Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
fratria, klan, klasa matrymonialna, rodzaj, obraz ogólny, podtotem, eponim, zwierzę eponimiczne, zwierzę homonimiczne, nagualizm, manituizm, totem indywidualny, totem płci, totemizm miejsca, totemizm koncepcyjny, hierarchia waŜności w totemizmie, bóg proteimofriczny, wakan, orenda, siły w stanie wolnym, obrzędowy promiskuityzm, korobori, główna rola religii (pojęcia do wyobraŜania religii), kryterium heterogeniczności absolutnej
KSIĘGA PIERWSZA
Próba opisania idei, które były uznane za pierwotne, ale takimi nie są.
– religia jest funkcją cech zjawisk uznawanych za religijne
– nadprzyrodzoność: kaŜdy porządek wykraczający poza zakres rozumu [Muller, Spencer]
– doznanie tajemnicy: idea nowa, wykształcona w zawansowanych religiach [nie jest pierwotna]:
ultima ratio
dla ludzi pierwotnych wierzenia są bardzo racjonalne, nawet jeśli są dla nas absurdalne, pojęcie sił natury jest pochodną myśli sakralnych
nadnaturalność to odwrotność naturalnego porządku rzeczy
aby coś uznać za nadnaturalne trzeba najpierw wiedzieć co to znaczy naturalny bieg rzeczy
pojęcie determinizmu: idea współczesna
nadprzyrodzoność nie sprowadza się do tego, co nieprzewidziane (zaskakujące), wydarzenia muszą być uznane za
niemoŜliwe [czyli sprzeczne z ‘porządkiem koniecznym’]
pojęcie porządku koniecznego wprowadziły nauki pozytywne → wcześniej nie występowało
koncepcje religijne nie słuŜyły wyjaśnianiu tego co wyjątkowe i niezwykłe, ale tego co stałe i normalne (np. wędrówka słońca po niebie, fazy księŜyca, itd.)
zatem wyobraŜenie tego co religijne nie jest zbieŜne z wyobraŜeniem tego, co niezwykłe
zasadniczym celem religii najprostszych było podtrzymanie w sposób pozytywny normalnego trybu Ŝycia
zatem w idei tajemniczości nie ma nic pierwotnego → nie moŜe być podstawą wierzeń religijnych
– Idea bóstwa [definiowanie religii jako ‘wiary w istoty duchowe’ – teŜ błędne]
do definicji z tej klasy nie pasuje np. buddyzm [Budda jest martwy, nie jest bogiem, nie ma wpływu na bieg rzeczy ziemskich]
dŜinizm [ateiści]
w religiach zawierających bóstwa istnieją rytuały nie związane z tym bóstwem, np. zakazy (Biblia: nie wolno nosić ubrań z mieszaniny lnu i konopi)
istnieją obrzędy pozbawione bóstw lub nawet takie, które bogom dają początek
Definicja religii wg Durkheima [odrzucił poprzednie idee, buduje swoją własną]
– zjawiska religijne dzielą się na dwa obszary: wierzenia i obrzędy [opinie i działania, róŜnią się od siebie jak myśl i ruch]
– obrzęd to działanie człowieka róŜne od innych działań, w szczególności od działań moralnych
– świat dzieli się na dwie klasy: sacrum i profanum: rzeczy święte i rzeczy świeckie
– obrzęd bez świętości nie istnieje
– krąg rzeczy świętych nie jest zbiorem zamkniętym, jest zaleŜny od religii (np. w buddyzmie do tego zbioru naleŜą cztery prawdy)
– próba definicji świętości [pierwsze kryterium wierzeń religijnych]
to nie jest relacja podporządkowania (świętym nie jest przedmiot, któremu coś jest podporządkowane)
kryterium heterogeniczności absolutnej: sacrum i profanum są absolutnie róŜnorodne: rozum ludzki obejmuje je jako zupełnie róŜne gatunki, dwa światy, nie mające ze sobą nic wspólnego, między nimi jest próŜnia logiczna
np. dobro i zło nie są absolutnie heterogeniczne, bo są przeciwnymi przedstawicielami tego samego gatunku (rodzaju): moralności
przejście między profanum a sacrum jest moŜliwe, ale wymaga metamorfozy [przeobraŜenie]
zmiana substancji (tutius substantiae), np. inicjacje: śmierć i ponowne narodziny [uznawane za prawdziwe nie tylko za symboliczne]
czasem heterogeniczność przeradza się w antagonizm
– zatem wierzenia religijne: wyobraŜenia wyraŜające naturę rzeczy świętych i relację z rzeczami świeckimi
– pierwsze przybliŜenie definicji: religię tworzy zespół wierzeń i odpowiadających im obrzędów [dotyczących grupy rzeczy świętych]
– dalej będą rozwaŜania: co skłoniło człowieka do podziału otocznia na dwa heterogeniczne światy
– ta definicja jeszcze nie jest dobra, bo nie rozróŜnia magii i religii [one ewidentnie się nie lubią]
religia wszelkie obrzędy magiczne osądza nieprzychylnie; magia doznaje swoistej zawodowej przyjemności profanując rzeczy święte
w religii istnieje grupa, która podziela zespół wierzeń; kościół w magii nie istnieje [czarownik ma klientelę, opiera się na relacjach lekarz-pacjent]
– kościół jest wspólnotą moralną, tworzoną przez wszystkich wyznawców danej wiary: wiernych i kapłanów
– cecha ‘wspólnoty’ nie wyklucza religii indywidualnych – są one aspektami pewnej religii wspólnej
1
Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
– Zatem definicja religii brzmi [musi mieć charakter rzeczy zbiorowej]: Religia to zespół wierzeń i praktyk odnoszących się do rzeczy świętych, to znaczy wyodrębnionych i zakazanych, łączących wszystkich wyznawców we wspólnotę moralną
zwaną kościołem
II. Podstawowe koncepcje religii elementarnej – A. Animizm [Tylor]
Teza tego rozdziału: animizm nie wyjaśnia powstania kultu przodków, a co za tym idzie – religii
Animizm milcząco zakłada, Ŝe religia początkowo nie wyraŜała rzeczywistości doświadczalnej.
– w kaŜdym systemie religijnym współistnieją dwie religie: naturalizm [siły kosmiczne], animizm [byty duchowe]
– istnieją dwie sprzeczne teorie:
animizm jest pierwotny, naturalizm wtórny
naturalizm pierwotny, animizm to szczególny przypadek naturalizmu
1. Teoria animizmu wg Tylora [sen → dusza → duch człowieka → duchy rzeczy (kult świata)]
– pierwsza filozofia człowieka znajdująca się u podstaw kultu przodków została uzupełniona kultem świata
– idea duszy mogła nasunąć się człowiekowi dzięki źle zrozumianej podwójnej egzystencji: jawa / sen
– np. sen to wędrówka drugiej części człowieka: duszy [pierwsza część człowieka to ciało]
– doświadczenie snu wykreowało ideę istnienia sobowtóra w kaŜdym człowieku, sobowtór moŜe opuszczać ciało i wędrować poza nim, sobowtórem jest dusza
– dusza jest podobna do ciała, ale jest bardziej ruchliwa [przemierzanie wielkich odległości], bardziej elastyczna [moŜe opuścić ciało przez np. usta]
– ale dusza to nie duch: jest związana ściśle z ciałem, opuszcza go tylko w wyjątkowych okolicznościach
– pojęcie ducha pojawiło się po połączeniu idei duszy z faktem śmierci
– z czasem wokół społeczności Ŝywych tworzy się społeczność dusz, które mają ludzkie potrzeby i namiętności – w
zaleŜności od swojej natury są pomocnikami lub przeciwnikami
– w związku z tym pierwszym znanym kultem był kult zmarłych, pierwszymi obrzędami były obrzędy pogrzebowe,
pierwszymi ofiarami: dary dla zmarłych, pierwszymi ołtarzami: groby
– potem idea duszy została przypisana równieŜ do przedmiotów martwych
– ale zakres działania dusz nie był jednakowy: dusze ludzi wpływają na świat człowieka, dusze rzeczy odpowiadają za zjawiska naturalne
– za czasem człowiek uzaleŜnił się bardziej od duchów kosmosu
– wg Spencera przejście od kultu rzeczy do kultu przodków było inne: poprzez metaforyczne utoŜsamienie człowieka z jego imieniem (np. zwierzę lub element przyrody) [dosłowna interpretacja nazw metaforycznych] – ale to ponoć kiepska teoria (zostaje na scenie teoria Tylora)
2. Szczegóły teorii Tylora – próba analizy rodowodu idei sobowtóra
− istniało wiele argumentów, które przeczyły idei sobowtóra podróŜującego podczas snu [np. spotkany we śnie znajomy w tym czasie śni o czymś innym]
− większość grup uznaje tylko nieliczne sny za magiczno-religijne
− inaczej traktuje się sen zwykły (złudzenie), inaczej sen wizyjny (odwiedziny zmarłego przodka lub przeniesienie do krainy zmarłych) [ale tutaj juŜ musi być pełny system religijny, czyli to nie źródło rel.]
