Fakt historyczny – jest to najmniejsza część składowa procesu dziejowego, dająca się
uchwycić w procesie badawczym. Fakt historyczny jest zawsze zdarzeniem prawdziwym
przeciwstawianym mitom i legendom, które także składają się z faktów, lecz zmyślonych.
Fakt źródłowy – jest odbiciem rzeczywistości (lustrzanym)
Fakt historiograficzny – nie jest wiernym odbiciem rzeczywistości, ponieważ zawiera w
sobie oprócz wiedzy poza źródłowej, także i sądy o zabarwieniach subiektywnych podmiotu
badającego.
2) Źródło historyczne i jego rodzaje:
Źródło historyczne - Handelsman - to utrwalony a także zachowany ślad myśli, działania
albo najogólniej ludzkiego życia.
Stanisław Kościałkowski - źródła to każdy ślad istnienia czy też ludzkiego działania w
przeszłości, inaczej: wszelki ślad pozostały po określonym fakcie dziejowym, mający służyć
do poznania i do rekonstrukcji tegoż faktu.
Rodzaje źródeł:
- materialne – narzędzia pracy ludzkiej, zabytki architektury, cmentarze, pomniki, ubiory,
broń, wszelkie przedmioty codziennego użytku.
- pisane – (opisowe – dziejopisarskie, pamiętnikarskie, zbiory wiadomości), (akta –
dokumenty prawne), (ikonografia – ryciny, obrazy, pieczęcie, herby, fotografie), (źródła
wydobyte z pamięci ludzkiej – ankiety, wywiady których historyk – badacz jest niejako
współtwórcą).
3) Podział i klasyfikacja źródeł historycznych
Handelsman Marceli:
Źródła można dzielić różnie, mówił.:
- bezpośrednie (zachowane ślady bezpośrednie istnienia i działalności człowieka w
przeszłości, składają się z pozostałości właściwych materialnych= zabytków i pozostałości
moralnych= przeżytków) i pośrednie (zawierają dokumenty przeznaczone do zachowania
pamięci czasów minionych, jest to np. tradycja w postaci ustnej, obrazowej i pisemnej-tu też
pamiętniki)
Powiedział, że źródło może być jednocześnie pośrednie i bezpośrednie
-uważał też, że istnieją źródła zachowane na piśmie (najważniejsze) i wszelkie inne źródła
wśród pisemnych wyróżnił
1. źródła opisowe, 2. aktowe lub dokumentowe
Czasopisma korespondencja prywatna
Opisy pamiętnikarskie i publiczna, noty prawne
i dziejopisarskie protokoły.
4) Rola i źródła wiedzy pozaźródłowej w badaniach
Wiedza pozaźródłowa nazywana również wiedzą ogólną, można umownie podzielić na
wiedzę potoczną czy codzienną i wiedzę naukową.
- wiedzę pozaźródłową potoczną określamy też niekiedy doświadczeniem człowieka, które
zdobywa się w drodze stałej obserwacji życia współczesnego.
- wiedzę pozaźródłową naukową historyk czerpie z rezultatów badań historyków, innych
specjalistów i własnych.
Rola wiedzy pozaźródłowej w badaniach polega na wielostronnym ingerowaniu w proces
badawczy, a równocześnie ułatwianiu jego prowadzenia. Polega ono na tym, że system
wiedzy pozaźródłowej mówi nam przede wszystkim, gdzie można coś znaleźć na interesujący
nas problem, stanowi więc „drogowskaz” dla poszukiwań literatury i źródeł.
5) Krytyka zewnętrzna źródła - polega na zbadaniu w jakich okolicznościach powstało
źródło, a także jaka jest jego oryginalność i autentyczność. W obrębie zewnętrznej
mieści się: ustalanie jaka jest data powstania źródła, miejsca jego powstania oraz
osoby autora.
6) Wewn t
ę rzna krytyka - polega na zbadaniu treści źródła i poddaniu go następnie
ocenie pod względem jego przydatności co do wyświetlenia badanego problemu.
Wyróżniamy tu: 1. Int
erpretacja - czyli poznanie treści źródła oraz wydobycie z niego
wszystkich wiadomości, które może ono przekazać. 2. Krytyka wiarygodności źródła -
prowadzi ona do wykrycia nieprawdziwych informacji, jakie posiadał i przekazywał
autor, a także informacji zawartych w tym źródle, czy też świadomie przez autora
umieszczonych zniekształceń prawdy.
