82 Сіверянський літопис
Ç ²ÑÒÎвÎÃÐÀÔ²×Íί
ÑÏÀÄÙÈÍÈ
ÌÀËÎÇÍÀÍI ÄÎÑËIÄÍÈÖÜÊI ÐÎÁÎÒÈ
(ïiäãîòîâêà äî äðóêó i ïåðåäìîâà Ñåðãiÿ Ïàâëåíêà,
ïåðåêëàä ç ïîëüñüêî¿ Ìèõàéëà Äàíèëþêà)
Äîái I.Ìàçåïè ïðèñâÿ÷åíî ìàéæå 2000 ñòóäié. Íà æàëü, ÷àñòèíà ç íèõ âèäàíà íåçíà÷íèì
íàêëàäîì, äî òîãî æ ç ÷àñîì i òîé çìåíøèâñÿ äî ìåæ îäíîãî-äâîõ ïðèìiðíèêiâ, ìàëîäîñòóïíèõ
çàãàëó òà é ôàõiâöÿì. Ïðîïîíîâàíi íèæ÷å ñòàòòi ÿêðàç íàëåæàòü äî òàêîãî ïðèêðîãî âèïàäêó.
Áiîãðàôi÷íèé íàðèñ «Iâàí Ìàçåïà» âèäðóêóâàíèé ó 1874 ðîöi ó ïîñìåðòíîìó âèäàííi
òâîðiâ ïèñüìåííèêà Òèìêà Ïàäóðè (Pysma Tymka Padurry. - Lwiw, 1874. - S. 324 - 330). Öiííiñòü
öiº¿ ðîáîòè ïîëÿãຠó òîìó, ùî âîíà º ðåçóëüòàòîì áàãàòîði÷íîãî ïîøóêó àâòîðîì-ëiòåðàòîðîì
äæåðåë ç æèòòÿ ãåòüìàíà Óêðà¿íè. Çàçíà÷èìî, ùî ïèñüìåííèê íàðîäèâñÿ 21 ãðóäíÿ 1801 ð. â
Iëëiíöÿõ Âiííèöüêî¿ îáëàñòi, à ïîìåð 20 âåðåñíÿ 1871 ðîêó â Êîçÿòèíi (ïîõîâàíèé â Ìàõíiâöi
Ìóðîâàíié íà Êè¿âùèíi). Âií çäîáóâ îñâiòó ó Âiííèöi òà Êðåìåíåöüêîìó ëiöå¿. Ò.Ïàäóðà áóâ
ïðèõèëüíèêîì iäå¿ âiëüíî¿ Óêðà¿íè, à òîìó, ïî ñóòi, óñå ñâîº æèòòÿ ïðèñâÿòèâ íàïèñàííþ
òâîðiâ, ÿêi á âiäêðèëè î÷i íàðîäó íà éîãî ñëàâíó iñòîðiþ. Ïîåò íàïèñàâ âåëèêó êiëüêiñòü
ïiñåíü, íàéçíàìåíèòiøà ç íèõ - «Çà Ñèáiðîì ñîíöå ñõîäèòü». Êðiì òîãî, âií âèäàâ äâi ïîåòè÷íi
çáiðêè «Pienia Tomasza Padurry» (Ëüâiâ, 1842) i «Ukrainki» (Âàðøàâà, 1844). Ò.Ïàäóðà,
ïîñòàâèâøè çà ìåòó íàïèñàòè âiðøîâàíó iñòîðiþ óêðà¿íñüêîãî íàðîäó, äóæå áàãàòî ÷àñó
ïðèñâÿòèâ âèâ÷åííþ ïîëüñüêèõ ïðèâàòíèõ ðîäèííèõ êîëåêöié, çiáðàíü ðóêîïèñiâ êè¿âñüêîãî
ìèòðîïîëèòà ªâãåíiÿ Áîëõîâiòèíà. Éîìó ïîùàñòèëî ãîðòàòè òà ðîáèòè âèïèñêè ç ðóêîïèñíîãî
çáiðíèêà ïðàâäîïîäiáíî ãåòüìàíà Ïàâëà Òåòåði. Ðåçóëüòàòîì öüîãî âèâ÷åííÿ ñòàëà íèçêà
ëiòåðàòóðíèõ òâîðiâ ïðî iñòîðè÷íèõ äiÿ÷iâ: «Êîíàøåâè÷», «Ìóðàøêî», «Ðîæèíñüêèé», «Ñiðêî»,
«Òåòåðÿ», «Ðîìàí ç Êîøèðè» (Ñàíãóøêî) , «Ãîðäiºíêî», «Äàøêîâè÷», «Áàðàáàø», «Ìàçåïà»,
«Ñâiðãîâñüêèé». Âií òàêîæ íàïèñàâ ïðîçîâi, iñòîðè÷íi òâîðè ïðî I.Ìàçåïó.
Ôàêòàæ áiîãðàôi÷íîãî íàðèñó «Iâàí Ìàçåïà» ó öüîìó çâ’ÿçêó âèêëèêຠäîâið’ÿ, îñêiëüêè
âií ïî÷åðïíóòèé ç äîêóìåíòiâ, ðóêîïèñíèõ ìàòåðiàëiâ ÕVII ñòîëiòòÿ. Âåëèêó öiííiñòü ñòàíîâèòü
çíàõiäêà Ò.Ïàäóðîþ çàïèñó â ìîëèòîâíèêó Êðåìåíåöüêîãî ìîíàñòèðÿ (ïîåò íàâ÷àâñÿ ó
Êðåìåíöi. - Àâò.) äåÿêèõ áiîãðàôi÷íèõ ïîäðîáèöü ç æèòòÿ ãåòüìàíà (÷àñ íàðîäæåííÿ, íàâ÷àííÿ).
Äëÿ íàñ º âàæëèâîþ çãàäêà òóò ïðî òå, ùî I.Ìàçåïà íàðîäèâñÿ 20 áåðåçíÿ. Ùîäî 1632 ðîêó, òî
òóò, íàïåâíî, Ò.Ïàäóðà íåïðàâèëüíî ðîçøèôðóâàâ îñòàííþ öèôðó (1639).
Çîâñiì íåñïîäiâàíå òðàêòóâàííÿ àâòîðîì êîíôëiêòó ìiæ ïàæåì I.Ìàçåïîþ òà ß.Ïàñåêîì,
ïðè÷èíè çàëèøåííÿ ïåðøèì Âàðøàâè. Çíàéøîâ öiêàâi ïîäðîáèöi Ò.Ïàäóðà i ç æèòòÿ Ìîòði
Êî÷óáåé.
Çðîçóìiëî, äåÿêi ìiñöÿ öiº¿ ñòóäi¿ âèêëèêàþòü ñóìíiâè. Ìîæëèâî, àâòîð çàïîçè÷èâ ¿õ ç
íåïåâíèõ ëiòîïèñíèõ ïîâiäîìëåíü. Çîêðåìà, ïðî òàºìíó ñïiâïðàöþ I.Ìàçåïè ç Ï.Òåòåðåþ,
I. Ñiðêîì. Õî÷à ó òi ÷àñè (1665 ð.) ïîëüñüêèé ìàðøàë i ïîëüîâèé ãåòüìàí Þðié-Ñåáàñòiàí
Ëþáîìèðñüêèé ñïðàâäi âiâ îïîçèöiéíó âiéíó ç êîðîëiâñüêèì âiéñüêîì, à òîìó øóêàâ ñîþçíèêiâ
i ñåðåä óêðà¿íöiâ. Ïðîòå âñå æ òàêè íàâåäåíi iñòîðè÷íi ôàêòè ïîòðåáóþòü ïîäàëüøîãî âèâ÷åííÿ
i ïîøóêó.
