PRAWA KARDYNALNE Z ROKU 1768
ARTYKUŁ I [STANY SEJMUJĄCE]
¾ istnieją trzy stany sejmujące: Król, Senat, Izba Poselska;
¾ obowiązuje jednomyślność w podejmowaniu decyzji – nic nie może zostać postanowione bez zgody wszystkich trzech stanów;
¾ w przypadku bezkrólewia są dwa stany sejmujące – Izba Poselska i Senat. Wtedy w materiach stanu decyduje jednomyślność, w sprawach ekonomicznych i dotyczących wolnej elekcji – większość głosów.
ARTYKUŁ II [RELIGIA]
¾ Religią panującą i wieczyście obowiązującą jest religia rzymskokatolicka.
ARTYKUŁ III [KONSEKWENCJE ZMIANY WIARY]
¾ przejście od wiary rzymskokatolickiej na jakąkolwiek inną (apostazja) traktowane jest jako występek kryminalny i zagrożony jest karą wygnania;
¾ sąd nad osobami, które dopuściły się takiego występku odbywa się przed Trybunałem Koronnym i w Wielkim Księstwie Litewskim;
¾ przepis nie dotyczy osób, które dotychczas wyznawały inną religię niż rzymskokatolicką
– nie ponoszą one za to żadnej konsekwencji.
ARTYKUŁ IV [KRÓL]
¾ kandydat na króla polskiego musi być katolikiem z urodzenia lub powołania; ¾ osoba, która na króla Polski proponuje innowiercę uważana jest za wroga ojczyzny i skazana jest na wygnanie (banicję);
¾ królowa Polski również musi być katoliczką. Jeśli nią nie jest, to nie może zostać koronowana.
ARTYKUŁ V [WOLNA ELEKCJA]
¾ potwierdzenie zasady wolnej elekcji;
¾ zakaz dziedziczenia tronu.
ARTYKUŁ VI [NEMINEM CAPTIVABIMUS NISI IURE VICTIM]
¾ żaden osiadły szlachcic nie może być aresztowany bez wyroku sądowego ( => nawiązanie do przywileju jedlneńsko-krakowskiego z 1413 roku);
¾ przepis ten nie dotyczy osób, które zostały złapane na gorącym uczynku w przypadku zabójstwa ( jeśli czyn miał miejsce nie wcześniej niż rok i 6 tygodni ), kradzieży, rozboju;
¾ jeśli ktoś zabije takiego szlachcica w obronie koniecznej – nie będzie karany.
ARTYKUŁ VII [URZĘDY]
¾ urzędy , godności duchowe oraz świeckie nadane przez króla są dożywotnie; ¾ jeśli istnieje usprawiedliwiona skarga, to urząd lub godność może zostać odebrana, jeśli sąd walny wyda jednomyślny wyrok;
¾ sędziowie za złe wykonywanie urzędu odpowiadają przed Trybunałem.
ARTYKUŁ VIII [PRAWA I PRZYWILEJE]
¾ prawa i przywileje nadane prowincjom Rzeczpospolitej i służące ich mieszkańcom są nienaruszalne;
¾ zgodność aktów prawnych z prawem kontroluje Kanclerz pod przysięgą;
¾ wszystkie przywileje, które nie znajdują się w aktach, mają zostać w ciągu roku opublikowane w Metrykach Koronnych w Koronie Litewskiej w Wielkim Księstwie Litewskim w Wilnie pod rygorem nieważności;
¾ w przypadku zaginięcia oryginału przywileju dopuszcza się możliwość wydania duplikatu.
ARTYKUŁ IX [UNIA]
¾ potwierdzenie unii z Litwą;
¾ terytorium Rzeczpospolitej jest integralne i niepodzielne.
ARTYKUŁ X [LENNA]
¾ Rzeczpospolita na zawsze posiada prawo do lenn, które do niej należą.
ARTYKUŁ XI [RÓWNOŚĆ SZLACHTY]
¾ każdy szlachcic posiada równe prawo do dziedzictwa dóbr ziemskich, do honorów i piastowania urzędów (świeckich i duchownych) oraz prawo do przywilejów na Starostwa Grodowe i nie Grodowe;
¾ równości szlacheckiej nie umniejszają żadne tytuły.
ARTYKUŁ XII [DYSYDENCI]
¾ protestanci i prawosławni stanu szlacheckiego posiadają w Rzeczpospolitej prawa polityczne ( => zgodnie z aktem pierwszym osobnym);
¾ w przypadku zawarcia małżeństwa pomiędzy różnowiercami i braku umowy co do religii dla dziecka – religią syna jest religia ojca, a córki – religia matki;
¾ w przypadku sporów pomiędzy różnowiercami powoływany jest sąd apelacyjny mieszany.
W jego skład wchodzi połowa katolików i połowa innowierców. Mianuje ich król.
ARTYKUŁ XIII, XIV, XV, XVI [ LENNA]
¾ Województwa i miasta Ziem Pruskich, Województwo Inflanckie, Księstwo Kurlandzkie i Semigalskie oraz Powiat Piltyński są nierozerwalnie związane stosunkiem lennym z Rzeczpospolitą.
ARTYKUŁ XVII [LIBERUM VETO]
¾ zachowanie zasady liberum veto na sejmach wolnych w sprawach stanu;
¾ kontradykcja może być zgłaszana ustnie lub pisemnie.
