→ teoria etykietowania (naznaczenia) to jedna z kluczowych perspektyw rozumienia dewiacji i przestępczości. Istotą tego kierunku jest społeczna reakcja na zachowanie dewiacyjne i przestępcze, a nie same przyczyny powstawania dewiacji iprzestępstw. W świetle teorii etykietowania bądź
naznaczenia społecznego (stygmatyzacji) dewiacja nie jest zespołem cech jednostek lub grup
społecznych, ale procesem interakcji między dewiantami a niedewiantami. Pytanie klucz do natury
dewiacji - „dlaczego niektórym ludziom przyczepia się etykietę dewianta?” Etykiety narzucane
przez prawo i porządek społeczny wyrażają strukturę władzy w społeczeństwie. Reguły głównie
stworzone są przez – bogatych dla biednych, - mężczyzn dla kobiet, - starych dla młodych, -
większości etniczne dla grup mniejszościowych.
Za twórcę i przedstawiciela teorii etykietowania uważany jest Edwin Lemert. Twierdzi on, że kontrola społeczna rodzi dewiację. Na rozmiary i strukturę zachowań sprzecznych z normami
wpływa reakcja społeczna jak i „zła wola” sprawcy. Na tej podstawie autor podzielił zachowania
dewiacyjne na dewiację pierwotną, która oznacza czynniki społeczne, kulturowe, psychiczne lub
fizjologiczne mogące pozostawać w trwałych i przypadkowych konfiguracjach. Wg Lemerta
człowiekiem dewiantem można się stać przez proces stygmatyzacji, a nie przez sam fakt dokonania
czynu karalnego, bądź odbiegającego od norm. Drugim podziałem była dewiacja wtórna, która
rozpoczyna się z chwilą społecznej reakcji na zachowanie dewiacyjne. Następnie dochodzi do
publicznego określenia danej osoby jako przestępcy, odmieńca,
dewianta, oraz poddanie go licznym zewnętrznym aktom degradacji. Cały ten ciąg społecznych
reakcji, sprawia, że pewni ludzie zaczynają się zachowywać zgodnie z przyczepioną im etykietą.
Swoistym wpływem na samą jednostkę jest wytworzenie negatywnego obrazu samego siebie.
Wówczas dewiant godzi się ze swoją etykietą i zaczyna uznawać się za dewianta. W takim
przypadku nadana etykieta staje się podstawą tożsamości jednostki przyczyniając się do utrwalenia lub wzmocnienia niepożądanych zachowań.33 Podsumowując teorię naznaczenia społecznego
Lemert wyróżnił następujące stadia procesu dewiacji:
1) dewiacja pierwotna,
2) dewiacja wtórna,
3) społeczne kary,
4) kolejna pierwotna dewiacja
5) mocniejsze kary i odrzucenie,
6) kolejna dewiacja, z możliwością wrogości i urazy, która zaczyna się skupiać na tych, co karzą, 7) osiągnięcie kryzysu w poziomie tolerancji, wyrażające się w formalnej akcji ze strony
społeczności w postaci stygmatyzacji dewianta,
8) wzmożenie zachowania dewiacyjnego jako negatywna reakcja na stygmatyzację i kary,
9) końcowa akceptacja dewiacyjnego statusu społecznego i próby przystosowania się w oparciu o
społeczną rolę.
Kontynuatorem teorii etykietowania był Howard Becker. Według niego „...zachowanie dewiacyjne to zachowanie, któremu ludzie przypisują taką etykietę, ...o tym, że ktoś zostaje dewiantem nie decyduje zachowanie dewiacyjne”. Czy ktoś zostanie dewiantem czy też nie uzależnione może być
od jego ubioru, sposobu mówienia lub kraj, z którego jednostka pochodzi. Według teorii kontroli
„przestępstwo jest wynikiem zachwiania równowagi między impulsami skłaniającymi do czynu
przestępczego a mechanizmami kontroli społecznej i fizycznej powstrzymującymi od takich
czynów. Przyjmuje się tu raczej, że ludzie działają racjonalnie i że każdy, gdyby tylko miał po temu sposobność, dokonywałby czynów dewiacyjnych. Wiele rodzajów przestępstw jest wynikiem
„decyzji sytuacyjnych”- dana osoba widzi okazję i jest to
wystarczająca motywacja.”