Åäâàðä Ðóëiêîâñüêèé (1825 - 1900), ñòàòòþ ÿêîãî âìiùóºìî íèæ÷å, ó ÕIÕ ñòîëiòòi áóâ
âiäîìèì äîñëiäíèêîì Ïðàâîáåðåæíî¿ Óêðà¿íè. Âií çiáðàâ ÷èìàëî áiîãðàôi÷íèõ, ãåíåàëîãi÷íèõ
ïîäðîáèöü ç æèòòÿ ðîäèíè Ìàçåï (íîòàòêè ç öüîãî ïðèâîäó âií îïóáëiêóâàâ ó ãàçåòi «Dziennik
Warszawski» (1854, ¹196 - 198). Éîãî iñòîðèêî-ãåîãðàôi÷íèé íàðèñ «Ìàçåïèíöi» ( Slownik
geograficzny Krolestwa Polskiego i innych krajow slowianskich. - Warszawa, 1885. - T.VI. - S.183 -
186) çàñëóãîâóº óâàãè ïóáëiêàöiºþ äîêóìåíòàëüíèõ äæåðåë. Àâòîð äåùî ïåðåðîáèâ ñâîþ
Сіверянський літопис 83
äîñëiäíèöüêó ñòóäiþ, âìiùåíó â «Ãåîãðàôi÷íîìó ñëîâíèêó» ó 1862 ð., çîêðåìà âií âiäìîâèâñÿ
âiä äåÿêèõ íåïåâíèõ äîêóìåíòiâ. Îñîáëèâî öiííèì ó äîðîáëåíié ñòàòòi º ïóáëiêàöiÿ ïðèâiëåþ
ßíà Êàçèìèðà 1659 ð. Àäàìó Ìàçåïi.
Îáèäâi ñòàòòi Ò.Ïàäóðè òà Å. Ðóëiêîâñüêîãî íåñóòü ÷èìàëî äîäàòêîâîãî iíôîðìàòèâíîãî
ìàòåðiàëó äî áiîãðàôi¿ ãåòüìàíà I.Ìàçåïè. Ñòàòòi ïåðåêëàäåíi ç ïîëüñüêî¿ ìîâè ç óðàõóâàííÿì
ñòèëiñòèêè àâòîðiâ.
Iâàí Ìàçåïà
Íà ïî÷àòêó ÕVIII ñò. âiäãóêíóëèñü â iñòîðiÿõ â÷èíêè Ìàçåïè, àëå â òàêèõ äèâíèõ âèãàäêàõ,
ùî ñìiõ i ñïiâ÷óòòÿ ðîçáóäèëè ïèñüìåííèêiâ; ùî æ âèêîðèñòàòè ç öüîãî ïîñëiäîâíèêàì? Íå
ìàºìî íà ìåòi âèêðèâàòè òi íåäîðå÷íîñòi, òiëüêè õî÷åìî ñïðîñòóâàòè ëåãåíäè.
Ïîõîäèòü ðiä Ìàçåïè ç ìiñöåâèõ òóçåìöiâ, óæå óíiÿ Ëþáëiíñüêà 1569 ðîêó çàñòàëà ¿õ
çåìëåâëàñíèêàìè. Çà êîðîëÿ Ñòåôàíà ð. 1581 êîìàíäóâàâ Ìàçåïà õîðóãâîþ êîçàöüêîþ ßíóøà
Êîðèáóòîâè÷à êí. Çáàðàçüêîãî âîºâîäè áðàöëàâñüêîãî, íàñòóïíîãî ðîêó - â ïåðåäíié îõîðîíi
Ôiëîíà Êìiòè, ñòàðîñòè îðøàíñüêîãî, ïiä Ñòàðîäóáîì i Ñìîëåíñüêîì. Âàñèëü Ìàçåïà âèñëàâ
ñîòíþ êîçàêiâ ç Íåìèðîâà (â Ïîäîëüñüêîìó) ïiä ïðîâîäîì ñâîãî ñåñòðiíêà Áîãîâiòèíà äî
ïîëêó Ãóòñüêîãî, êàøòåëÿíà ãàëèöüêîãî, âèéøîâøè çi ñâ âîëîñòi Áðàiëîâà äî îáîçó ßíà
Çàìîéñüêîãî íà âèïðàâó ìîëäàâñüêó ð. 1595.
Çíàõîäèìî ó Âîëþìiíàõ äåÿêi çãàäêè ïðî Ìàçåïó, çîêðåìà, ùî äiì òîé ïðèéíÿâ ñïîâiäóâàííÿ
óíiàòñüêå (ïî óíi¿ â Áðåñòi), îäåðæàâ ó äèíàñòi¿ Âàçiâ ïðèõèëüíå ñòàâëåííÿ, à ðàçîì i çåìñüêi
íàäàííÿ. Ç àêòó óñòàâó îñòðîçüêîãî áà÷èìî, ùî Îëåêñàíäð êí. Çàñëàâñüêèé äàâ ó çàñòàâó
Àäàìîâi Ìàçåïi ñåëî Ѻäëiùå (Ñåëèùå), ñüîãîäíi Ìàçåïèíöi ïiä Êîíñòàíòèíîâèì íà Âîëèíi,
äå ìåøêàëà ìàòè Iâàíà.
Ìàçåïà Iâàí, ãåòüìàí âiéñüê Êîçàêiâ çàäíiïðîâñüêèõ, íàðîäèâñÿ 20 áåðåçíÿ 1632 ðîêó â
ìiñòi Áiëié Öåðêâi â Óêðà¿íi, â÷èâñÿ â ºçó¿òiâ ó Ïîëîöüêó êîøòàìè Äìèòðà êí. Âèøíåâåöüêîãî,
ñòàðîñòè áiëîöåðêiâñüêîãî; i ðåêîìåíäîâàíèé ÷åðåç ˺ùèíñüêîãî, ºïèñêîïà êè¿âñüêîãî, ßíó
Êàçèìèðó, ïîñëàíèé áóâ ðàçîì ç Ìàðòiíîì Êîíñüêèì äî Ãîëëàíäi¿ óäîñêîíàëþâàòèñÿ â
àðòèëåðiéñüêié ñïðàâi. Ïîâåðíóâøèñü äî êðàþ, çàëèøàºòüñÿ ïîòiì ïàæåì ïðè êîðîëi, ìàâ
ïðèêðó ïðèãîäó ç ßíîì Õðèçîñòîìåì Ïàñêºì, êîòðà áóëà ïðè÷èíîþ íàñòóïíî¿ îáñòàâèíè.
Îïàëiíñüêèé ïåðåáóâàâ ðàçîì ç Ìàçåïîþ ó ïðèìàñà ˺ùèíñüêîãî; òàì, ãàíÿ÷è äiÿëüíiñòü
äâîðó çi ñâÿùåííèì çâ’ÿçêîì, æàðòîìà Ìàçåïó çàïèòàâ: «×óòè, ùî ï. âîºâîäà (ñàíäîìèðñüêèé)
áóäóº ñâÿòèíþ Âiçèòåê â Çàìîñòþ?» - «Òî ïàíi âîºâîäèíà õî÷å Òà¿íñòâî áóäóâàòè (ó Âàðøàâi),
- âiäïîâiâ Ìàçåïà, - âæå çàìîâëåíî ïëàíîâèêà ð. õîðóíæîãî (ßíà Ñîáºñüêîãî)». Ïðèñóòíi òàì
ãîñòi, çíàþ÷è âiäíîøåííÿ Ñîáºñüêîãî äî âîºâîäèíè, ñìiÿëèñÿ ç äîòåïíî¿ âiäïîâiäi, àëå êîëè
âîíà äiéøëà âóõ êîðîëåâè Ìàði¿ Ëþäâiêi, íå ïðîïóñòèëà âîíà ¿¿ áåçêàðíî. Îïàëiíñüêîãî
íåçàáàðîì óñóíåíî ç ìàðøàëêiâñòâà, à Ïàñåê ç íàìîâè îáðàæåíèõ âiäïëàòèâ áóðäîþ Ìàçåïi.
Ïîìèðèâ êîðîëü ïàæà ç ïàíîì ïîðó÷íèêîì; ïiäêîðèâñÿ ïåðøèé òèì÷àñîâîìó ïðèìóñîâi, çàòà¿â
ïîìñòó i ÷åêàâ ïîðè âiäïëàòèòè âîðîãàì.
Áóëî öå çà ÷àñiâ, êîëè êåðóâàëè â êðàþ: êîðîëü ç ïîñâÿ÷åíèì çâ’ÿçêîì, êîðîëåâà âèáîðîì
íà òðîí Ïîëüùi êí. ªíãâiíà ñâîãî ðîäè÷à, êîçàöòâî, ùî êëîïîòàëîñü çà áóëàâó ãåòüìàíñüêó.
