyny wobec tych wad.

Właściwiej byłoby wady wrodzone, wady przedurodzeniowe i wady wynikające z nieprawidłowości rozwoju

prenatalnego rozpoznawane u dzieci obejmować jednym mianem, np. anatomiczne wady rozwojowe;

4. wady metabolizmu to defekty rozwoju polegające na zaburzeniu ważnego dla życia szlaku

metabolicznego. Często powodem wady metabolizmu jest mutacja genu. Produkt zmutowanego genu

funkcjonuje nieprawidłowo, wywołując zaburzenia prowadzące do choroby lub śmierci (przed lub po

urodzeniu).

Przykładem wady metabolizmu może być mutacja genu DMD, prowadząca do dystrofii mięśniowej

typu Duchenne’a, lub mutacja genu CF, wywołująca mukowiscydozę.

Do niepowodzeń rozrodu zaliczane są:

1. śmierć zarodka we wczesnym okresie rozwoju (w ciągu pierwszych dwóch tygodni);

2. poronienie (abortus, ang. abortion), to jest zakończenie ciąży przed upływem 20. tygodnia rozwoju;

3. poród martwego płodu (partus mortuus fetus, ang. (stillbirth) (dotyczy płodów w wieku powyżej 20. tygodni)

4. śmierć w okresie noworodkowym, to jest wciągu pierwszych 28. dni po urodzeniu.

Śmierć zarodka we wczesnym okresie rozwoju jest zjawiskiem bardzo częstym. Dokładne oszacowanie tej

częstości nie jest znane ze względu na oczywiste trudności metodyczne takich badań. Badania morfologiczne

wczesnych zarodków człowieka wykazały bardzo duży odsetek przypadków o tak zaburzonej budowie, że

najprawdopodobniej niezdolnych do rozwoju.

Na podstawie tych badań ocenia się, że około połowa zarodków obumiera przed 2 tygodniem rozwoju, a więc

najczęściej zanim kobieta uświadomi sobie, że jest w ciąży. Wysoki odsetek (ok. 30%) obumierania zarodków

we wczesnym okresie rozwoju otrzymano na podstawie badań opartych na pomiarze stężenia gonadotropiny

kosmówkowej w osoczu krwi kobiet i założeniu, że pojawienie się tego hormonu we krwi kobiety jest dowodem

ciąży.

Szacuje się, że około 15% (wg różnych źródeł od 6% do 40%) rozpoznanych ciąż kończy się poronieniem

samoistnym, to znaczy urodzeniem płodu przed końcem 20 tygodnia rozwoju. Poród martwego płodu (termin

ten odnosi się do płodów starszych niż 20 tygodni) występuje w 3,5% rozpoznanych ciąż.

Biorąc pod uwagę te liczby można obliczyć, że tylko ¼ zygot rozwija się do końca okresu

noworodkowego; pozostałe ¾ obumiera na różnych etapach rozwoju.

Powyższe wartości liczbowe są mało pewne, przede wszystkim ze względu na:

1. niepewność oszacowania niepowodzeń rozrodu w bardzo wczesnych okresach (pierwsze 2 tygodnie)

rozwoju;

2. niedoskonałości metod;

3. różnice między badanymi populacjami.

Klasyfikacja czynników teratogennych.

1. Czynniki genetyczne:

4

made by Wój

a. mutacje odziedziczone po rodzinach,

b. mutacje powstające de novo,

c. zaburzenia mejozy,

d. zaburzenia struktury chromosomów dziedziczone po rodzicach,

e. zaburzenia struktury chromosomów powstające de novo.

2. Czynniki fizyczne:

a. promieniowanie jonizujące,

b. promieniowanie UV,

c. temperatura.

3. Czynniki społeczne:

a. urbanizacja i uprzemysłowienie,

b. tradycje, obyczaje (np. zwyczaj zawierania małżeństw między osobami spokrewnionymi,

wiek w którym kobiety decydują się na urodzenie dziecka, obyczaje kulinarne).

4. Inne czynniki środowiskowe:

a. niektóre mikroorganizmy (np. Toxoplasma eratog, wirus różyczki),

b. eratogenny obecne w glebie, w powietrzu, w wodzie i w pożywieniu,

c. leki o działaniu teratogennym.

Na częstość występowania zaburzeń rozwoju prenatalnego mają również wpływ inne czynniki.

Należą do nich:

- stan wiedzy medycznej,

- organizacja służby zdrowia w danym regionie lub państwie,

- zamożność społeczeństwa lub klasy społecznej,

- poziom oświaty,

- przepisy prawa.

Czynniki te w pewnym stopniu warunkują możliwość ograniczania skutków działania czynników

teratogennych.

Zespół Downa

Zespół Downa jest najczęściej występującym zespołem wad wrodzonych; w przybliżeniu 1 na 700

noworodków obarczony jest tym zespołem.

