Walka szlachty o władzę w Polsce na przełomie XIV-XVI w.

Koniec XV w. przyniósł poważne zmiany polityczne i ustrojowe zarówno w Polsce, jak

i w Europie. Monarchia stanowa przeżywała kryzys, odzywały się głosy krytyki

i niezadowolenia. Przemiany ustrojowe nie wyglądały jednak tak samo w całej Europie.

Kraje Europy Zachodniej ewoluowały w kierunku stworzenia silnej, scentralizowanej władzy

i ustroju, nazywanego absolutyzmem. W inną stronę poszła Polska, w której nie ukształtował

się absolutyzm. Realna władza należała do najmniej licznej, ale najbardziej uprzywilejowanej

grupy społecznej, czyli szlachty. Dominacja tego stanu rozpoczęła się w okresie późnego

średniowiecza (XIV w.) i trwała do XVIII wieku, kiedy państwo polskie chyliło się ku

upadkowi. Potwierdzeniem całkowitej przewagi szlachty nad innymi stanami było powstanie

w XV w. ustroju politycznego zwanego demokracją szlachecką.

W okresie późnego średniowiecza Rzeczpospolita odnosiła wiele sukcesów. Po długim okresie

rozbicia ziemie polskie zostały zjednoczone, czemu początek dało panowanie Władysława

Łokietka. Polska powoli odzyskiwała swą pozycję w Europie i stawała się liczącą się siłą

polityczną. Kolejni władcy kontynuowali proces integracji ziem polskich oraz umacniali

pozycję państwa na arenie międzynarodowej. Byli to Kazimierz Wielki, panujący w latach

1333-1470, następnie Władysław Jagiełło panujący w latach 1386-1434 i wreszcie Kazimierz

Jagiellończyk, król Polski w latach 1447-1492. Długie rządy tych władców miały dla Polski

bardzo duże znaczenie - sprzyjały stabilizacji wewnętrznej i zewnętrznej kraju, zapewniały

ciągłość politycznej ideologii. Monarchowie ci nie ustrzegli się jednak trudnych wyzwań

i problemów. Okres panowania wspomnianych królów to czas bardzo istotnych zmian

w strukturze społeczeństwa polskiego. Na ten okres przypada ostateczne ukształtowanie się

szlachty jako stanu społecznego. Szlachta wywodziła się z warstwy rycerskiej, która posiadała,

podobnie jak w innych krajach ówczesnej Europy, przewagę nad innymi grupami

społecznymi. W społeczeństwie polskim istniały jeszcze trzy inne warstwy społeczne typowe

dla feudalnego społeczeństwa - chłopi, mieszczaństwo i duchowieństwo. Za rządów dynastii

Jagiellonów rola szlachty w państwie systematycznie rosła. Podstawą tej pozycji były liczne

immunitety oraz przywileje uzyskiwane przez szlachtę w ciągu rządów kolejnych władców.

Przywileje mogły otrzymać różne instytucje, grupy społeczne bądź pojedyncze osoby.

Gwarantowały one ich odbiorcom korzystne i wyjątkowe uprawnienia. W ciągu trzech stuleci

- od XIV do XVI w. szlachta stała się głównym odbiorcą przywilejów, dzięki którym

ograniczyła władzę króla i pozycję możnowładztwa i zapewniła sobie decydujący wpływ

na rządy w państwie. Uprawnienia, które na mocy przywilejów uzyskiwała szlachta dotyczyły

głównie spraw sądowych i administracyjnych, kwestii gospodarczych oraz politycznych.