Âèñëàíèé âiä ßíà Êàçèìèðà â Óêðà¿íó Ìàçåïà, âiääàâøè Ïàâëîâi Òåòåði áóëàâó i ïðèâiëå¿
ãåòüìàíñüêi, ïîðîçóìiâñÿ òàºìíî ç íåíàâèñíèêàìè êîðîëÿ i íàáëèæåíèìè äî íüîãî; ïîâåðíóâñÿ
ñïðàâäi äî äâîðó ßíà Êàçèìèðà, àëå êîëè òîé âäàâàâñÿ äî íîâiøèõ i ãiðøèõ ñïîñîáiâ äëÿ
äîñÿãíåííÿ ñâ ìåòè, âèõîäÿ÷è ç íèì íà âèïðàâó çàäíiïðîâñüêó, çàíåìiã óäàâàíîþ õâîðîáîþ
â Äóáíi, çâiäêè ïåðåéøîâ äî Ñåëèùà íà ïîñòiéíå ìåøêàííÿ äî ìàòåði.
Êîðîëü, ïèøå Ïàñåê, ñïàëèâøè êiëüêà õàòèí çà Äíiïðîì, ïîâåðíóâñÿ äî Âàðøàâè, ÿê âiäîìî,
ñóäèòè ÷è áàíiòóâàòè Ëþáîìèðñüêîãî, àëå âæå íå â ïîðó, ùî ãiðøå - ç ïîðîæíüîþ ãîëîâîþ i
ïiøêè; ãîâîðèìî íå â ïîðó, áî Ìàçåïà òàê ìóäðî çàãîðîäèâ ñòåæêè íàìiðàì äâîðó i êîðîëÿ, ùî
ñàìi âïàëè â ðîçñòàâëåíi ñiòi, êîòðèìè õîòiëè ñïiéìàòè ãðîìàäñüêiñòü ðîçäâîºíîãî íàðîäó.
Ïðîæèâàþ÷è ó ìàòåði, çàìîâëÿâ ñèëüíó ïàðòiþ ïðèõèëüíèêiâ â Óêðà¿íi (çà äîðó÷åííÿì Òåòåði)
äëÿ Ëþáîìèðñüêîãî, ïiä çâåðõíiñòþ êîòðîãî îðóäóâàëè Ïàâëî Òåòåðÿ òà Iâàí Ñiðêî, íàìîâëÿâ
òà çàîõî÷óâàâ âiéñüêî ïîëüñüêå äî çâ’ÿçêó íà ïîëÿõ Ãîí÷àðèõè; ïîðóçóìiâñÿ òàê ç êîçàêàìè,
ÿê i ç øëÿõòîþ íà òå, àáè äåòðîíiçóâàòè ßíà Êàçèìèðà, ïîñåðåäíèöòâîì êîðîëåâè ïiä îäíîîêèì
Ïðàæìîâñüêèì, ïðèìàñîì, óâ’ÿçíèòè i ñóäèòè çîáîâ’ÿçàëèñÿ ïðèñÿãîþ.
Ñîáºñüêèé ßí, ïîïëi÷íèê ßíà Êàçèìèðà, ìàâ ñâîãî äîâiðåíîãî â Óêðà¿íi ïñåâäî-ãåòüìàíà
Ïåòðà Äîðîøåíêà; òîé, âäÿ÷íèé çà ñâîº çöiëåííÿ (êîçàêè õîòiëè éîãî êîëèñü ñòÿòè, à Ñîáºñüêèé
âèïðîñèâ éîãî âiä ñìåðòi), ïî÷óâøè ùîñü ïðî ìåòó Ëþáîìèðñüêîãî, äîíiñ Ñîáºñüêîìó, ïðî
ó÷àñòü Ìàçåïè. Ñîáºñüêèé äîðó÷ຠÔàëiáîñüêîìó ñëiäêóâàòè çà Ìàçåïîþ, êîòðèé, íå çíàþ÷è
íi÷îãî, âèñèëຠâëàñíèé ëèñò éîãî äðóæèíi äî Ïåòðà Îçãi (ïðèõèëüíèêà Ëþáîìèðñüêîãî),
äîíîñèòü ïðî äiÿëüíiñòü ñâîþ ç âiéñüêîì, íà Ãîí÷àðèñi çêîíôåäåðîâàíèì. Ôàëiáîñüêèé
ïåðåêóïèâ ïîñëàíöÿ, âiäiáðàâ ó íüîãî ëèñòà, çàâiç éîãî Ñîáºñüêîìó äî Æîâêâè, äå ç Ìàõîâñüêèì
84 Сіверянський літопис
ñêëàëè ðàäó i ïîñòàíîâèëè ïîìñòèòèñÿ Ìàçåïi æîðñòîêî i ïiäëî. Çàïðîñèëè éîãî òîäi â ãîñòi,
ïðèâ’ÿçàëè äî êîíÿ i ïóñòèëè â ñâiò!
Õòî ç òiº¿ òðiéêè òàêèé ïðèäóìàâ âèðîê, íåâiäîìî. Íà Ôàëiáîñüêîìó âèêîíàííÿ ãàíåáíå
çàëèøèëîñü, òiëüêè âèéøëà íà ÿâó ïîòâîðíà ïîáàñåíüêà, êîòðó ïñåâäîiñòîðèêè, à çà íèìè
ðèìóâàëüíèêè âçÿëè ÿê íîâèíó, ïiøëè ç íåþ íà ëþäè, ÷iïëÿþ÷è äî ôàáóëè ëåãêîâàæíi äîäàòêè.
Âðÿòîâàíèé ÷óäîì, Ìàçåïà ïîäàâñÿ äî ãåòüìàíà çàïîðîçüêîãî Òåòåði, òîé éîãî âèñëàâ äî
Ñiðêà. Ó òîãî÷àñíîìó ëèñòi Ñiðêà ÷èòàºìî : «Øêîäà ìåíi Iâàñÿ, òåðïiëà âiä ñîáàê äèòèíà, àëå,
âèäíî, Áîã éîãî íà ùîñü êðàùå õîâàâ». Ïðîðî÷î Ñiðêî ïåðåäáà÷óâàâ ìàéáóòíº Ìàçåïè! Àäæå
íiõòî ç ãåòüìàíiâ çà Äíiïðîì íå ìàâ òàêî¿ øàíè ïðè äâîði öàðiâ, ïîâàãè â íàðîäi, íå âiä÷óâàâ
ïîäiáíî¿ ïðèõèëüíîñòi i äîâiðè, ÿêèìè öàð Ïåòðî îáäàðóâàâ Ìàçåïó. Ñó÷àñíi òiº¿ äîáè
ïèñüìåííèêè i ñâiäêè ëàìàëè ãîëîâó íàä òèì, ÷åðåç ùî Ìàçåïà çäîáóâ òàêó ëàñêó öàðñüêó.
Çäîáóâ âií ¿¿ íàóêîþ, âèõîâàííÿì, äîòåïíiñòþ; ïåðøå îòðèìàâ ó ëþäåé îñâi÷åíèõ, äðóãå - ïðè
äâîðàõ, òðåòiì îáäàðóâàëà éîãî ïðèðîäà. Áåçóìîâíî, íà ñâié ÷àñ óìiâ âií áàãàòî, íàãîäà
ñïðèÿëà éîìó ùå áiëüøå, à äîëÿ äàëà íàéáiëüøå. Òà ëþäèíà ñïðàâäi âiä íàðîäæåííÿ âåäåíà
ðóêîþ äîëi, ïiä êiíåöü æèòòÿ ñâîãî, êîëè éîãî ùàñòÿ ïîêèíóëî, çàëèøèâñÿ ñèðîòîþ; äÿêóþ÷è
äîìàì ˺ùèíñüêèõ, Âèøíåâåöüêèõ, âïëóòàâñÿ ÿêîþñü ôàòàëüíiñòþ â ìåòó Ñòàíiñëàâà
˺ùèíñüêîãî, i â òèõ ñiòÿõ çíàéøîâ äëÿ ñåáå êiíåöü ïåðåäãðîáîâèé, ç êîòðîãî íi íàóêà, ÿêó âií
ìàâ, íi âèïàäêè, â ÿêèõ çíàõîäèâñÿ, íi ëþäè, ç êîòðèìè äiÿâ, âðÿòóâàòè éîãî íå ìîãëè.
