NAUKOWIEC AMATOR

Shawn Carlson

determinacji, jest to wić idealne zada-Zg∏´bianie tajemnic monarcha

nie dla naukowców amatorów. We wrze-

Êniowym numerze opisywa∏em, jak

Nigdy nie lekcewa˝ pogaduszek. lem.1Surowe pó∏nocnoamerykaƒskie zi- chwytaç ihodowaç motyle. Wtym uzu-Zimà zesz∏ego roku znalaz∏em

my sprawi∏y jednak, ˝e sta∏ si´ jednym pe∏niam wiedzó motylach, opisujàc

si´ w pi´knym Monterey w Ka-

z najbardziej interesujàcych zwierzàt na oparte na naukowych podstawach pro-lifornii w towarzystwie gadatliwego tak-tym kontynencie. SpoÊród tutejszych gramy badaƒ, w które mo˝e zaanga˝o-sówkarza. W odpowiedzi na jedno z

owadów wy∏àcznie on odbywa ka˝dego

waç sića∏a rodzina.

pytaƒ wspomnia∏em o mojej pracy z na-roku w´drówki z pó∏nocy na po∏udnie, Najwi´kszy z nich nazywa siúkowcami amatorami. „Och – powie-tak jak to czynià ptaki. Od koƒca sierp-Monarch Watch (Obserwowanie mo-

dzia∏ – z pewnoÊcià zajmujesz si´ mo-nia do koƒca paêdziernika miliony osob-narcha) i jest prowadzony przez Kan-narchem.” Gdy go zapewni∏em, ˝e nie ników, pochodzàcych niekiedy nawet

sas University w Lawrence. Choç roz-mam pojćia, o co chodzi, gwa∏townie z tak daleko na pó∏nocy po∏o˝onych rejo-pocz´to go zaledwie pi´ç lat temu, liczba skrći∏. „Zdaj sińa mnie” – rzuci∏, gdy nów jak Kanada, kierujà sińa po∏udnie.2

zatrudnionych w nim osób wynosi a˝

p´dziliÊmy przez parking niewielkiego Te motyle, które podró˝ujà na zachód od 1500. Ponadto opracowane specjalnie centrum handlowego.

Gór Skalistych, zimujà wzd∏u˝ wybrze-dla szkó∏ programy docierajà do 100 tys.

Podjecha∏ do wi´kszej ulicy, wzià∏ jesz-

˝y Pacyfiku od Los Angeles do Monte-uczniów i nauczycieli. Tak liczni ama-cze jeden ostry zakr´t i nagle siźatrzy-rey. Osobniki, które skierowa∏y sińa torzy mogà przeprowadziç wićej ob-ma∏. „Tutaj” – oznajmi∏, wskazujàc na sta-wschód, sp´dzajà zimńa dziesićiu nie-serwacji ni˝ sami naukowcy.

ry eukaliptus. Nie wiedzia∏em, o czym wielkich obszarach poroÊni´tych lasem Wi´kszoÊç ochotników Monarch Watch

mówi, a˝ do momentu, gdy coÊ, co po-sosnowym w górach Êrodkowego Meksy-

bierze udzia∏ w programie znakowania czàtkowo bra∏em za spadajàcy liÊç, z po-ku. Niektóre monarchy przemierzajà oko-motyli. Chwytajà oni dziesiàtki tysićy wrotem usiad∏o na ga∏źi. Wyciàgnà∏em

∏o 4000 km – zdumiewajàcy wyczyn jak monarchów i znakujà je ma∏ymi papiero-mojà niezawodnà lornetkí uwa˝nie za-na owada wa˝àcego oko∏o 0.5 g.3

wymi etykietkami umieszczanymi na spo-czà∏em obserwowaç drzewo. T∏oczy∏y siĆo jeszcze ciekawsze, ˝aden osobnik dzie tylnych skrzyde∏. Etykietki okreÊlajà, tam setki, jeÊli nie tysiàce monarchów czenie ˝yje dostatecznie d∏ugo, aby zakoƒ-

gdzie i kiedy dany okaz by∏ po raz pierw-kajàcych, a˝ ogrzeje je wschodzàce s∏oƒce.

czyç w´drówk´. Motyle, które przetrwa-szy schwytany. SpoÊród 90 tys. dotych-

„Do wczesnego popo∏udnia drzewo b´-

∏y zim´, rozmna˝ajà si´ podczas powro-czas oznakowanych motyli ponownie

dzie prawie zupe∏nie zaj´te” – poinfor-tu na obszary l´gowe. Seks okazuje siśchwytano tylko 137. Dzi´ki tym osobni-mowa∏ mnie mój nowy przyjaciel. Od te-dla nich bardziej wyczerpujàcy ni˝ tru-kom oraz motylom, które próbowano zna-go czasu jestem entuzjastà monarchów.

