Rym – powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach

wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu (w poezji) lub zdania (w prozie).

Rym pełni funkcję wierszotwórczą, instrumentacyjną i semantyczną (znaczeniową). W poezji współczesnej rymy mają mniejsze znaczenie niż w tradycyjnej, w wielu zaś jej przejawach

zupełnie nie występują.

Rodzaje rymów [edytuj]

żeńskie – posługujące się akcentem paroksytonicznym, nieodłączne od wiersza sylabicznego, np. "woda – uroda"

męskie – oparte na akcencie oksytonicznym, właściwe wierszowi sylabotonicznemu, jak "zew –

krew"

daktyliczne – w języku polskim rzadkie, związane z akcentem proparoksytonicznym: "zakochać

się – rozszlochać się"

bogate – charakteryzują się nagromadzeniem współbrzmień spółgłoskowych, np. „piąstkom –

cząstkom”,

ubogie – nie posiadają wielu współbrzmień, np. „te – swe, mi – śni”,

głębokie – obszar współdźwięczności wychodzi poza granice ustalone przez miejsce

akcentowanej samogłoski; są równocześnie rymami bogatymi, np. „łabędzie – tak będzie”,

dokładne (pełne, ścisłe) – utrzymują pełna identyczność głoskową na obszarze

współdźwięczności,

niedokładne (przybliżone) – nie operują identycznością głosek w obrębie obszarów rymowych,

np. „domy – mody”,

składane – ich przestrzeń rozciąga się poza granice pojedynczego wyrazu, np. „do dna –

chłodna”,

łamane – tworzą ekscentryczny efekt intonacyjno – semantyczny, są stylistycznie

sfunkcjonalizowane (vide: "Gdy się człowiek robi starszy" Tadeusza Boya-Żeleńskiego),

przygodne – pojawiają się sporadycznie, np. „tyleż tędy co wszędy”,

gramatyczne – utworzone z wyrazów, których współbrzmienie wynika z identyczności

końcówek gramatycznych, np. „spotkałem – uściskałem”,

niegramatyczne – utworzone z wyrazów należących do różnych kategorii gramatycznych, np.

„świat cały – bez chwały”,

banalne (oklepane, częstochowskie) – utworzone z wyrazów często zestawianych ze sobą w

pozycjach rymowych, tworzą ciąg wyeksploatowanych skojarzeń, np. „dal – żal”,

rzadkie (wyszukane, trudne) – przeciwieństwo rymów banalnych, charakteryzują się

niezwykłością doboru wyrazów,

egzotyczne – wprowadzają słowa obce, np. „trytonów – pantalonów”,

homonimiczne – powtarzanie tych samych wyrazów, np. „stokroć – stokroć”,

kalamburowe – ujawniają dwuznaczność wyrazów i więzi znaczeniowe, np. „bogiń – albo giń”,

asonans – rym oparty na identyczności samogłoskowej, np. „plama - trawa”,

konsonans – rym oparty na identyczności spółgłoskowej, np. „gong – gang”.

Rodzaje układów rymów [edytuj]

końcowe – w zakończeniu wersu

początkowe (inicjalne)

wewnętrzne – obejmujące wyrazy wewnątrz jednego wersu

zewnętrzne – obejmujące wyrazy zewnętrzne jednego wersu

parzyste (sąsiadujące) – dwa kolejne wersy mają tzw. układ AABB

krzyżowe (przeplatane): np. w pierwszym i w trzecim wersie - układ ABAB

okalające - układ ABBA

Rym - powtórzenie jednakowych lub podobnych układów brzmieniowych w zakończeniach

wyrazów zajmujących ustaloną pozycję w obrębie wersu (w wierszu).