Ïèñàêè äî ïëiòîê ïðî Ìàçåïó äîäàþòü âèãàäêó ïðî éîãî ëþáîâ ç êíÿæíîþ Êàòåðæèíîþ
Äîëüñüêîþ áåç îãëÿäó íà òå, ùî âîíà íà òîé ÷àñ ìàëà 60 ðîêiâ, à Ìàçåïi âèïîâíèëîñÿ 72;
êóìåäíî ñëóõàòè â òèõ ðîêàõ ãëóìiííÿ iñòîðèêiâ íàä äâîìà ñòàðöÿìè. Ìè çíàºìî, ùî êíÿæíà i
Ìàçåïà ñâîãî ÷àñó âçàãàëi íà áëàçíiâ íå âèãëÿäàëè! Áðåäíÿìè ïðî Ìàçåïó çàïëÿìóâàâ i Âîëüòåð
ñâîº ïèñàííÿ, áî ñëóõàâ éîãî êëÿóçíèêiâ.
Éîçåô Ñàãàòèíñüêèé, äâîðÿíèí éîãî ñèíà, øàìáåëÿí Ñòàíiñëàâà Àâãóñòà, çàëèøèâ íàì
ìèìîâiëüíî ïðàâèëüíå ñâiä÷åííÿ ïðî íüîãî. Êàæå âií: «Íàêàçàâ Ñòàíiñëàâ Àâãóñò ïðîäàòè ó
Âàðøàâi ñâié ïðèâàòíèé ñêàðá (ïî áàòüêó Ñòàíiñëàâîâi, ãåíåðàëó ïðè Êàðëi ÕII), ñêëàäåíèé ç
ðiçíèõ êîøòîâíèõ çáîðiâ (Ìàçåïè), áàãàòî ïîñóäó ñðiáíîãî ñòàðîäàâíüî¿ ðîáîòè, ñêëÿíîê,
ðîñòðóãàíiâ, òàêîæ ñiäëà, ÷åðïàêè, ìóíäøòóêè, äîñèòü öiííi ñàïôiðè, ñìàðàãäè, ðóáiíè, òóðêóñè,
ãðàíàòè; ïðîäàíî òî ºâðåÿì, âèêëèêàíèì ç Ãàìáóðãà çà 80 òèñÿ÷ äóêàòiâ»).
Òàêi çáîðè i â òàêié êiëüêîñòi ìiã òiëüêè ìàòè ñâîãî ÷àñó çíàìåíèòèé âåëüìîæà, à òàêèì áóâ
ñàìå Ìàçåïà. Òàêîæ çíàºìî ç iíøîãî äæåðåëà, ùî ìàâ âií ³ç ñîáîþ â Áåíäåðàõ «öiííîñòi
âåëèêi â êàìiííÿõ, ïîñóäi, øàòàõ, iíâåíòàði. Äî òîãî äîäàòè ñóìè â çîëîòi, à ñàìå: 100 òèñÿ÷
äóêàòiâ, çíèêëè âîíè, ÿê ñîí, ïî ñìåðòi ãåòüìàíà Ìàçåïè. Íàðiêàëî êîçàöòâî íà êðàäiæêè,
íàçèâàëè ïî iìåíi çëî÷èíöiâ, Ïîíÿòîâñüêèé îäíèì õàáàðÿìè, äðóãèì îáiöÿíêàìè ðîò çàêðèâ»;
íå çìiã çàêðèòè ìàéáóòíiì...
Âèäíî ç öüîãî, ùî ïðîäàâàâñÿ ó Âàðøàâi ñêàðá ÷óæèé, àëå äå íàáóòèé i ÿê? Ñïðàâåäëèâî
ïðî òîãî áàòüêà Àíäðié Õðèçîíòîí Çàëóöüêèé, ºïèñêîï, â ëèñòi ñâî¿ì äî Àíêîíè äî ìàðøàëêà
â.ê. Ìíiøà ïèøå: «Àòîæ â î÷àõ íàøèõ - òîé âàðõàë âèëóïèâñÿ i îïåðèâñÿ»!
Óêðà¿íîôiëè ïî ðîìàíi ç êíÿæíîþ Äîëüñüêîþ çãàäóþòü Ìàçåïó âäðóãå, àëå âæå ç ìîëîäîþ
Ìàðòèíîþ (Ìîòðåþ), äî÷êîþ Âàñèëÿ Êî÷óáåÿ-òàòàðèíà. Êñüîíäç Çàëåíñüêèé, ºçó¿ò, ïðèÿòåëü
øêiëüíèé Ìàçåïè, íàïðàâëåíèé âiä êîðîëÿ Ñòàíiñëàâà äî ïåðåãîâîðiâ ç Ìàçåïîþ, ïðèáóâ äî
Áàòóðèíà ç ßíîì Ñóäèìîíòîâè÷åì ×å÷åëåì, ðîäè÷åì ïîëêîâíèêà ãâàðäi¿ ãåòüìàíñüêî¿, çâàíî¿
ñåðäþêàìè. Ìîëîäèé ïîëÿê ñïî÷àòêó ãiñòü, ç ÷àñîì äîìàøíié, ó ðîäè÷à íà äâîði ãåòüìàíñüêiì
çâàíèé Iâàñüêîì, íåâäîâçi ïðèïàâ äî ñåðöÿ ãàðíié Ìîòði Êî÷óáå¿âíi. ßê áàòüêî õðåñíèé äî÷öi,
áëèçüêié ñåñòði ñâîãî ðîäè÷à Îáiäîâñüêîãî, áàæàâ Ìàçåïà i ïðàãíóâ çâ’ÿçêó Ìîòði ç Iâàñåì.