Wszystkie dzieci z zespołem Downa wykazują upośledzenie umysłowe.

Charakterystyczne dla tego zespołu są następujące cechy budowy ciała:

- skośne ustawienie szpar powiekowych,

- fałda nakątna (epicanthus),

- brachycefalia (czaszka skrócona w wymiarze przednio-tylnym),

- krótka szyja,

- szerokie dłonie,

- „małpia bruzda” (bruzda ciągnąca się przez szerokość dłoni równolegle do nasady palców),

- zapadnięty grzbiet nosa,

- duży język.

Brachycefalii odpowiada spłaszczenie tyłu płata potylicznego mózgu. W zespole Downa częste są

nieprawidłowości budowy serca i przewodu pokarmowego.

Z zespołem Downa skojarzony jest nieprawidłowy kariotyp.

W okolo 95% przypadków zepolu Downa w komórkach występują trzy - zamiast dwóch -

chromosomy 21; taką nieprawidłowość kariotypu nazywamy trisomią 21.

U części osób z zespołem Downa nieprawidłowość kariotypu polega na translokacji dodatkowego

chromosomu 21 na inny chromosom, najczęściej 14 lub 22.

Trisomia 21 powstaje w wyniku nie rozdzielenia się (non-disjunction) chromosomów pary 21

w przebiegu mejozy I, a następnie połączenia gamety zawierającej dwa chromosomy 21 (wynik non-disjunction)

z gametą prawidłową, zawierającą jeden chromosom 21. Non-disjunction chromosomów 21 może zajść

w jajniku, prowadząc do powstania nieprawidłowego owocytu, lub w jądrze, prowadząc do powstania plemnika

z dodatkowym chromosomem 21.

Dodatkowy chromosom 21 u osób z zespołem Downa pochodzi w 12% przypadków od ojca, w 88%

przypadków - od matki.

5

made by Wój

Trisomia 21 bywa letalna dla zarodka lub płodu. Około 60% zarodków lub płodów z trisomią 21

obumiera przed 20 tygodniem rozwoju, dalszych 20% obumiera między 20 a 38 tygodniem rozwoju. Zatem,

tylko około 20% zarodków z trisomią 21 rozwija się do okresu noworodkowego.

Związek między genotypem a fenotypem w zespole Downa nie jest wyjaśniony; na temat tego związku

istnieje kilka hipotez. Jedna z nich twierdzi, że zasadnicze znaczenie dla zaburzeń rozwoju ma dodatkowa kopia

genu strukturalnego dysmutazy nadtlenkowej w długim ramieniu chromosomu 21.

Przeciętne prawdopodobieństwo urodzenia dziecka z zespołem Downa z rodziców o prawidłowym

kariotypie wynosi około 0,15%. Prawdopodobieństwo to rośnie do 1-2% jeżeli rodzice o prawidłowym

kariotypie mają już dziecko z zespołem Downa.

Jeżeli którekolwiek z rodziców ma izochromosom ramion długich chromosomu 21 (izochromosom taki

powstaje przez połączenie długich ramion dwóch chromosomów 21), to ryzyko wynosi 100%.

Prawdopodobieństwo urodzenia dziecka z zespołem Downa rośnie z wiekiem matki.

Dla kobiety w wieku 20-24 lat ryzyko urodzenia dziecka z zespołem Downa wynosi 1:1550, dla kobiety

w wieku 45 lat zwiększa się aż do 1 : 25. Zapewne wiąże się to z większą częstością zaburzeń mejozy typu non-

disjuction u kobiet starszych.

Kariotyp charakterystyczny dla zespołu Downa można rozpoznać u zarodka lub płodu wykonując

cytogenetyczne badanie prenatalne. Z zależności między wiekiem matki a prawdopodobieństwem zespołu

Downa u noworodka wynika wskazanie, by wykonywać badania prenatalne u kobiet w ciąży, które przekroczyły

40 rok życia (lub 35 rok życia. w krajach o wysokim poziomie służby zdrowia).

Mukowiscydoza

Mukowiscydoza, zwana także torbielowatym zwyrodnieniem trzustki (ang. cystic fibrosis, CF) jest najczęstszą

chorobą uwarunkowaną mutacją jednego genu w populacji ludzi zamieszkującej Europę.

Występuje z częstością około 1 : 2 500 żywo urodzonych dzieci.

Nosicielem genu - zmutowanego allelu warunkującego mukowiscydozę jest w przybliżeniu aż co 25

Europejczyk.

Rozpowszechnienie patologicznego allelu wśród ludzi rasy czarnej jest rzadsze, a u ludzi rasy żółtej

sporadyczne.

