Microsoft Word - SJ01GRIN.DOC

Studia Judaica 1: 1998 nr 1 (ss. 18-32)

Daniel Grinberg

Warszawa

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ

W II RZECZYPOSPOLITEJ

Ponad trzymilionowa spo³ecznoæ ¿ydowska zamieszkuj¹ca ziemie

polskie w latach miêdzywojennych pozostawi³a po sobie trwa³y lad

w ka¿dej dziedzinie ¿ycia. Nawet zniszczenie przez hitlerowskie Niemcy,

w wyniku metodycznej zag³ady prowadzonej na nieznan¹ dot¹d w dzie-

jach skalê, ponad 90% nagromadzonej przez wieki kultury materialnej

i podobnego odsetka samej ludnoci nie by³o w stanie przekreliæ ca³ko-

wicie tego dorobku. Oprócz tych nielicznych, którzy ocaleli, pozosta³y

cmentarze, ruiny synagog, niedopalone rêkopisy, zdesakralizowane ksiêgi

i przedmioty kultu, nieliczne i przypadkowe archiwalia. Ocala³a jednak,

na szczêcie, sama pamiêæ o tym, co niegdy tu istnia³o i co zbiorowym

wysi³kiem tworzono: pamiêæ kultywowana raz lepiej raz gorzej, naginana

nieustannie do bie¿¹cych potrzeb nowego spo³eczeñstwa, czasem zawod-

na i niepe³na, ale zarazem niezast¹piona.

Dzisiejszy historyk podejmuj¹cy problematykê zwi¹zan¹ z ¯ydami

polskimi przed rokiem 1939 przezwyciê¿yæ musi nie tylko braki wiedzy

w³asnej i luki w dostêpnej mu bazie ród³owej, lecz tak¿e dystans czaso-

wy i kulturowy dziel¹cy go od tematu. Trudnoci zupe³nie innego rodzaju

piêtrzy³y siê przed przedwojennymi historykami ¿ydowskimi. Grozi³ im

raczej brak dystansu i nadmiar niewykorzystanych jeszcze róde³. Przede

wszystkim jako pionierzy wypracowywaæ musieli metody i jêzyk opisu,

dostosowywaæ skostnia³e, tradycyjne formy literackie do postulatów me-

todologicznych nowoczesnej historiografii. Te pierwsze pokolenia wia-

dome wagi dziejów wieckich, zapisu dla potomnoci przemian dokonuj¹-

cych siê coraz szybciej w otaczaj¹cym je wiecie i przemian wewnêtrznych

zmieniaj¹cych nieodwracalnie charakter ¿ydostwa polskiego podejmowa³y

tematykê historyczn¹ nie tylko z pobudek cile naukowych. Historiografia

¿ydowska tego okresu by³a w oczywisty sposób czêci¹ ogólnego fermen-

tu intelektualnego towarzysz¹cego procesom asymilacji, kszta³towaniu

siê nowoczesnej to¿samoci narodowej, rywalizacji g³ównych tendencji

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

ideowo-politycznych i religijnych (syjonici, folkici, bundowcy, orto-

doksi, chasydzi). Co wiêcej, na ferment ów w istotny sposób wp³ywa³a.

Gdy 6 lat dzieli nas ju¿ od mierci Artura Eisenbacha

jednego

z ostatnich i zarazem najwietniejszych przedstawicieli tej formacji

i gdy minê³o pó³wiecze od chwili tragicznej mierci Emanuela Ringelblu-

ma, patrona duchowego ¯ydowskiego Instytutu Historycznego w Polsce,

cz³owieka, w którym splata³y siê najpe³niej dwa w¹tki charakterystyczne

dla wszystkich pos³annictwo naukowe i spo³eczne przyszed³ ju¿ czas,

aby spróbowaæ podsumowaæ ten definitywnie zamkniêty ju¿ rozdzia³.

Chc¹c tego dokonaæ nie wystarczy jednak sama prezentacja dorobku ba-

dawczego lat miêdzywojennych wyliczenie dzie³, orodków prowadz¹-

cych systematyczne badania, g³ównych szkó³ i tendencji metodologicz-

nych. Tak rozumiany bilans sporz¹dzany by³ ju¿ niejednokrotnie.

Lustrzanym odbiciem postulowanej wizji historiografii ¿ydowskiej

sformu³owanej najpe³niej w s³ynnych wyst¹pieniach Moj¿esza Schorra

na III Zjedzie Historyków Polskich (Lwów 1900)

oraz Majera Ba³a-

bana w 30 lat póniej na V Zjedzie (w Krakowie),

s¹ sporz¹dzone na

gor¹co, jeszcze w latach trzydziestych artyku³y Filipa Friedmana (1935)

i wspomnianego ju¿ Ba³abana (1938).