Ñêëàâ, îòæå, ç ×å÷åëåì ïîëêîâíèêîì áàãàòå âiíî â êàìiííÿõ i ñóìàõ, íàçíà÷èâ ìîëîäÿòàì i â
ïðèñóòíîñòi ×å÷åëÿ, Çàëåíñüêîãî, Îðëèêà i Îáiäîâñüêî¿, çíÿòèì ç ïàëüöÿ ïåðñíåì çàðó÷èâ
Iâàñÿ ç Ìàðòèíîþ, âiäêëàâøè îáðÿä âåñiëüíèé íà ÷àñ ïiçíiøå. Äiÿëîñü òî íà çàìêó ãåòüìàíà ïiä
Áàõìà÷åì, à ñòàðèé Êî÷óáåé ùî â ñåáå ðîáèâ? Ñâàðèâñÿ ç äðóæèíîþ, îáäóìóâàâ ç ñâàòîì
×óéêåâè÷åì, ïîêàçóâàâ ç ÷åðâiíöÿìè êàëèòó, íà ïðèäàíå ñâî¿é äî÷öi ïðèçíà÷åíó, à çàõìåëiâøè,
ç ïîïàìè éøîâ äî Ìàçåïè, ïðîñÿ÷è äîçâîëó, âiääàííÿ Ìàðòèíè çà ×óéêåâè÷à. «Íàéäåòüñÿ, -
êàçàâ Ìàçåïà, - äëÿ òâ äî÷êè êðàùèé ç ïîëüñüêî¿ øëÿõòè, ÿê áóäåìî ç ëÿõàìè». Òiºþ
âiäïîâiääþ ÿê îøïàðåíèé Êî÷óáåé âçÿâñÿ çà ÷óïðèíó, âèéøîâ íà âóëèöþ i ãîëîñíî çàêðè÷àâ:
«Íå áóäå ìîÿ äî÷êà çà ëÿõîì, à òè ãåòüìàíîì ó íàñ!» ßê òó ïîãðîçó âèêîíàâ, âiäîìî ç òîãî, ÷èì
ñòàâ, ÿê «îêàÿííèé çëî÷èíåöü i óáèòåëü äiòåé ñâî¿õ», ÿê â îñòàííiõ õâèëèíàõ æèòòÿ ñâîãî ñàì
íàçâàâñÿ. Ùî ãîâîðèëà ïðî íüîãî äî÷êà, ïðèÿòåëi i ó÷àñíèêè, íå ïèøå iñòîðèê, êàæå âií òiëüêè,
ùî çàãèíóâ ïiä ñîêèðîþ êàòà â Áîðùàãiâöi íàä Ñîáîì; íàì ïîäຠñó÷àñíèê, ùî Ìàðòèíà
àíåâðèçìóâàëà, ßñü â áèòâi Êðîòîøèíñüêié ïiä ïðîâîäîì Ãðóäçiíñüêîãî, ñòàðîñòè ðàâñüêîãî,
çàêií÷èâ æèòòÿ. Ç òàêîþ ñòàðøèíîþ âàæêî áóëî Ìàçåïi ðîçâ’ÿçàòè çàâäàííÿ, ÿêå ñîái çàäóìàâ
ç Ìîñêâîþ, õî÷ ìàâ ñèëüíèõ ïðèõèëüíèêiâ ó âiéñüêó i ëþäåé â êðàþ i äâîõ êîðîëiâ. Ìiã áè ùå
ïðîíèêëèâèé ãåòüìàí äîñÿãòè ñâ ìåòè, êîëè á çãiäíî ç éîãî ïîðàäàìè ðîáèëîñü, àëå âèçíàºìî
Сіверянський літопис 85
ñóìíó ïðàâäó, Ðåíñüêåëäè, Øòåéáîêà, Ïiïïåðà (ç ìàëèì âèíÿòêîì iíøèõ) òàê ñïðèÿëè Êàðëîâi
ÕII, ÿê Ñèíiâñüêèé, Ïîöié, Äåíãîô, Ùóêà â Ïîëüùi. Òîìó êîðîëü Ëåùèíñüêèé ç áðàêó âiäâàãè
÷è ðiøó÷îñòi â ñïðàâàõ çàøêîäèâ áàãàòî (ç òîãî âèíèê ïîãðîì Ëåâåíãàóïòà i äàëüøå çëî), i
âïàëà ñïðàâà çàäóìó i áàæàíü âåëèêîãî ãðîìàäÿíèíà! Äàðåìíî ðîçìðiÿíèé Ìàçåïà äî ñâ
ñòàðøèíè âçèâàâ: «Ñëóæiòå ìåíi âiðíî ñòàðöåâi, âäiâöåâi áåçäiòíîìó, êîòðèé íà êiíåöü âiêó
íåñå íà îôiðó ñïîêié i æèòòÿ äëÿ ìèëî¿ îò÷èçíè». Ìàëà êiëüêiñòü ïî÷óëà ãîëîñ ãåòüìàíà, ìåíøå
ùå ïîòîìêè ïîâòîðÿþòü éîãî iì’ÿ. Çà ñêiëüêè ïîæåðòâóâàíü äî êðàþ âiäïëàòèëè øàíîâíîìó
ãåòüìàíîâi íåâäÿ÷íiñòþ, õî÷ íà ñïiëüíié çåìëi ïåðåä ãðîáîì íå çãàñëà â íüîìó ëþáîâ äî
âiò÷èçíè! Ùå ïî óòðàòi âñüîãî øëÿõåòíà éîãî äóøà çàñëîíÿº îäíîäóìöiâ, à äî ìàéáóòíiõ
ïîêîëiíü æàëiºòüñÿ i êëè÷å: «Íåõàé ÿ îäèí çàãèíóâ áåçòàëàííèé, à íå âñi, ïðî êîòðèõ ìî¿ âîðîãè
íå äóìàëè òà é äóìàòè íå ñìiëè. Òàê òî ëèõà äîëÿ âñå ïåðåiíàêøèëà òà äàëà íåâiäîìèé êiíåöü».
Ñêàçàâ i çàêií÷èâ æèòòÿ äóæå áîëiñíî, áî áåç íàäi¿ âîñêðåñiííÿ ìèíóëîãî! Òðåòº ñòîëiòòÿ îõîðîíÿº
çàìøiëèé ãðiá Ìàçåïè, òà ðiäíà çåìëÿ íå ç÷èñòèòüñÿ éîãî ïîïåëîì. Ãîëîñíå òå êîëèñü iì’ÿ
çàãëóõëî i âèéøëî ç ëþäñüêî¿ ïóñòèíi ïîêîëiíü, â ñóïåðå÷ëèâèõ ïîäàííÿõ áëóêຠâîíî ùå â
ñóäi iñòîði¿, òà â ñâiòi ìðié iñêðèòüñÿ i áóÿº ìåòåîð, íà ÷åñòü êîòðîãî îçâàâñÿ â çâóêàõ ïðîðî÷î¿
ëiðè çáóäæåíèé ïðîâiñíèê Àëüáiîíó.
Òèìêî Ïàäóðà
Ìàçåïèíöi
Ìàçåïèíöi - ñåëî íàä ði÷êîþ Êàì’ÿíêîþ ïîâiòó Âàñèëüêiâñüêîãî, ëåæèòü íà ëiâîìó áåðåçi
ði÷êè Êàì’ÿíêà (äàâíî Êàì’ÿíèöåþ íàçèâàëàñÿ â ïðèòîöi Ðîñi): íàðàõîâóþòü ó íüîìó ðàçîì ç
ñåëîì Äðîçäàìè ìåøêàíöiâ îáîõ ñòàòåé 2093 îñîáè. Ñåëÿíè çàéìàþòü çåìëþ çãiäíî ç âèêóïíèì
àêòîì 2315 äåñÿòèí íà ñóìó 95700 çëîòèõ. Òåðèòîðiÿ äâîðîâà íàëåæèòü äî äiáð Áiëîöåðêiâñüêèõ.
Ðiâíèíè âiäêðèòi, ðîçëÿãàþòüñÿ äîâêîëà i òiëüêè ïiä ðóñëîì ði÷êè Êàì’ÿíêè ãóñòî i ðÿäàìè
ðîçëÿãëèñÿ ñåëà: Ìàçåïèíöi, Äðîçäè, Ñèäîðè, Óñòèíiâêà, Êîâàëiâêà, Ïîëiíè÷èíöi, ×åðâîíà,
Áåðíàâêà i Òðèëiñè. Ãðóíò ÷îðíîçåì, ó 16 ñò. ìiñöåâiñòü öÿ âõîäèëà ó ñêëàä ïóñòåëü
Áiëîöåðêiâñüêèõ, ñëàáî çàñåëåíèõ. Ïåðåä òàê çâàíèì «âèéíÿòòÿì» Ìåíäëiãiðåÿ (1482 ðiê)
ìiñöåâiñòü òà ïîâèííà áóëà áóòè çàëþäíåíà, ÿê ïðî òå ñâiä÷àòü áàãàòî çðóéíîâàíèõ ïîñåëåíü,
ñëiäè òà óðî÷èùà, ùå â 16 ñò. iñíóþ÷i i â äîêóìåíòàõ çãàäóâàíi, ÿê òî: Ðóò Ñòàðèé, Ðóò Íîâèé,
Òàãàíiâ, Î÷êiâ, Íîâîñåëèöÿ, Êîøòîìèðiâ òà iíøi.  îñòàííiõ äåñÿòèëiòòÿõ 16 ñò. çíîâó â òèõ
ìiñöÿõ æèòòÿ ïî÷àëîñÿ âiäíîâëþâàòèñÿ. Òàê, â 1572 ðîöi çåì’ÿíèí êè¿âñüêèé Ìèõàéëî Ìàçåïà
âiä Æèãìóíòà Àâãóñòà çà çàñëóãè îòðèìàâ ïóñòèíþ áåçiìåííó íàä ði÷êîþ Êàìåíèöåþ (çàðàç
Êàì’ÿíêà). Êîðîëü äàâ òîìó Ìàçåïi îñîáëèâèé íà òî ïðèâiëåé, êîòðèé çâó÷àâ òàê: «Çãiäíî ç
êîíñòèòóöiºþ Ñåéìó ìèíóëîãî Ëþáëiíñüêîãî, â çåìëi êè¿âñüêié, ìiñöÿ ïóñòèííi, ëþäüìè íå
çàñåëåíi, äëÿ ïîñåëåííÿ ëþäüìè òèõ ïóñòèíü âi÷íî i ïîæèòòºâî âiä Íàñ ðîçäàâàíi áóòè ìàþòü.