dy migracji przez kontynent i ci wytrwa-kowaç wczeÊniej, odkryto zaskakujàce W Ameryce Po∏udniowej monarch

li w´drowcy szybko ginà. Podró˝ rozpo-fakty dotyczàce migracji monarchów [ ilu-

(Danaus plexippus) jest pospolitym moty-cz´tà przez rodziców kontynuuje ich stracja na nast´pnej stronie]. Przede wszyst-potomstwo. Ono równie˝ sk∏ada po dro-kim wyglàda na to, ˝e nie wszystkie mo-dze jaja i tak˝e ginie. Do pe∏nego cyklu tyle w´drujà tà samà trasà. Niektóre w´drówki potrzeba zatem ka˝dego roku monarchy tworzà „lini´ powietrznà” do 3–5 pokoleƒ monarcha.4

Meksyku, inne natomiast kierujà sińa Naukowcy nie rozumiejà, dlaczego po-po∏udniowy wschód i lecà w kierunku

∏udniowoamerykaƒskie monarchy nie mi-wybrze˝y Atlantyku. Czy te owady si´

grujà lub dlaczego czynià to ich kuzyni zgubi∏y? Czy wylatujà nad morze i ginà, z Australii (gdzie monarch zosta∏ intro-czy te˝ w´drujà wzd∏u˝ wybrze˝a i

dukowany). Niewiele wiedzà tak˝e o tym, w koƒcu docierajà do Meksyku? Po ozna-jak motylom pó∏nocnoamerykaƒskim

kowaniu wi´kszej liczby okazów Mo-

udaje siódbyç ich corocznà odysej´. W ja-narch Watch prawdopodobnie odpowie

ki sposób wyczuwajà na przyk∏ad, kiedy na te pytania.

opuÊciç zimowiska i udaç sińa pó∏noc?

W programie przewiduje si´ tak˝e

Jakie czynniki blokujà ich instynkt Êledzenie migracji motyli za pomocà rozmna˝ania sińa po∏udniowych ob-ró˝nych naturalnych chemicznych

szarach zimowania, a jakie do rozmna-

„znaczników”, dzi´ki którym mo˝na zi-

˝ania sk∏aniajà podczas drogi powrot-dentyfikowaç miejsca pochodzenia monej? W jaki sposób, nigdy przedtem nie tyli na podstawie analizy sk∏adu gleby.

odwiedzajàc miejsc zimowania, odnaj-W tym roku pewna liczba ochotników

dujà do nich drog´? Na te pytania nie zamierza hodowaç larwy na roÊlinie po-znaleziono dotychczas odpowiedzi.

karmowej gàsienic monarcha – trojeÊci Tajemnice mo˝na rozwik∏aç za pomo-podlewanej deszczówkà zbieranà w

cà niedrogiej aparatury i pewnej dozy swoim miejscu zamieszkania. Zwrócà

oni University of Kansas dojrza∏e motyle do dalszych analiz. Naukowcy ma-

MONARCHY pó∏nocnoamerykaƒskie

ka˝dej zimy przebywajà na tych samych obszarach,

jà nadziejźidentyfikowaç w ten spo-

PATRICIA J. WYNNE

gdzie masowo obsiadajà niektóre drzewa.

sób chemiczne substancje zdradzajàce ÂWIAT NAUKI Listopad 1997 75

miejsce pochodzenia motyli.

Monarchy na wolnoÊci sk∏a-

Nast´pnie przez zebranie

OBSZARY ZIMOWANIA

dajà jaja tylko na trojeÊci. W

prób ˝ywych migrujàcych

OZNAKOWANE

niewoli tak˝e preferujà tŕo-

motyli z ró˝nych stanowisk

Êlin´, ale trojeÊç mogà im rów-

zamierzajà precyzyjnie okre-

PONOWNIE SCHWYTANE

nie˝ zastàpiç odpowiednio

Êliç trasy migracji. W zesz∏ym

PRZYBLI˚ONY

przygotowane paski zielone-

KIERUNEK LOTU

roku ochotnicy hodowali mo-

go papieru – wystarczy, ˝e

tyle pochodzàce z 86 ró˝nych

owady wyczujà w´glowoda-

stanowisk. Do koƒca tego ro-

ny, które pozwolà prze˝yç ich

ku organizatorzy liczà na ob-

potomstwu. Dlatego jeÊli nie

jćie akcjà ca∏ej Ameryki Pó∏-

zdob´dziesz trojeÊci, spróbuj

nocnej na wschód od Gór

: MONARCH

zebraç jaja monarcha, wiesza-

Skalistych.

