w Warszawie
Informacje ogólne.
Kościół pw. Św. Kazimierza powstał w latach 1688-92, jest jedną z najpiękniejszych świątyń
barokowych w Polsce. Architektem świątyni ufundowanej przez Marię Kazimierę Sobieską był
Tylman z Gameren. Świątynię konsekrowano już po śmierci Sobieskiego, w 1715 roku. W XIX
wieku klasztor wraz z kościołem stopniowo podupadały (m.in. w efekcie działań zaborcy). W
czasie I wojny światowej sytuacja materialna klasztoru była tak zła, że stopniowo wyprzedawano
wyposażenie kościoła. W czasie powstania warszawskiego kościół służył jako schron dla ludności
cywilnej i szpital powstańczy. W tym samym roku kościół został zbombardowany, pod gruzami
zginęły setki osób. Pierwsze prace rekonstrukcyjne podjęto w 1947 roku, trwały do roku 1955.
Świątynia i klasztor stanowią wotum za wiedeńskie zwycięstwo Jana III Sobieskiego. Według
legendy, był to spełnienie przysięgi złożonej przez królową Marysieńkę przed wyprawą. Klasztor
jest przekształconą rezydencją stolnika wyszogrodzkiego Adama Kotowskiego. Wykupiony prze
królową pałac miał służyć zgromadzeniu Benedyktynek od Nieustającej Adoracji Najświętszego
Sakramentu – zwanego „Sakramentkami”. W 1687 roku przybyły one do Polski na zaproszenie
królowej. Na terenie swojego klasztoru prowadziły pensję dla dziewcząt z najlepszych polskich
rodzin. W XIX wieku ukończyły ją m.in. Maria Konopnicka i Eliza Orzeszkowa. Na tyłach
klasztoru znajduje się istniejący tu nieprzerwanie od XVII wieku ogród, nie jest dostępny do
zwiedzania. Jego kolejne tarasy obniżają się od poziomu rynku Nowego Miasta aż do Wisły. Kształt
bryły świątyni Tylman z Gameren przedstawił jako tabernakulum. Obecnie budowla uważana jest
za jedną z najdoskonalszych realizacji architekta. Jest to jeden z nielicznych warszawskich
kościołów posiadających plan krzyża greckiego. Na skutek zniszczeń wojennych, przetrwało tylko
kilka przedmiotów z oryginalnego wyposażenia, są wśród nich: ambona, organy i dzwony z 1-wszej
połowy XVIII wieku, nagrobek księżnej Karoliny z Sobieskich de Bouillion (wnuczki
Sobieskiego), dzieło Wawrzyńca Mattielli (z 1746 roku). Pozostałe wyposażenie jest nowe, projektu
architekta i zarazem zakonnicy Michaeli Walickiej (1967-1968). Figura św. Klemensa Dworzaka
pochodzi z 1938 roku.
Kościół pod wezwaniem św. Kazimierza w Warszawie początkowo stanowił rezydencję
Kotowskich, rodziny stolnika wyszogrodzkiego Adama Kotowskiego. Rezydencja została w 1688 r
zakupiona przez królową Marię Kazimierę Sobieską, która przeznaczyła ją na kościół, który miał
służyć sprowadzonemu przez nią do Polski zakonowi sakramentek. W latach 1688–1692 rezydencja
była przekształcana w zespół kościelno-klasztorny. Projekt budowli został zlecony wybitnemu
holenderskiemu architektowi Tylmanowi van Gameren. Dodatkowo budowlą opiekował się
nadworny architekt Jana III Sobieskiego Augustyn Locci. W 1692 r. kościół przykryto kopułą i
oddano do użytku w stanie surowym. Wg zmodyfikowanych projektów Tylmana van Gameren
stworzono ołtarz który konsekrowano w 1715. W kolejnych latach XVIII w dokonywano
następujących przeróbek:
1718–1721 – Wykonanie iluzjonistycznych ołtarzy bocznych św. Kazimierza i Matki Boskiej.
1718 – Zakupienie późnobarokowej ambony.
1745–1748 – Kościół wzbogaca się o nowe organy.