3. Sedno teorii [teza: kult zmarłych nie jest kultem pierwotnym → animizm traci podstawy]
− idea sobowtóra nie wystarcza do wyjaśnienia kultu przodków (niezaleŜnie od rodowodu)
− sobowtór musiał jakoś zostać zakwalifikowany do kręgu postaci sakralnych
− twierdzi się, Ŝe takie przeobraŜenie następuje w wyniku śmierci
− ale śmierć nadaje duszy (sobowtórowi) tylko większą swobodę ruchu, jeśli za Ŝycia była przedmiotem profanum, to dlaczego po śmierci miałaby być sacrum?
− tutaj pojawia się emocja [lęk sui generis – szacunek], jaką w wiernym wzbudza majestat
− idea majestatu jest istotą religii [majestas?]
− przykład: Malezja: tindalo (dusza, która opuściła ciało), kultem są otaczane tylko dusze ludzi, którzy dysponowali mana
[zatem śmierć sama w sobie nie ma właściwości deifikacyjnej]
− w zakresie kultu zmarłych: kult przodków się rozwija dopiero w społ. wyŜszych (np. Chiny, Egipt)
− kaŜdy kult to zestaw obrzędów, które mają na celu zacieśnienie związków w grupie
− w kulturach pierwotnych (np. Australia) kult przodków prawie nie występuje
czasami przechowuje się np. włosy, ale pełnią one role magiczną (nie religijną)
jeśli ktoś jest czczony po śmierci, to dlatego, Ŝe za Ŝycia przypisywano mu boski charakter
4. Analiza trzeciego twierdzenia systemu: przekształcenie kultu zmarłych w kult natury
− jeśli duch wywodzi się z duszy, to musi nosić ślad swojego pochodzenia
− róŜnica duszy i ducha: dusza z istoty swojej jest wewnątrz ciała, duch większość swojej egzystencji spędza poza obiektem słuŜącym mu za podłoŜe
2
Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
− gdyby człowiek odwzorowywał własny obraz (tu: dusza) w przedmiotach (duch), to antropomorfizm byłby pierwotny,
tymczasem pierwotnie przypisywano bogom cechy zwierzęce (pełny antropomorfizm to dopiero chrześcijaństwo)
− czyli na początku człowiek wyobraŜał siebie samego na podobieństwo istot, od których był gatunkowo odmienny
5. Religia nie moŜe się wywodzić z fantazji sennych
− teoria animizmu implikuje konsekwencje, które są jej zaprzeczeniem
− jeśli: dusza to sobowtór pojawiający się we śnie, bogowie to sublimacja duszy, to: bogowie to tylko fantazja senna
− religia z kolei to zbyt silny system, Ŝeby mogła być ukształtowana przez fantazję senną
III. Podstawowe koncepcje religii elementarnej – B. Naturalizm
Religia opiera się na doświadczeniu (inaczej niŜ w animizmie)
− teorie naturalizmu są głoszone przez naukowców analizujących wielkie cywilizacje Europy i Azji
1. Teoria M. Mullera: język i jego znaczenie w formułowaniu myśli, potem religii [lingwistyka]
− wiara nie moŜe zawierać niczego, co nie jest zawarte w zmysłach
− czyli religia to nie urojenie senne, ale system idei i praktyk osadzonych w rzeczywistości
− studia nad Wedami mogą pokazać jakie doznania tworzą myśl religijną
− w imionach bogów widać, Ŝe ciała i siły natury były pierwszymi obiektami uczuć religijnych (wedyjski Agni → ogień, Dyaus → rozbłysłe niebo → Zeus, Jovis, Zio itd.)
− natura w kaŜdej postaci wywołuje przytłaczające wraŜenie otaczającej i dominującej nieskończoności
− religie są efektem takich doznań (spotkania z dominującą naturą)
− religia swój kształt uzyskała, kiedy człowiek zaczął personifikować siły natury (przestał wyobraŜać sobie w sposób abstrakcyjny)
− takiej metamorfozy dokonał język oddziałując na myśl:
natura – siły, od których człowiek jest zaleŜny – spowodowały zaciekawienie
niewyraźna idea musiała być przedstawiona za pomocą jakiegoś bardziej sprecyzowanego pojęcia
do zaistnienia idei, pojęcia, potrzebne jest słowo
− język to nie tylko zewnętrzna powłoka myśli, to jej wewnętrzna konstrukcja
− język moŜe formować myśl jak i ją deformować
− deformacja jest cechą typową wyobraŜeń religijnych
− myślenie jest podporządkowaniem idei, jest klasyfikacją → klasyfikacja jest dawaniem nazwy
− idea ogólna istnieje w rzeczywistości tylko w słowie i przez wyraŜające ją słowo
− język danego ludu ma wpływ na sposób klasyfikowania → język ludu pierwotnego odcisnął niezatarte piętno na powstałym wtedy systemie idei
− echem języka praindoeuropejskiego są rdzenie słów (słowa-pnie), te rdzenie mają dwie istotne cechy:
rdzenie cechuje typowość: wyraŜają typy ekstremalnie zgeneralizowane (nie konkretne rzeczy), reprezentują
najogólniejsze motywy myślenia
typy, które reprezentują są typami czynności a nie przedmiotów: wyraŜają najogólniejsze metody działania [czynności uderzania, wchodzenia, schodzenia, chodzenia, itd.]
→ zatem: człowiek uogólnił swoje zasadnicze sposoby działania zanim uogólnił i nazwał zjawiska natury
→ słowa-pnie cechuje ekstremalna elastyczność, stąd mogły objąć wszystkie rodzaje przedmiotów, pierwotnie z nimi
nie związanych
→ jeśli człowiek spotkał się z czymś nieznanym uŜywał słów-pni (choć nie były dla tego stworzone)
→ ze względu na swój rodowód były w stanie przedstawić siły natury od strony czynności człowieka [wiatr: jęczy,
dmucha, słońce: strzela złotymi strzałami, rzeka: pędzi]
→ jeśli siły natury były wyraŜane czynnościami człowieka, to coś będące punktem odniesienia musiało przyjąć formę czynnika osobowego [była to wyłącznie metamorfoza, ale przyjęto ją dosłownie]
zatem: język został zbudowany z elementów o ludzkim rodowodzie, wyraŜających sytuacje człowieka, więc
zastosowany do natury, musiał ją przeobraŜać
− jak powstały bóstwa?
róŜne zjawiska dotyczące np. nieba były róŜne nazywane,
poniewaŜ były pokrewne (miały podobne cechy), ludzie połączyli te nazwy w grupy,
po spersonifikowaniu zaczęli traktować nazwy z jednej grupy jako członków jednej rodziny, utworzyli genealogię itd.