Z reguły przywileje były swoistym wynagrodzeniem dla szlachty za poparcie, którego ta

udzielała władcy w realizacji jego polityki. Przywilej wydawany przez monarchę dla szlachty

jednej ziemi lub dzielnicy nosił nazwę ziemskiego lub prowincjonalnego, a jeśli został wydany

dla całego stanu szlacheckiego nosił nazwę przywileju generalnego. Zapowiedzią przyszłych

przywilejów szlacheckich były statuty wydane przez Kazimierza Wielkiego dla Małopolski

i Wielkopolski. Pierwszy przywilej o charakterze ogólnopaństwowym został wydany

w Budzie 24.I.1355 r. Wydał go Ludwik Węgierski, kiedy strona polska zaakceptowała

ewentualną sukcesję Ludwika w Polsce. Wyznaczony na tron polski Ludwik obiecał

w nim, że nie będzie pobierał nadzwyczajnych podatków wykraczających poza normę

zwyczajową, będzie powierzał sprawowanie urzędów Polakom, nie będzie korzystał

ze stacji w dobrach szlacheckich podczas podróży, lecz będzie utrzymywał się ze swoich

środków oraz że będzie wypłacał szlachcie wynagrodzenie za jej udział w wojennych

wyprawach za granice kraju. Kolejnym stanowym przywilejem szlacheckim był ten wydany

przez Ludwika Węgierskiego podczas zjazdu w Koszycach (Słowacja) we wrześniu 1374 r.

U genezy tego przywileju tkwiła zgoda strony polskiej na sukcesję żeńskiej linii

Andegawenów (córek Ludwika - Katarzyny, Marii oraz Jadwigi) w Polsce. W zamian za

korzystną dla siebie decyzję polskiej szlachty, król w przywileju koszyckim przyznał szlachcie

wiele ulg - jedyny podatek, jakim obciążona miała być szlachta - poradlne został obniżony

do dwóch groszy (wcześniej 12 groszy), dotychczasowy obowiązek szlachty polegający na

świadczeniu przez nią pomocy w naprawie i budowie zamków został ograniczony. Przywilej

koszycki ograniczył także podatki uiszczane przez duchowieństwo. Rozszerzenie przywilejów

szlacheckich miało miejsce za panowania Władysława Jagiełły. W lutym 1388 r. odbył się

zjazd w Piotrkowie, podczas którego władca ten potwierdził wcześniejsze przywileje.

Zobowiązał się również wykupić szlachtę, która znalazłaby się w niewoli podczas wojen

prowadzonych za granicami kraju. Szlachta miała poza tym otrzymywać żołd za udział w

wyprawach wojennych. Król przyrzekł ponadto, że nie będzie nadawał ziem koronnych

książętom oraz że nie będzie oddawał zamków w obce ręce. Był to przywilej piotrkowski.

Rozszerzenie uprawnień szlacheckich miało miejsce w XV w., kiedy król starał się o

zapewnienie sukcesji w Polsce swojemu potomstwu - synom Władysławowi i Kazimierzowi.

W coraz większym stopniu król uzależniał się od stanu szlacheckiego, zmuszany do kolejnych

koncesji w zamian za poparcie dla swojej polityki. Zależność króla od stanu szlacheckiego

stała się wyraźna 27.VII.1422 r., kiedy zabrana na pospolitym ruszeniu szlachta, mająca

wyruszyć przeciw Zakonowi Krzyżackiemu zmusiła Jagiełłę do kolejnego ustępstwa. Jagiełło

wydał przywilej, który od miejsca zebrania szlachty - Czerwińska nad Wisłą, nosi nazwę

przywileju czerwińskiego. Przedmiotem tego przywileju były sprawy sądowe oraz

administracyjne. Stanowił on, że jedna osoba nie może piastować jednocześnie urzędu starosty

i urzędu sędziego ziemskiego. Tym samym ustanawiał zasadę rozdziału władzy sądowniczej

i wykonawczej. Z biegiem czasu pochodzący ze stanu szlacheckiego starosta stał się

urzędnikiem, którego kadencja miała być dożywotnia. Poza tym król zobowiązał się, że nie

będzie konfiskował ani zajmował majątków szlacheckich bez uprzedniego prawomocnego

orzeczenia sądu (nietykalność majątkowa szlachty). Decyzje o biciu monety miała

podejmować Rada Królewska, a król był zobowiązany im się podporządkować. Kompetencje

monarchy zostały jeszcze bardziej ograniczone, a jego dominująca pozycja w państwie stawała

się coraz bardziej pozorna. Przywileje szlachty zostały rozszerzone już w następnym roku