Wzbogacenie świątyni o dwa cenne nagrobki Marii Karoliny z Sobieskich oraz Marii Józefy
Sobieskiej.
1752 – Wymiana dzwonów na nowe.
1775–1780 – Uzupełnienie tabernakulum tronem eucharystycznym.
W 1740 wybudowano utrzymany w barokowym stylu budynek klasztorny ufundowany przez
rodzinę Radziwiłłów prawdopodobnie ze względu na wstąpienie do tego zakonu Anny Katarzyny
Radziwiłł. Autorem projektu był włoski architekt Antonio Solar.
W 1794 nastąpił upadek potęgi Kościoła. Klasztor stracił większość dóbr, m.in. 73 srebrne elementy
dekoracyjne w tym naczynia liturgiczne oraz 4 figury aniołów z ołtarza głównego. Zarekwirowano
również blachę pokrywającą dach kościoła co ze względu na warunki atmosferyczne groziło mu
ruiną. Jednak dzięki zapobiegliwości przeoryszy klasztoru dach pokryto innym rodzajem blachy a
całość została odnowiona i ozdobiona od nowa pod okiem Bonawentury Solariego.
Kościół został mocno uszkodzony w wyniku pożaru spowodowanego uderzeniem pioruna w 1855.
Od 1873 roku prowadzono prace remontowe. W latach 1882–1884 otynkowano kościół na
zewnątrz, a także wyremontowano kopułę. Prace prowadzono pod kierunkiem Władysława
Kosmowskiego. Do roku 1939 klasztor utrzymywał swoją świetność. Bombardowania ominęły
klasztor, a w sierpniu 1944 r. otwarto w nim szpital. Od tego momentu kościół znajdował się pod
ostrzałem. Został zniszczony we wrześniu 1944 r., a straty oszacowano na 80%. Prace remontowe
trwały w latach 1948–1952.
Architektura
Barokowy kościół sakramentek można oglądać ze wszystkich stron dzięki jego usytuowaniu. Od
strony rynku dominuje wśród odsuniętej i niższej zabudowy miejskiej, od strony Wisły stanowi
wyraźny akcent w długiej panoramie na skarpie jako jedyny obiekt z kopułą i latarnią.
Do środkowej części kościoła, zbudowanej na rzucie nierównobocznego ośmiokąta i przykrytej
kopułą z latarnią, przylegają cztery niższe ramiona kościoła zbudowane na rzucie prostokątów,
tworzące krzyż i przykryte dachami dwuspadowymi z trójkątnymi szczytami. Podział środkowej
części stosownie do dłuższych i krótszych boków ośmiokąta przechodzi wyżej, dzieląc kopułę i
latarnię na osiem nierównych części.
Wyraźnie zaznaczają się trzy poziome części kościoła oddzielone gzymsami: najniższa z ramionami
kościoła i wąskimi ścianami środkowej części, wyżej tambur i attyka tamburu, nad nią kopuła z
latarnią przykryta daszkiem o przełamanej linii i wklęsłymi połaciami. Daszek zwieńczony jest
kulą, koroną i krzyżem. Ołtarze są usytuowane w trzech ramionach krzyża greckiego, jaki tworzy
plan kościoła, w czwartym umieszczone jest wejście frontowe i dwie koliste klatki schodowe w
grubości muru.
Zewnętrzną dekorację kościoła stanowią przede wszystkim podziały architektoniczne, utworzone
przez pilastry doryckie bez tryglifów i kaneli z pełnym belkowaniem, ustawione na wysokich
piedestałach. Rozwiązanie ścian jest ramowe: narożniki obejmują pół pilastry narożne, w
załamaniach ścian umieszczone są pilastry załamane. Ściana frontowa jest szersza i wyższa, z
podwójnymi pilastrami, stojącymi na połączonych piedestałach. Podział pilastrowy elewacji
przechodzi przez tympanony. Między pilastrami w elewacji frontowej rozpięta jest archiwolta na
impostach o profilu głowicy doryckiej, obejmująca portal.
Dekorację architektoniczną w tamburze tworzą lizeny, w attyce płyciny i listwy narożne, w latarni
pilastry, ale bez głowic.