Słownik terminów literackich pod red. Janusza Sławińskiego

Rymy różnicujemy ze względu na ich:

Związek z akcentem

Akcent w języku polskim pada zwykle na drugą sylabę od końca. Jest to tzw. akcent

paroksytoniczny. Na tym akcencie bazuje rym żeński, o którym mówimy wtedy, gdy rymuje się

ostatnie 1,5 sylaby wyrazów (brzmienie musi się zgadzać licząc od samogłoski drugiej sylaby

od końca) np. obrócony – strony, grzeje – aleje. W pierwszym przypadku samogłoską drugiej

sylaby od końca jest „o” i to, co następuje po niej - w obu wyrazach zrymowanych ze sobą -

jest identyczne.

Gdy rymują się ostatnie sylaby wyrazów (brzmienie musi się zgadzać od samogłoski do końca

wyrazu) mamy do czynienia z rymem męskim. Pojawia się on w wyrazach jednosylabowych np.

świat – lat, cud – nut.

W języku polskim akcent w szczególnych wypadkach może padać na trzecią sylabę od końca.

Jest to akcent proparoksytoniczny. Rym zbudowany dzięki takim wyrazom to rym daktyliczny

np. modlić się – upodlić się. Cząstka „się” jest enklityką (atonem – wyrazem pozbawionym

samodzielnego akcentu) i tylko wraz z wyrazem poprzedzającym tworzy zestrój akcentowy. W

takiej sytuacji akcent pada w obu wyrazach na trzecią sylabę od końca (licząc „się” jako

ostatnią sylabę) czyli na mo- i -po- . To od samogłoski „o” zaczyna się rym, który w tym

wypadku jest niedokładny (patrz niżej).

Jeżeli obszar współdźwięczności sięga poza granicę samogłoski akcentowanej, mówimy o

rymie głębokim. Dotyczy to zarówno rymów żeńskich np. w kłębie – gołębie, jak i męskich

trzask – brzask.

Dokładność

Rymy dokładne to takie, w których rymujące się głoski są identyczne np. owinie – głębinie,

biało – przeszkadzało. (Dopuszczane są jedynie niewielkie odchylenia).

Rymy niedokładne różnią się głoskami. Do rymów niedokładnych zaliczamy asonanse i

konsonanse. Asonanse charakteryzują się identycznością samogłosek i zróżnicowaniem

spółgłosek np. trybuny – tłumy, potem – Szopen, zakręcie - będzie. W konsonansach natomiast

występują takie same spółgłoski i różne samogłoski np. kładę – kłoda, bruk – brak.

Granice wyrazowe

Jeżeli na jeden rym składają się dwa wyrazy w jednym z wersów, mamy do czynienia z tzw.

rymem składanym. Oto przykład:

„A Ty nas nie chciej odstępować, Panie,

I owszem, racz nam dopomagać na nie."

Kolęda, Jan Kochanowski

Jeżeli natomiast wyraz jest rozbity pomiędzy dwa wersy, a jedynie jego pierwsza część jest tą,

która rymuje się z innym wersem – jest to rym łamany.

„Kosmiczna zaczęła się chryja

z całą straszliwą atmos-

ferą. Vide św. Jan,

Apokalipsa – Pathmos:

Słońca zgasły i gi-

nęły, tonęły w oddali.

Gwiazdy spadały jak figi,

A Żydzi je sprzedawali.”

Koniec świata, wizje św. Ildefonsa czyli satyra na wszechświat, Konstanty Ildefons Gałczyński

Układ w wierszu

Z rymami przeważnie spotykamy się pod koniec wersów. Są to rymy zewnętrzne. Rymy

zewnętrzne mogą pojawiać się w różnych układach. Oto przykłady:

Monorym – rym powtarzający się w każdym wersie.

Parzyste – rymują się dwa, następujące bezpośrednio po sobie wersy.

„Gdzież jest poeto, o c a l e n i e? A

Czy coś ocalić może ziemię? A

Cóż dał tak zwany świt pokoju? B

Ruinom trochę dał powojów.” B

Traktat moralny, Czesław Miłosz

Krzyżowe – pierwszy wers rymuje się z trzecim, a drugi z czwartym.

