Ryszard Kostuch

AR Kraków

DRZEWA I KRZEWY WPŁYWAJĄCE NA LUDZKIE ZDROWIE

Od zamierzchłych czasów drzewa intrygowały i pasjonowały człowieka.

Wynikało to zarówno z ich gigantycznych rozmiarów, długowieczności,

niezwykłych walorów użytkowych oraz swoistego piękna podlegającego

sezonowym zmianom [Kostuch 2002].

Podziw, który odczuwał człowiek dla drzew przeszedł z kolei w wierzenia

kultowe. Zaczęto im oddawać po prostu cześć boską i wierzyć w ich

nadzwyczajne moce, pomocne człowiekowi w przeróżnych sytuacjach

życiowych. I tak np. za takie tajemnicze drzewa [Kostuch 1996], którym

oddawano prawie boską cześć uważano dęby, lipy, klony, platany, wiązy,

brzozy, miłorzęby, jesiony, buki, sosny, a nawet topole i wierzby o dużych

rozmiarach. Przypisywano też poszczególnym drzewom specyficzne

właściwości, które miały w rozmaity sposób oddziaływać na ludzi i ich losy.

Duże możliwości oddziaływania przypisywano dębom. Ze względu na ich

niezwykłe rozmiary, długowieczność i twardość drewna były one symbolem siły

życiowej, ale też mądrości, rozwagi, stateczności, potęgi i nie uległości w walce.

Dlatego pod dębami odbywano sądy, narady wojenne, podejmowano ważne i

trudne decyzje, honorowano bohaterów wojennych wieńcami z liści dębowych,

odbierano przysięgi i udzielano śluby [Hereźniak 2000]. Lasy dębowe

(dąbrowy) lub nawet niewielkie skupienia drzew dębowych nazywano świętymi

gajami, które również totemicznie czczono [Kostuch 1996] i zabraniano

wycinania. W zadrzewieniach przydomowych i w założeniach parkowych przy

rezydencjach dworskich i pałacowych dęby zajmowały zawsze poczesne

miejsce i sadzone były zazwyczaj na polanach widokowych w wyraźnych

odległościach od pozostałych drzew, co uwidaczniało ich monumentalność i

- 2 -

piękno.

Kultowym uznaniem od najdawniejszych czasów obdarzano też wiekowe

lipy. Były one zawsze symbolem ładu, dobroci, spokoju i zdrowia, co

prawdopodobnie wynikało stąd, że w czasie kwitnienia przybierały one złotawy

wygląd, pachniały miodem i rozbrzmiewały pszczelim brzęczeniem.

Uzyskiwany z ich kwiatów przez pszczoły miód lipowy miał też właściwości

terapeutyczne w przeziębieniach o czym się stosunkowo szybko przekonywano.

Skupiska drzew lipowych również uważano za święte gaje i traktowano z

taką samą pieczołowitością jak święte gaje dębowe [Hereźniak 2000}.

Korony drzew lipowych dzięki gęstemu ulistnieniu dostarczają w czasie

słonecznych dni letnich upragnionego cienia oraz miłego aromatu roztaczanego

wokół drzewa w pogodne ciepłe wieczory. Dlatego były też magnesem

przyciągającym ludzi do wypoczynku po dziennych trudach. Nawet już

krótkotrwałe przebywanie pod lipą sprzyja regeneracji sił fizycznych i

psychicznych oraz usposabia człowieka pozytywnie do życia. Dlatego od

najdawniejszych już czasów lipy towarzyszyły człowiekowi w miejscach

zamieszkania. Sadzono je masowo w parkach przypałacowych miejskich i

wiejskich, w bezpośrednim sąsiedztwie zabudowań dworskich i włościańskich.

Obsadzano nimi drogi, aleje parkowe i wiele innych otoczeń siedzib i szlaków

komunikacyjnych [Janeczko i Kostuch 1983, Kostuch i Maślanka 2004]. Oprócz

podanych powyżej powodów, tak pospolite sadzenie lip miało także i inne

aspekty, a szczególnie gospodarcze. Drzewa te bowiem dostarczają bardzo

cennego miodu, a także miękkiego drewna przydatnego dla sztuki rzeźbiarskiej.

Terapeutyczne właściwości kwiatu lipowego spowodowały też, że stał się on

cennym surowcem farmakologicznym.