jàc wewnàtrz klatki paski zie-

èRÓD¸O

Byç mo˝e pojawià sińo-

lonej bibu∏y nasàczonej s∏odkà

we, wymagajàce naukowego

wodà z py∏kiem i nast´pnie

zbadania tajemnice zwiàzane

wysuszonej. Do hodowli larw

z nawigacjà motyli. Uczestni-

b´dziesz jednak potrzebowa∏

LAUREL ROGERS;

cy programu Monarch Watch

trojeÊci (we wrzeÊniowym nu-

odkryli ju˝ jeden z czynników,

WSCHODNIE I ZACHODNIE POPULACJE MONARCHA rozdzie-

merze znajdziesz podstawowe

dzi´ki którym owady wyty-

lajà si´ podczas jesiennych w´drówek. Motyle ze wschodu kierujà

informacje o hodowli larw). Je-

si´ przewa˝nie do Êrodkowego Meksyku; ich zachodni krewni lecà

czajà kierunek swoich w´dró-

Êli roÊlina ta nie wyst´puje

do Kalifornii. Czarne linie przedstawiajà kierunki przemieszcza-

wek. Zaczĺi od podzia∏u wy-

nia si´ motyli oznakowanych i ponownie schwytanych przez wspó∏-

w twojej okolicy, Monarch

hodowanych motyli na dwie

pracowników programu Monarch Watch w roku 1996.

Watch udost´pni ci jej nasio-

grupy i umieszczenia ich w

na. Po uzyskaniu z nich osob-

osobnych klatkach. U˝ywajàc sztucznego nicy Monarch Watch trzymajà jednocze-ników dojrza∏ych (imagines) wykorzystaj Êwiat∏a do symulacji s∏onecznego i prze-

Ênie do 150 dojrza∏ych motyli w klatce ob-je, przyst´pujàc do programu Monarch suwajàc cykl Êwietlny, „opóêniali” cykl j´toÊci 1 m3. Aby zbudowaç takà klatk´

Watch, lub przetestuj w∏asne teorie doty-dobowy jednej z grup w taki sposób, ˝e (i powtórzyç ich sukcesy), z 12 drewnia-czàce zachowania tych uroczych owadów.

zaczyna∏ sión 6 godzin po naturalnym nych listew (ka˝da d∏ugoÊci 1 m) utwórz Informacje na temat programów badaw-

Êwicie. Cykl dobowy drugiej grupy po-szkielet szeÊcianu. Pokryj jego górnà Êcia-czych Monarch Watch znajdziesz w: Univer-zostawili nie zmieniony; pos∏u˝y∏a ona n´ mocnym przezroczystym plastikiem.

sity of Kansas, Department of Entomology, za grup´ kontrolnà. Po dwóch tygo-Na pozosta∏ych bokach rozepnij moski-Haworth Hall, Lawrence, KS 66045-2106.

dniach tresowania owadów eksperymentier´. Aby mieç ∏atwy dost´p do wn´trza, Adres internetowy: www.keil.ukans.edu/~mo-tatorzy wypuszczali motyle w kilka s∏o-poÊrodku siatki przedniej Êciany klatki narch/home.html

necznych popo∏udni i notowali kierunek wszyj d∏ugi zamek b∏yskawiczny lub za-T∏umaczy∏a

lotu owadów.

kryj dolnà po∏ow´ Êciany listewkà, a od-Gra˝yna Winiarska

Najdogodniejsza trasa do obszarów zi-powiednio d∏ugà siatk´ przymocuj tylko 1 Jest to owad o bardzo charakterystycznym ubar-mowania prowadzi∏a dok∏adnie na po∏u-do górnej kraw´dzi.

wieniu podobnym u obu p∏ci – skrzyd∏a sà poma-dnie, z odchyleniem na zachód. Rankiem B´dziesz potrzebowa∏ urzàdzenia ste-raƒczowo-czarne z wyraênym czarnym u˝y∏kowa-ten kierunek jest zdecydowanie odchylo-rujàcego oÊwietleniem i temperaturà.

niem. Gàsienice sà równie˝ charakterystyczne –

w czarne, ˝ó∏te i kremowe paski, z dwoma wyrost-ny na prawo w stosunku do pozycji S∏oƒ-

Zastosowane Êwiat∏o musi mieç widmo kami tu˝ za g∏owà. ˚erujà przede wszystkim na ca na niebie; po po∏udniu znajduje sińa zbli˝one do s∏onecznego. Cz∏onkowie ró˝nych gatunkach trojeÊci (Asclepias), ale równie˝

na roÊlinach pokrewnych.