- 28.X.1423 r. na sejmie w Warcie. Tym razem nowe zdobycze stanu szlacheckiego dotyczyły

stosunków na wsi i położenia ludności wiejskiej. Od tej pory szlachcic miał prawo rugować ze

wsi krnąbrnych i nielojalnych sołtysów. Kolejna klauzula tego przywileju miała na celu

zahamowanie częstego na wsi zjawiska zbiegostwa - za przyjmowanie i ukrywanie chłopskich

zbiegów groziły poważne kary. W przywileju tym zawarto również pewne przepisy mające

ograniczyć przepływ ludności wiejskiej ze wsi do miasteczek i miast. Te nowe zdobycze

szlachty miały fundamentalne znaczenie dla dalszego rozwoju szlacheckiej gospodarki oraz

fatalne skutki dla sytuacji ludności chłopskiej. Były one wyrazem przemian społecznych

i gospodarczych, jakie zachodziły w tym czasie w kraju. Niewiele czasu minęło i w 1425 r.

pojawił się kolejny przywilej. Jagiełło wystawił go podczas zjazdu w Brześciu Kujawskim

po tym, jak szlachta uznała prawo syna monarchy do tronu polskiego. Przewidywał on

zlikwidowanie stacji królewskich oraz ustanawiał zasadę "neminem captivabimus nisi iure

victum", czyli zapewniał, że żaden szlachcic nie może zostać uwięziony bez uprzedniego

orzeczenia sądu. Jednak losy tego przywileju były dość dramatyczne i ostatecznie nie wszedł

on w życie. Najpierw akt ten złożono na ręce nowo wybranego biskupa Krakowa - Zbigniewa

Oleśnickiego. Rok później Władysław Jagiełło za namową Witolda oraz cesarza Zygmunta

cofnął postanowienia tego przywileju podczas zjazdu w Łęczycy, natomiast Oleśnicki

w ostentacyjny sposób zwrócił zebranym akt. Następnie porwali go panowie i na oczach króla

rozsiekali na strzępy. Król wiele wówczas stracił w oczach szlachty i zaczął zjednywać sobie

poszczególne osoby, nadając im liczne uprawnienia. W 1430 r. udało się Jagielle uzyskać od

szlachty zapewnienie, że po jego śmierci tron polski obejmie jego syn. Jednak znów ceną był

kolejny przywilej. Wystawiono go w Jedlni 4.III. tego samego roku. Jagiełło uznał w nim

ważność wszystkich do tej pory wydanych przywilejów. Uprawnienia szlachty zostały

ponownie potwierdzone w Krakowie w 1433 r. Obydwa przywileje - jedlneński i krakowski

stanowiły jakby kodyfikację wszystkich dotychczasowych uprawnień stanu szlacheckiego.

Szczególne znaczenie miała zasada nietykalności osobistej szlachcica; prawo do jej naruszenia

dawał jedynie wyrok sądowy. Z uwagi na rozwój przywilejów szlacheckich okres panowania

Władysława Jagiełły trzeba uznać za jeden z najistotniejszych etapów w procesie

kształtowania się w Polsce ustroju demokracji szlacheckiej. Jednocześnie następowały bardzo

ważne zmiany w polskiej gospodarce - powstała gospodarka folwarczno-pańszczyźniana.