Dekoracja sztukatorsko- rzeźbiarska na zewnątrz kościoła skupiona jest na ścianie frontowej i
latarni. W tympanonie dwie tarcze herbowe - Sobieskich i d'Arqien'ów - pod koroną. Załamane
pilastry latarni zostały zakończone główkami aniołków, natomiast cyrklaste obdasznice ozdobione
są kamiennymi kielichami z hostią.
We wnętrzu kościoła dominuje również część środkowa. Wyraźnie widać zastosowany w projekcie
schemat czterech łuków triumfalnych z kompozytowymi pilastrami ustawionymi na wysokim
cokole. Pomiędzy czterema arkadami znajdują się cztery wąskie ściany. Ten podział dolnej części
przechodzi wyżej i dzieli czaszę kopuły krawędziami promieniście na cztery szersze i węższe pola.
Boczne ramiona kościoła oddzielone czterema arkadami, przesklepione są kolebkami z lunetami.
Schemat łuku triumfalnego we wnętrzu odpowiadał symbolicznemu znaczeniu kościoła, który miał
być pomnikiem zwycięstwa wojennego. W elewacji wprowadzono porządek rzymsko-dorycki bez
tryglifów i kaneli, a wewnątrz - kompozytowy z impostami doryckimi. Były one specjalnie dobrane
ze względu na ich znaczenie symboliczne: dorycki związany z męstwem wojennym, a
kompozytowy z gloryfikacją władzy. We wszystkich tympanonach umieszczone są tarcze herbowe
pod koronami królewskimi, a obok tarcz symbole zwycięstwa i gloryfikacji władzy: w tympanonie
frontowym - rogi obfitości, w bocznych - gałązki laurowe i palmowe, w najwyższym tympanonie
pod kopułą są już tylko korony i liście palmowe. Pod wszystkimi krzyżami wykonano dekorację z
żelaznych liści o rysunku liści dębowych, które były również symbolem zwycięstwa.
Podwyższenie kopuły kościoła upodobniło bryłę jego środkowej części do typu polskich
mauzoleów, wznoszonych przez długie lata. Były to mauzolea centralne, przykryte kopułą,
wysmukłe, o charakterze wertykalnym i często ośmiobocznym planie, który przypominał związek
symboliczny z cyfrą osiem, oznaczającą w tym przypadku doskonałość i zmartwychwstanie.
Stanisław Mossakowski analizując architekturę kościoła sakramentek stwierdził, że kompozycja
bryły przypomina nowożytny renesansowy typ tabernakulum w formie tempietta.
Architektura kościoła jest bardzo przemyślana co do swego znaczenia jakie ma reprezentować,
bardzo przejrzysta w kompozycji, niezwykle jasna wewnątrz. Początkowo kościół oświetlało 28
okien. światło w kościele było rozproszone - korzystne dla istniejących kompozycji malarskich i
skupione - modelujące gzymsy i profile. We wnętrzu dominował kolor biały. Ołtarz główny z
marmuru dębnickiego został wykonany po r. 1695. Piękne rzeźbione drewniane tabernakulum,
przywiezione przez siostry z Francji, stało w kościele do 1769 r. Konsekracji dokonał biskup
poznański Bartłomiej Tarło dnia 16 czerwca 1715 r. Na pamiątkę tej uroczystości wmurowano nad
drzwiami do zakrystii tablicę z marmuru dębnickiego
Malarstwo
Polichromia za ołtarzem głównym, nieznanego autora, wykonana była przed 1701 r. i przedstawiała
niebo z obłokami i aniołami. U góry, wśród rozwartych obłoków, znajdował się witraż
wyobrażający Ducha Świętego w postaci gołębicy. W bogatej polichromii kościoła, pokrywającej
ściany za ołtarzami bocznymi i ściany ukośne wnętrza kościoła oraz kopułę, zastosowano typowe
dla baroku rodzaje malarstwa dekoracyjnego: iluzjonizm perspektywiczny z niebem i
iluzjonistyczną architekturą, a także freski ujęte w obramienia i wychodzące poza nie. Freski były
wielokrotnie odnawiane i przemalowywane.