7) Metody badawcze z Miśkiewicza
metoda indukcyjna – opiera się na ustalaniu faktów na podstawie bezpośrednich informacji
o tym fakcie w źródłach (kiedy jest on źródłowo poświadczony), w metodzie indukcyjnej od
faktu szczegółowego dochodzimy do ogółu, czyli procesu dziejowego. W rezultacie
uzyskujemy wyniki w postaci względnie pewnych wniosków. OD SZCZEGÓŁU DO
OGÓŁU = INDUKCJA
metoda dedukcyjna – polega na wnioskowaniu z założeń ogólnych dochodząc do faktów
szczegółowych. W postępowaniu dedukcyjnym posługujemy się różnymi przesłankami
wynikającymi z ogólnej znajomości dziejów, aby w konkluzji dojśc do pewnych faktów
szczegółowych. OD OGÓŁU DO SZCZEGÓŁU = DEDUKCJA
metoda filologiczna (leksykalna) – rozumiana jest w dwojaki sposób:
- w odczytywaniu i interpretowaniu znaczenia języka źródeł pisanych
- w ustalaniu faktów z przeszłości za pomocą metod pośrednich, w tym przypadku danych
językowych; (niezbędna jest wiedza z zakresu filologii).
metoda statystyczna – pozwala na ustalanie i opisywanie faktów masowych, umożliwia
precyzowanie określonych praw statystycznych. Metoda ta stosowana jest od dawna z zakresu
dziejów gospodarczych i społecznych, występują różne rodzaje obliczeń statystycznych które
stosuje się w nauce historycznej warto zwrócić uwagę na obliczenia szacunkowe,
wyczerpujące i reprezentacyjne a także użycie średniej arytmetycznej.
Metoda geograficzna (kartograficzna, przestrzenna) – często stosowana, używana w 2
przyoadkach:
- w ustaleniu faktów lub zależności między nimi,
- w toku wyjaśniania ustalonych faktów.
metoda porównawcza – umożliwia dociekanie na dwa sposoby:
- poprzez zbliżanie różnych zjawisk i odnajdywanie podobieństw między nimi,
- poprzez ustalanie różnic między danymi zjawiskami,
metoda retrogresywna – polega na wnioskowaniu wstecz, progresywna zaś w przód.
wnioskowanie z milczenia źródeł – polega na przyjmowaniu dwojakiego założenia:
- skoro w źródłach brak informacji o określonych faktach, to znaczy że nie miały one miejsca
w rzeczywistości,
- uważa się, że mimo milczenia źródeł pewne fakty miały miejsce w rzeczywistości, jednak
brak o nich informacji źródłowych, wynika stąd że należą one do faktów bardzo
powszechnych i dlatego nie zostały zarejestrowane.
8) Memuarystyka czyli pamiętnik jako źródło historyczne. Coś o pamiętnikach:
Pamiętnik najczęściej określa utwór o charakterze wspomnieniowym1. Za czynniki
wyróżniające ten gatunek od innych przyjęto między innymi tożsamość autora z narratorem
(występuje najczęściej narracja pierwszoosobowa), narrację retrospektywną, czyli dystans
czasowy do wspominanych wydarzeń (wyróżniamy dystans duży, który dotyczy biografii i
dystans mały dotyczący zapisów osobistych, autobiografii), ograniczenie do minimum fikcji
literackiej (w zależności od ilości i stężenia fikcji literackiej wyznacza się stopień
literackości pamiętnika2), a także koncentracja narratora na przedmiotowej relacji. Wymiennie
w nazwie stosuje się wspomnienia, autobiografie, dzienniki czy notatniki.3 Zarówno w
autobiografii jak i pamiętniku narrator z jednej strony przyjmuje świadomość ja
piszącego w teraźniejszości, ale bogatszy o doświadczenia, z drugiej strony
pisze opierając się wyłącznie o relację etapów z przeszłości4. Autobiografia stanowi pewnego
rodzaju dialog autora z samym sobą. Jest ona źródłem inspiracji zarówno dla pedagogów jak
i historyków wychowania, którzy dzięki temu mogą czerpać wiedzę na temat szeroko