Do rodzimych drzew o totemicznym znaczeniu zaliczano również buk,

wiąz, klon, topolę, jesion i wierzbę, a z nie rodzimych przede wszystkim platan i

- 3 -

miłorząb.

Oddziaływanie drzew i krzewów na zdrowie

Oddziaływanie drzew i krzewów na ludzkie zdrowie jest bardzo różne i

wielopłaszczyznowe. Przejawia się ono przez natlenianie dolnych warstw

atmosfery, zwiększanie wilgotności powietrza, wydzielanie bakteriobójczych

fitoncydów, lotnych związków eterycznych i aromatycznych, ujemną

jonizację powietrza, oddziaływania estetyczne, dostarczanie cienia, owoców

oraz rozmaitych surowców farmakologicznych.

Na wzrost zawartości tlenu w powietrzu atmosferycznym wpływają

wszystkie rośliny chlorofilowe, które uczestniczą w procesie fotosyntezy. Do

uprzywilejowanych pod tym względem należą jednak drzewa i krzewy, które

odznaczają się dużymi przyrostami biomasy, a szczególnie światłolubne, u

których proces fotosyntezy przebiega z większą intensywnością. Z licznych

badań prowadzonych w tym zakresie na świecie wynika, że z 1 m

2

powierzchni

liściowej drzew i krzewów dostaje się do powietrza atmosferycznego w ciągu

okresu wegetacyjnego od 0,5 do ponad 1 kg czystego tlenu (O

2

). Przeliczając to

na całą powierzchnię liści występujących na omawianych roślinach nie trudno

zrozumieć jak wydajnymi wytwórniami tlenu są drzewa i krzewy w środowisku

przyrodniczym. Wielkość wydzielanego tlenu przez drzewa i krzewy jest przede

wszystkim ich cechą gatunkową, chociaż nie znaczy to wcale, że nie mają też na

to wpływu warunki środowiskowe, jakimi są: wilgotność siedlisk, ich zasobność

w biogeny, nasłonecznienie i oczywiście stężenie dwutlenku węgla (CO

2

) i

siarki (SO

2

) w powietrzu atmosferycznym. Do drzew i krzewów dostarczających

do powietrza atmosferycznego największe ilości tlenu należą: bez lilak (1,2

kg/m liści), buk pospolity (1,0 kg), klony (1,0 kg), robinia akacjowa (1,1 kg),

- 4 -

wierzba płacząca (1,0 kg), wierzba krucha i dąb (0,8 kg), lipa i jesion (0,7 kg).

Podobne ilości wydzielają drzewa szpilkowe (sosna, świerk i modrzew), a

nieco mniejsze jodła. Nasuwa się przy tym pytanie, jaki to ma związek z

ludzkim zdrowiem? Odpowiedź jest prosta i jednoznaczna – bardzo duży.

Zwiększenie bowiem zawartości tlenu w powietrzu atmosferycznym poprawia

samopoczucie i stan zdrowotny organizmów zwierzęcych oraz samego

człowieka. Przebywanie w pobliżu drzew i krzewów intensywnie produkujących

tlen jest więc bardzo wskazane, gdyż przyczynia się do wzmocnienia i bardziej

prawidłowego funkcjonowania organizmu.

Szczególnie duże znaczenie mają drzewa w aglomeracjach miejsko -

przemysłowych, gdzie powietrze jest nie tylko zanieczyszczone gazami

cieplarnianymi, ale też pyłami dyspersyjnymi, do usuwania których z powietrza

szczególnie przydatne są drzewa.

O mechaniźmie oczyszczania powietrza atmosferycznego z pyłów

atmosferycznych powiemy nieco więcej przy nawilżaniu powietrza

atmosferycznego przez rosnące drzewa i krzewy. Powietrze atmosferyczne może

zawierać mniejsze lub większe ilości pary wodnej, od czego zależy jego

wilgotność. Wilgotność powietrza jest czynnikiem o dużym znaczeniu dla

zdrowia i funkcjonowania organizmów żywych. Szkodliwa dla zdrowia jest

zarówno zbyt mała, jak i zbyt duża wilgotność powietrza atmosferycznego.