2. Krytyka Mullera: Funkcją religii nie moŜe być wyjaśnianie sił natury (bo to zamienia ją w fikcję, która nie mogła przetrwać)
[coś innego jest źródłem]
− naturalizm zakłada, Ŝe myśl religijna zrodziła się z potrzeby wyjaśnienia sił natury (to próba tworzenia takiego obrazu świata, który pomógłby w obcowaniu z nim)
− gdyby tak było, to religia umarłaby szybko
→ religia nie jest w stanie sprostać tym oczekiwaniom, więc zostałaby zarzucona [nie wytrzymuje próby faktów]
→ gdyby tego ludzie wymagali od religii, to jej miejsce zajęłaby nauka
3
Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
− zatem naturalizm z religii czyni system złudnych wyobraŜeń, sprowadza ją do wielkiej metafory, pozbawionej wartości obiektywnej
− Muller: „mitologia to schorzenie myśli”: wyłączył z religii mitologię, ale to błąd
jeśli religii odbiera się mit, naleŜy równieŜ odebrać jej obrzęd
kult bóstwa zaleŜy od przypisywanego mu wyglądu, a wygląd definiowany jest właśnie przez mit
religia musi czerpać siłę z innych źródeł niŜ np. potrzeba wyjaśniania świata
3. Poczucie ‘niŜszości’ nie jest źródłem religii
− człowiek pierwotny uwaŜa, Ŝe moŜe panować nad naturą (za pomocą obrzędów)
− pierwszymi istotami, ku którym kierował się kult były skromne zwierzęta lub rośliny
IV. Totemizm jako religia elementarna. Historyczny zarys problemu. Metoda rozwaŜań
− punktem wyjścia ewolucji religii jest wg animistów: sen, wg naturalistów: zjawiska kosmiczne,
− w obu systemach zaląŜka opozycji sacrum profanum naleŜy szukać w naturze człowieka albo wszechświata
− oba systemy traktują religię jako twór urojeniowy
− jeśli ani człowiek ani natura nie mają same z siebie charakteru sakralnego, to znaczy, Ŝe pochodzi on z innego źródła
− zatem poza człowiekiem i światem materialnym istnieje inna rzeczywistość, w której urojenie, jakim jest religia zyskuje znaczenie i obiektywną wartość
poza animizmem i totemizmem musi istnieć kult bardziej pierwotny: jest to totemizm
1. Odrobina historii badań nad totemizmem (Frazer i cała reszta)
− istnieje związek między totemizmem a organizacją społeczną – systemem klanowym
2. Wprowadzenie do metody
− badania porównawcze nad totemizmem naleŜy prowadzić nad społeczeństwami jednorodnymi, o których wiemy
wystarczająco duŜo (obiektywna, udokumentowana wiedza)
− wybór pada na Australię (ludzie bardzo nisko w ewolucji), oraz Am.Pół. (wyŜszy poziom, ale mają strukturę klanową, która tutaj jest kluczowa)
− czasem łatwiej jest śledzić jakieś zjawisko zaczynając od organizacji bardziej złoŜonej, przechodząc później do organizacji mniej złoŜonej
KSIĘGA DRUGA
I. Właściwe wierzenia totemiczne – A. Totem jako nazwa i emblemat
− osobno zostaną rozwaŜone wyobraŜenia i obrzędy
1. Struktura [klan → fratria → klasa matrymonialna]
Klan
− podstawą austr. plemienia jest klan
− klan ma dwie istotne cechy:
jednostki uwaŜają, Ŝe są połączone więzami pokrewieństwa szczególnego rodzaju
nazwa klanu jest jednocześnie nazwą pewnego gatunku rzeczy materialnych
→ rzeczy objęte zbiorowym określeniem klanu naleŜą do gatunku zwanego totemem
− kaŜdy klan ma swój totem, w jednym plemieniu nie moŜe być dwóch klanów o takim samym totemie
− najczęstsze typy totemów:
zazwyczaj totemami są przedmioty naleŜące głównie do świata zwierząt lub roślin
totemem zazwyczaj nie jest określone zwierzę, ale cały gatunek (np. kangur lub emu)
− rzadkie typy totemów:
rzeczy martwe (na 500 tylko 40 nie było rośliną ani zwierzęciem)
totemy które są częściami przedmiotów
wyjątkowo totemem staje się przodek lub grupa przodków (wtedy bezosobowy totem zbiorowy ustępuje miejsca na rzecz postaci mitycznych)
− sposób uzyskania nazwy totemicznej
1) dziecko prawem urodzenia uzyskuje totem matki [system totemiczny i filiację w linii macierzystej łączył ścisły
związek]
− na mocy zasady egzogamii matka musi mieć inny totem niŜ mąŜ
− występuje gdy grupa totemiczna nie opiera się na podstawach terytorialnych (czyli w jednej wiosce mieszkają
przedstawiciele róŜnych klanów)
2) dziecko uzyskuje totem ojca
− występuje gdy kaŜda osada ma swój totem: dziecko przebywa z ojcem – grupę lokalną tworzą ludzie naleŜący
do tego samego totemu – jedynie zamęŜne kobiety mają obce totemy
4
Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
− ten rodzaj występował tylko w społecznościach, w których totemizm prawie zaniknął
3) dziecko otrzymuje totem, który nie musi być ani matki ani ojca
− np. totem mitycznego przodka
Fratria
− fratria: grupa klanów połączonych więziami szczególnego braterstwa
− w Australii nie ma takiego plemienia, które składałoby się z więcej niŜ dwóch fratrii
− nazwą fratrii jest zazwyczaj nazwa zwierzęcia → stąd to zwierzę pełni rolę totemu [uwaga: zazwyczaj jest to stare słowo, którego juŜ się nie uŜywa, na jego miejsce powstało nowe]
− fratria są dawnym klanem, który uległ rozczłonkowaniu
− bieŜące więzi są pozostałością początkowej jedności
− między totemami fratrii i klanu istnieje stosunek podporządkowania → totem fratrii jest rodzajem, którego gatunkami są totem klanowe
Klasy matrymonialne [grupa wtórna]
− klasy to subpodziały we fratrii (dwie lub cztery w jednej fratrii)
− zasady i cechy przynaleŜności do klasy matrymonialnej:
1) pokolenia na przemian:
jeśli dwie klasy → syn naleŜy do innej klasy niŜ ojciec, ale do tej samej co dziadek)
jeśli cztery klasy → tworzą one dwie pary, dziedziczenie działa podobnie jak w przypadku dwóch klas
2) członkowie danej klasy mogą pobierać się ze ściśle określoną klasą innej fratrii [stąd nazwa klasa matrymonialna]
np. fratria Kupathin, klasa Ippai moŜe się łączyć z klasą Murri we fratrii Kumbo
− klasa nie ma totemu
w klasach moŜe się pojawić zakaz spoŜywania jakiegoś zwierzęcia (dozwolonego w innej klasie) → to nie jest totem (klasa nie nosi nazwy takiego zwierzęcia, zakaz pokarmowy nie jest cechą charakterystyczną totemizmu)
te zwierzęta mogą być pozostałością dawnych klanów, które wygasły, a przetrwały ich klasy [klasa ma większą siłę przetrwania niŜ klan]
2. Totem to coś więcej niŜ nazwa, metody reprezentacji totemu
− totem to przede wszystkim nazwa i symbol, najwyraźniej widoczny jest we fratrii: to słowo, którego juŜ się nie uŜywa (dawniej oznaczało jakieś zwierzę, ale dzisiaj to zwierzę ma inną nazwę, często członkowie fratrii o tym nie wiedzą)
− totem nie jest wyłącznie nazwą, jest emblematem (herbem)
− etymologia słowa: dodaim – wioska lub siedziba grupy rodzinnej
− metody prezentacji totemu: skóra zwierzęcia na namiocie, figurka słomiana, u osiadłych: słup rzeźbiony
− najwcześniejsza metoda: oznaczenie ciała
rysunek, wyrywanie zębów (upodobnienie do totemu), subincyzja, blizny w określonym kształcie odtwarzane później na czurindze
w obrzędach totemu mogą uczestniczyć tylko ludzie tego totemu
uczestnicy obrzędu mają ciała pokryte wzorami wyobraŜającymi totem
niekiedy znaki totemiczne tworzy się na ciałach ludzi zmarłych
3. Totem jako pierwowzór rzeczy świętych, przedmioty święte: czuringa, nurtunja, waninga
− totem ma charakter religijny, jest pierwowzorem rzeczy świętych
− to według niego klasyfikuje się rzeczy na sacrum i profanum
− czuringa [‘to co święte’, wspólny skarb, arka klanu]:
owalny przedmiot z drewna lub kamienia z wyrytym wizerunkiem totemu grupy, czasem przewiercony otwór z
przewleczonym sznurkiem z włosów ludzkich lub oposa (wydaje dźwięk jak warkotka (bull-roarer) a Am.Pół.)
