Personalizm to termin wywodzący się od łacińskiego persona – osoba. Kiedyś słuŜył określeniu idei

osobowego Boga, dziś określa się nim doktrynę podkreślającą autonomiczną wartość człowieka jako osoby,

uznając osobę za naczelną kategorię poznawczą, metafizyczną, etyczną.

Jako kierunek pojawił się pod koniec XIX wieku w USA i Europie. Po raz pierwszy termin wystąpił u

Schleiermachera, potem u Renouviera, Sterna, Schellera itp.

Personalizm pojawił się jako protest przeciwko urzeczowieniu człowieka – na płaszczyźnie

teoretycznej – przez głoszenie monizmu i w Ŝyciu społeczno politycznym – przez podporządkowanie

człowieka społeczeństwu.

Człowiek wg personalistów znajduje się na szczycie hierarchii bytów. Od rzeczy odróŜnia go

duchowość, przejawiająca się w intelektualnym poznaniu, wolnym samookreślaniu i w moŜliwości twórczego

wyraŜania siebie w czynach i dziełach (moralność, sztuka, nauka, religia).

Człowieka nie moŜna traktować jako środek do celu – to on zawsze jest celem. Rozwojowi człowieka

mają być podporządkowane wszystkie wartości realizowane zarówno w Ŝyciu jednostkowym, jak i społecznym.

Właściwą przestrzenią rozwoju osoby są relacje z innymi osobami – w tym z osobowym Bogiem.

Trzy główne (wg Deca z kulowskiej encyklopedii) rodzaje personalizmu:

1. Personalizm horyzontalny (inaczej humanizm)

Człowiek jest ujmowany jako element materialnego świata przyrody. Pomija się lub marginalizuje jego

aspekt duchowy – wymiar decydujący o wizji człowieka jako osoby. Czasami próbowano wskazać coś, co

odróŜniałoby człowieka od reszty przyrody (świadomość, praca, wolność itp.), ale ostateczna interpretacja bytu

ludzkiego uzyskiwała profil materialistyczny.

W tego typu filozofiach utoŜsamiano człowieka ze zwierzęciem (Marks, Engels, Freud), albo teŜ

przypisywano mu jakieś wspaniałe, wielkie moŜliwości (Nietzsche, Sartre, Feuerbach).

Zazwyczaj są to personalizmy ateistyczne. Ich głosiciele utrzymywali, Ŝe znają jedynie słuszną prawdę

o człowieku, Ŝe są wolni od wpływów religijnych i ideologicznych.

2. Personalizm wertykalny (teistyczny – pozatomistyczny)

• Moralno społeczny – (głównie E.Mounier), ujmuje osobę przez jej aspekty społeczno-moralne. W osobie

ludzkiej wyróŜnił trwałe pierwiastki takie jak: transcendencję (stałe przekraczanie siebie przez dąŜenie do

wartości absolutnych), wewnętrzność (zdolność do wewnętrznej koncentracji), antyindywidualizm

(zaangaŜowanie w sprawy społeczne, pęd do zmieniania świata) i wolność (rozumiana jako wolne dąŜenie

do personalizacji świata i siebie samego).

Podkreślał, Ŝe osoba istnieje tylko w kierunku do kogoś innego, poznanie siebie przez innego i

odnajduje się w innym.

Byli jeszcze tacy przedstawiciele jak Blondel i Madinie. Zdaniem Deca ta trójka zagubiła ontologiczne

rysy osoby, które w tradycji filozofii klasycznej uwaŜane są za konstytutywne dla bytu osobowego.

• Fenomenologiczno – aksjologiczny (głównie Scheller i Ingarden). Scheller: osoba jest centrum aktów, doznań,

przeŜyć, decyzji spostrzeŜeń. Jego późniejsza myśl była juŜ mało personalistyczna, a bardziej

panteistyczno-scjentystyczna. Ingarden: byt ludzki to całość psychofizyczna (osoba i podmiot). Podkreślił

twórczy wymiar działalności człowieka, pomijał wymiar społeczny.