Uzupełnieniem dekoracji malarskiej kościoła były trzy duże olejne obrazy sztalugowe. W
prezbiterium, naprzeciwko kraty, wisiał obraz namalowany na płótnie, przedstawiający Zbieranie
manny przez Izraelitów. W lewym ołtarzu znajdował się obraz św. Kazimierza, patrona kościoła, w
prawym - Matki Bożej ze św. Benedyktem i świętymi zakonu benedyktyńskiego. Cała polichromia i
wszystkie obrazy w kościele i zakrystii zostały zniszczone w czasie Powstania Warszawskiego.
Ambonę postawiono ok. r. 1720. Wykonana była z drewna lipowego, polichromowana i złocona,
utrzymana w stylu barokowym. Jej dekoracja składała się z dwóch części: czasza osłonięta była
dużymi liśćmi o miękkich liniach, na przedniej ścianie widniał rzeźbiony mandylion - chusta z
wizerunkiem oblicza Chrystusa, której górne końce ujmowały dwa aniołki, podtrzymujące
jednocześnie tablicę z dziesięcioma przykazaniami. Górną część ambony, drzwi i baldachim
otaczały obłoki stanowiące tło dla Oka Opatrzności, od którego rozchodziły się promienie.
Po zniszczeniu w 1944 r. z ambony pozostało tylko kilka fragmentów.
Pomnik nagrobny Karoliny de Bouillon, w stylu rokokowym, wykonał w Dreźnie w latach 1745
-1746 Lorenzo Mattielli. Pomnik umieszczono we wnęce między pilastrami na bocznej ścianie przy
ołtarzu Matki Bożej. Ramę architektoniczną tworzy archiwolta oparta na impostach pilastrów, na
których stoją wazony z płonącymi zniczami. W górnej części pilastrów wykonano na tle draperii
trupie czaszki z piszczelami. Dekoracja rzeźbiarska składa się z trzech części: sarkofagu w bogatym
ujęciu, z tablicy na piedestale i z medalionu. Ten ostatni, wykonany z białego marmuru, przedstawia
wykonane w płaskorzeźbie popiersie pięknej kobiety o nieco wyniosłym spojrzeniu, zwróconej
profilem do najbliższego ołtarza. Okalająca portret czarna girlanda nie przypomina motywów
roślinnych, jest raczej symbolem łez wylanych przez zmarłą w ciągu jej pełnego cierpień życia.
Medalion opiera się na głowach dwóch kozłów, które stanowią zakończenie sarkofagu. Na nim, na
białej frontowej płaszczyźnie w kształcie trapezu wykonana została korona królewska i widziana z
boku pęknięta tarcza - herb Sobieskich. Pęknięcie oznacza koniec rodu królewskiego, który wygasł
ze śmiercią Karoliny. Realistycznie przedstawiona postać kobieca opiera się o sarkofag splecionymi
w żałosnym geście dłońmi. U jej stóp umieszczono duży biały medalion z herbem Polski i Litwy.
Środkowa część medalionu - w której powinien być herb panującego wówczas króla Augusta III -
została celowo zasłonięta, aby uwypuklić ból Polski. Małe putto z lewej strony obejmuje rączką
sarkofag i opiera się o mitrę książęcą, stanowiącą zakończenie kartusza herbowego rodziny de
Bouillon: Tour d'Auvergne.
Pomnik ten, poważnie uszkodzony w 1944 r., został zrekonstruowany. Warto w tym miejscu
wspomnieć, że w krypcie kościoła została pochowana nie tylko księżna de Bouillon, lecz także
dwuletni syn króla Jana III oraz wnuczka króla, córeczka królewicza Jakuba.
Późnobarokowy pomnik nagrobny Marii Józefy Sobieskiej, oblatki benedyktyńskiej i dobrodziejki
klasztornego kościoła, zlokalizowany przy ołtarzu św. Kazimierza, symetrycznie z pomnikiem
księżnej de Bouillon, ufundował w 1762 r. Teodor Wessel. Autorem projektu był prawdopodobnie
Jakub Fontana, wykonawcą - Jan Chryzostom Redler. Nie miał oprawy architektonicznej, był
zaprojektowany jako kompozycja rzeźbiarska o linii zwężającej się ku górze. Podstawa
charakteryzowała się miękką linią wygiętą w środku i na bokach do przodu, wyższa część o
wygiętej w ten sam sposób linii, ujęta po bokach wolutami, stanowiła oprawę tablicy inskrypcyjnej.