czuringa ma najwyŜszy majestat religijny → jej nazwa oznacza ‘święte’
u Aruntów: kaŜdy ma sekretne, święte imię, nazywa się ono aritna churinga
słowo czuringa oznacza teŜ wszystkie czynności obrzędowe (np. ilia churinga oznacza kult emu)
jako rzeczownik czuringa oznacza przedmiot święty
profani: kobiety i dzieci przed inicjacją nie mogą dotykać czuring (rzeczy świętych)
czuringi przechowuje się w specjalnym miejscu ertnatulunga [sanktuarium grupy totemicznej] (np. zakamuflowana jama w ziemi), do którego nie mogą się zbliŜać profani, nie wolno się tam kłócić itd., dostęp tam mają naczelnicy klanu
czuringa ma niezwykłą moc: leczy rany, nadaj siłę, odwagę, wytrwałość, wrogom przynosi słabość
moc czuring przechodzi na kapłanów i uczestników obrzędu poprzez swoiste pomazania (potarcie części ciała, pokrycie ptasim puchem)
jeśli czuringa opuszcza ertnatulungę, następuje Ŝałoba
zatem: czuringa to wspólny skarb, arka klanu
[!] siła i znaczenie czuringi wynika z umieszczonego na niej znaku totemicznego (a nie np. zaklętej duszy przodka)
− nurtunja
pionowy stojak (jedna lub kilka włóczni) obłoŜony kępami trawy przytrzymywanych paskami, na wierzchu kładzie się ptasi puch, wierzchołek ozdobiony piórami orłosępa
5
Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
nurtunia jest materialnym wyobraŜeniem totemu
− waninga
Ŝerdź z jedną lub dwoma poprzeczkami (krzyŜ), ramiona połączone sznurami (kształt rombu), na to nałoŜone pióra
zasłaniające niekiedy stelaŜ
− nurtunja i waninga
są otaczane taką samą czcią jak czuringi
istnieją tylko na czas obrzędu, potem są rozbierane [na następną ceremonię robi się je od nowa]
jest to czasowy wizerunek totemu
czuringa, nurtujna i waninga: zawdzięczają swój sakralny charakter wyłącznie emblematowi totemu, to ów emblemat
stanowi sacrum
sakralny charakter zachowany jest niezaleŜnie od przedmiotu, na którym emblemat został narysowany
wizerunek nie jest dokładny, np. linie geometryczne o znaczeniu konwencjonalnym
zatem: stosunek między wyobraŜeniem a rzeczą wyobraŜaną jest pośredni, niemal niedostrzegalny
II. Właściwe wierzenia totemiczne – B. Zwierzę totemiczne i człowiek
− święte są nie tylko wizerunki, ale równieŜ rośliny lub zwierzęta, które stanowią totem
1. Totem jako przedmiot zakazany [róŜne stopnie zakazu, łagodzone] [zakaz spoŜywania, zabijania, kontaktu] Wizerunek jest bardziej święty, niŜ sama istota totemiczna.
− zakaz spoŜywania roślin lub zwierząt totemicznych:
czasem jednak pełnią rolę sakramentu (poŜywienie mistyczne)
istotą pokarmu spoŜywanego podczas mitycznych uczt jest jego sakralność → nie jest dozwolony dla profanów
− świętokradztwo automatycznie sprowadza śmierć
− zakazowi spoŜywania totemicznych zwierząt nie podlegają tylko starcy, bo wielcy przodkowie jadali swoje zwierzęta totemiczne, a starcy traktowani są jako święci [przodkowie] → czyli mają dostęp do rzeczy sakralnych
− zakaz nie jest absolutny [zakaz moŜe być łagodzony]:
w obliczu zagroŜenia Ŝycia (głód)
np. często totemem jest woda, ale wtedy spoŜywanie jej jest obwarowane utrudnieniami (np. picie tylko wody podanej przez osobę z innej fratrii) → dostęp do rzeczy świętej nie jest swobodny
− ludzie nie mogą zjadać bez ograniczeń totemów innych fratrii (np. gdy fratrie są jakoś spokrewnione)
− ograniczenia związane z totemem matki: widać jeszcze pozostałości, wynika z pierwotnej filiacji w linii matki
− zakaz zabijania lub zrywania: teŜ w jakiś sposób jest łagodzony (np. moŜna zabić, jeśli zwierzę totemiczne jest szkodliwe, gdy panuje głód, gdy zabija się dla kogoś innego (kto ma inny totem))
− zakaz kontaktu: stosowany tam, gdzie totemizm odszedł od swojej pierwotnej postaci
zakazów dotyczących symbolu (np. czuringa) jest więcej niŜ zakazów dotyczących rzeczy symbolizowanych (zwierzę
totemiczne)
[!] wizerunek jest bardziej święty niŜ sama istota totemiczna
2. Dualizm, organizm ludzki kryje jakiś pierwiastek sakralny, totemizm to nie zoolatria
− członek klanu jest jednocześnie człowiekiem i zwierzęciem (lub rośliną) naleŜącą do gatunku totemicznego [człowiek z klanu kangura nazywa siebie kangurem] [kaŜdy człowiek ma dwoistą naturę: współistnieją w nim człowiek i zwierzę]
− toŜsamość nazwy implikuje toŜsamość natury
− nazwa dla człowieka pierwotnego nie jest tylko nazwą, jest to jakiś byt
− mity zostały wymyślone, aby temu dualizmowi (dwie współistniejące natury) nadać jakiś sens [wyjaśniają zamianę
eponimicznego zwierzęcia klanu w człowieka]
np. przodek został jakoś zmuszony do przebywania wśród mitycznych zwierząt totemicznych
− zatem człowiek ma w sobie coś sakralnego
świętość przejawia się w niektórych strefach ciała (zwłaszcza krew, włosy)
w kaŜdej ceremonii religijnej krew odgrywa jakąś rolę [krwią oblewa się nurtanję, emblematy totemiczne]
włosami owija się niektóre przedmioty kultu (nurtanję), zabieg obcinania włosów ma charakter rytualny
− pierwiastek sakralny człowieka uzewnętrznia się w określonych okolicznościach
− ludzie w róŜnym stopniu są wyposaŜeni w pierwiastek sakaralny → np. nieinicjowani młodzieńcy są profanum, starcy są blisko sacrum (nie dotyczą ich zakazy)
− zatem totemizm nie jest formą zoolatrii
jest to współistnienie dwóch równorzędnych i równoznacznych istot [zwierzę pomaga w zamian za szacunek i ochronę]
zwierzę totemiczne nie pełni roli boga, czasem zwie się ojcem lub dziadem członków klanu
zatem istnieje moralna zaleŜność
III. Właściwe wierzenia totemiczne – Kosmologiczny system totemizmu i pojęcie rodzaju
− w totemizmie istnieją trzy kategorie uznane za sakralne: emblemat totemiczny, roślina lub zwierzę, członek klanu
− aby totemizm moŜna było nazwać religią, musi posiadać jakąś koncepcję wszechświata [i spełnia tę funkcję (o tym dalej)]
6
Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
1. Cała przyroda podzielona jest pomiędzy wszystkie fratrie i potem klany plemienia
− wszystkie znane istoty ułoŜone zostają w usystematyzowaną listę klasyfikacyjną [obejmuje całą przyrodę]
− w obrębie plemienia kaŜda fratria otrzymuje we władanie jakąś grupę przedmiotów, wewnątrz fratrii te przedmioty są rozdzielane pomiędzy klany
− np. plemię z Mount Gambier: dwie fratrie, Kumite, Kroki, kaŜda podzielona na 5 klanów
wszystko co się dzieje w naturze przynaleŜy do jednego z tych 10 klanów (mapowanie przez totem)
2. Rodzaj i hierarchia: idee doświadczane w społeczeństwie, potem wykorzystane do budowania wizji świata
− najwcześniej w dziejach spotykane są klasyfikacje systemowe, których wzorcem była organizacja społeczna
− modelem rodzajów stały się fratrie, modelem gatunków – klany
− ludzie mogli grupować rzeczy tylko dlatego, Ŝe sami dzielą się na grupy