lewo. Motyle kontrolne wiedzia∏y, ˝e by-Monarch Watch umieszczajà 15 cm po-

2 Poniewa˝ szlaki w´drówek monarchów sà zna-

∏o popo∏udnie i poprawnie kierowa∏y si´

wy˝ej klatki 10 Êwietlówek typu day-ne, w wielu miastach na trasie przelotu tych prze-do miejsc przeznaczenia. „Opóênianym”

light. Za pomocà przekaênika czasowego pi´knych owadów odbywajà sińa ich czeÊç festi-wale – miasto Pacyfic Grove w Kalifornii zosta∏o monarchom wydawa∏o si´, ˝e jest pora-w∏àczaj i wy∏àczaj Êwiat∏o w dwugodzin-nawet nazwane „miastem motyli”.

nek i lecia∏y w kierunku pó∏nocno-zachod-nych odst´pach, zaczynajàc o 6.30 i koƒ-

3 Motyle lecà tylko w dzieƒ, w chmarach po kilka ty-sićy osobników. Pokarm pobierajà po drodze, nim, daleko na prawo od kierunku wy-czàc o 22.30. W ten sposób przez 16 go-w nocy natomiast przesiadujà na drzewach, czśto znaczonego przez S∏oƒce. Wyniki te

dzin na dob´ motyle b´dà kolejno

grupami. Lecà stosunkowo nisko, z pr´dkoÊcià do-wskazujà, ˝e monarchy znajdujà drog´, oÊwietlane i zaciemniane. Pobudza je to chodzàcà do 30–40 km/h; dziennie przemierzajà nawet 130 km. Wi´kszoÊç osobników, które przezi-przynajmniej cz´Êciowo, dzi´ki synchro-do intensywnego ˝erowania i godów.

mowa∏y, z poczàtkiem marca leci na pó∏noc. Tym nizowaniu swoich wewn´trznych zega-Utrzymuj temperatur´ 23–27°C. Od˝y-

razem jednak motyle lecà wysoko i pojedynczo.

Przelatujà oko∏o 15 km dziennie, a wić 10-krotnie rów z po∏o˝eniem S∏oƒca.

wiaj motyle 20-procentowym roztwo-

mniej ni˝ lecàc na zimowiska. Podczas drogi nie Jednak z pewnoÊcià nie jest to pe∏ne rem cukru w wodzie z odrobinà py∏ku pobierajà pokarmu, lecz korzystajà z zapasów zgro-wyjaÊnienie. Przede wszystkim monar-pszczelego (dost´pny w sklepach ze zdro-madzonych w tzw. ciele t∏uszczowym w odw∏oku.

4 Jest to tylko jedna z hipotez. Jesienne pokolenie chy wydajà siźnakomicie sobie radziç wà ˝ywnoÊcià), stanowiàcego êród∏o nie-monarcha (a wić to, które migruje), choç doros∏e, nawet przy zachmurzonym niebie, mo-zb´dnych aminokwasów.

w momencie podejmowania w´drówki jest niedojrza∏e p∏ciowo. Wytwarzanie gamet rozpoczyna si´

gà wić wyczuwaç pole magnetyczne

Plastikowa myjka, umieszczona na

dopiero wiosnà nast´pnego roku. Poniewa˝ jesie-Ziemi lub rozpoznawaç kontury làdów.

p∏ytkim talerzu z roztworem cukru, jest nià motyle te nie tracà energii na rozmna˝anie, mo-Rozwiàzanie tych zagadek czeka na zdol-

Êwietnym fa∏szywym kwiatem, na któ-

gà jà zu˝yç podczas w´drówki. Byç mo˝e wić opóênione dojrzewanie p∏ciowe i zwiàzana z tym nych naukowców – profesjonalistów lub rym motyle mogà si´ po˝ywiaç. Zmied∏ugoÊç ˝ycia imagines, dochodzàca do 12 miesi´-

amatorów.

niaj roztwór i sterylizuj myjkćodziency, umo˝liwia im odbywanie w´drówek na po∏udnie kontynentu do cieplejszych miejsc zimowa-Do hodowania monarchów na potrze-

nie (w celu sporzàdzenia nie psujàcego nia (przemawia∏oby za tym znaczne wyniszczenie by swoich w∏asnych doÊwiadczeƒ mo˝esz siŕoztworu od˝ywczego zastosuj si´

motyli powracajàcych z zimowisk). Podobne zja-wykorzystaç metody opisane we wrze-

do instrukcji na stronie WWW Monarch wisko, tzn. powstawania jesiennej, niedojrza∏ej p∏ciowo generacji, wyst´puje tak˝e u innych gatun-

Êniowym numerze czasopisma. Uczest-

Watch).

ków, na przyk∏ad rusa∏ki osetnika (Cynthia cardui).

76 ÂWIAT NAUKI Listopad 1997