Typy zachowań dewiacyjnych wg Beckera
Posłuszny
Łamiący zasady
Odbierany jako dewiant
Fałszywie oskarżony
Jawny dewiant
Nie odbierany jako dewiant
Konformista
Ukryty dewiant
Howard Becker:
Tożsamość dewiacyjna jest kształtowana przez etykietowanie, a niedewiacyjna przez motywacje i
zachowania. Zachowanie dewiacyjne to zachowanie, któremu ludzie przypisują taką etykietę.
Becker krytykuje podział kryminalistyki na normalonośc i dewiacje. O tym, że ktoś zostaje
„dewiantem” nie decyduje zachowanie dewiacyjne a samo zachowanie (ubiór, sposób mówienia,
kraj z którego pochodzi itp.).
W 1963 roku Becker przeprowadził badanie nad palaczami marihuany. Wynik: to czy ktoś zostawał
palaczem marihuany zależało od jego przynależności do: - subkultury, - bliskich relacji z
doświadczonymi palaczami, - stosunku do niepalaczy. W latach 60tych XX wieku palenie
marihuany było czymś zwykłym dla grup subkulturowaych, dziś – element wybranego stylu życia.
Edwin Lemert:
Etykietowanie wpływa nie tylko na postrzeganie jednostki przez innych, ale również na jej
własnym poczuciu tożsamości. Pytanie: „jak dewiacja daje się pogodzić z tożsamością jednostki lub wręcz staje się jjej podstawą?”, odpowiedz: dewiacja jest dość rozpowszechniona i większości
ludzie zazwyczaj uchodzi na sucho, np. przymykanie oka na naruszanie przepisów ruchu
drogowego czy drobne kradzieże w miejscu pracy – wstępny akt przekroczenia norm.
Dewiacja pierwotna to według Lemerta wstępny akt przekraczania norm; w wyniku procesu
normalizacji aktów dewiacyjnych takie zdarzenia powstają „na marginesie” tożsamości jednostki.
Jednakże czasem normalizacja nie następuje i dana osoba otrzymuje etykietę przestępcy.
Dewiacja wtórna to według Lemerta sytuacja, w której jednostki godzą się z etykietą i same uznają się za dewiantów. Tu etykieta może stać się podstawą tożsamości jednostki i przyczynić się do
utrwalenia lub wzmocnienia zachowań dewiacyjnych. Przykład:
a).wybicie szyby w oknie – szanowana rodzina, nagana, grzywna, bo „poniosło syna” - zachowanie
pozostanie na etapie dewiacji pierwotnej
b). wyrok w zawieszeniu i kurator – może to być pierwszy etap na drodze do dewiacji wtórnej;
Proces „uczenia się dewiacji” wspomagają takie instytucje jak więzienia i inne społeczne, które rzekomo powołane są do korygowania zachowań dewiacyjnych.
Teoria etykietowania rodzi się z założenia, że żadne działanie nie jest przestępcze samo przez się.
Krytyka teorii etykietowania:
1. Teoria ta zaniedbuje procesy, które prowadzą do zachowań dewiacyjnych.
2. Etykietowanie danej osoby zależy od przebiegu jej socjalizacji, postaw i szans życiowych (np.
do kradzieży popycha dzieci częsciej środowisko z którego pochodzą – ubogie, a nie
etykietowanie).
3. Czy na pewno etykietowanie powoduje nasilenie zachowań dewiacyjnych?
Literatura
Edwin Lemert - Human Deviance, Social Problems, and Social Control, 1967
Howard Becker - Outsiders: Studies in the Sociology of Deviance, 1963