− grupowanie następowało na zasadzie podobieństwa (podobne się przyciąga, sprzeczne – odpycha)
− klasyfikacja zazwyczaj na dwa przeciwne bieguny (biała kakadu – jedna fratria, czarna kakadu – druga fratria) [najczęściej plemię dzielono na dwie fratrie]
− do klanu przydzielano rzeczy podobne do totemu (np. biała kakadu ← słońce, czarna kakadu ← księŜyc)
− z tej opozycji pomiędzy fratriami wytworzyła się rywalizacja, a nawet wrogość
− obraz ogólny:
to wyobraŜenia szczątkowe o nieokreślonych zarysach
pozostawiają podobne do siebie wyobraŜenia, gdy równocześnie jawią się w świadomości
− rodzaj:
to zewnętrzna rama, której treść stanowią przedmioty postrzegane jako podobne [schemat, szkielet, forma]
symbol logiczny, dzięki któremu wyraźnie chwytamy podobieństwa i analogie tych przedmiotów
narzędzie myślowe skonstruowane przez ludzi
− róŜnica między tymi kategoriami: nawet zwierzę jest w stanie stworzyć obrazy ogólne, ale nie moŜe myśleć operując gatunkami i rodzajami
− umiejętność myślenia rodzajami nie została człowiekowi dana a priori (takie stwierdzenie to lenistwo)
− zatem: rodzaj to idealny, wyraźnie zdefiniowany zbiór rzeczy powiązanych ze sobą wewnętrznie tak, jak w związkach pokrewieństwa
− jedynymi zbiorami tego typu, które mogliśmy poznać doświadczalnie są ugrupowania łączących się ludzi
− rodzaje ustawia się w jakąś hierarchię
− i tutaj hierarchia jest rzeczą tylko i wyłącznie społeczną, jedynie w społ. istnieje wyŜszość, niŜszość i równość
pojęcia rodzaju, hierarchii zostały zaczerpnięte ze społeczeństwa, potem zostały wykorzystane do tworzenia wizji świata 3. Wszystkie byty zaklasyfikowane do jednego klanu to sposoby przejawiania się istoty totemicznej, wyodrębnienie nowego klanu (podtotem)
− pierwotne klasyfikacje wiąŜą się bezpośrednio z genezą myślenia religijnego
− połączenie ludzi i rzeczy (przez zaklasyfikowanie do klanu) tworzy współzaleŜny system, w którym części ze sobą zgodnie współgrają
− zatem nie jest to tylko połączenie logiczne, to grupowanie moralne
− oŜywia je i jednoczy wspólna zasada: totem
wszystkie byty zaklasyfikowane do jednego klanu to sposoby przejawiania się istoty totemicznej
− wszystko co zostało zaliczone do klanu ma charakter istoty totemicznej, która uznana jest za świętą
− zatem są to rzeczy święte, ich klasyfikacja wyznacza miejsce w systemie religijnym
− stąd wynikają te wszystkie zakazy (nie jedz, bo to święte)
− wszystkie powiązane z totemem rzeczy mają charakter sakralny – to tzw. podtotemy
− wyodrębnienie nowego klanu działa na zasadzie wyboru podtotemu na totem
− zatem wszystko jest odbiciem sacrum [bo wszystko klasyfikowane względem podobieństwa do totemu]
− podział świata na kategorie spowodował potem powstanie bóstw odpowiedzialnych za pewną cechę np. za Ŝywioły
dopóki społeczeństwo pozostaje na etapie totemizmu, totemy pełnią rolę jaka później przypadnie bóstwom
− połączenie wszystkich rodzin, na które podzielono rzeczywistość stanowi całościowy, uporządkowany obraz świata
− totemizm nie stanowi zbioru róŜnych kultów poszczególnych klanów
jest to rozbudowany system tej samej religii
członkowie jednego klanu uznają totem drugiego klanu (jego sakralność)
totemizmu nie moŜna rozwaŜać w obrębie klanu, ale plemienia jako całości [bo na tym poziomie poprzez klasyfikację sformułowany jest cały świat]
IV. Właściwe wierzenia totemiczne – Totem indywidualny i totem płci
− kaŜda religia ma aspekt indywidualny
− w totemizmie: obok totemów zbiorowych istnieją własne totemy ludzi, wyraŜające ich osobowość
7
Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
1. totemizm indywidualny, róŜnice między totemem zbiorowym i indywid.
− człowiek ma swój indywidualny totem: jakąś rzecz, z którą utrzymuje więź
− nazwa tej rzeczy jest jednocześnie nazwą człowieka
− toŜsamość nazwy implikuje toŜsamość natury
− imię nadane podczas waŜnych ceremonii ma charakter sakralny [nie wymawia się go na co dzień]
− człowieka i jego eponimiczne zwierzę łączy więź najściślejsza: wspólna natura, zalety, wady
− wierzy się, Ŝe w sytuacjach szczególnych człowiek moŜe przeistoczyć się w zwierzę
− zwierzę to sobowtór człowieka, jego alter ego
− ich losy są powiązane: to co spotka jednego, spotka i drugiego
− zatem zakaz zabijania indywidualnego zwierzęcia jest kategoryczny i bezwzględny [w odróŜnieniu od łagodzonego zakazu zabijania zwierzęcia z totemu zbiorowego]
− zwierzę (byt powiązany) staje się opiekunem człowieka
− ale nie jest to relacja jednostronna, człowiek ma władzę nad tym zwierzęciem
− opiekun nie stanowi klasy, nie chodzi tu o cały gatunek: to byt jednostkowy, konkretne zwierzę
− człowiek nie moŜe sobie wyobrazić jednostki poza gatunkiem, więc szacunkiem otacza cały gatunek swojego zwierzęcia
− ta istota opiekuńcza zwie się: manitou (Algonkini), nagual (Indianie Meksyku) → ten zespół praktyk nazywa się manituizmem lub nagualizmem
− te same zasady totemizmu zastosowane są do jednostki (z grupy przenoszą się na człowieka)
wiara w zasadnicze więzi łączące rzeczy ludzi
nazywania człowieka mianem łączonej z nim rzeczy i uzupełniania go emblematem
− za Frazerem ten zestaw wierzeń nazwany zostaje totemizmem indywidualnym
− totem indywidualny róŜni od totemu zbiorowego sposób pozyskania
totem zbiorowy się dziedziczy
totem indywidualny jest sprawą decyzji, a jego określenie wymaga całego zestawu rytuałów
w Am. Pół: totem indywid. otrzymuje się w wizji, w Australii nadaje ja ktoś trzeci (podczas narodzin lub inicjacji)
[poprzez odnalezienie znaku, np. kształt śliny zmieszanej z krwią po wybiciu zęba]
totem indyw. nie musi być wcale uzyskany (np. takie totem posiadają czarownicy, ale nie zwykli ludzie)
zatem totem indyw. moŜe być formą przywileju
2. totemizm płci
− totemizm płci to forma pośrednia między totemem zbiorowym i indywidualnym
− spotykany tylko w niektórych plemionach Australii
− nad podziałem klanowym tworzy się metapodział na płci, które wierzą w mistyczne więzi łączące je z określonym
zwierzęciem
− totem płci odgrywa taką samą rolę dla płci jak totem klanowy dla klanu
jest to totem zbiorowy
wynika z niego więź łącząca członka grupy (płci) ze zwierzęciem
V. Początki wierzeń totemicznych – Krytyczny przegląd teorii
− totemizm implikuje podział na sakralne i świeckie, dlatego jest religią
− jest pierwotną formą religijną, bo jest nierozdzielny ze społeczną organizacją klanową [klan nie moŜe istnieć bez totemu]
powiązanie członków klanu opiera się tylko i wyłącznie na wspólnym emblemacie i wspólnej nazwie
totemizm i klan implikują się nawzajem
do tej pory nie odkryto społeczeństwa składającego się z jednego klanu, dlatego jest to pierwotna forma org. społ.