System czynszowy właściwy epoce średniowiecza był powoli zastępowany przez

gospodarstwa folwarczne, które cechowały się dużymi rozmiarami oraz tym, że w produkcji

rolnej dużą rolę odgrywała niemal darmowa siła robocza, jaką byli chłopi. Dzięki temu

szlachta mogła znacznie zwiększyć swoje dochody. Szlachta zaczęła uczestniczyć w handlu

zbożowym, który z czasem stał się głównym źródłem jej dochodów. Rozwój szlacheckich

folwarków stał się siłą napędową polskiej gospodarki w XV w. Czerpiący swe dochody

z folwarku szlachcic mógł poświęcić wiele czasu oraz środków finansowych na uczestnictwo

w życiu politycznym. Udział w sejmikach oraz sejmach wiązał się bowiem z poważnymi

kosztami. Okazją dla szlachty do zdobycia kolejnych przywilejów była wojna trzynastoletnia.

W 1454 r. szlachta zebrała się na pospolitym ruszeniu pod Cerekwicą niedaleko Chojnic.

Jeszcze przed klęską pod Chojnicami, gdzie wojsko polskie uległo wojskom krzyżackim,

szlachta zdołała wymóc na królu, którym wówczas był Kazimierz Jagiellończyk następne

ustępstwa. Król wystawił najpierw przywilej w Cerekwicy dla szlachty wielkopolskiej,

a następnie 11/12.XI. w Nieszawie dla szlachty małopolskiej. Ogólnie przywileje te określa się

jako cerekwicko-nieszawskie. Do najważniejszych zdobyczy szlachty należały postanowienia,

iż monarcha może zwołać pospolite ruszenie tylko wtedy, jeśli wydadzą na to zgodę sejmiki

ziemskie. Wprowadzono zakaz piastowania urzędów wojewody lub kasztelana oraz starosty

przez jedną osobę. Zaostrzone zostały poza tym przepisy ograniczające zbiegostwo chłopów.

Kolejny okres rozwoju uprawnień stanu szlacheckiego przypadł na przełom XV i XVI w.

W 1492 r. na tronie polskim zasiadł Jan Olbracht. W okresie 28.I.-3.III.1493 r. w Piotrkowie

miał miejsce zjazd przedstawicieli możnowładztwa oraz szlachty, który uznaje się za pierwszy

polski sejm. Sejm ten miał już wyraźnie dwuizbowy charakter. W skład senatu wchodzili

wysocy urzędnicy, a izbę poselską tworzyli posłowie szlacheccy. Obok senatorów i posłów

w obradach sejmu brał udział król. W 1496 r. ponownie zebrał się sejm w Piotrkowie. Szlachta

uzyskała na nim poszerzenie swoich przywilejów. Wprowadzono ograniczenia praw możnych

oraz mieszczan. Szlachta uzyskała zwolnienie z ceł i gwarancję swobodnego spławu własnych

towarów oraz kolejne prawa ograniczające wychodźstwo chłopów (rocznie wieś mógł

pozostawić tylko jeden chłop oraz jeden syn w rodzinie). Mieszczanie nie mogli nabywać

majątków ziemskich oraz sprzedawać tych, które już posiadali (przepis ten zaczęto realizować

dopiero później). Szlachta nadal miało prawo do określania tzw. taks wojewodziańskich.

Wysokie urzędy kościelne mieli sprawować jedynie ludzie pochodzący ze stanu

szlacheckiego. W zamian przedstawiciele szlachty zgodzili się na poparcie królewskiej

polityki - podniesienie wysokości podatków płaconych przez miasta i chłopów, finansowe

wsparcie dla wyprawy przeciw Turcji oraz zebranie się pospolitego ruszenia.

Sejm piotrkowski utrwalił i tak już dominującą pozycję stanu szlacheckiego w państwie.