Na niej umieszczono część sarkofagu, zwróconego krótszym bokiem do widza, i kartusz z herbami
Janina i Rogala. Temat heraldyczny uzupełniała umieszczona obok sarkofagu korona książęca
zwieńczona kulą i krzyżem. Z drugiej strony stało oparte o sarkofag płaczące putto ze zgaszoną
pochodnią. Na sarkofagu ustawiony był owalny medalion z białego marmuru z płaskorzeźbą
przedstawiającą portret królewiczowej z profilu. Nad nim z lewej strony unosił się aniołek
podtrzymujący jedną rączką medalion, a drugą wskazujący niebo. Wkomponowany w dekorację
obłok oznaczał chwałę i był zwieńczony sześcioma gwiazdami tworzącymi koło i symbolizującymi
szczęście. Pomnik został wykonany z marmuru w kilku kolorach, w obłoku zastosowano technikę
narzutową z tynku. Pomnik uległ zniszczeniu podczas Powstania Warszawskiego. Aniołek i putto
(częściowo rekonstruowane) zostały wmontowane w epitafium poległych pod gruzami kościoła,
tablica inskrypcyjna znajduje się w podziemiu.
Tabernakulum marmurowe, ozdobione srebrem, zostało wykonane w latach 1768-1769. Dekorację
srebrem wykonał złotnik królewski Antoni Schönmetzler.
Tron wystawienia pochodził z lat 1775-1780, wykonany był z marmuru, mosiądzu i srebra.
Obudowa tabernakulum załamywała się po obu stronach i u góry była zakończona gzymsem z
szerokim fryzem. Na gzymsie umieszczono symetrycznie dwa świeczniki trójramienne, każdy
podtrzymywany przez dwa klęczące anioły. Monstrancję stawiano nad gzymsem, na marmurowej
podstawie; za nią znajdowało się okienko ze złoconymi promieniami, dzięki któremu Najśw.
Sakrament był również widoczny z klauzurowej kaplicy. W Powstaniu Warszawskim ocalały tylko
drzwiczki tabernakulum oraz anioły i Baranek z tronu wystawienia.
ZNISZCZENIE I ODBUDOWA KOŚCIOŁA
Kościół, gruntownie odnowiony na jubileusz fundacji w 1938 r., został zburzony w wyniku
bombardowania 31 sierpnia 1944 r. Pod gruzami znalazło śmierć ok. 1000 osób cywilnych, 4 księży
i 35 sakramentek. Bombardowanie 1 września było odwetem za nieugiętą postawę sióstr i mogło
mieć na celu jedynie całkowite zrujnowanie zabytku. O rozmiarach zniszczenia kościoła i klasztoru
najlepiej informują fotografie z 1945 r. i z lat późniejszych. Zniszczenie zespołu sięgało 80-90%.
Odbudowę kościoła Biuro Odbudowy Stolicy podjęło dopiero w 1947 r., udzielając pomocy
finansowej. W 1948 r. przystąpiono do odgruzowywania, a na początku 1949 r. do prac
budowlanych przy świątyni. Projekt rekonstrukcji wykonała arch. M. Zachwatowiczowa na
podstawie rysunków inwentaryzacyjnych opracowanych w 1925 r. przez Marię Chodźkównę
(Zachwatowicz), Alicję Preussównę i Marię Wroczyńską w Katedrze Architektury Polskiej
Wydziału Architektury Politechniki Warszawskiej oraz rysunków z 1933 r. wykonanych przez J.