stąd totemizm jest formą pierwotną wierzeń religijnych, bo jest związany z najpierwotniejszą organizacją
1. kult przodków, kult zwierząt, kult natury
Tylor, Wilken: totemizm to szczególna forma kultu przodków
− zgodnie z teorią wędrówki dusz, dusza po śmierci trafia do np. zwierzęcia, szacunek okazywany przodkowi automatycznie przenosi się na zwierzę → tak rodzi się totem
− ale społeczeństwa, które analizowali były juŜ na wyŜszej fazie rozwoju: to były rodziny, a nie klany totemiczne
− w Australii nie ma kultu zmarłych (niŜszy poziom rozwoju), a jednak jest totemizm [kontrprzykład]
− idea kultu przodków wymaga jednego z załoŜeń totemizmu (więź między zwierzęciem a człowiekiem), zatem nie moŜe go wyjaśniać
Tylor, Wundt: totemizm to szczególna forma kultu zwierząt
− ale wykazano, Ŝe totemizm to nie jest forma zoolatrii [człowiek jest prawie równy zwierzęciu]
Jevons: totemizm to szczególna forma kultu natury
8
Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
− człowiek wypełnił świat bytami nadprzyrodzonymi reprezentującymi siły natury,
− potrzebował przymierza z pewną grupą, aby czuć się bezpieczny (przymierze krwi)
− ta celowo wybrana grupa została totemem (łączona z klanem więzami pokrewieństwa)
− jest to bliskie totemizmowi, ale więź między klanem a totemem nie jest zamierzona i świadoma
− poza tym, gdyby przymierze było celowe, to:
człowiek musiałby wybierać najpotęŜniejsze zwierzęta lub przedmioty, a najczęściej to zwierzęta skromne lub niewielkie
musiałby otaczać się licznymi totemami, a wybiera tylko jeden
2.
− w powyŜszych teoriach przeoczono najwaŜniejszy problem
− istnieją totemizm klanowy i jednostki – one muszą się ze sobą jakoś wiązać (jeden wynika z drugiego)
− zatem rodzi się pytanie: która forma jest pierwotna?
− Frazer, Tout: pierwotna forma to totemizm indywidualny, potem został dziedzicznie przeniesiony na dzieci i rodzinę
− gdyby tak było trzeba by wyjaśnić pochodzenie totemizmu inwywidulanego
− Tout twierdzi, Ŝe totemizm to szczególny przypadek fetyszyzmu, ale to zła idea, bo w Australii fetyszyzm nie istnieje
− Frazer twierdzi, Ŝe totem indywidualny wziął się z obrzędów chowania duszy w przypadku niebezpieczeństwa
ale nic nie wskazuje na to, Ŝe w ciele zwierzęcia dusza jest bardziej bezpieczna
poza tym mało to logiczne, bo wkładając duszę w materialne ciało zwierzęcia, człowiek naraŜa ją na realną śmierć
− przeciwko tym teoriom przemawiają następujące fakty:
klan nie zabrania innym klanom jedzenia swojego zwierzęcia totemicznego
w jednym plemieniu nie istnieją dwa klany o tym samym totemie [gdyby pierwotny był indywidualny, to nic nie stałoby na przeszkodzie]
pochodzenie: totem zbiorowy jest dziedziczony, totem indywidualny otrzymuje się później, po urodzeniu
gdyby indywidualny był pierwotny, to w społecznościach najmniej rozwiniętych powinien być najbardziej widoczny, a jest na odwrót: w mniej rozwiniętej Australii przewaŜa zbiorowy, w Ameryce bardziej rozwiniętej przewaŜa
indwywidualny
[!] totem indywidualny wymaga istnienia klanowego, bo: powstał i funkcjonuje w ramach zbiorowego, jest jego częścią integralną
totem indywidualny traktowany jest jako podtotem
3.
− Frazer: totemizm miejsca (koncepcyjny): totem przywiązany do miejsca geograficznego, dziecko dostaje totem z miejsca, w którym matka pierwszy raz poczuła jego obecność (np. ruchy płodu) [u ludów Aruntu] [błąd petitio principii]
4.
Andrew Lang: totem to nazwa [totemizm to nie religia]
− ludzie podzielili się na grupy → grupom sąsiadującym nadano róŜne nazwy (dla rozróŜnienia) → nazwy najczęściej
czerpano z otaczającego świata → przydział nazwy następował na zasadzie podobieństwa
− totemizm to nie religia, został wciągnięty w system religijny później (w wyniku kontaktu z ukształtowaną religią) 5.
− PowyŜsze teorie dzielą się na dwie kategorie:
1) Frazer, Lang: negują religijny charakter totemizmu
2) inni nie uznają totemizmu za pierwotną formę wierzeń (wywodzą go z religii wcześniejszej)
VI. Początki wierzeń totemicznych – Pojęcie pierwiastka totemicznego lub many i idea siły
− totemizm indywidualny jest późniejszy niŜ zbiorowy
1. Pierwiastek boski przenikający wszystkie elementy naleŜące do klanu, kult siły bezimiennej wyobraŜanej jako roślina lub zwierzę, charakter moralny pierwiastka totemicznego [siła moralna i materialna]
− totemizm największe znaczenie przypisuje wizerunkom, uznanym za święte, mniejsze znaczenie mają rośliny i zwierzęta totemiczne, najmniejsze członkowie klanu [hierarchia waŜności/świętości]
− totemizm to nie religia zwierząt, ludzi, wizerunków, tylko religia bezimiennej siły tkwiącej w tych rzeczach
− ta bezimienna siła nie jest utoŜsamiana z Ŝadnym poziomem hierarchii (wizerunek, zwierzę, człowiek)
− nikt nie ma całości tej siły, wszędzie jest jej część
− jest to bóg bezosobowy, bezimienny, bezczasowy, immanentny światu, istniejący w nieprzeliczalnej liczbie rzeczy
− wszystko co naleŜy do klanu ma w sobie coś świętego
− zatem ten święty pierwiastek musi być istotnie róŜny od przedmiotów, w których przebywa [przebywa wszędzie]
− totem to tylko materialny obraz (postać) niematerialnej sily
− natomiast przedmiotem kultu jest owa niematerialna siła
9
Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
− a więc we wszechświecie istnieje pewna liczba oŜywiających go sił, które wyobraźnia przedstawia jako postacie ze świata zwierząt lub roślin
− sił tych jest tyle, ile klanów w plemieniu
− siły te stanowią podstawę Ŝycia w ogóle
− obok aspektu materialnego siły te mają charakter moralny
człowiek wypełnia kult, bo to jest jego obowiązek, bo tak robili jego poprzednicy
wobec bytów świętych odczuwa się zarówno lęk jak i szacunek
totem to źródło moralnego istnienia klanu
poniewaŜ wszystkie elementy łączy pierwiastek totemiczny, łączy ich coś na zasadzie pokrewieństwa, co z kolei zmusza do pomocy, zemsty za krzywdy itd.