„Byłem wczora w miejscu, gdzie mrą z głodu – A

Trumienne izb oglądałem wnętrze; B

Noga powinęła mi się u schodu, A

Na nieobrachowanym piętrze!” B

Nerwy, Cyprian Kamil Norwid

Okalające – w takim układzie pierwszy wers rymuje się z czwartym, a drugi z trzecim - rymy z

wersów pierwszego i ostatniego okalają rymy wersów znajdujących się w środku.

„Przyjacielu zacny! Gdzie na świecie A

Cicha ustroń wolności, pokoju? B

Wiek przeminął wśród burzy i w boju, B

A mord – nowe otwiera stulecie.” A

Początek nowego stulecia, F. Schiller

Czasami zdarza się jednak, że rym pojawia się także w innym miejscu. W takim wypadku

mamy do czynienia z rymem wewnętrznym. Jego najczęstszą odmianą jest rym średniówkowy

(jak nazwa wskazuje pojawiający się przy średniówce). Jeżeli występuje na początku wersu jest

to rym inicjalny.

Forma gramatyczna

O rymach gramatycznych można mówić wtedy, gdy rymujące się ze sobą wyrazy mają taką

samą formę gramatyczną.

„Wszystko jest nudą, co nie jest marzeniem,

Za światem baśni naiwną tęsknotą -

Wszystko jest zgrzytem, co nie jest westchnieniem

Z serca do serca wionącym pieszczotą...”

Wszystko jest głupie, Tadeusz Boy Żeleński

Tak jest np. w tym przypadku: marzeniem - westchnieniem (rzeczownik, rodzaj nijaki, liczba

pojedyncza, narzędnik) lub tęsknotą - pieszczotą (rzeczownik, rodzaj żeński, liczba pojedyncza,

narzędnik) Taka sama końcówka fleksyjna ułatwia rymowanie, dlatego rymy gramatyczne

często pojawiają się w wierszach o niewielkich walorach artystycznych. Nie znaczy to, że nie

możemy się na nie natknąć i u znanych poetów (tak, jak w tym przypadku).

Wyrazy, które rymują się mimo różnej formy gramatycznej to rymy niegramatyczne. Nie

opierają one swego podobieństwa brzmieniowego na identycznej końcówce fleksyjnej np.

zrąbane – ścianę lub chwila – przesila.

Kunsztowność

Wyrazy nie mają nieskończonej liczby innych wyrazów, z którymi mogą się rymować. W

pewnych kontekstach (do opisów pór roku, przyrody, uczuć) używa się zatem podobnych

rymów. Te, które pojawiają się zbyt często, banalizują się. W ten sposób tworzą się rymy

banalne zwane także częstochowskimi (rymy częstochowskie można uznawać za rodzaj rymów

banalnych, zalicza się bowiem do nich te najłatwiejsze). Przykładem rymu banalnego mogą

być wszystkim znane (choćby z wierszyków wpisywanych do pamiętników) róże – burze, fiołki –

aniołki, a także znajdujące się w niżej zamieszczonym wierszyku radosna – wiosna, lat – świat.

"Bądź szczęśliwą i radosną

Poznaj urok młodych lat

Niech Ci życie będzie wiosną

A radością cały świat.”

Anonim

Poeci zatem, aby uniknąć rymów banalnych starają się łączyć wyrazy nigdy wcześniej ze sobą

nie łączone. Starannie dobierając słownictwo, tworzą zaskakujące i niespotykane połączenia

wyrazów. Rym, który w ten sposób powstaje to rym wyszukany. Jego najbardziej wyrazistą

odmianą jest rym egzotyczny. Powstaje on, gdy do stworzenia rymu używa się np. nazw

geograficznych, pojęć naukowych, niepopularnych imion obcego pochodzenia albo fraz z

języka obcego. Rym taki jest właściwie nie do powtórzenia, bo niesłychanie trudno byłoby

stworzyć inną sytuację liryczną, w której te dwa słowa jeszcze raz by się spotkały.