• Egzystencjalno – dialogiczny (Jaspers i Marcel). Jaspers: punktem wyjścia w analizie człowieka jest istnienie

konkretnego „ja”. Tylko człowiek moŜe mówić ja jestem – to odróŜnia go od przedmiotów. Istota

człowieczeństwa tkwi w wolności. Osoba jest zarówno przedmiotem, jak i podmiotem wyboru.

Konsekwencją wolności jest moŜliwość komunikacji z innymi i przez to urzeczywistnianie swoich

moŜliwości i zdolności. Ale to ma granice w skończoności – człowiek chce ją przekroczyć i kieruje się ku

transcendencji. Marcel: człowiek jako byt w drodze – homo viator. Buduje siebie przez dialog z „ty”.

Otwarcie i skierowanie się ku drugiemu jest wpisane w naturę ludzką i stanowi wymóg ontologiczny bytu

ludzkiego. Otwarcie się na „ty” jest jedyną szansą „upełniania się” osoby, ale decyzja o tym jest

dobrowolna. Ostateczną dewizą człowieka ma być nie sum, a sursum – przekraczam siebie. Ostateczną

perspektywą tego rozwoju i „upełniania się” jest Absolut.

• Ewolucyjno – kosmiczny (Teilhard de Chardine). Człowiek to etap kształtowania się w najdoskonalszej

świadomości i najdoskonalszej osoby – Chrystusa. Człowiek to ogniwo rozwoju kosmosu, pomiędzy

światem materialnym a Bogiem.

3. Personalizm tomistyczny (klasyczny)

Maritain, Krąpiec, Wojtyła – nawiązują do myślenia staroŜytnych greków i św.Tomasza, który

odwołuje się do boecjańskiej definicji osoby (rationalis naturae indiwidua substantia). Osoba jest najwyŜszym

bytem, charakteryzuje się samoistnością (własnym aktem istnienia), rozumnością, wolnością i indywidualnością.

Maritain (personalizm chrześcijański): odróŜnia osobę od jednostki. O osobie decyduje duch, a o

jednostce czynnik materialny. Osoba to: pełna, indywidualna substancja natury rozumnej, kierująca swoimi czynami i

zachowująca swoją autonomię. Istotne cechy osoby to: jedność, integralność, samoistność, chcenie, inteligencja, wolność,

posiadanie siebie. Osoba jest centrum wolności, jest zwrócona ku rzeczom, wszechświatowi i Bogu, jest dialogiem

z inną osobą (dzięki inteligencji i uczuciom). Indywidualność jest tym, co „odłącza nas od wszystkich innych

ludzi” – przeakcentowana jest wina wszelkim naduŜyciom społeczno-politycznym. Człowieka naleŜy traktować

jako jedność jednostki i osoby.

Wojtyła oparł się na tomizmie, fenomenologii i mistycyzmie. Podobnie jak Krąpiec teorię

personalizmu osadził na doświadczeniu osobowym – pierwotnym dla człowieka doświadczeniem jest fakt

osobowego istnienia i działania. Dynamizm ludzki, ma dwa aspekty: czynny – działam, bierny – coś się dzieje

w człowieku. Oba wyznaczają w człowieku dwa poziomy: natury (doznaję) i osoby (działam). Osobę ujawnia

czyn. Dzięki niemu odkrywamy w człowieku aspekt poznawczy i wolitywny – człowiek poznaje prawdę o

przedmiotach poznania; prawdę o dobru, które moŜe wybrać.

Podwójna transcendencja osoby: pozioma (przekraczanie siebie w kierunku zewnętrznego

przedmiotu) i pionowa (górowanie człowieka nad dynamizmem, uwolnienie się od przedmiotów chcenia, które

moŜna wybrać lub odrzucić). Wybierając dobro poznane przez intelekt osoba wchodzi na drogę

samospełnienia – jest to zwykle dobro osobowe – wchodzi się wtedy w interpersonalną więź z innym bytem

osobowym.