Po śmierci Jana Olbrachta w 1501 r. władzę przejął Aleksander. Jeszcze przed swoją

koronacją zgodził się Aleksander na ustępstwa wobec polskiego możnowładztwa

i wystawił na jego rzecz w 1501 r. przywilej w Mielniku. Oddawał on ster rządów

w kraju w ręce senatu, który był reprezentacją magnaterii. Wszelkie decyzje dotyczące

państwa miały zapadać tylko za zgodą senatu, a z pominięciem zdania szlachty. Przywilej ten

wywołał oburzenie szlachty. Szlachta przystąpiła do działania na sejmie w 1504 r., który

obradował w Piotrkowie od 21.I. do 13.III. Przewodził jej Jan Łaski. Podjęto wówczas szereg

ważnych uchwał, które wymierzone były przeciw pozycji magnaterii. Do najważniejszych

należały: reforma administracji centralnej, zasada "incompatibilitas" dotycząca niełączenia

określonych funkcji publicznych oraz wprowadzenie ograniczeń w dysponowaniu przez króla

dobrami koronnymi (chodziło o ich rozdawnictwo oraz o przywrócenie Koronie dóbr już

rozdanych). Dopiero w 1505 r. szlachcie udało się unieważnić przywilej mielnicki. Stało się to

na sejmie w Radomiu, który obradował od 30.III do 31.V. W tym okresie narodził się

polityczny ruch średniej szlachty - ruch egzekucyjny. Odniósł on na sejmie w Radomiu ważne

sukcesy. Sejm radomski określił zasadnicze podstawy ustroju państwa polskiego,

uporządkował sprawy dotyczące gospodarki i sądownictwa. Najważniejszym aktem prawnym

uchwalonym w Radomiu była konstytucja "Nihil novi" (3.V). Stała się ona prawną podstawą

ustroju demokracji szlacheckiej w Polsce i była realizacją programu ruchu egzekucyjnego.

Określiła ona ostatecznie strukturę polskiego parlamentu, który miał składać się z trzech

stanów sejmujących: króla (reprezentant monarchii), senatu (przedstawicielstwo magnaterii)

oraz izby poselskiej (przedstawicielstwo szlachty, a zarazem gwarant demokracji).

W zamierzeniu szlachty właśnie w izbie poselskiej miał skupiać się cały ciężar rządów

w państwie; miała ona niejako równoważyć działania dwóch pozostałych stanów - króla

i magnatów, a zatem gwarantować ustrój demokracji. Program ruchu egzekucyjnego był więc

wymierzony zarówno w króla, jak i magnaterię. Naczelnym hasłem ruchu szlacheckiego była

egzekucja praw i dóbr, a do innych ważnych postulatów należały: przeprowadzenie reformy

podatków, unifikacja terytorialna państwa, w tym zwłaszcza zacieśnienie związku Polski i

Litwy oraz likwidacja odrębności prawnych i ustrojowych w innych dzielnicach i prowincjach

państwa Jagiellonów, potwierdzenie zasady "incompatibilitas", wprowadzenie równości

wszystkich religii. Wszystkie dotychczas wydane przywileje szlacheckie oraz prawa zostały

zebrane przez Jana Łaskiego i wydane w 1506 r. w statucie (tzw. Statut Łaskiego).

Lata 1505-1506 r. oznaczały zwycięstwo obozu szlacheckiego. Mimo to szlachta nie

zrezygnowała z dalszej walki o umocnienie swej pozycji, a przede wszystkim o realizację

wymienionych wyżej postulatów egzekucyjnych. W 1518 r. szlachta uzyskała od Zygmunta I

Starego prawo do sądów patrymonialnych w majątkach prywatnych. W latach 30-tych XVI w.

wytworzył się w Polsce układ sił, w którym z jednej strony stała szlachta (obóz szlachecki

spajała opozycja wobec pozostałych stanów), a z drugiej król i magnateria. Magnateria była

podzielona na dwa ugrupowania - jedno skupiło się wokół Bony Sforzy, żony Zygmunta I

Starego, a drugie wokół samego króla. Do starcia między obozem szlacheckim, a królem

doszło w 1537 r. W lipcu tego roku szlachta zebrała się w ramach pospolitego ruszenia pod

Lwowem i miała stamtąd wyruszyć na Mołdawię przeciw Piotrowi Rareszowi (Petryła -

następca hospodara mołdawskiego, Bogdana). Jednak szlachta odmówiła pójścia na wojnę

i zwołała sejm obozowy, który obradował prawie dwa miesiące. W ciągu tego czasu miano

ogołocić okoliczne wioski ze wszystkich kur, stąd określa się ten rokosz szlachecki jako