„W Lingen, w hotelu Naave

pod blaskiem śmiesznych meluzyn,

piliśmy czarną kawę:

ja, pan Starzyński i Muzy”

Na dłonie Krystyny księżniczki Mediolanu malowanej przez malarza Holbeina, Konstanty

Ildefons Gałczyński

„wielka łza z oka pływa mi,

wypiłbym z tobą cup of tea”

Johnny Burton, Konstanty Ildefons Gałczyński

Wyrazy, które brzmią lub wyglądają tak samo, to homonimy. Jeżeli są one użyte w wierszu do

celów rymotwórczych mamy do czynienia z rymem homonimicznym. Używanie tych rymów

stanowi rodzaj gry słownej, warto więc, spotykając je w wierszu, zastanowić się nad

bogactwem naszego języka.

"Przy oknie, wyciągając swą żylasta szyję

Cały dzień długą nitką zmięty towar szyje."

Krawiec, Mieczysław Braun

Natomiast jeżeli w celu rymowania jest użyty ten sam wyraz lub zostaje powtórzona cała fraza

mówimy o rymie tautologicznym. Nie jest to jednak rym pełnoprawny.

W celu zwrócenia uwagi na jakiś ważny fragment wiersza, poeta może posłużyć się tzw. rymem

semantycznym. Nie używa do tego celu wyrazów o podobnej warstwie brzmieniowej, ale o

zbliżonym znaczeniu.

Wiersz stroficzny

- jest to wiersz, w którym występuje podział na strofy.

Wiersz stychiczny

- jest to wiersz niepodzielony na strofy, ciągły.

Strofoida

- jest to wyodrębniona cząstka niemająca regularnego charakteru, pojawia się w wierszach

wolnych.

Strofa otwarta

- mówimy o niej, jeżeli wersy w jej obrębie rymują się z wersami należącymi do innej strofy.

Strofa zamknięta

- mówimy o niej, jeśli wszelkie rymy pojawiają się wyłącznie w jej obrębie.

Strofa izometryczna

- jest to strofa regularna ze względu na rytmizację wewnętrzną.

Strofa heterometryczna

- jest to strofa nieregularna ze względu na rytmizację wewnętrzną.

Strofa saficka

- nazwa pochodzi od starożytnej poetki Safony, jest to strofa czterowersowa, której pierwsze

trzy wersy mają 11 sylab, a ostatnia 5.

To li jest on krąg odmiennej światłości, 11

Wódz gwiazd rozlicznych i sprawca żyzności? 11

Słyszę głos wdzięczny: prze Bóg, a na jawi, 11

Czy mię sen bawi? 5

Jan Kochanowski, Pieśń 10, Księgi Pierwsze

Strofa stanisławowska

- nazwa pochodzi od imienia króla polskiego Stanisława Poniatowskiego, za jego rządów była

bowiem bardzo popularna. Jest to strofa czterowersowa zbudowana następująco: 10 (5+5)a 8b

10 (5+5)a 8b, czyli rymujące się ze sobą pierwszy i trzeci wers mają dziesięć sylab, a drugi i

czwarty wers (rym występuje również tam) mają tylko osiem zgłosek.

Niech będzie tobie dziś poświęcona 10a

Nowego poety wena 8b

Czcigodna paro, dzisiaj sprzężona 10a

Pod miłe jarzmo Hymena 8b

Stanisław Trembecki, Epitalamion Hipolitowi i Belinie

Strofa mickiewiczowska

- nazwa pochodzi od nazwiska Adama Mickiewicza, jest to strofa czterowersowa o układzie

rymów 14(7+7)a10b 14(7+7)a10b. Zasada jest taka sama jak w przypadku strofy

stanisławowskiej, tylko zmienia się długość wersów.

