Elżbieta Tabakowska, Gramatyka i obrazowanie, wprowadzenie do językoznawstwa
kognitywnego
Kognitywizm powstał w latach 70. XX wieku. Jedno z założeń kognitywizmu:
metafora jest ludzkim sposobem pojmowania i wyrażania rzeczy trudnych, abstrakcyjnych i
nieznanych w kategoriach rzeczy konkretnych i od dawna znajomych. Kognitywizm zrodził
się z rozczarowania generatywizmem. Wg Chomskiego (generatywizm) należy rozróżniać
kompetencję językową (comepetence) i wykonanie (performance). W ramach teorii
Chomskiego językoznawstwo jest dziedziną autonomiczną, a przedmiotem jej badań jest
kompetencja językowa idealnego użytkownika języka- wolnego od wszelkich fizycznych i
psychicznych niedoskonałości, zawsze posłusznego regułom gramatyki, kierującego się
rozsądkiem zamiast emocjami itd. Gramatyka oparta na takich założeniach spełnia wszystkie
stawiane jej cele: dostarcza adekwatnego opisu danych, wyjaśnia działanie reguł oraz
przewiduje poprawność lub niepoprawność otrzymywanych w wyniku ich zastosowana
struktur. Niestety ten model nie był idealny – głównym problemem dla niego była metafora,
gdyż metafora jest przypadkiem pogwałcenia wszelkich reguł gramatycznych.
Współpracownik Chomskiego George Lakoff wspólnie z filozofem Markiem Johnsonem i
teoretykiem literatury Markiem Turnerem rozpoczęli badania nad metaforą w nurcie
językoznawstwa kognitywnego dowodząc, że metafora jest jednym z fundamentalnych
sposobów funkcjonowania języka.
Ronald W. Langacker uczeń Chomskiego był teoretykiem kognitywizmu. Jego zarzuty
przeciw generatywistom dotyczyły empirycznych podstaw opisu danych językowych.
Generatywistów oskarżano o wygodne pomijanie w opisie danych wymykających się
uogólnieniom – wybierali oni głównie struktury prototypowe. Kolejny zarzut to
„anglocentryzm”, gdyż pierwsi badacze posługiwali się angielskim i pracowali głównie na
jego strukturze. Następny zarzut – zbytnie przywiązanie do teorii. Główna różnica między
kognitywistami, a generatywistami – generatywiści widzą język i jego składowe (fonologia,
leksykon, morfologia i składnia) jako autonomiczne części, natomiast Kognitywiści widzą
język jako bezpośrednie odbicie procesu ludzkiego poznania. Wg nich badanie języka
powinno się zatem sprowadzać do badania ogólnych procesów poznawczych. Wg
kognitywistów język człowieka jest obrazem naszego świata, a więc kontekstem w jakim
należy go widzieć jest świat.
1
2. PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA JĘZYKOZNAWSTWA KOGNITYWNEGO
2.1 Co to jest gramatyka?
Gramatyka danego języka obejmuje te aspekty organizacji treści poznawczych, które
dotyczą opanowania przez użytkowników języka obowiązujących w tym języku konwencji.
Gramatykę definiuje się jako inwentarz (spis stanu ilościowego i jakościowego) utrwalonych
przez konwencję jednostek danego języka. Wszystkie jednostki inwentarza mają charakter
symboliczny. Symbolizacja jest podstawowym procesem językowym uwidocznionym na
wszystkich poziomach języka.
2.2 Co to jest znaczenie?
Znaczenia wyrażeń języka nie da się opisać za pomocą kategorii prawdy i fałszu ani
żadnego innego formalnego opisu. Znaczenie bowiem z natury ma charakter subiektywny,
ponieważ stanowi odbicie sposobu patrzenia człowieka na otaczający go świat. Struktury
gramatyczne – usankcjonowane przez konwencję sposoby wyrażania kanonicznych obrazów:
językowe obrazy świata widziane oczyma „konwencjonalnego” obserwatora.
2.3 Co to jest język?
Język jest bezpośrednim odbiciem procesów poznawczych, które zachodzą w umyśle
człowieka, i wobec tego stanowi inherentny element ludzkiego poznania.
2.4 Co to jest językoznawstwo?
Gramatyka jest równoznaczna z konwencją: jest ogólnie przyjętym sposobem
mówienia, który odpowiada przyjętemu przez większość użytkowników danego języka
sposobowi widzenia świata.
3. DWOISTOŚĆ OBRAZU ŚWIATA DOŚWIADCZENIE, POJĘCIE, JĘZYK
3.1 Rzeczy i relacje
Świat ma w oczach człowieka dwoistą naturę: rzeczy + ich powiązania. Podstawową
zasadą tworzenia się takich struktur w umyśle człowieka jest opozycja między rzeczą i
relacją. Pojęcia rzeczy i relacji są od siebie diametralnie różne, a kontrast między nimi można
zdefiniować w formie trzech podstawowych opozycji semantycznych:
Przestrzeń / czas, statyczność / dynamiczność, autonomia / zależność pojęciowa
Tak więc rzecz jest pojmowana jako coś, co zajmuje pewien obszar w przestrzeni, co
ma zdolność do trwania w niezmienionym stanie i czego istnienie w danym miejscu i czasie.
