HALINA KRUKOWSKA CZARNY ROMANTYZM GOSZCZYŃSKIEGO

1.

- lit. romantyzmu była przekonana o dwoistości i dwuznaczności bytu

• hieroglificzny charakter poezji

• byt ma stronę jasną, dzienną oraz ukrytą, ciemną bardziej fascynująca

- strona ciemna bytu:

• irracjonalne przejawy w naturze i duszy ludzkiej

• obrazy dzikie, upiorne, straszne, widmowe, wampiryczne, demoniczne, szatańskie, złe

• czarne myśli, stany duszy, rozterki i zgryzoty

• zbrodnicze instynkty, namiętności, niepohamowanie

- tajemnica ludzkiego pociągu do zła, niepojętość Losu, który wtrąca bohaterów w sytuacje skrajne Seweryn Goszczyński Zamek kaniowski – Warszawa, 1828.

2.

- temat: bunt ukraińsko-kozacki z 1768 r. przeciw szlachcie polskiej

• wymyślne tortury, krwawy przebieg

• koliszczyzna

• najbardziej burzliwy moment w historii Ukrainy

- autokomentarz Goszczyńskiego: Kilka słów o Ukrainie i rzezi humańskiej

• charakter człowieka poznajemy z jego czynów, charakter narodu – z jego dziejów

• potwierdzenie prawdziwości wizji Ukrainy

- rola regionu w genezie romantycznej poezji Goszczyńskiego:

• Ukraina kozacka, zbuntowana

• wydarzenie, które odsłoniłoby istotę natury ludzkiej w stanie czystym, dzikim

• prawda o historii

3.

- akcja osnuta na duchu wyobraŜeń gminnych:

• historia pochodziła z wciąŜ Ŝywych przekazów ustnych

• zabobony i wierzenia ukraińskiego ludu

• lud jest najbliŜszy natury i jemu jawi się ona bezpośrednio

• poeta jest wewn. ludu, jego perspektywa poznawcza jest ludowa, irracjonalna

• lud jest poetą pierwotnym poezja nieuczona, nieerudycyjna (najbliŜsza natury)

4.

- obraz nocy (początek drugiej części)

• pędzel szekspirowski

• noc jest tajemnicza, krwawa, rozjątrzona, frenetyczna

- utwór to poetyckie wcielenie najbardziej czarnego romantyzmu

• autor nie chciał być literatem piszącym, ale poetą czującym, słyszącym, odbierającym tajemnicze znaki bezpośrednio jak lud

5.

- dwa wymiary dzieła:

• ludzki, historyczny

• irracjonalny, symbolizowany semantyką nocy

- dwie splątane ze sobą akcje:

• bunt kozacki

• indywidualne losy kozaka Nebaby

1

- narracja romantyczna:

• niedopowiedzenia, miejsca niedookreślone

• nagłe zwroty akcji

• zaciemnienia uniemoŜliwiające poznanie sprawców dziejących się zdarzeń

- poetyka romantycznej powieści poetyckiej:

• zdania pytające, zawieszane intonacje

• brak odpowiedzi na pytanie o podmiot zdarzeń (ludzie czy szatany?)

• symboliczny plan powieści: odsłonięcie ciemnego oblicza bohaterek

• estetyka okropności: zapowiedź czegoś niezwykłego, strasznego

6.

- noc to czas szczególnej aktywności sił szatańskich, widm i upiorów

• lucyferyczny dynamizm: obrazy burzliwego wichru

• narracja tylko spontanicznie rejestruje fenomeny świata, atakujące zmysły opowiadającego

• wraŜenia słuchowe: jęki wiatru, skrzypiąca szubienica

• widmowa martwota i śmierć, złowroga cisza

- noc to świat pełen trwogi, przeraŜenia i lęku przed nieuchronną klęską

- noc to świat pełen tajemnic:

• tylko księŜyc pozwala coś dostrzec, ale coś nie do końca określonego: ktoś mignął, majaczeje

• zdania pytające: Co za świat przykry budzi lasów ciszę?

• niemoŜność przyjęcia przez opowiadającego apriorycznej wiedzy na temat świata

- elementy poetyki wzmacniające wraŜenie mnogości przejawów nocnego kosmosu:

• składnia parataktyczna w zgodzie z rozczłonkowaniem wersowym

• 2 krótkie zdania w wersie (zmienność wyglądów świata): I szubienica skrzypi, i pies wyje 7. (fragment 14 części I)

- nocna natura ma sens kosmologiczny

• jest organizmem autonomicznym wobec świata ludzkiego

• jest to byt niewspółmierny z ludzkim poznaniem, tajemniczy i symboliczny

• przekazuje człowiekowi znaki jego losu mgliście i niejasno

- symbolika zwierciadła:

• Nababa widzi w zwierciadle krajobraz, który jest symbolem jego jaźni

• na dnie swej duszy dostrzega on migotanie światła i ciemności, widzi gasnące płomienie i mroczenie się nieba

• krajobraz odbity w wodzie symbolizuje teŜ kosmos

- dominacja pewnego następstwa: ciemność wygrywa ze światłem, które gaśnie

• światło początkowo jest na górze, na niebie, ale potem gaśnie

• słońce to gwiazda smutna, konające oko, a księŜyc to cień zmarłego słońca

• wieszczba klęski

- perspektywa głębi:

• motywy zachodzącego słońca i zmierzchu

• motywy przestrzenne nieba i góry

- zwierciadło wodne zostawiło Nebabie zagadkę kosmiczną, rytm kosmosu pogrąŜającego się w ciemności

8.