Stary Budrys trzech synów, tęgich jak sam Litwinów, 7a7a

Na dziedziniec przyzywa i rzecze: 10 b

"Wyprowadźcie rumaki i narządźcie kulbaki, 7a7a

A wyostrzcie i groty, i miecze. 10 b Adam Mickiewicz, Trzech Budrysów

Dystych

- jest to strofa składająca się z dwóch wersów, przeważnie składająca się z rymów typu aa

(rym w obrębie strofy).

Przechodniu, nie płacz, żem martwy w tej dobie; a

Gdybym żył jeszcze, ty leżałbyś w grobie. a

Aleksander Fredro, Nagrobek lekarza

Tercet

- jest to strofa składająca się z trzech wersów.

Na zachód: kłamstwo-wiedzy i błyskotność, a

Formalizm prawdy - wnętrzna bez-istotność, a

A pycha pych! b

Na północ: Zachód z Wschodem w zespoleniu, c

A na południe: nadzieja w zwątpieniu c

O złości złych! b

Cyprian Kamil Norwid, Pieśń od Ziemi Naszej

Rodzajem tercetu jest tercyna, która także składa się z trzech wersów, ale jest zawsze strofą

otwartą. Jej układ rymów to: aba bcb.

W życia wędrówce, na połowie czasu a

Straciwszy z oczu szlak niemylnej drogi, b

W głębi ciemnego znalazłem się lasu. a

Jak ciężko słowem opisać ten srogi b

Bór, owe stromych puszcz pustynne dzicze, c

Co mię dziś jeszcze nabawiają trwogi. b

Gorzko śmierć chyba większe zna gorycze c

Lecz dla korzyści, dobytych z przeprawy, d

Opowiem lasu rzeczy tajemnicze. c

Dante Alighieri, Boska Komedia (fragment), Pieśń I

Strofa pięciowersowa

- składa się z pięciu wersów, taki układ pojawia się często w pieśniach ludowych.

W sąsiedniej studni rdzawi się szczęk wiadra.

W ogrodzie cisza. Na kwiatach śpią skwary,

Spoza zieleni szarzeje płot stary.

Skrzy się ku słońcu sęk w płocie i zadra,

O wodę z pluskiem uderzył spód wiadra.

Bolesław Leśmian, Trzy róże

Strofa sześciowersowa

- może mieć rozmaity układ rymów (aabccb; aabbcc; abbacc; ababab; aabcbc).

Skowronek śpiewał - ja o świcie wstałem, a

I czułem życie, i życie kochałem; a

Lecz teraz zgadnąć nie mogę, dlaczego b

Cięży mi niesmak, dziwnie pomięszany, c

Jak woń fijołka świeżo rozkwitłego b

I pogrzebowych kadzideł tumany. c

Cyprian Kamil Norwid, Marzenie

Jednym z układów jest ababcc - tak zbudowaną strofę nazywamy sekstyną.

Jak dobra córa, kiedy w ojcu znaki a

Gniewu k sobie najduje, b

Prze występek swój jaki a

Twarz wstydem zafarbuje; b

Pokornym sercem, głosem pełnym trwogi, c

O łaskę prosząc, upada pod nogi. c

Sebastian Grabowiecki, CXI, Setnik rymów duchownych wtóry

Strofa ośmiowersowa

- to strofa złożona z ośmiu wersów. Jej rodzajem jest oktawa zbudowana z wersów rymujących

się w następującym układzie: abababcc, np.

Ten u mnie szczęścia prawdziwym przykładem, a

Który na swoim się zagonie zstarzał, b

Ten, co dziecięciem, widział go dom dziadem, a

Ten piasek, w którym z małego się narzał, b

Laską podparty, ciężkim depcze śladem, a

Który mieszkania swego nie powtarzał, b

Zna szyby w oknach, zna ściany i węgły, c

Co starożytny dom jego osięgły. c

Wacław Potocki, Żywot ziemiański spokojny i szczęśliwy, Pieśń VI

Innym rodzajem strofy ośmiowersowej jest triolet - jego układ rymów to: ABaAabAB. Pierwszy

wers kończy się identycznie jak czwarty i siódmy, a drugi tak jak ósmy, przy czym z

pierwszym, czwartym i siódmym wersem rymuje się także trzeci i piąty, natomiast z drugim i

ósmym - szósty.