Ìè òîäi íà ïåâíèõ ïàíiâ Ðàä Íàøèõ ïðè÷èíà, ñëóæái i ãiäíîñòi øëÿõåòíîãî Ìèõàéëà Ìàçåïè,
çåì’ÿíèíà Íàøîãî çåìëi êè¿âñüêî¿, ðåêîìåíäàöi¿ äàºìî éîìó, òàêîæ öèì ëèñòîì Íàøèì äàºìî
â çåìëi êè¿âñüêié çåìëþ ïóñòèííó, ëþäüìè íå çàñåëåíó, ùî ëåæèòü áiëÿ ðiêè Êàì’ÿíèöi,
ïî÷èíàþ÷è âiä ìîñòà, íà êîòðèé iäå âåëèêèé ãîñòèíåöü, àæ äî óðî÷èùà Ïî÷óõîâî, çi âñiìè
âèãîäàìè äî òî¿ çåìëi íàëåæíèìè òàê, ÿê òà çåìëÿ äàâíî â ñîái ìàº: ïðî ùî i Ðåâiçîðè Íàøi òî¿
çåìëi êè¿âñüêî¿ íàì öþ ñïðàâó äàëè, ùî òà çåìëÿ ïóñòåëåþ ëåæèòü, à êîðèñòi i ñëóæáè ç íå¿ Íàì
Ãîñïîäàðþ íiÿêî¿ íåìàº, êîòðó çåìëþ âèùåçãàäàíó çà òèì ëèñòîì Íàøèì, ìຠâií ñàì, äðóæèíà,
äiòè i ïîòîìêè ¿õ ÷îëîâi÷îãî ñòàíó, òó çåìëþ âèùåçãàäàíó óòðèìóâàòè i âñÿêèõ ïîæèòêiâ ç íå¿
ìàòè, ëþäüìè çàñåëÿòè i íàéêðàùå ðîçóìiþ÷è òàì ñîái âñÿêi ïîæèòêè ïðèáàâëÿòè i ðîçøèðÿòè
âi÷íèìè ÷àñàìè ÷åðåç êîæíîãî ÷îëîâiêà, ñëóæà÷è Íàì, Ãîñïîäàðþ, i Ði÷i Ïîñïîëèòié ç òîãî
ñëóæáó íàøó çåìñüêó, âiéñüêîâó òàê, ÿê iíøi çåìëåâëàñíèêè ïîâiòó Êè¿âñüêîãî âèêîíóâàòè. I
íà òî éîìó äàëè öåé Íàø ëèñò, äî êîòðîãî íà ñâiäîöòâi i ïå÷àòêó êîðîííó ïðèòèñíóòè ðîçêàçàëè.
- Äàíî â Âàðøàâi, äíÿ 15 ÷åðâíÿ ðîêó 1572, à ïàíóâàííÿ Íàøîãî 24.» (Ðåëÿöiÿ Â.Âàëºíòîãî
Äåìáiöüêîãî ç Äåìáiíà, êàíöëåðà êîðîíè ïîëüñüêî¿; ó òîìó ïðèâiëå¿ ïå÷àòêà êîðîííà âåëèêà
ïðèòèñíåíà, à ïiäïèñ ðóêè Â. I. Ï. êàíöëåðà êîðîíè ïîëüñüêî¿ â òi ñëîâà: Âàëåíòèí Äåìáiöüêèé).
Ìàçåïè êîëåäèíñüêi äðóêóâàëèñÿ ç ãåðáîì Êóð÷ (Êðàñiöüêié çá. Âiäîì Ò. 1 ñò. 482) i
ââàæàëèñü çà îäíîãî êíÿçiâñüêîãî ðîäó Êóð÷iâ, àëå, ëèáîíü, òåêëà â ¿õ æèëàõ êðîâ äàâíiõ
ìiñöåâèõ êíÿçiâ, ðiä ¿õ êîëèñü, ìîæå, ïðîöâiòàþ÷èé, ïðè ïîñòiéíèõ âiéíàõ ó òiì êðàþ ç òàòàðàìè
âèêèíåíi ÷åðåç òå ñàìå ç äîáðîãî iñíóâàííÿ, ïîíiâå÷èëèñü i çäðiáíiëè, iç «ïøåíèöi â ìàê
ïåðåòâîðèëèñÿ», ÿê â òîé ÷àñ ãîâîðèëîñÿ. Îòæå, øèðîêà i ïóñòà äàðîâèçíà, ÿêó îòðèìàâ Ìèõàéëî
Ìàçåïà, áóëà ó òó ïîðó ìåíøå âñüîãî çàáåçïå÷åíîþ, áî ëåæàëà â äîñèòü áëèçüêiì ïðîìåíi âiä
Áiëî¿ Öåðêâè, äå áëèçüêî 1550 ðîêó êíÿçü Ôðåäåðèê Ïðîíñüêèé, âîºâîäà êè¿âñüêèé, çáóäóâàâ
îáîðîííèé çàìîê äëÿ ñòîðîæi òà îõîðîíè êîðäîíiâ âiä òàòàð. Àëå öå íå ïåðåøêîäæóâàëî é
òîìó, ùî é íàä Êàì’ÿíèöåþ ñòàðàííÿìè òîãî æ Ìàçåïè âèðîñëà òàêîæ ÷èìàëà çàì÷èíà, çàðîäîê
ñåëà Ìàçåïèíåöü - òàê çâàíèé õóòið íà Êàì’ÿíèöi. Àëå, êðiì òî¿ ïîñiëîñòi íàä Êàì’ÿíèöåþ, òîé
86 Сіверянський літопис
æå Ìèõàéëî Ìàçåïà âæå çà ïàíóâàííÿ Ãåíðiêà Âàëåçióøà â 1574 ðîöi îòðèìàâ áóâ ïðèâiëå¿ íà
ñåëî Ïàñi÷íå, êîëî Ëþáîìèðà, ÷è ïiçíiøèõ Ñòàâèù. Ïiä ðîêîì 1616 âèñòóïຠÿê âëàñíèê
«õóòîðà íàä Êàì’ÿíèöåþ» Ìèêîëà Ìàçåïà Êîëåäèíñüêèé. Òðèìàâ âií òîé õóòið íà ïðàâi ëåííîìó,
i ñëóæáó âîºííó ïîâèíåí áóâ ç íüîãî âiäáóâàòè (òàì æå). Çäàºòüñÿ, ùî ñèíîì òîãî Ìèêîëè áóâ
Àäàì Ìàçåïà, êîòðèé ÿê òî äîâiäóºìîñÿ ç ïåâíîãî äîêóìåíòà, çà æîðñòîêå ïîáèòòÿ ßíà
Çåëåíñüêîãî áóâ çàñóäæåíèé íà êàðó «iíôàìi¿», i âèñëàíèé ó Âåëèêå Êíÿçiâñòâî Ëèòîâñüêå.
Àëå òîìó ùî òîé æå Àäàì Ìàçåïà âäîâó i äiòåé ïî óáèòîìó Çåëåíñüêîìó çàñïîêî¿â, òîáòî
çàïëàòèâ çà ãîëîâó óáèòîãî, îòðèìàâ çà òå «ãëåéä» íà 6 ìiñÿöiâ, ïiä ÷àñ êîòðèõ ïîâèíåí áóâ
ïîñòàðàòèñÿ «ïðî çíÿòòÿ iíôàìi¿» íà íüîãî, ÷åðåç äåêðåò ñóäó òðèáóíàëüñüêèì âèêîíàííÿì.
Âèäíî, ùî ìóñèâ òå çíÿòòÿ îòðèìàòè, îñêiëüêè â 1659 ðîöi êîðîëü ßí Êàçèìið, â ÷àñè, êîëè
ãåòüìàí Iâàí Âèãîâñüêié ç Óêðà¿íîþ ïiääàâñÿ Ðå÷i Ïîñïîëèòié, ïiäòâåðäèâ òîìó Àäàìîâi Ìàçåïi
îñîáëèâèì ïðèâiëåºì âîëîäiííÿ ñåëîì Ìàçåïèíöi, ÿê òàêîæ äðóæèíi éîãî i ïîòîìñòâó ïëîòi
÷îëîâi÷î¿, ç ëåííîãî ïðàâà íà ñïàäêîâèé çàìiíÿþ÷è. Îñü öå º òîé ïðèâiëåé: «Çàâøå çâèêëèõ
òèõ çàñëóã, êîòðèì äîáðå ÷èíèìî ìàìi, óïåðåä íà øàëi óâàãè i ðîçñóäó íàøîãî êîðîëiâñüêîãî...