zatem: pierwiastek totemiczny jest siłą materialną i moralną
[zmierza to do przedstawienia w jaki sposób wykrystalizowało się z tego pojęcie bóstwa]
2. ewolucja totemizmu w stronę wiary w siłę bezpostaciową przenikającą świat
− idea siły bezpostaciowej przenikającej świat jest fundamentem totemizmu, bo istnieją społeczności, które ten fakt zauwaŜyły (traktują totemy róŜnych klanów jako róŜne przejawy tego samego) [Sioux- wakan, Irokezi-orenda, Algonkini-manitu, Szoszoni-pokunt]
− Przykłady [wakan – orenda – mana]
Sioux
ta siła nazywa się wakan (często błędnie tłumaczony jako Wielki Duch)
wakan nie ma postaci, nie ma formy, jest bezosobowy
wakan jest słowem, które mieści w sobie wszelką tajemnicę, sekretną moc, boskość
jest to moc absolutna, która nie ma określeń i Ŝadnego konkretnego przeznaczenia
moce róŜnych bóstw, to tylko róŜne przejawy i personifikacje mocy absolutnej
jest to bóg proteimorficzny – w zaleŜności od okoliczności zmieniający swoje cechy i funkcje
wakan stanowi pierwiastek wszystkiego, co Ŝyje, działa, porusza się [kaŜde istnienie to wakan]
Irokezi
orenda: siła analogiczna do wakan: moc mistyczna, przyczyna wszystkich zjawisk
wszystko posiada orendę, ale w róŜnym stopniu (jedni mniej inni więcej)
najsilniejsze orendy podporządkowują sobie słabsze [lepszy wojownik ma więcej orendy]
Melanezja – mana: odpowiednik wakan i orenda
mana jest wszechobecna, kto ma manę, ten ma władzę, to siła bezpostaciowa, która objawia się siłą fizyczną
bóstwo to szczególny przypadek many: to jest specjalna forma [pojawia się na wyŜszej fazie rozwoju]
− totem jest pośrednikiem, za pomocą którego człowiek kontaktuje się z tą siłą
− totem ma władzę, bo jest wcieleniem wakanu
Ewolucja idei
− pojęcie siły wspólnej pojawia się dopiero, gdy ponad kulturami klanowymi rozwinęła się religia plemienna,
− a pojęcie substancjalnej jedności pojawiło się wraz z poczuciem jedności plemiennej
− instytucją plemienną (a nawet międzyplemienną) była magia [magia słuŜyła do robienia krzywdy innym – moc negatywna]
− siły magii jawią się jako ogólna jedność, bo wykraczają poza strukturę społeczną [wystarczy znać zaklęcie, dotyczy ono wszystkich, niezaleŜnie od przynaleŜności klanowej]
3. U podstawy myślenia religijnego odnajdujemy nieokreśloną, bezimienną, bezosobową moc. To fundament, na którym
zbudowano wszystkie pozostałe wierzenia religijne.
− kult totemiczny kieruje się w stronę nieokreślonej siły rozproszonej we wszystkim (nie jest to kult zwierząt)
− z tej pierwotnej energii powstały wszelkiego rodzaju byty, czczone i wielbione przez religie
− duchy, demony, bóstwa opiekuńcze, bogowie to tylko konkretne postacie tej energii
− wg. Dakota: wakan wędruje po świecie, a przedmioty to miejsca, w którym się zatrzymał
− zatem: słońce, księŜyc, dusze itd. były czczone nie ze względu na swoją własną naturę, ale na przekonanie, Ŝe mają w sobie pierwiastek wszechogarniającej siły
− dlatego nie udała się definicja religii za pomocą postaci mitycznych i bogów – oni są zbyt zaawansowani
u źródeł i u podstawy myślenia religijnego odnajdujemy nieokreśloną moc (a nie określone byty, np. bogów), bezimienne siły, których moŜe być więcej lub dokładnie jedna (zaleŜy od grupy)
− bezosobowość tych sił jest porównywalna do bezosobowości praw fizycznych
− konkretne rzeczy święte są zindywidualizowanymi przejawami podstawowego pierwiastka
− dlatego kaŜdy z bogów zachowuje w sobie odrobinę bezosobowego pierwiastka: moŜe dzięki niemu wejść w nowe
powiązania, poza tym natury sakralne nie mogą w pełni być zindywidualizowane
4. Siła jako pojęcie fizyczne pierwotnie wyraŜana była jako pierwiastek totemiczny: wakan, orenda itd. [pojęcie siły wywodzi się z religii, stąd wzięła je filozofia, potem nauka]
− idea many i wakana pochodzi od idei pierwiastka totemicznego
− pierwiastek totemiczny to pierwsza forma pojęcia siły
10
Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
− jest to uniwersalna zasada wyjaśniająca
− wakan to przyczyna wszelkiego ruchu we wszechświecie
− Irokezi mówią: istnienie natury jest wynikiem róŜnic w natęŜeniu orendy u rozmaitych bytów [czyli jest bliskie
newtonowskiej teorii: ruch jest spowodowany przez przyłoŜenie siły do jakiegoś przedmiotu]
− pojęcie siły wywodzi się z religii, stąd wzięła je filozofia, potem nauka
VII. Początki wierzeń totemicznych – Geneza pojęcia pierwiastka totemicznego lub many
− podstawą totemizmu jest wiara w pierwiastek totemiczny, wyjaśnienie pochodzenia pierwiastka wyjaśni religię
1. Bóg i społeczeństwo to jedno
− natura przedmiotu totemicznego nie jest istotna, to często rzecz mała, niewiele znacząca, np. mrówka, ryba itd.; to coś często pozbawione potęgi
− zatem totem to przede wszystkim symbol, materialny wyraz czegoś zupełnie innego (dwa rodzaje):
1) symbol pierwiastka totemicznego
2) symbol klanu (określonej społczeności)
− zatem jest to jednocześnie symbol boga i społeczeństwa → bóg i społeczeństwo to jedność
2. Analiza społeczeństwa i standardowych cech bóstwa: przymus, szacunek (autorytet), siła, która daje siłę człowiekowi. Ta siła znajduje się poza człowiekiem.
− dlaczego hipostaza pierwiastka totemicznego (równego społeczeństwu) jawi się jako zwierzę lub roślina?
− społeczeństwo jest w stanie wywołać doznanie bóstwa, jest dla członków klanu tym, czym bóg dla wiernych
− społeczeństwo trzyma członków w stałej zaleŜności [uczucie zaleŜności od bóstwa]
− ale społeczeństwo to nie tylko siła przymusu, generuje uczucie szacunku [autorytet]
przedmiot wzbudza szacunek, gdy wymusza lub hamuje pewne działania, nie dopuszczając do jakiegokolwiek
zastanawiania się nad skutkami tych działań
jest to uczucie posłuszeństwa oparte na przyznanym autorytecie moralnym
wpływem moralnym nazywamy stan napięcia psychicznego, w którym wydaje się stanowczy nakaz
− społeczeństwo to głos ogółu, który ma o wiele większą siłę, niŜ głos jednostki
kaŜde odstępstwo od przyjętych zasad jest karane
− źródłem autorytetu jest opinia – (‘opinia’ jest faktem społecznym) – czyli ‘co powiedzą inni’ [społeczny przymus]
− ów społeczny przymus musiał podsunąć człowiekowi myśl o istnieniu poza nim sił moralnych, od których jest zaleŜny
− poniewaŜ człowiek nie zdawał sobie sprawy czym jest źródło tego przymusu, tworzył wyjaśnienia mitologiczne
− czyli człowiek wiedział, Ŝe ktoś nim rządzi, ale nie wiedział kto
− bóg to nie tylko autorytet, to równieŜ siła, która daje siłę człowiekowi
− społeczeństwo oddziałuje na człowieka nie tylko z zewnątrz, w jakiś sposób jest internalizowane (przyjmowane)
− w pewnych okolicznościach pobudzające i wzmacniające oddziaływanie społeczeństwa jest szczególnie widoczne
spontaniczne, pełne emocji reakcje tłumu oŜywionego wspólną namiętnością
wrzenie: stan trwalszy od spontanicznych reakcji, charakterystyczne dla epok rewolucji lub wynalazków
− celem tych pobudzających oddziaływań jest ogólna stymulacja sił jednostki
− człowiek staje się kimś zupełnie innym, rządzące nim namiętności prowadzą do skrajnych zachowań (nadludzki heroizm, skrajne barbarzyństwo) [np. krucjaty, rewolucja francuska, noc św. Bartłomieja itd.]