ARTYKUŁ XVIII [IUS EMPHYTEUSIS]
¾ ius emphyteusis – prawo dzierżawy wieczystej;
¾ każdy szlachcic ma prawo do wieczystej dzierżawy na dobrach królewskich (za zgodą króla), duchownych (za zgodą duchowieństwa) i szlacheckich (za zgodą dziedzica); ¾ prawo wieczystej dzierżawy może być przyznane cudzoziemcom, mieszczanom i rolnikom;
¾ cudzoziemiec, który dostał prawo wieczystej dzierżawy i przebywa w Rzeczpospolitej trzy lata, zostaje uznany za rodowitego obywatela;
¾ propinacja ( = wyłączne prawo właściciela dóbr ziemskich do produkcji i sprzedaży alkoholu w obrębie swoich dóbr) po miejscach oddanych w dzierżawę wieczystą należy do panów zwierzchnich gruntów.
ARTYKUŁ XIX [WŁADZA NAD CHŁOPSTWEM]
¾ szlachcic ma zwierzchnictwo gruntowe i własności nad dobrami ziemskimi, dziedzicznymi i poddanymi;
¾ jeśli chłop popełni zbrodnię to musi trafić przed oblicze Sądu Ziemskiego, Grodzkiego lub Miejskiego. Szlachcic nie ma prawa decydować o życiu śmierci poddanego.
ARTYKUŁ XX [ZABÓJSTWA]
¾ szlachcic jest karany śmiercią za zabójstwo innego szlachcica a chłop za zabójstwo innego chłopa;
¾ jeśli szlachcic świadomie zabije chłopa, nie płaci główszczyzny jego panu, lecz podlega karze śmierci;
¾ wszelkie przypadki uszkodzenia ciała również rozstrzygane są przed obliczem sądów.
ARTKUŁ XXI [PRAWO WYPOWIEDZENIA POSŁUSZEŃSTWA KRÓLOWI]
¾ w przypadku złamania przez króla Praw Kardynalnych, lub naruszania postanowień Paktów Conventów, szlachcie przysługuje prawo wypowiedzenia posłuszeństwa królowi (zgodnie z postanowieniami ustawy z roku 1607);
¾ jeśli ktoś bezpodstawnie i niesprawiedliwie obwini króla na Sejmie, ma zostać osądzony (
wedle ustawy z 1609 roku).
ARTYKUŁ XXII [WŁASNOŚĆ]
¾ dobra i posesje szlacheckie są nienaruszalne, chyba że konieczność ich naruszenia dowiedzie płynne prawo królewskie.
ARTYKUŁ XXIII [PRAWO KADUKA]
¾ kaduk – spadek pozostawiony bez dziedziców;
¾ prawo do majątku po zmarłym cudzoziemcu może być dochodzone do 3 lat po jego śmierci;
¾ prawo do majątku cudzoziemca, który umarł bezdzietnie lub nie pozostawił po sobie testamentu może być dochodzone przez jego sukcesorów;
¾ sukcesorzy zmarłego muszą zostawić dziesiątą część z majątku miastu lub panu miejsca, na którym cudzoziemiec przebywał;
¾ po upływie 3 lat (w ciągu których nie został on przekazany spadkobiercom) majątek zmarłego cudzoziemca przechodzi w ręce skarbu królewskiego.
ARTYKUŁ XXIV [ZWOŁYWANIE SEJMÓW]
¾ sejm ordynaryjny ma obradować 6 tygodni, a sejm ekstraordynaryjny 2 tygodnie; ¾ zakaz przedłużania obrad sejmów, chyba, że za jednomyślną zgodą na Sejmie.
MATERIA STATUS
Na sejmie walnym bez jednomyślnej zgody stanów sejmujących nie wolno:
ARTYKUŁ I – nakładać nowych podatków ani zwiększać starych;
ARTYKUŁ II – zwiększać liczby wojska;
ARTYKUŁ III – zawierać sojuszy, konwencji i umów handlowych;
ARTYKUŁ IV – wypowiadać wojny i pokoju;
ARTYKUŁ V – nadawać indygenatu i nobilitować. Kto otrzyma indygenat, musi zawsze dowodzić swojego szlachectwa od dziadka. Aby móc być dopuszczonym do urzędów i jurysdykcji musi posiadać ziemię;
ARTYKUŁ VI - zmieniać kursu waluty, jej ilości w obiegu oraz uznawać monet zagranicznych;
ARTYKUŁ VII – zwiększać ani zmniejszać władzy i prerogatyw Ministrów wojny i pokoju, nadawać urzędów sądowych, kreować nowych urzędów koronnych, litewskich, wojewódzkich i powiatowych;
ARTYKUŁ VIII – zmieniać porządku obrad sejmu i sejmików;
ARTYKUŁ IX – zmieniać kompetencji jurysdykcji, ważności dekretów, prerogatyw Trybunałów i mocy dekretów w Trybunale Wielskiego Księstwa Litewskiego; ARTYKUŁ X – zmieniać mocy i prerogatyw Senatus Consiliorum. Konstutycja Senatus Consiliorum z 1717 roku ma zostać zachowana. Ma być także ustanowiona suma na wydatki Rad Senatu;
ARTYKUŁ XI – kupować królowi dóbr i posesji w Rzeczpospolitej dla swych sukcesorów; ARTYKUŁ XII – zwoływać pospolitego ruszenia.
ARTYKUŁ XIII [EGZEKUCJA DÓBR]
¾ nie można bezprawnie najeżdżać ( = bez zezwolenia sądu ) jakiegokolwiek dobra, pod rygorem unieważnienia powodu do pretensji do tego dobra.
ARTYKUŁ XIV [WAŻNOŚĆ MATERIE STATUS]
¾ materia status nie mogą być nigdy, pod żadnym pretekstem i przez kogokolwiek decydowane większością głosów a jedynie na sejmach wolnych i zasadą jednomyślności stanów sejmujących.