I çâiäòè òiëüêè âåëè÷íiñòü ¿õ ââàæàº. À òî ðîáèìî äëÿ òîãî, àáè çíàìåíèòèì êîæíîãî ó âiò÷èçíi
íàøié çàñëóãàì, òàêîæ i áëàãîäiéíîñòi Íàøié çàáåçïå÷óâàòè íàãîðîäàìè. I çàðàç, êîëè
çàáåçïå÷óºìî çà çàñëóãè Àäàìà Ìàçåïó, äàâíüîãî i äîáðîãî Íàì â ðiçíèõ îêàçiÿõ çàñëóæåíîãî
øëÿõòè÷à i âî¿íà, äî Íàñ i âiò÷èçíi Íàøié çàâæäè ïðèõèëüíîãî, âiðíîãî i â áàãàòüîõ âîºííèõ
ñïðàâàõ äîñâiä÷åíîãî, ìóæíiñòþ i âiäâàãîþ ñâîºþ íà äîáðó ñîái ñëàâó ïðàöþþ÷îãî, òàêîæ íà
ðåêîìåíäàöiþ Â. Iâàíà Âèãîâñüêîãî, âîºâîäè êè¿âñüêîãî, ãåíåðàëüíîãî âiéñüê Âåëèêîãî
Êíÿçiâñòâà Ðóñüêîãî i Çàïîðiçüêîãî ãåòüìàíà íàøîãî, çâàæàþ÷è îñîáëèâî íà òå, ùî ñèíà
ñâîãî Iâàíà, ïðè áîöi Íàøîìó íà ïîñëóãó Íàøî¿ Ðå÷i Ïîñïîëèòî¿ çàëèøàº, ç êîòðîãî âiò÷èçíà
ñâîãî ÷àñó äîñÿãíå ïîòiõó i îçäîáó, ùî ç ïîâåäiíêè éîãî ïðîãëÿäàºòüñÿ, áàæàíî äî òîãî
ñõèëÿºìîñÿ, àáè éîìó, äðóæèíi i ïîòîìñòâó éîãî îáîõ ñòàòåé äàâíº ñåëî Êàì’ÿíèöþ, ùî íàä
ðiêîþ Êàì’ÿíèöåþ ëåæèòü, à çàðàç Ìàçåïèíöi íàçèâàºòüñÿ (êîòðå ïðåäêè éîãî çà ïðèâiëåºì
ñëàâíî¿ ïàì’ÿòi Æèãìóíòà Àâãóñòà, àíòèöåñîðà, i âóÿ íàøîãî êîøòîì ñâî¿ì ïîñåëèëè) ó
Êè¿âñüêîìó âîºâîäñòâi, íà òðàêòi áiëîöåðêîâñüêîìó áóäó÷å, ç ëåííîãî ïðàâà, ïiä êîòðèì äîñi
çãàäóâàíî ñåëî Ìàçåïèíöi áóëî, ó ñïàäîê íà âi÷íi ÷àñè iíêîðïîðóþ÷è, çàðàç ¿õ äî ïðàâà
øëÿõåòñüêîãî, äiäè÷íîãî çi âñiìà ïðèíàëåæíîñòÿìè îáåðíóòè i ïåðåíåñòè çóìiëè; òàêîæ òèì
ïðèâiëåºì Íàøèì ïîâåðòàºìî i ïåðåíîñèìî öå äîáðå çãàäóâàíå ñåëî Àäàìi Ìàçåïi, äðóæèíi i
ñóêöåñîðîâi éîãî, ÿê âæå âëàñíèé éîãî ñïàäîê, çi âñiìà äàâíî íàëåæà÷èìè äî òîãî ñåëà
âëàñíîñòÿìè, îêîëèöÿìè, ïîæèòêàìè, ïî÷èíàþ÷è âiä Ìîñòèù àæ äî Ïî÷óéîê, òðèìàòè, ìàòè,
óæèâàòè íà âi÷íi âiêè, ìiíÿòè, äàðóâàòè é ïðîäàâàòè, çãiäíî ç ñâîãî ïîãëÿäó áåçïå÷íî ìîæå i
ìîæíà, ùîáè âi÷íà ïàì’ÿòêà â ïðàâà i äàíèíè çãàäóâàíî¿ ïåðåä òèì Êàì’ÿíèöi, à çàðàç Ìàçåïèíöi
íàçâàíà äî âñÿêîãî çàëèøàëàñÿ ïîòîìñòâà».
Ïðèâiëåé òîé (ãðàöiîçíî «êîíôåðîâàíèé») äî àêòiâ ãðîìàäñüêèõ âîëîäèìèðñüêèõ ïîäàâ
Iâàí Ìàçåïà, ïiä÷àøèé ÷åðíiãiâñüêèé, 1669 ðîêó äíÿ 14 òðàâíÿ (ç Àðõiâó êîìiñi¿ àðõåîãðàôi÷íî¿
â Êèºâi). Âèäíî, ùî òîé Àäàì Ìàçåïà íå ïåðåñòàâàâ i ïiñëÿ ÷èííî ïðèñëóæóâàòè êîðîëåâi,
êîëè òîé ïî ñìåðòi Ñîëòèêà ïðèçíà÷óº éîãî 9 áåðåçíÿ 1662 ðîêó ïiä÷àøiºì ÷åðíiãiâñüêèì, à
1663 ðîöi çíîâó åêñåìïòîì âèòÿãóº éîãî ç-ïiä âñÿêèõ ñóäiâ. Åêçåìïòà òàêà, ÿê âiäîìî, äàâàëàñÿ
òiëüêè, ÿêùî õòî ñëóæáó ãðîìàäñüêó âèêîíóâàâ, àáî äëÿ íå¿ ìóñèâ çàëèøàòè êðàé. Àëå òîé
Àäàì Ìàçåïà â 1665 ðîöi âæå íå æèâ, òîìó ùî â òîìó ðîöi áåðå ïî íiì ïiä÷àøåíñòâî ÷åðíiãiâñüêå
ñèí éîãî Iâàí Ìàçåïà òîé ñàì, êîòðèé, ÿê áóëî âèäíî ó âèùå äàíîìó ïðèâiëåþ, «ïðè áîöi
êîðîëiâñüêiì çàëèøàâñÿ». Òîé Iâàí Ìàçåïà, ñèí Àäàìà, êiìíàòíèé êîðîëiâñüêèé, áóâ ïiçíiøå
ãåòüìàí Çàäíiïðîâ’ÿ? Áàðòîøåâè÷ âàãàâñÿ êàòåãîðè÷íî ðîçâ’ÿçàòè òå ïèòàííÿ, òîäi ÿê ñàì
ãåòüìàí Ìàçåïà ñâiä÷èâ â Ìàëîðîñiéñüêîìó ïðèêàçi, ùî áàòüêî éîãî áóâ ðîäîì ç Óêðà¿íè, ùî
ñàì âií íàðîäèâñÿ â Ìàçåïèíöÿõ, i ùî â ìîëîäîñòi áàòüêî éîãî âëàøòóâàâ íà äâið êîðîëÿ ßíà
Êàçèìèðà, äå òàêîæ áóâ «ïîêîºâèì»(Êîñòîìàðîâ: Ìàçåïà, ñ.10-51 i 118). Ïðîòå âèíèêຠäîñèòü
âàæêà äî âèÿñíåííÿ îáñòàâèíà, äîñèòü ñêëàäíèé âèïàäîê. Õî÷ ïðèïóùåííÿ, ùî âií, Iâàí, ç
êîðîëiâñüêîãî ïðèâiëåþ - ñèí Àäàìà - áóâ ñïðàâäi ïiçíiøå ãåòüìàíîì, ìîæå áóòè ïåâíèì, àëå
çâiäêè i äëÿ ÷îãî, ïèòàºìî, ãåòüìàí Çàäíiïðîâ’ÿ ïîñòiéíî ïèñàâñÿ Ñòåïàíîâè÷åì, à íå