Charakterystyczna dla mukowiscydozy jest zwiększona lepkość wydzielin niektórych gruczołów:

trzustki, ślinianek, gruczołów jelitowych, gruczołów tchawiczych I oskrzelowych. Patologicznie zagęszczony śluz

w jelitach noworodków powoduje często (ok. 10%) niedrożność jelit. Niedrożność taka powstaje dlatego, że obecna w jelicie płodu i noworodka smółka (meconium) nie jest dostatecznie szybko trawiona wskutek

niedomogi trzustki.

Głównym zagrożeniem życia dzieci, które przeżywają okres noworodkowy, są powtarzające się

zapalenia oskrzeli i zapalenia płuc, wywołane głównie przez bakterie rodzaju Pseudomonas.

Trzustka ulega zwłóknieniu; powstają w niej cysty. Zmiany patologiczne w zewnątrzwydzielniczej części

trzustki prowadzą do jej niewydolności, a w konsekwencji do złego wchłaniania pokarmów.

Pot pacjentów cierpiących na mukowiscydozę zawiera nadmiernie wysokie stężenie jonów

chlorkowych (> 60 mEq/l). Pomiar stężenia Cl- w pocie jest ważnym dla rozpoznania choroby testem

laboratoryjnym. Pacjenci tracą z potem olbrzymie ilości chlorków.

Mukowiscydozie z reguły towarzyszy bezpłodność.

Bardzo intensywne badania ostatnich lat doprowadziły do odkrycia kluczowych faktów

biochemicznych, odnoszących się do patogenezy mukowiscydozy. Określono sekwencję prawidłowego genu CF,

sekwencje patologicznych alleli tego genu, oraz budowę białka kodowanego przez gen CF.

Mukowiscydoza jest chorobą wywołaną przez mutację genu CF. Allel genu CF dziedziczy się zgodnie

z regułami mendlowskimi jako allel autosomalny recesywny.

Gen CF znajduje się w długim ramieniu chromosomu 7. Jego długość wynosi 250 000 par zasad; koduje

białko złożone z I480 aminokwasów. Białko to, zwane CFTR, występuje w błonie komórkowej komórek trzustki,

gruczołów potowych, jelita, gruczołów tchawiczych i gruczołów oskrzelowych. Białko CFTR jest kanałem

jonowym.

Zaburzenie transportu jonów jest podstawowym defektem, z którego wynikają objawy

mukowiscydozy. Ogniwa pośrednie między zaburzoną funkcją kanału jonowego a powstaniem zaburzeń

w składzie wydzielin gruczołów nie zostały jak dotąd wystarczająco poznane.

Ze względu na częstość mukowiscydozy, jej ciężki przebieg i brak metody leczenia przyczynowego,

szczególnie ważne w odniesieniu do tej choroby jest poradnictwo genetyczne. Duża częstość patologicznego allelu CF w populacji (około 4%) powoduje odpowiednio duże prawdopodobieństwo par rodzicielskich -

6

made by Wój

nosicieli patologicznego allelu. Zgodnie z regułami mendlowskimi, prawdopodobieństwo powstania zarodka

homozygotycznego ze względu na mutację genu CF, kiedy oboje potencjalni rodzice są nosicielami mutacji, wynosi 25%. Obecnie możliwe jest diagnozowanie nosicielstwa przy użyciu metody genetyki molekularnej, co

stwarza szansę na zmniejszenie liczby osób dotkniętych mukowiscydozą dzięki poradnictwu genetycznemu.

Szybkie postępy badań naukowych nad patogenezą mukowiscydozy budzą nadzieję na powstanie w przyszłości

skutecznych metod leczenia.

Przyczyna olbrzymiej częstości występowania patologicznych alleli genu CF pozostaje zagadką.

Wirus różyczki jako teratogen.

Wirus różyczki jest silnym teratogenem; jest to wirus RNA, namnażający się w cytoplazmie komórek

człowieka, niektórych małp i w pewnych ustalonych liniach komórkowych.

Różyczka (rubella) - choroba zakaźna wywołana wirusem różyczki, ma u dziecka lub u osoby dorosłej

przebieg łagodny. Objawia się nieżytem dróg oddechowych, podwyższoną temperaturą, zapaleniem węzłów

chłonnych za uszami i na potylicy, wysypką. Infekcja wirusem różyczki może przebiegać poronnie lub

bezobjawowo.

Zachorowanie na różyczkę przez kobietę w ciąży wiąże się z ryzykiem zainfekowania łożyska i płodu,

a w konsekwencji z ryzykiem poronienia obumarcia płodu lub urodzenia dziecka z wadą wrodzoną.

Różnice między skutkami zakażenia wirusem różyczki zarodka lub płodu a skutkami zakażenia dziecka

lub człowieka dorosłego wynikają prawdopodobnie z tego, że organizm w okresie prenatalnym – w odróżnieniu

od organizmu dziecka lub człowieka dorosłego - nie może wytworzyć skutecznej odporności przeciwwirusowej.