4. KATEGORIE: ŚWIAT I JĘZYK
4.1 Klasyczne teorie kategorii
Od czasów Arystotelesa proces kategoryzacji definiuje się w oparciu o założenie, że
kategorie tworzone przez umysł odpowiadają kategoriom istniejącym w otaczającym nas
2
świecie. Jednakże kategorie poznawcze tworzone przez ludzki umysł z reguły nie pokrywają
się z „prawdziwymi” kategoriami otaczającego nas świata, ponieważ dają one taki obraz
świata, jaki widzimy i w jaki wierzymy, a nie takiego, jaki ten świat rzeczywiście jest. Dla
rozwoju kognitywizmu najbardziej inspirująca okazała się być teoria kategoryzacji w oparciu
o prototyp powstała ona na gruncie psychologii rozwojowej, a jej twórczyni to Eleanor Rosch.
4.2 Prototypy
Ta teoria zakłada, że kategorie powstają w wyniku procesu tworzenia pojęć. Są to
więc kategorie poznawcze, które odpowiadają ludzkim przekonaniom co do tego, jakie te
segmenty powinny być. Proces kategoryzacji jest z natury subiektywny, a jego wyjaśnienia
należy szukać w doświadczeniach zmysłowych. Czynniki warunkujące powstawanie struktur
poznawczych: indywidualne cechy osobowości, jednostkowe zdolności, poziom
wykształcenia itd. Podstawowym elementem procesu poznawczego jest porównywanie.
Kognitywiści nie odżegnują się całkiem od porównywania, podkreślają jednak, że procesy
poznawcze są ograniczone przez szereg restrykcji tzn. NAJCZĘŚCIEJ WIDZIMY TO, CO
CHCEMY WIDZIEĆ.
W psychologii istnieje rozróżnienie między obserwacją synkretyczną i sekwencyjną.
Obserwując dany wycinek rzeczywistości synkretycznie, rejestrujemy jednocześnie te
elementy obserwowanego przedmiotu, które przyciągają naszą uwagę. Obserwacja
sekwencyjna zaś to proces, w którym poszczególne aspekty danej sceny stają się przedmiotem
obserwacji nie jednocześnie, ale w określonej (uwarunkowanej poznawczo) kolejności.
Rozróżnienie między tymi dwoma typami obserwacji znajduje swoje odbicie w języku: jest
ono podstawą szeregu opozycji gramatycznych.
Prototyp – struktura poznawcza dająca się odnieść do jakiegoś segmentu otaczającej
nas rzeczywistości lub w jakiś sposób z taki fragmentem skorelować. Jest to symbol danej
kategorii, poznawczy „punkt odniesienia”. Funkcje prototypu może pełnić najlepszy
egzemplarz będący przedstawicielem danej kategorii, ale może to być również tylko schemat.
Granice między kategoriami są nieostre, a poszczególne kategorie mogą się na siebie
nakładać.
Klasyczne kategorie miały odpowiadać rzeczywistemu świat, natomiast kategorie
definiowane przez prototyp są odbiciem obrazu świata w umyśle człowieka. Kategorie
klasyczne są kategoriami nauki, a prototypowe – kategoriami potoczne wiedzy o świecie.
Wiele kategorii dopuszcza oba rodzaje definicji.
3
4.3 Kategoria radialna i model sieciowy
W badaniach między kategoriami poznawczymi i językiem zasady kategoryzacji przez
prototyp doprowadzono do powstania dwóch koncepcji teoretycznych dotyczących związku
struktur pojęciowych z językiem: modelu kategorii radialnej – George Lakoff oraz modelu
sieciowego – Ronald Langacker.
Kategoria radialna jest kategorią złożoną z elementów centralnych (prototypowych) i
peryferyjnych (nieprototypowych). Proces powstawania określonych rozszerzeń znaczeń
prototypowych jest uwarunkowany czynnikami antropologicznymi, kulturowymi i
socjologicznymi. Stają się one pełnoprawnymi jednostkami, jeśli zostaną usankcjonowane
przez konwencję językową.
Model sieciowy jest rozwinięciem pojęcia kategorii radialnej. Langacker uważa, że
większość kategorii nie da się sprowadzić do schematu słoneczka z jednym centrum i
licznymi odnogami. Na ogół struktura jest bardziej rozbudowana i przypomina
skomplikowany układ węzłów i ich wzajemnych połączeń. Model sieciowy ukazuje w
nowym świetle szereg zjawisk zachodzących w języku naturalnym np. zjawisko nieostrości
pojęć w odróżnieniu do ich wieloznaczności. Przyjęcie tego modelu pozwala na wyjaśnienie
podstawowej w gramatyce kognitywnej funkcji kontekstu. Jednostki językowe można
zdefiniować wyłącznie w odniesieniu do kontekstu, w jakim występują i tylko w owym
kontekście można mówić o ich poprawności lub niepoprawności. Problem ograniczenia
kontekstu istotnego dla zrozumienia jednostki języka model sieciowy rozwiązuje definiując
desygnat odpowiadający tej jednostce jako PUNKT DOSTĘPU DO SIECI (point of access to
a network)
Podsumowując: jednostka języka nie jest niczym innym jak wynikiem subiektywnego
spojrzenia człowieka na otaczający go świat. Znaczenie zaś jest równoznaczne z
konceptualizacją, czyli doświadczeniem umysłowym, tworzeniem subiektywnej struktury
pojęciowej odpowiadającej naszemu widzeniu świata.
4