- Orlika – światło, kraśne stroje, idealniejsze „ja” bohatera; Ksenia – ciemność, łachmany

• w snach Nebaby Orlika się oddala, znika, gdy wydaje mu się, Ŝe ją ściska

• gdy niebo i ziemia się zaciemniają, Ksenia jest coraz bliŜej

• Ksenia posłuŜyła się Orliką, by zwieść atamana; obie są uosobieniem potęg pozaludzkich 2

9.

- wygląd Kseni:

• szkielet, trup toczony przez robaki

• blada cera, ruchy pokraczne, wietrzne

• oczy skrzą się martwo i sino siarką, ogniem, paszczą piekła

• na wpół zwierzę, na wpół kobieta

• wampir spragniony ludzkiej krwi

- symbolika Kseni:

• siła niszcząca i śmiercionośna

• mit kobiety fatalnej, demonicznej, narzędzia diabła, która brutalnie i agresywnie prześladuje męŜczyznę

• skryte czarne „ja” bohatera

• druga strona miłości: erotyzm niszczący, gwałtowny, orgiastyczny

- związki Kseni z naturą:

• porozumiewa się swobodnie ze wszystkim, co w naturze infernalne i dzikie

• odhuknięcie sowy, wycie wilka, wycie wojny ~ echa głosu Kseni

• uprzywilejowanym zwierzęciem jest wilk (noc to pora wilkołacza w mitologii ludowej)

- związki Kseni z czernią hajdamacką:

• Kozacy są echem, odbiciem zwierciadlanym Kseni

• zbliŜeni do krwioŜerczych zwierząt

• związek czerni z wichrem – najbardziej nieobliczalnym Ŝywiołem natury

• metafory animalizacyjne: czerń rozjuszona, zbestwiona pogoń, rozjadła zgraja

- bunt hajdamacki to przejaw fatalistycznego mechanizmu niszczenia dla niszczenia

- Orlika (anioł) przechodzi metamorfozę, zmienia się w Ksenię (szatana)

- człowiekowi zostało dane marzenie o czynie (widmo Orliki), mogącym zmienić świat ludzki, ale jest on nieodłącznie związany ze światem dzikim i naturalnym (Ksenia, dzikie bestie)

• ludzkie dąŜenie do zmiany historii vs. cele natury

• natura posługuje się historią w celach niszczących

• miłość i bunt to tylko instynktowne wstrząsy ludzkiej duszy, demoniczne odruchy przemocy

- wicher i ogień jako Ŝywioły zniszczenia

• poŜoga zamku ~ poŜar kosmosu

• hiperboliczne przenośnie: płomieniste morze, jak grom więziony, darły wnętrze ziemi

• kataklizm kosmiczny, apokaliptyczny

• dziełem wichru jest zbłąkanie, zgubienie grogi, obłąkanie

• związek ze zwierzęcością: wyją, ryczą, buchają, Ŝądają mordu i krwi

• perspektywa ludowa: wicher to zło, wicher nocny to narzędzie szatańskie

- zatarta granica między światem natury a światem historii

• łączy je zwierzęcość, której uosobieniem jest Ksenia

• człowiek jest wydany na łup złowrogiej siły, która jest poza zasięgiem jego woli

- noc połączona jest z jesienią

- kulminacyjna uczta zniszczenia zawiera najgęściej utkaną metaforykę infernalną

10.

- Orlika związana jest z kręgiem ciemnych znaczeń

• imię: orzeł – symbol światła słonecznego, przeciwstawiany i łączony z węŜem (ciemności)

• jej dzieje zdradzają, Ŝe jasna strona w człowieku szybko gaśnie

• obraz zbrodni Orliki zbiega się z obrazem kozackiego mordu

• po dokonaniu zbrodni Orlika podchodzi do zwierciadła z lampą (lubuje się krwawym widokiem), Kozacy widzą jej odbicie w lustrze i swoje odbicie w niej

• fatalizm zemsty: zemsta nie ma granic, ujawnia irracjonalny i wampiryczny pociąg do zła 3

- symbolika zwierciadła:

• zejście w głąb świadomości indywidualnej, w głąb kosmosu

• utoŜsamia dzieje Orliki z buntem hajdamackim

- zamek to centrum niesprawiedliwości świata historycznego, miejsce aktywności sił szatańskich

- podwójna motywacja w utworze:

• racjonalne uzasadnienie buntu kozackiego: krzywdy społeczne

• irracjonalne: fatalistyczne przeznaczenie człowieka, skazanego na wieczne zło i zbrodnię

• zemsta w kategoriach ziemskich: ekstremum napięcia sił w upojeniu mordem (tańce i uczty)

• zemsta irracjonalnie: pułapka, swoja odwrotność, wejście w sidła potęgi kosmicznej

- dowody na przejście Orliki na ciemną stronę:

• kontakt z wichrem, który podpowiada jej szatański zamiar, tuŜ przed zbrodnią

• człowiek przyjmuje zbrodnicze impulsy od natury

11.