Zarówno w miastach, jak też i innych terenach zabudowanych, które

stosunkowo łatwo nagrzewają się od słońca, wilgotność powietrza ulega

zmniejszeniu. W takich warunkach ludzie i zwierzęta nie czują się dobrze i

stosunkowo łatwo ulegają osłabieniu. Do poprawy wilgotności przyczyniają się

wówczas najlepiej drzewa. Można je porównać do pomp ssąco – tłoczących,

które pobraną z ziemi wodę wprowadzają przez transpirację do powietrza

atmosferycznego. A, że nie są to bagatelne ilości świadczą o tym liczne wyniki

- 5 -

badań przeprowadzonych w różnych warunkach środowiskowych. Ogólnie

można powiedzieć, że jedno drzewo (buk, dąb, jesion czy lipa) liczące

kilkadziesiąt lat, wytranspirowuje w ciągu sezonu wegetacyjnego do atmosfery

kilkaset litrów wody.

Wytranspirowana przez omawiane rośliny woda powodując wzrost

uwilgotnienia dolnych warstw powietrza atmosferycznego poprawia nie tylko

warunki bytowe żyjących w danych warunkach ludzi i zwierząt, ale też

przyczynia się do oczyszczenia atmosfery ze znajdujących się w niej pyłów

dyspersyjnych. W warunkach bowiem zwiększonej wilgotności powietrza na

unoszących się w powietrzu pyłach stanowiących tzw. jądra kondensacji skrapla

się woda, która powoduje wzrost ciężaru pyłów i przyspieszone ich opadanie

grawitacyjne na powierzchnię ziemi. W ten sposób powietrze ulega

samooczyszczeniu. Drzewa i krzewy oczyszczają też powietrze atmosferyczne z

pyłów dyspersyjnych w sposób czysto mechaniczny. Wraz z ruchem powietrza

atmosferycznego znajdujące się w nim pyły dyspersyjne ulegają

przemieszczaniu się w kierunku wiejących wiatrów. Jeżeli więc na drodze ruchu

powietrza znajdą się drzewa i krzewy to ich gałęzie i liście stanowiąc pewnego

rodzaju przeszkodę zmniejszają szybkość ruchu powietrza. W takich warunkach

słabnie siła unoszenia i pyły dyspersyjne opadają na dół. Spadają również te

pyły, które niesione przez prąd powietrza uderzają w gałęzie i liście.

Wszystkie wymienione sposoby oddziaływania drzew i krzewów na

oczyszczanie powietrza z pyłów dyspersyjnych są na ogół bardzo skuteczne,

gdyż na terenie zadrzewionym i zakrzaczonym wytrącają w ciągu roku od

kilkunastu do kilkudziesięciu ton pyłów na 1 ha

-1

. Dowodzi to najlepiej jak dużą

rolę odgrywają drzewa w poprawie czystości powietrza, co dla zdrowia ludzi i

zwierząt absolutnie nie jest bez znaczenia.

- 6 -

Powietrze zanieczyszczane pyłami dyspersyjnymi powoduje rozmaite

choroby dróg oddechowych. Drzewa i krzewy zmniejszając zanieczyszczenie

powietrza pyłami przyczyniają się więc i do poprawy zdrowia ludzi i zwierząt,

chociaż nie zawsze o tym pamiętamy.

Zdrowotne znaczenie drzew i krzewów polega również na ich

oddziaływaniu bakteriobójczym. Bakteriobójcze działanie wykazują przede

wszystkim wydzielane przez drzewa fitoncydy oraz lotne związki zwane

olejkami eterycznymi. W czasie ciepłych i słonecznych dni wydostają się one

przez komórki szparkowe oraz nabłonek do otaczającego powietrza i zabijają

znajdujące się w nim bakterie i wirusy chorobotwórcze. W ten sposób powietrze

atmosferyczne w pobliżu drzew i krzewów wydzielających lotne związki

eteryczne jest pod względem bakteriologicznym o wiele czystsze niż w dalszych

od nich odległościach. Do drzew i krzewów obficie wydzielających lotne

związki eteryczne, a tym samym pozbawiającym powietrze aktywnych wirusów

i bakterii chorobotwórczych należą przede wszystkim drzewa i krzewy

szpilkowe, a szczególnie sosna oraz jałowiec pospolity. W nieco mniejszym

stopniu bakteriobójcze działanie wykazują drzewa i krzewy liściaste, a przede

wszystkim: lipa, brzoza, wierzba, klon (wszystkie gatunki), robinia akacjowa,

dąb, dereń, głóg, róża, jarzębina oraz bez lilak. Przebywanie w pobliżu takich

drzew i krzewów bardzo korzystnie wpływa na poprawę zdrowia poprzez

antyseptyczne oddziaływanie na chorobotwórcze drobnoustroje dróg

oddechowych. Ma to dla zdrowia również bardzo duże znaczenie.