Bogusławskiego i Z. Malickiego. Nadzór architektoniczny nad odbudową do r. 1952 należał do
Arch. M. Zachwatowiczowej, nadzór budowlany sprawowali: arch. Feliks Kanclerz i następnie
arch. Beata Trylińska. Od 1951 r. wykonaniem dokumentacji rysunkowej i nadzorem nad odbudową
wnętrza kościelnego zajmowała się nasza Siostra arch. Irena Michaela Walicka. W 1951 r. klasztor
odbudował systemem gospodarczym chór zakonny i położył tynki w prezbiterium, a także
wyremontował częściowo kratę (1771-1774) oddzielającą chór od kościoła, tak że 1 stycznia 1952
r. została odprawiona pierwsza Msza św. w odbudowanym kościele. Najśw. Sakrament przeniesiono
na stałe do kościoła 7 lipca. Dnia 4 grudnia 1952 r. przekazano klasztorowi kościół w stanie
surowym, a do użytku oddano 7 lutego 1953 r.. W latach 1953-1957 PRE prowadziło roboty
elewacyjne Kościoła i klasztoru. S. I.M. Walicka uzupełniała wówczas potrzebną dokumentację
rysunkową i prowadziła nadzór architektoniczny.
Nowe wyposażenie wnętrza powstawało powoli i poza pomnikiem księżnej de Bouillon jest
odmienne od tego, jakie było przed Powstaniem Warszawskim. W roku 1956 wykonano żelazne
drzwi z kratą oszkloną prowadzące z kruchty do kościoła oraz powieszono nową wieczną lampę.
Ołtarz główny wykonano w 1957 r., a ażury z blachy w prześwitach barierki i ołtarza skończono w
1975 r. W ażurach zastosowano motyw liści akantu.
W roku 1972 zatwierdzono projekt dekoracji ściany za ołtarzem głównym, zrealizowany w roku
1973. Owalny oszklony otwór w ścianie otaczają obłoki, z których wychylają się główki aniołków.
Dekoracja ta jest wykonana techniką narzutu.
Ołtarz boczny św. Józefa w lewym ramieniu kościoła poświęcił ks. bp Jerzy Modzelewski 19 marca
1960 r. Nad mensą (z marmuru Bolechowice) ustawiono na małym wsporniku ocalałą w czasie
powstania barokową figurę św. Józefa (ok. 1715-1730), ofiarowaną klasztorowi w roku 1865. Do
1944 r. rzeźba ta umieszczona była w przedchórzu.
Pomnik księżnej de Bouillon przywrócono do pierwotnego stanu w 1961 r.
W ołtarzu Matki Bożej (wykonanym z marmuru Bolechowice), znajdującym się w prawym
ramieniu kościoła, umieszczono obraz Matki Boskiej Ostrobramskiej malowany przez Stanisława
Komorowskiego. Ołtarz ten poświęcił ks. bp Wacław Majewski 16 listopada 1962 r.
Podziemia kościoła wyremontowano w latach 1960-1962. Przy filarze podtrzymującym ołtarz
główny postawiono mały, piaskowy ołtarzyk, a nad nim umocowano drewniany krucyfiks z pocz.
XVIII wieku, znacznie uszkodzony w czasie powstania. Ołtarz konsekrował ks. bp Jerzy
Modzelewski 4 września 1962 r.
Dnia 19 maja 1973 r. Ks. Prymas Kard. Stefan Wyszyński dokonał rekonsekracji kościoła, a w
następnym roku 14 października poświęcił pomnik ku czci poległych, usytuowany naprzeciw
pomnika księżnej de Bouillon. Środkowa część tego pomnika przedstawia wyryty na granicie obraz
zniszczenia kościoła według fotografii z 1945 r. Wspiera się ona na symbolicznym sarkofagu
zawierającym szkatułkę z piaskiem z podziemi kościoła. Do kompozycji włączono putto i aniołka
ze zniszczonego pomnika Konstantowej Sobieskiej.
Dopełnieniem wystroju wnętrza kościoła jest wmurowana płaskorzeźba św. Kazimierza (1982 r.)
oraz płaskorzeźby św. Benedykta i św. Scholastyki (1987 r.).
Chociaż kościół nasz należy do najpiękniejszych świątyń stolicy, ma bogatą przeszłość, jest cennym
zabytkiem kultury narodowej, to jednak jest on przede wszystkim - według intencji fundatorki -
miejscem szczególnego kultu Eucharystii, miejscem nieustannej modlitwy. I o takie spojrzenie
prosimy wszystkich zwiedzających naszą świątynię.