- miejsce kęski Nebaby to wąwóz, głęboki jar

• w wąwozie spotyka stado wilków, są rzeczywiste

• ogień z wieŜy na górze to tylko złudzenie

• docierał tam ciemnymi szlakami, jak przez labirynt = nieodwracalność i bezwzględność losu

• jar to miejsce, z którego nie ma wyjścia

• bohater zaczyna się upodabniać do widma, widzi przy sobie Ksenię, pojmuje tajemnicę losu, przekazaną mu w zwierciadle

- motyw mgły i dymu

• gł. w obrazach leśnych, przedstawiających obóz kozacki Nebaby i Szwaczki

• regres kosmosu do chaosu, w dziedzinę nocy pierwotnej

12.

- poznawcze drąŜenie świata w głąb

- gł. symbol: natura, która nie daje się poznać, ma ciemne, tajemnicze, skryte oblicze

- odpowiedniość między strukturą symbolu a strukturą:

a) składni

• zdania przeczące odwlekają właściwą informację, identyfikację podmiotu

przesuwają w głąb tekstu

• przydawki i podmioty wyraŜone zaimkiem nieokreślonym ( jakiś, coś), wyraz niby

• szyk antycypacyjny (w obrębie kilku lub 1 wersu: Wietrzna, jesienna zawyła noc z dala)

• przerywanie tekstu prowadzonego i wtrącanie przytoczeń (nawet na 6 wersów)

• niejasność ta ma jednak określoną hierarchię, np.:

Szelest po krzakach. Czy ptak pierzchnął z gniazda?

zakwestionowany

czynność, a

Coś majaczeje, coś po drodze bieŜy.

przez partykułę

nie sprawca

Tfu! W imię Ojca... To tumany diable. [I, w. 34-36]

zaimek

nieokreślony

b) kompozycji

• przedstawianie postaci: odgłos – wołanie, reakcja tłumu, głos Kseni, ona sama

• poprzedzanie członów nadrzędnych przez szereg członów podrzędnych: ostatnie

wydarzenia zostały poprzedzone sygnałami, zapowiadającymi tragiczny finał

(np. śmiech puszczyków w Prologu głos Kseni to teŜ pohukiwanie sowy, pojawienie się Kseni, motywy gaśnięcia światła i potęgowania ciemności)

4

13.

- symbolika zwierciadła

• Szwaczka ukazany jako odblask poczwarny Nebaby, w chropawym lustrze

• drugie ja Nebaby, uwewnętrznienie jego mrocznej strony

• w Nebabie ukrywa się dzika bestia – Szwaczka

14.

- Nababa jako bohater romantyczny

• scena dumania na dębie (drzewo kosmiczne, otoczone rekwizytami: orzeł, tabun koni, wody, skały, las)

• w akcie iluminacji poznawczej uświadamia swój los jako człowieka historii i jako jednostki

• poznaje istotę swego buntu jako fatalistycznego, istotę irracjonalnego wikłania się w związki z Ksenią

• człowiek mógł posiąść prawdę o swej kondycji tylko z perspektywy kosmologicznej (dąb)

- obraz retrospektywny w wizji Nebaby

• dzieciństwo: arkadia, świetlistość

• święto Kupały: rytuał ognia, mający odczynić zło, zregenerować siły natury, pozbawić ogień demonicznej dwuznaczności

• on sam, samotny, prześladowany przez Ksenię

- tylko lud ma świadomość, jak niebezpieczna moŜe być Ksenia i trzyma się z dala od niej

- Nababa wszedł w kontakt z Ksenią (siły diabelskie) z kaprysu indywidualnej woli

• igranie z ogniem, wyzywanie losu i ciemnych potęg

• zgwałcił Ksenię, a potem ją utopił

• w momencie popełnienia zbrodni znajdował się w stanie orgiastycznym, dzikim, piekielnym

• podczas dumania na dębie zobaczył siebie prawdziwego, Ksenia przyszła do niego z zewnątrz, jako zbrodnia

- charakter zbrodni Nebaby

• jest uświadomiona, staje się więc winą

• fatalizm uświadomiony – tragiczny wymiar ludzkiej egzystencji

• świadome „ja” bohatera musi zaakceptować zbrodnię, choć popełnił ją w stanie piekielnym

- w tym świecie nie ma miejsca na bunt Nababa, groŜąc staroście oparzeniem piekła, sam staje się igraszką demonów

- pesymistyczne zakończenie: Zbrodnie są zawsze te same

** E.Z.**

5