Niektóre drzewa i krzewy odznaczają się właściwościami powodującymi

ujemną jonizację powietrza. Jest to dla zdrowia bardzo korzystne, gdyż

zmniejsza napięcie elektryczne jakie występuje pomiędzy górnymi warstwami

atmosfery ziemskiej a litosferą. Przy dużych wartościach dodatnich potencjałów

elektrycznych samopoczucie nie jest najlepsze, a odporność organizmów

- 7 -

ludzkich i zwierzęcych na rozmaite choroby staje się mniejsza. Właśnie ujemna

jonizacja powietrza obniżając wspomniane napięcie potencjałów dodatnich i

ujemnych w środowisku życia czyni je bardziej przyjaznym. Do drzew i

krzewów, które ujemnie jonizują powietrze atmosferyczne, a tym samym czynią

go korzystniejszym dla zdrowia ludzi i zwierząt należą: brzoza, a szczególnie

brodawkowata, buk zwyczajny, czeremcha zwyczajna, dąb (wszystkie gatunki),

klon (wszystkie gatunki), jarzębina, jesion, dereń, lipa (wszystkie gatunki),

miłorząb dwudzielny, modrzew europejski, sosna (wszystkie gatunki), topola

osika oraz wierzba (wszystkie gatunki).

Przebywanie w pobliżu wymienionych drzew i krzewów jest bardzo wskazane,

gdyż korzystnie wpływa na samopoczucie przez odstresowanie i sprawniejsze

funkcjonowanie naszych układów wewnętrznych. W tym kontekście nie może

dziwić fakt sadzenia lipy, bzu lilaka oraz czeremchy zwyczajnej w

bezpośrednim sąsiedztwie domów i obejść gospodarskich oraz częstego

przebywania w ich pobliżu. Zapachy wydzielane przez rośliny, a w tym drzewa i

krzewy nie są też pozbawione wpływu na nasze zdrowie, a nawet zachowanie

[Bonenberg 1997]. Stwierdzono przy tym, że przyjemne zapachy wpływają na

nas korzystnie (aromatoterapia), a nieprzyjemne odwrotnie. Miłe zapachy

wydzielane przez rośliny w pewnym sensie działają odurzająco, to znaczy

wpływają na nas uspokajająco i pozytywnie usposabiają do otoczenia, a to nie

jest obojętne dla naszego zdrowia. Stwierdzono też, że przyjemne zapachy

roślinne wpływają też pobudzająco na apetyt i przyspieszają trawienie, co też

nie jest bez znaczenia dla zdrowia. Do roślin, na których zapachy w powyższy

sposób reagujemy należą: róże, jaśmin lawenda, robinia akacjowa, żylistek

jałowiec pospolity [Kostuch 2004], bez lilak, wawrzynek wilcze łyko, złotokap,

jodła tawlina, tawua, ligustr, głóg, różanecznik, bożodrzew, perukowiec

podolski, morwa, kasztanowiec oraz wszystkie drzewa owocowe, szczególnie w

- 8 -

czasie kwitnienia.

Nieodzowne dla utrzymania sprawności fizycznej i zdrowia są owoce

drzew i krzewów, które zawierają witaminy w stosunkowo dużych ilościach.

Ozdrowieńcze właściwości owoców są powszechnie znane i wykorzystywane w

praktyce przez masową konsumpcję, dzięki której uzupełnia się potrzeby

witaminowe organizmów. O korzystnym oddziaływaniu za zdrowie rozmaitych

owoców nikogo chyba nie trzeba przekonywać, gdyż na ogół wszyscy zdają

sobie z tego sprawę. Warto jednak podkreślić, że owoce oprócz terapeutycznych

właściwości mają też przeważnie doskonały smak i nadają się do konsumpcji w

stanie surowym, co również jest ich wielką zaletą. Oprócz konsumpcyjnych

owoców drzewa i krzewy dostarczają też różnych surowców farmakologicznych

służących do produkcji wielu leków. Jako surowca farmakologicznego

wykorzystuje się takie części roślin, jak: owoce, nasiona, młode pędy gałązek,

liście, kwiaty, korę i korzenie. We wszystkich tych częściach zawarte są

składniki pomocne w leczeniu schorzeń.