Wkrótce po wojnie powróci³ do

tego tematu Friedman. Jeden z pierwszych artyku³ów pisanych po wy-

jedzie z Polski powiêci³ zas³ugom nurtu, który sam wspó³tworzy³, oraz

stratom osobowym rodowiska historycznego w wyniku drugiej wojny

wiatowej (Jewish Social Studies 1945).

Równie¿ za granic¹, w Sta-

nach Zjednoczonych, opublikowano powiêcon¹ Ba³abanowi monografiê

pióra Isaiaha M. Bidermana, by³ego ucznia profesora i absolwenta war-

szawskiego Instytutu Nauk Judaistycznych, zawieraj¹c¹ w czêci wstêpnej

Zm. 30 X 1992 r. (przyp. red.).

Pamiêtnik III Zjazdu Historyków Polskich w Krakowie urz¹dzonego przez Towa-

rzystwo Historyczne Lwowskie w dniach 4, 5 i 6 czerwca 1900, Kraków 1901, s. 1-3 (sek-

cja I : Historia ¯ydów w Polsce).

M. B a ³ a b a n: Zadania i potrzeby historjografii ¿ydowskiej w Polsce, w: Pamiêtnik

V Zjazdu Historyków Polskich w Lwowie 28 listopada do 4 grudnia 1930, Lwów 1931,

s. 222-225 (sekcja II : Historia Dawnej Rzeczypospolitej, posiedzenie III).

F. F r i e d m a n: Pok³osie historiografii ¿ydowskiej lat ostatnich w Polsce, Mie-

siêcznik ¯ydowski 1935 nr 3-4, s. 182-194.

M. B a ³ a b a n: Nauka ¿ydowska w Polsce odrodzonej oraz judaici polscy za gra-

nicami pañstwa, G³os Gminy ¯ydowskiej 1938, s. 279-285.

F[Ph.] F r i e d m a n: Polish Jewish Historiography Between the Two Wars (1918-

1939), Jewish Social Studies 11: 1949, s. 373-408; przedruk w: Roads to Extinction.

Essays on the Holocaust, New York 1980.

DANIEL GRINBERG

obszerny szkic ogólny.

W tym samym roku 1976 inny reprezentant tego

pokolenia Isaiah Trunk przedstawi³ zwiêle na ³amach ukazuj¹cego

siê w Izraelu czasopisma Gal-Ed historiografiê ¿ydowsk¹ w Polsce do

roku 1939.

Nie sposób wreszcie pomin¹æ obszernego studium Artura

Eisenbacha na ten sam temat opublikowanego w ostatnich latach jego

¿ycia w wersji polskiej i angielskiej.

Wiedza z pierwszej rêki i g³êboka erudycja wymienionych autorów

daj¹ gwarancjê wysokiej jakoci stworzonych przez nich opracowañ te-

matu. Jeli mimo wszystko warto go kontynuowaæ, to g³ównie z tego

wzglêdu, i¿ nie zosta³y w nich dot¹d rozwiniête pewne istotne w¹tki zwi¹-

zane z usytuowaniem historyków ¿ydowskich i ich osi¹gniêæ na odpo-

wiednim tle porównawczym. Obiektywna i miarodajna ocena wymaga

skonfrontowania ich dorobku badawczego z dokonaniami przedstawicieli

innych mniejszoci narodowych II RP na niwie historycznej, a tak¿e

z tendencjami dominuj¹cymi w tym okresie w historiografii polskiej oraz

w historiografii ¿ydowskiej powstaj¹cej w orodkach zagranicznych. Bez

uwzglêdnienia tych elementów wszelkie s¹dy uogólniaj¹ce wisieæ bêd¹

w pró¿ni.

Nie pretenduj¹c bynajmniej do wyczerpania tematu, przedstawiæ

pragnê garæ uwag pozwalaj¹cych poszerzyæ ramy, w których historycy

polsko-¿ydowscy lat miêdzywojennych winni byæ rozpatrywani. Pozwala

na to m.in. znaczny postêp w prowadzonych pod kierunkiem prof. Je-

rzego Maternickiego przez Zak³ad Historii Historiografii i Dydaktyki na

Uniwersytecie Warszawskim badaniach rodowisk historycznych II RP.