"wojnę kokoszą". Obradująca szlachta opracowała listę, na której znalazło się 37 żądań

zwartych już w programie egzekucyjnym. Był to dla króla wyraźny sygnał, że obóz szlachecki

nie zamierza zrezygnować z dążeń do realizacji swych postulatów. Jeszcze wcześniej - w 1529

r. przeprowadzono elekcję syna Zygmunta I Starego na króla (elekcja "vivente rege").

To posunięcie dworu królewskiego wywołało oburzenie szlachty. Odpowiedzią na to było

potwierdzenie zasady elekcyjności tronu na sejmie w Piotrkowie w 1538 r. oraz uznanie prawa

całej szlachty do udziału w elekcji monarchy. Poza tym uproszczono i skrócono procedury w

procesach, których przedmiotem byli chłopscy zbiegowie. Napięte stosunki między królem i

szlachtą zaostrzyło potajemne zawarcie związku małżeńskiego z Barbarą Radziwiłłówną przez

Zygmunta II Augusta. Monarcha ten nie zamierzał współpracować ze szlachtą

w realizacji jej dążeń. Wyrazem jego stanowiska był fakt, że do 1559 r. nie zwołał on sejmu.

W tej sytuacji szlachta wzmocniła swoją opozycję wobec monarchy. Do przełomu doszło w na

początku lat 60-tych XVI w. Król stanął wówczas w obliczu wojny o Inflanty i potrzebował

wsparcia szlachty w sejmie. Zmusiło go to do całkowitej zmiany swej polityki wobec szlachty.

Stało się to na sejmie w Piotrkowie, który obradował od 30.XI. do 25.III.1563 r. Był to

pierwszy z tzw. sejmów egzekucyjnych. Podjęto na nim uchwały dotyczące egzekucji dóbr

- wszystkie królewszczyzny oddane przez króla w zastaw po roku 1504 miały zostać zwrócone

Koronie. Jedna czwarta dochodów z tych dóbr (kwarta) została przeznaczona na utrzymanie

stałego wojska (tzw. wojsko kwarciane). Zniesiono tzw. egzekucję starościńską, a zatem

starosta nie miał już prawa egzekwować wyroków wydawanych przez sądy kościelne

(np. w sprawach dziesięciny czy herezji). Kolejny sejm zebrał się w Warszawie i obradował

od 22.IX.1563 r. do 1.IV.1564 r. Sejm ten całkowicie ograniczył możliwość swobodnego

poruszania się chłopów. W okresie od 18.I.1565 r. do 14.IV.1565 r. sejm zebrał się do

Piotrkowa. Zapadły na nim bardzo ważne decyzje. Na sejmie tym potwierdzono wszystkie

dotychczasowe uprawienia szlachty w dziedzinie gospodarki. Poza tym dokonano unifikacji

systemu miar i wag, utworzono ekonomie gospodarcze. Potwierdzony został zakaz

wykonywania przez starostów wyroków dotyczących spraw wiary. Realizacją postulatu

unifikacji terytorialnej państwa zajął się sejm zwołany w 1569 r. do Lublina. Doszło wówczas

(28.VI.1569) do zawarcia unii Polski i Litwy, choć sprzeciwiła się temu litewska magnateria.

1.VII.1569 r. podpisany i ogłoszony został akt unii. Była to unia realna, a państwo, jakie w jej

wyniku powstało zaczęto określać mianem Rzeczypospolitej Obojga Narodów. W 1572 r.

zmarł Zygmunt II August i nie pozostawił po sobie potomstwa. Sprawa sukcesji tronu

polskiego pozostawała więc otwarta. Elekcja nowego monarchy znów stała się elementem

rywalizacji pomiędzy szlachtą i magnaterią. Szlachta powołała konfederacje zwane

kapturowymi. Przejęły on ciężar zarządu w państwie oraz zapewniły szlachcie przewagę.