Z punktu widzenia skutków różyczki u kobiety w ciąży można wyróżnić następujące sytuacje:

1. różyczka u ciężarnej nie wywołuje zakażenia płodu,

2. wirus różyczki namnażający się w narządach ciężarnej zakaża zarodek lub płód, nie wywołując w jego

organizmie anomalii anatomicznych ani zaburzeń czynnościowych,

3. zakażenie płodu wirusem prowadzi do poronienia samoistnego lub do obumarcia płodu,

4. zakażenie płodu wirusem powoduje wystąpienie wad wrodzonych, widocznych u noworodka,

5. zakażenie płodu nie powoduje wad widocznych u noworodka, lecz wywołuje objawy chorobowe

w późniejszym okresie życia.

Zespół wad wrodzonych i innych odchyleń od normy, wywołanych zakażeniem zarodka lub płodu

wirusem różyczki, nazywamy „wrodzonym zespołem różyczkowym”.

Triadę najistotniejszych wad wrodzonych, należących do wrodzonego zespołu różyczkowego,

tworzą: zaćma, wrodzone wady serca i głuchota.

Występują także inne zaburzenia: mikrocefalia, niedorozwój umysłowy, jaskra, retinopatie, zapalenie

wątroby, i inne. Objawy zespołu mogą występować pojedynczo (np. tylko wrodzona wada serca) lub

w rozmaitych kombinacjach. Wrodzonemu zespołowi różyczkowemu towarzyszy zwykle niska waga

urodzeniowa.

Częstość występowania niektórych wad wrodzonych w przypadkach wrodzonego zespołu różyczkowego.

Rodzaj wady

Częstość występowania

Głuchota

56 %

Wada serca

44 %

Zaćma

36%

Mikrocefalia i/lub niedorozwój 31 %

umysłowy

Hepatosplenomegalia

31 %

Zachorowanie ciężarnej na różyczkę wiążę się z większym ryzykiem wystąpienia wad u płodu

i u dziecka, jeżeli ciężarna choruje we wczesnym okresie ciąży (do 16 tygodnia), niż w okresie późniejszym.

Thalidomid

Światem wstrząsnęła epidemia ciężkich wad wrodzonych (lata 1957 - 1962), spowodowanych

używaniem przez kobiety w ciąży thalidomidu - leku uspokajającego i przeciwwymiotnego. Thalidomid

7

made by Wój

wywoływał m.in. amelie (całkowite braki kończyn) i meromelie (braki części kończyn). Oszacowano, że około 7 000 noworodków stało się ofiarami thalidomidu. Ten fakt, między innymi, spowodował nasilenie badań nad

wpływem leków na rozwój prenatalny.

Fenytoina (Dilantin)

Lek o silnym działaniu przeciwdrgawkowym. Używany przez kobiety w ciąży może wywołać

mikrocefalię, niedorozwój paliczków dalszych i paznokci, przepukliny, w części przypadków także niedorozwój

umysłowy. Ryzyko wystąpienia zespołu wad wrodzonych u noworodka kobiety leczonej w czasie ciąży fenytoiną

wynosi około 30%.

Trimethadion

Jest lekiem przeciwdrgawkowym, używanym do leczenia padaczki. Około 1/3 noworodków,

urodzonych przez kobiety leczone trimethadionem w czasie ciąży, wykazywało wady wrodzone. Wady te

polegały na brachycefalii (skrócenie czaszki w wymiarze przednio-tylnym) i nieprawidłowym ukształtowaniu

twarzy; w niektórych przypadkach stwierdzano rozszczepienie wargi i/lub podniebienia, ubytki przegrody

międzykomorowej, tetralogię Wallota. Charakterystyczne dla „zespołu trimethadionowego” jest niedorozwój

umysłowy i zaburzenia mowy.

Węglan litowy (Lithium carbonate)

Stosowany jest w leczeniu niektórych psychoz. Kobieta leczona węglanem litowym w pierwszym

trymestrze ciąży ryzykuje urodzenie dziecka z wadami wrodzonymi różnego typu, w tym z wadami serca

i dużych naczyń.

Warfarin, syntetyczna pochodna kumaryny

Jest preparatem przeciwzakrzepowym. Używany przez kobietę w pierwszym trymestrze ciąży może

spowodować u noworodka wady układu szkieletowego i zaburzenia rozwoju oczu, a także niedorozwój

umysłowy i napady padaczkowe.

Warfarin stosowany w drugim i w trzecim trymestrze może wywołać u płodu m.in. krwotoki

wewnątrzczaszkowe.

Lekiem przeciwzakrzepowym, który nie ma działania teratogennego jest heparyna, która –

w przeciwieństwie do warfarinu – nie przechodzi przez barierę łożyskową.

8