pojętego rozwoju człowieka. Poprzez dokładną analizę wspomnień można jednoznacznie
stwierdzić jakie czynniki hamowały, a jakie sprzyjały działaniom wychowawczym5. Różnica
między autobiografią a pamiętnikiem i dziennikiem jest taka, że te ostatnie pisane są na
bieżąco. Nie ma wówczas zarzutu o zawodną pamięć. Dziennik pisany jest z każdego dnia,
dlatego też posiada większą wartość faktograficzną. Z kolei pisanie pamiętnika to spisywanie
sytuacji, zdarzeń, które autor na dłużej chce zatrzymać w swojej pamięci. Nie zmienia to
faktu, że oba stanowią źródła informacji, nie tylko o samym autorze, ale i o czasach, miejscu
oraz ludźmi z którymi żył6. Wyróżnia się również pamiętniki domowe. Nazwą tą
obejmuje pewien rodzaj pamiętnika danej rodziny, który był kontynuowany z pokolenia na
pokolenie i zawierał zbiór najważniejszych dat, faktów, notatek przygodnych i opinii
odnoszących się do rzeczy przeżywanych w rodzinie lub w jej widnokręgu jako „ważne”,
godne przekazania. Cel takowej księgi domowej był dwojaki. Z jednej strony miał za zadanie
wzmocnienie czynnika wspólnoty i pamięci rodu, a w szczególności odnowienie zanikającego
już poczucia rodowego. Drugim celem było uratowanie i przekazanie cennego zasobu
doświadczenia życiowego gromadzącego się w okresie życiowym jednego pokolenia, które to
doświadczenie w dzisiejszych warunkach pewnej bezdomności człowieka współczesnego,
1
R. Lubas – Bartoszyńska, Style wypowiedzi pamiętnikarskiej, Kraków 1983, s. 10.
2
Tamże, s.12.
3
Tamże, s. 6.
4
Tamże, s. 26.
5
E. Podgórska, Autobiografia jako źródło do historii wychowania, w: Metodologia w badaniach naukowych
historii wychowania, pod red. T. Jałmużny, I.i G. Michalskich, Łódź 1993, s. 232.
6
G. Michalski Z zagadnień metodologicznych biografii – kilka uwag o źródłach w: tamże, s. 224.
anonimowości jego egzystencji oraz łatwości rozpraszania się i przemieszczania członków
rodziny i rodu ulega prawie całkowitej zatracie. Pamiętnik to istotny element dialogu i
pamięci pokoleń konkretnych rodów, a w skali szerszej – zmiennej społeczności narodowej i
jej pokoleń7.
Pamiętniki to relacje z życia własnego lub opisy wydarzeń innych ludzi,
spisywane po pewnym upływie czasu, retrospektywnie, często z dystansu kilkudziesięciu lat.
Słowem, jako pamiętniki określamy bardzo szeroką formę pisanego relacjonowania
wspomnień. Mimo wszystko wiele z tych dzieł zawiera materiały, które są nieścisłe,
niedokładne, odbiegające od faktów, a nawet przeinaczające pewne sprawy. Przyczyną może
być słaba i krucha pamięć ludzka, która niekiedy zawodzi autora i wówczas zapomina on
ważne szczegóły, „dorabia” pewne fakty, zmienia formę oraz przebieg informacji z
przeszłości. Również zdarza się „poprawianie” przeszłości, tuszowanie pewnych spraw,
wybielanie poczynań różnych ludzi czy zdarzeń w zależności od aktualnych potrzeb8.
9) Prasa
10) Poradniki
11) Współczesne wychowanie religijne
7
B. Gołębiowski, Przydatność koncepcji Zygmunta Mysłakowskiego wychowania człowieka w zmiennej
społeczności dla analizy procesów socjalizacji młodych pokoleń w Polsce XX wieku, w: W poszukiwaniu
podstaw pedagogiki. Zygmunt Mysłakowski ( 1890 – 1971), pod red. T. W. Nowackiego, Warszawa 1999, s.
151.
8
B. Matus, Bez pamiętników nie ma historii, w: Pół wieku pamiętnikarstwa, wybór i oprac. S. Adamczyk, S.
Dyksiński, F. Jakubczak, Warszawa 1971, s. 74 – 75.