6.I.1573 r. zebrał się w Warszawie sejm konwokacyjny, obradował do 28.I. Zdecydowano

na nim, że urząd "interrexa" sprawować będzie prymas Polski (metropolita gnieźnieński),

którym był wówczas Jakub Uchański. Ustalono sposób i miejsce elekcji - miała być ona

"viritim", czyli bezpośrednia oraz miała odbyć się w miejscowości położonej niedaleko

Warszawy. Pod koniec obrad uchwalony został akt konfederacji warszawskiej, który

gwarantował wszystkim wyznaniom w Polsce równe prawa. Zanim doszło do elekcji

opracowano zestaw warunków, które miano przedstawić kandydatowi do tronu polskiego.

Elekt zobowiązany był do zaprzysiężenia tych postulatów. Część z nich zebrana została w tzw.

"pacta conventa" i stanowiła doraźne zobowiązania każdego nowego władcy wobec szlachty.

Zasadnicze znaczenie miały natomiast warunki, które określane były mianem artykułów

henrykowskich. Odnosiły się one do kwestii ustrojowych Rzeczypospolitej - gwarantowały

utrzymanie dotychczasowych przywilejów szlacheckich i innych praw, zobowiązywały króla

do zwoływania sejmu raz na dwa lata, ograniczały kompetencje króla na rzecz sejmu.

Stwierdzały poza tym, że w przypadku nie dotrzymania zobowiązań przez króla szlachta miała

prawo wypowiedzieć mu posłuszeństwo ("articulus de non praestanda oboedientia").

Pierwsza elekcja zakończyła się wyborem Henryka Walezego na tron polski. Jednak władca

ten niedługo po objęciu tronu, w nocy z 18/19.VI.1574 r. potajemnie opuścił Polskę. Szlachta

stanęła więc przed koniecznością kolejnej elekcji. W maju zebrał się sejm w Stężycy, który

oficjalnie ogłosił w Polsce stan bezkrólewia. Wybór króla nie okazał się jednak prosty (była to

pierwsza podwójna elekcja). Senatorowie opowiedzieli się za cesarzem Maksymilianem II,

natomiast szlachta wybrała Annę Jagiellonkę i Stefana Batorego jako jej męża. Władca ten

ostatecznie zwyciężył i został królem Rzeczypospolitej. W 1578 r. utworzył on Trybunał

Koronny, w skład, którego weszła szlachta, co ograniczyło jego kompetencje w dziedzinie

sądownictwa. Szlachta wciąż miała dominującą pozycję, choć ruch egzekucyjny zaczął

wyraźnie słabnąć.

Z czasem demokracja szlachecka z jej niepodważalnymi zasadami okazała się być elementem

najbardziej zgubnym i prowadzącym do upadku Rzeczpospolitej. Ewoluowała w

niebezpieczną stronę, wypaczyła się dając możliwość kupczenia i manipulowania dobrem

Rzeczpospolitej. O ile demokracja szlachecka z XVI i XVII wieku z obrazami posłujących

szlachciców, błogiego życia w wiejskich dworach czy wypraw wojennych może budzić

pobłażanie o tyle sytuacja z XVIII wieku to już prawdziwa groza i realnie istniejące

zagrożenie utraty suwerenności. Z perspektywy czasu czymś niewyobrażalnym wydaje się

krótkowzroczność polskich elit szlacheckich, zapamiętanie w obronie wolności szlacheckich i

brak jakiejkolwiek realistycznej oceny wydarzeń. Ślepy opór przeciw reformom połączony z

zupełnym niedostrzeganiem sytuacji w osiemnastowiecznej Europie, w której podstawowym

ustrojem był absolutyzm powodują negatywną ocenę postawy polskich elit politycznych,

ceniących przede wszystkim prywatę, własny interes i przywileje, z których nic jeśli przestaje

istnieć własne państwo.