TY

Strzedz razem serca i trzody — A

to na pasterkę za wiele. B

Ileż to można mieć szkody, a

strzegąc i serca i trzody! — A

Pasterz zasadzki uściele, a

wciśnie się wilk do zagrody - b

ustrzedz i serca i trzody, A

to na pasterkę za wiele. B

Józef Dionizy Minasowicz, Triolet II

lub:

oktostych (układ rymów ababcdc lub aabbccdd) np.

Masz piątą Strzałę z osobną dzielnością, a

Która przechodzi wszystkie subtelnością. a

Naprzód, że Boga uczy cię miłować, b

Druga, że Matkę Jego masz szanować. b

Twój duch jest strzałą bez pierza, bez grotu; c

Bez tego dwojga strzała nie ma lotu. c

Ty Bogu z Matką daszli w sercu miejsce, d

Będziesz miał w sercu niebieskie źeleźce. d

Kasper Twardowski, Piąta Strzała Miłości Bożej - Matki Bożej Przyczyna

Sonet

- czasami jest on nazywany strofą czternastowersową.

Ze względu na budowę sonet możemy podzielić na włoski, francuski i angielski (szekspirowski).

Sonet włoski składa się z czterech strof; dwie pierwsze mają po cztery wersy, dwie ostatnie -

trzy.

Zdarto żagle, ster prysnął, ryk wód, szum zawiei,

Głosy trwożnej gromady, pomp złowieszcze jęki,

Ostatnie liny majtkom wyrwały się z ręki,

Słońce krwawo zachodzi, z nim reszta nadziei.

Wicher z tryumfem zawył. a na mokre góry

Wznoszące się piętrami z morskiego odmętu

Wstąpił genijusz śmierci i szedł do okrętu,

Jak żołnierz szturmujący w połamane mury.

Ci leżą na pół martwi, ów załamał dłonie,

Ten w objęcia przyjaciół żegnając się pada,

Ci modlą się przed śmiercią, aby śmierć odegnać.

Jeden podróżny śledział w milczeniu na stronie

I pomyślił: szczęśliwy, kto siły postrada,

Albo modlić się umie, lub ma z kim się żegnać.

Adam Mickiewicz, Burza

Sonet francuski także składa się z czterech strof; ale może mieć dwa warianty - albo trzy

pierwsze strofy składają się z czterech wersów, a ostatnia jest dystychem, albo dwie pierwsze i

ostatnia są czterowersowe, a trzecia to dwuwiersz. W przypadku pierwszego wariantu układ

rymów jest następujący: abba abba cdcd ee.

Ehej, jak gwałtem obrotne obłoki a

I Tytan prętki lotne czasy pędzą, b

A chciwa może odciąć rozkosz nędzą b

Śmierć - tuż za nami spore czyni kroki! a

A ja, co dalej, lepiej cień głęboki a

Błędów mych widzę, które gęsto jędzą b

Strwożone serce ustawiczną nędzą, b

I z płaczem ganię młodości mej skoki. a

O moc, o rozkosz, o skarby pilności, c

Choćby nie darmo były, przedsie szkodzą, d

Bo nasze chciwość od swej szczęśliwości c

Własnej (co Bogiem zowiemy) odwodzą. d

Niestałe dobra! O, stokroć szczęśliwy, e

Który tych cieniów wczas zna kształt prawdziwy! e

Mikołaj Sęp-Szarzyński, Sonet I, O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego

Sonet angielski (szekspirowski) wiersz zbudowany w taki sposób, że pierwsza część to

dwanaście wersów niepodzielonych na mniejsze strofy, a zakończenie to dystych.