Àäàìîâè÷åì? Òå ïèòàííÿ ìîæíà áè âèÿñíèòè, ðîçâ’ÿçàòè ó òîé ñïîñiá, ùî â öåðåìîíi¿ òà¿íñòâà
õðåùåííÿ áóëà ðiçíèöÿ â êîñòåëàõ ãðåöüêèõ i ëàòèíñüêèõ. Òàêîæ ç òî¿ ïðè÷èíè Ñâèäðèãàéëî
îõðåùåíèé Áîëåñëàâîì, äëÿ ëþáîâi äðóæèíè ðóñèíêè ïðèéíÿâ îáðÿä öåðêâè ïðàâîñëàâíî¿ i
ñòàâ Ëåâîì, òå æ ñàìå Âiòîëüä, êîòðèé áóâ Þðiºì îõðåùåíèé, à êîëè ïåðåéøîâ íà îáðÿä
ëàòèíñüêèé, ñòàâ Îëåêñàíäðîì. Çà óíi¿ áóëè òî âèïàäêè ÷àñòi i ïîøèðåíi - êíÿçü Äîáðîãîñò
ßáëóíiâñüêèé íàçâàíèé «Êîçàê». Ïðèéíÿâøè óíiþ, âçÿâ iì’ÿ Ìèêîëè. Àëå êàíöåëÿðiÿ êîðîííà
i ëèòîâñüêà íå ìîãëà âõîäèòè â òàêi äðiáíèöi, i Ìèêîëà ßáëóíîâñüêèé áóâ áè, íàïåâíî, â ¿¿ î÷àõ
çàëèøèâñÿ Äîáðîãîñòèì, àáî Áîíàâåíòóðîþ. Òàê ñàìî Ñòåôàíà Ìàçåïó ïî-ñòàðîìó Àäàìîì
ïèñàëè, à ùî ñèí éîãî ãåòüìàíîì â êîçà÷÷èíi ïðàâîñëàâíié, ïî áàòüêîâi âçÿâ iì’ÿ ãðåöüêîãî
ðèòóàëó, òî i íå ìîãëî áóòè iíàêøå. Îòî º öiëå âèðiøåííÿ çàãàäêè. Çíàíà º çàãàëüíà êîëiÿ æèòòÿ
Сіверянський літопис 87
Iâàíà Ìàçåïè, ãåòüìàíà êîçàöüêîãî. Òóò íàì òiëüêè çàçíà÷èòè òðåáà, ùî éîãî ç Ïîëüùi, äå â
ìîëîäîñòi ïåðåáóâàâ, íå ëþáîâíà ïðèãîäà, ÿê ïîäຠÏàñåê, â Óêðà¿íó ñïðîâàäèëà, àëå ïðè¿õàâ
âií íà áàòüêiâùèíó ó âàæíîìó ïîñîëüñòâi çà äîðó÷åííÿì êîðîëÿ âðó÷àòè áóëàâó ãåòüìàíîâi
íîâîîáðàíîìó Ïàâëîâi Òåòåði. Ïîñåëèâñÿ âií ïîñòiéíî â Óêðà¿íi, êîëè íàïðèêiíöi òîãî ðîêó ßí
Êàçèìið, iäó÷è â ïîõiä çàäíiïðîâñüêié, çàòðèìàâñÿ áóâ â Áiëié Öåðêâi. Çîñòàâ ó Ìàçåïèíöÿõ ùå
ñòàðîãî áàòüêà ïðè æèòòþ. Àëå íàäiéøëà òàê çâàíà «ðó¿íà». Êîçàöüêi é òàòàðñüêi
ãîñïîäàðþâàííÿ âîãíåì i ìå÷åì ïî êðà¿íi. Äàëîñÿ âçíàêè âîíè é Ìàçåïèíöÿì, i òi, ÿê i iíøi
ìiñöåâîñòi, ñïóñòîøåíi äî êðàþ, - çíèêëè. Íå áóëî áiëüøå ïðî ùî äîâiäóâàòèñÿ â çíèùåíié
áàòüêiâñüêié ñàäèái. I êîëè Óêðà¿íà âiäòîäi ïî÷àëà áóòè óâàæíîþ, ÿê êàëàìóòíà âîäà äî ïîëîâèíè
ñïîêiéíà, äëÿ êîðèñòîëþáíèõ âëàäèê, áóÿíiâ, òî é Ìàçåïà çàëèøàºòüñÿ ïàðòèçàíîì Äîðîøåíêà,
i íàðåøòi ïî ãåòüìàíó Ñàìîéëîâè÷ó îãîëîøåíèé ãåòüìàíîì Çàäíiïðîâ’ÿ, «äîðîãàìè i çàõîäàìè»
âèðîñòຠíà ñèëüíó iñòîðè÷íó îñîáó. Ìàºìî òàêîæ âiäîìîñòi, ùî ìèìî áàãàòñòâ i âåëèêîãî
ìàéíà, ÿêå çà ãåòüìàíñòâà ìàâ íà Çàäíiïðîâ’¿, Ìàçåïà íå ïåðåñòàâàâ òàêîæ öiêàâèòèñÿ ñâîºþ
áàòüêiâñüêîþ âëàñíiñòþ i íàâiòü äîìîâëÿâñÿ ç³ ñâî¿ì øâàãåðîì Iâàíîì Âîéíàðîâñüêèì, ñóääåþ
êè¿âñüêèì, àáè òîé ëþäåé â îïóñòiëèõ Ìàçåïèíöÿõ ïîñåëÿâ. Òàêîæ ïðîæèâàëî â òîìó ñåëi
ñåñòðà Ìàçåïè Âîéíàðîâñüêà, àëå òà, ðîçëó÷èâøèñü ç ÷îëîâiêîì, ïîìåðëà â ìîíàñòèði ïðè
ìàìi ñâî¿é iãóìåíi Ìàði¿ Ìàãäàëèíi ç äîìó Ìàòiºâñüêèõ â Êèºâi. Ãåòüìàí Ìàçåïà, ÿê âiäîìî,
ïîìåð â Áåíäåðàõ 1710 ðîêó 18 áåðåçíÿ, çðàäíèêîì íàçâàíèé - òi ÷èñëåííi áàãàòñòâà éîãî
ñêàðáè i äîáðà áóëè êîíôiñêîâàíi íà Çàäíiïðîâ’þ, à â Ìàçåïèíöÿõ éîãî ºäèíèé i óëþáëåíèé
ðîäè÷ íå çàëèøèâñÿ. Âií ïîìåð íà âèãíàííi â ßêóòñüêó. Ìàçåïèíöi òàêîæ âæå ÿê íi÷è¿ çàõîïèëî
ñòàðîñòâî Áiëîöåðêiâñüêå 1765 ðîêó, áóëî â òîìó ñåëi 22 õàòèíè. Ó íèíiøíiõ Ìàçåïèíöÿõ
çàëèøèëèñÿ äåÿêi ïàì’ÿòêè ïî Ìàçåïàõ. Íåäàëåêî âiä ñåëà â ïîëi ïî ñüîãîäíi iñíóº òàê çâàíèé
ãîðîäîê Ìàçåïè, â êîòðiì, ÿê â ìiñöi óêðiïëåíîìó, ìiñòèâñÿ äâið, ÷è ìiñöå ïðîæèâàííÿ ðîäè÷iâ,
òðîõè äàëi º óðî÷èùå ïiä íàçâîþ ïiâíèöi Ìàçåïè, à íåäàëåêî çà ðiêîþ, íàâïðîòè ñåëà, ñåðåä
ñòåïó ñòèð÷èòü «êóðãàí Ìàçåïè». Êðiì òîãî, º òàê çâàíèé «øëÿõ Ìàçåïè», êîòðèé âåäå ç
Ìàçåïèíåöü äî ñåëà Ïîëîãiâ i äàëi.
Åäâàðä Ðóëiêîâñüêèé
Wyszukiwarka
Podobne podstrony:
więcej podobnych podstron