W omawianiu oddziaływania drzew i krzewów na zdrowie ludzi i

zwierząt nie można też pominąć znaczenia estetycznego, czyli pięknego

wyglądu dostarczającego człowiekowi szczególnych wzruszeń psychicznych,

które nie pozostają bez wpływu na zdrowie i kondycję ludzi. Wzruszeń

estetycznych dostarczać mogą gigantyczne rozmiary drzew, rozłożyste korony,

wspaniałe sylwetki, a przede wszystkim piękne, kolorowe kwiaty, okazałe liście

i potężne pnie. Wszystkie te rzeczy mogą budzić zachwyt i emocje, które

niewątpliwie nie pozostają bez pozytywnego wpływu na zdrowie.

Podsumowanie

Na ogół, po prostu, nie zdajemy sobie sprawy, jak wielki i różnorodny

wpływ wywierają na nasze zdrowie drzewa i krzewy i to nawet te

najpopularniejsze i pospolicie spotykane. Wszystkie bowiem zwiększają

- 9 -

zawartość tlenu w powietrzu, jego wilgotność, zmniejszają zapylenie powietrza

emitowanymi do atmosfery pyłami dyspersyjnymi i powodują poprzez

wydzielanie lotnych związków eterycznych jego aseptyzację, czyli wyjaławianie

z drobnoustrojów chorobotwórczych, co ma dla zdrowia istotne znaczenie. Nie

bez znaczenia dla zdrowia są też owoce, których dostarczają drzewa i krzewy, a

szczególnie ze względu na zawartość witamin nieodzownych do życia ludzi i

zwierząt.

Drzewa i krzewy dostarczają też dużych ilości surowców

farmakologicznych, z których produkuje się lekarstwa dla różnych chorób.

Korzystne oddziaływania na zdrowie mają też doznania estetyczne wynikające z

piękna drzew i krzewów. O oddziaływaniach zdrowotnych drzew należy więc

nieustannie pamiętać.

Literatura

Banenberg K. 1997. Aromaty. Wyd. CEEW Krosno; 100.

Bujak T. 2000. Rola lasów w ochronie zdrowia społecznego. Środowisko

a Zdrowie – VI Ogólnopolska Sesja popularno – naukowa. Częstochowa-Jasna
Góra; 92-101.

Hereźniak J. 2000. Drzewo to życie i zdrowie. Środowisko a Zdrowie –

VI Ogólnopolska Sesja popularno – naukowa. Częstochowa-Jasna Góra; 132-
137.

Janeczko A., Kostuch R. 1983. Zabytkowa aleja lipowa w Pruchnej.

Aura nr 7; 22-23.

Kostuch R. 1996. Roślinne totemy ludów pierwotnych. III Ogólnopolskie

Konfrontacje Ekologiczne. ODR Karniowice; 7-8.

Kostuch R. 1997. Rola drewna w rozwoju kultury i cywilizacji. Ekologia

i Budownictwo, Bielsko-Biała; 77-83.

Kostuch R. 2002. Zdrowotne drzewa i krzewy w środowisku życia

człowieka. XIV Konf. Nauk.-Techn. „Ekologia i Budownictwo”, Bielsko-Biała;
188-196.

Kostuch R. 2003. Paulownia – nowość w mieście. Aura nr 6; 32-33.

Kostuch R. 2004. Jałowcowe spacery. Doradca nr 132; 28-29.

- 10 -

Ryszard Kostuch

Trees and shrubs improving the human health

Too litlle people know that the trees and shrubs are fawourable to the

human health. It results from here that these plants increase in the air oxygen

content, water, bactericides etherical oils. It was found, that then the air is better

for health and people feel well both physical and psychical. On the good

condition of people influence also a consumption of fruits, which content

different vitamines, pectines, sugars and others substances very favourable to the

health. Very importants are also aromates, which emanate the trees and shrubs

because their influence on improvement of health is also very positive.

Favourable influence for health has also the beauty of the trees and shrubs

and especialy during heir blooming. Influence of esthetic sensations on the

human health is also very positive.

Taking in all into consideration we ought to have alwais very nearby contact

with trees and shrubs.