− stymulujący głos społeczeństwa jest odczuwany nie tylko w chwilach wyjątkowych, jest wpływem codziennym
− poza siłami w stanie wolnym istnieją siły wynikające z umiejętności [dobra cywilizacji: język, prawo, wiedza]
− róŜne dobra cywilizacji otrzymaliśmy dzięki społeczeństwu: nie wiemy skąd, ale doceniamy ich siłę
− człowiek musiał mieć świadomość, Ŝe siła, której zawdzięcza swoje człowieczeństwo jest poza nim i mu towarzyszy (jako potęga Ŝyczliwa) [człowiek jest człowiekiem dzięki cywilizacji]
− tę potęgę człowiek obdarzył szacunkiem
− zatem człowiek ma dwa rodzaje wyobraŜeń: to co naleŜy do profanum [to co jednostkowe], to co naleŜy do sacrum [to co społeczne]
− społeczeństwo nieustannie dokonuje sakralizacji (ludzie, idee)
władca: społeczeństwo go wyróŜnia, spotkanie z władcą to bardzo silne przeŜycie, stąd deifikacja
idee: ktoś, kto szydzi z np. humanistycznych ideałów jest uznany niemal za świętokradcę
3. Idea religii rodzi się z ekscytacji zbiorowych
− Ŝycie plemienia w Australii przebiega w dwóch fazach: rozproszenie (działania świeckie), koncentracja (czas obrzędów)
− w fazie rozproszonej praktycznie nie sprawuje się Ŝadnych czynności religijnych
− w fazie koncentracji jest mnóstwo obrzędów, ekstatycznych, które wyzwalają w jednostkach potęŜną siłę i powodują, Ŝe zachowują się zupełnie niestandardowo
− korobori: róŜni się od zwykłej ceremonii religijnej tym, Ŝe mogą w nim uczestniczyć kobiety i nieinicjowani
− sam fakt zgromadzenia ludzi działa jak silny bodziec
11
Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
− bliskość wyzwala swoisty rodzaj energii, ludzie zaczynają się zachowywać zupełnie inaczej niŜ w normalnym Ŝyciu
− to uczucie elektryzuje wszystkich i wzmacnia się na zasadzie rezonansu: dochodzi do niebywałych czynów
− siły namiętności nie jest w stanie nic okiełznać, człowiek się zupełnie nie poznaje, owładnęła nim potęga zewnętrzna
− z owej ekscytacji zrodziła się idea religii
− zatem: Ŝycie religijne australijczyka jest przejściem od fazy rozluźnienia do fazy niezwykłej ekscytacji (przeciwieństwa)
− tak samo jest z Ŝyciem społecznym: rytm rozproszenia, koncentracji
− dlaczego siły zewnętrzne działające na człowieka zostały wyobraŜone pod postacią roślin lub zwierząt?
− uczucia wywoływane przez rzecz przenoszą się na symbol
− przeniesienie jest łatwiejsze, gdy symbolem jest coś prostego
− Ŝołnierz jest w stanie umrzeć za sztandar [sztandar symbolizuje ojczyznę] → totem to sztandar klanu
− wizerunek totemiczny jest obecny podczas wszystkich uroczystości – wbija się w pamięć, jest kojarzony ze świętem, podsyca i podtrzymuje przeŜyte emocje
Istota wierzeń totemicznych
− siła sakralna to jedynie anonimowa siła zbiorowa klanu,
− jej jedynym wyobraŜeniem dla umysłu jest zawsze totem
emblemat totemiczny stanowi widzialną postać boga
− dlatego jest najwaŜniejszy w hierarchii sakralności (emblemat, istota totemiczna, człowiek)
− ludzie czują, Ŝe działa na nich siła zewnętrzna (społeczeństwo), ale to społeczeństwo jest kreowane dzięki jednostkom i poprzez nie, zatem człowiek czuje obecność pierwiastka totemicznego równieŜ w sobie
− pierwiastek totemiczny to nic innego jak klan → emblemat przedstawia myśl o klanie w postaci materialnej
− istota totemiczna budzi podobne uczucia jak emblemat: poprzez podobieństwo
− sacrum jest zaraźliwe, z istoty totemicznej przenosi się na wszystko dookoła
− źródło dualizmu sił sakralnych: siły są fizyczne i ludzkie, moralne i materialne
moralne: siły sakralne w całości tworzą doznania, które byt moralny, jakim jest społeczeństwo, wzbudza w innych bytach moralnych jakimi są jednostki
wyraŜają sposób oddziaływania świadomości zbiorowej na świadomość jednostek
autorytet to forma moralnego wplywu
z drugiej strony nadaje się im kształt materialny
zatem władają dwoma światami: tkwią w ludziach i są zasadą istnienia rzeczy
− dzięki tej dualnej naturze religia mogła stać się matrycą kształtującą wszystkie główne zaląŜki cywilizacji ludzkiej
− dlatego bezpośrednie źródło w religii mają umiejętności, które zapewniają funkcjonowanie zarówno bytu moralnego (prawo, moralność, sztuki piękne), jak i bytu materialnego (nauki przyrodnicze, technika, produkcja)
4. Czym jest religia (system pojęć do wyraŜania społeczeństwa), jaka jest jej główna rola (zacieśniania więzi), czym jest bóg (upostaciowione wyobraŜenie społeczeństwa)
− Otto twierdzi, Ŝe religie historyczne wywodzą się z lęku numinotycznego
− ale człowiek pierwotny nie bał się swoich bogów; pierwsze bóstwa to duchy opiekuńcze, przyjaciele
− społeczeństwo jest realnym, doświadczalnym źródłem religii: to jest ta siłą, której obecność czuje człowiek
− podstawową funkcją religii nie jest dostarczanie wyjaśnień świata fizycznego – gdyby tak było, religia szybko by umarła, bo pod tym względem religia to pasmo błędów
− religia to przede wszystkim system pojęć, które pozwalają jednostce wyobrazić sobie społeczeństwo
− jej funkcją jest zacieśnianie więzi w klanie
− do pełnego odczucia religijnego potrzebna jest egzaltacja
− dlatego wielkie postacie religijne przedstawiały symptomy patologicznej nerwowości [miały predyspozycje]
− przyczyną stanów ekstatycznych jest wpływ sił moralnych oddziałujących na jednostkę [jest na tyle silny]
− wizje mają odpowiedniki w rzeczywistości
− wynika to z faktu, Ŝe Ŝycie społeczne jest zawsze pewnego rodzaju gwałtem zadanym zarówno organizmowi, jak i
świadomości jednostki (zakłócając ich normalne funkcjonowanie)
− w domenie społecznej idea stanowi rzeczywistość
− ale człowiek ma dualną naturę i kaŜdą ideę musi utrwalić w czymś materialnym
− rolę materialnego nośnika sił sakralnych moŜe pełnić dowolny przedmiot
− sfera sakralna jest kolejną warstwą rzeczywistości empirycznej (nie jest jej postacią)
12
Durkheim – Elementarne formy Ŝycia religijnego
qba (2009)
− kiedy następuje podział rzeczy świętej, w obu kawałkach pozostaje tyle samo świętości
− z punktu widzenia religijnego część to jest to samo, co całość → część ma tę samą moc i skuteczność
5. Rola emblematu
− Problemy:
− 1) co skłoniło klan do wyboru emblematu,
emblemat tworzy świadomość społeczeństwa, to jej element konstytutywny
świadomość moralnej jedności pojawia się jako wypadkowa świadomości jednostkowych (ludzie się synchronizują)
wyobraŜenie zbiorowe są wynikiem reakcji powstających w dzięki nośnikom materialnym
wspomnienia z obrzędów szybko ulatują z pamięci, musi istnieć coś, co pozwoli na zapamiętanie, to jest właśnie
emblemat
emblemat jest konieczny, Ŝeby zapewnić trwanie świadomości społecznej
specjalnym emblematem jest tatuaŜ: stanowi najprostszy sposób zamanifestowania wspólnej świadomości [odróŜnienie członków klanu]
− 2) dlaczego emblematy są ze świata zwierząt lub roślin?
prawdopodobnie emblemat pełnił waŜniejszą rolę, niŜ nazwa → znak kreślony waŜniejszy od mówionego
zatem przedmiotem wizerunku emblematycznego mogło być coś, co moŜna było przedstawić na rysunku
musiała to być rzecz, z którą klan spotyka się na co dzień
takie warunki spełniały zwierzęta, rośliny nieco dalej, bo dopóki nie zaczęto ich uprawiać, miały mniejsze znaczenie
inne obiekty: słońce, gwiazdy itd. były zbyt odległe
6.
13