S¹ to, naturalnie, badania czynników o charakterze zasadniczo wy³¹cznie

ilociowym, nie pozwalaj¹ce oceniæ jakoci produkcji naukowej. Wpraw-

dzie sami historycy ¿ydowscy uwzglêdniani s¹ w nich doæ kaprynie,

niekiedy zupe³nie pomijani w referatach prezentuj¹cych poszczególne ro-

dowiska lokalne (np. artyku³ dotycz¹cy Wilna o istnieniu JIWO wspomi-

na pó³gêbkiem w jednym zdaniu), to jednak zgromadzone dane osobowe,

zbiorcze informacje o instytucjach, orodkach nauczaj¹cych, inicjatywach

I.M. B i d e r m a n: Majer Ba³aban, Historian of Polish Jewry. His Influence on the

Younger Generation of Jewish Historians, New York 1976.

I. T r u n k:

Mjnvraxh Mjnwb tjnlvph hjprgvjrvusjhh tvdlvtl

[Z dziejów historio-

grafii polskiej w ostatnich latach], Gal-Ed 3: 1976, s. 245-268.

A. E i s e n b a c h: Jewish Historiography in Interwar Poland, w: The Jews of Po-

land Between Two World Wars, eds. Y. G u t m a n [i in.], Hannover-London 1989, s. 453-

-493; Historiografia ¿ydowska w Polsce miêdzywojennej, w: rodowiska historyczne

II Rzeczypospolitej, cz. 2: Materia³y konferencji naukowych w Cedynii i Bia³ymstoku

w 1986 i 1987, Warszawa 1987, s. 236-291.

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

wydawniczych, czasopismach i nagrodach naukowych; estymacje dotycz¹-

ce iloci opublikowanych ksi¹¿ek i artyku³ów oraz proporcji miêdzy po-

szczególnymi dzie³ami tematycznymi, rzucaj¹ dodatkowe wiat³o na obraz

historiografii ¿ydowskiej zachowany w ocala³ych publikacjach i w pa-

miêci potomnych.

Definiuj¹c historyków jako osoby prowadz¹ce badania naukowe

nad przesz³oci¹, wydaj¹ce fachowo ród³a lub informatory z tej dziedzi-

ny wiedzy, kartoteka dla lat 1918-1939 z po³owy lat osiemdziesi¹tych

obejmowa³a ok. 1850 nazwisk Polaków i cudzoziemców wroniêtych

w polskie rodowisko.

Dla porównania liczbê historyków polskich

dzia³aj¹cych w okresie bezporednio poprzedzaj¹cym uzyskanie niepo-

dleg³oci (1900-1918) szacuje siê na ok. 300 osób, w tym tylko 30 pro-

fesjonalistów zatrudnionych etatowo w placówkach badawczo-edukacyj-

nych.

Nie ulega zatem w¹tpliwoci, i¿ mimo tradycyjnie du¿ego zain-

teresowania tematyk¹ historyczn¹, nios¹c¹ pociechê i uciechê od smutnej

rzeczywistoci, prawdziwa profesjonalizacja oraz instytucjonalizacja ro-

dowiska historycznego dokona³a siê dopiero w okresie miêdzywojennym,

i ¿e procesom tym towarzyszy³ szybki przyrost kadr naukowych.

Jak na tym tle rysuje siê rodowisko historyków polsko ¿ydow-

skich? Brak szczegó³owych danych niezmiernie utrudnia odpowied na

tak postawione pytanie. Fragmentaryczne kwerendy bibliograficzne oraz

wyrywkowe informacje osobowe nie pozwalaj¹ jeszcze na precyzyjne

ustalenia. Na podstawie bibliografii sporz¹dzonej przez Majera Ba³abana

w koñcu lat trzydziestych

oraz póniejszych artyku³ów przegl¹dowych

mo¿na jednak pokusiæ siê o szacunkowe wyznaczenie rzêdu wielkoci

interesuj¹cego nas zjawiska. Do r. 1914 uprawiana naukowo historia by³a

dla ¯ydów polskich czym tak nowym, i¿ jej adeptów policzyæ mo¿na na

palcach obu r¹k. Samo ukazywanie siê w tych warunkach Kwartalnika

Powiêconego Badaniom Przesz³oci ¯ydów w Polsce (3 numery wyda-

ne w Warszawie w latach 1912-13 pod red. Dawida Kandela i Ignacego

Schipera) uznaæ mo¿na za swoisty fenomen wiadcz¹cy o g³odzie wie-

dzy, narastaj¹cym szybko zapotrzebowaniu na rzetelny obraz w³asnej

przesz³oci i dorównuj¹cej mu samowiadomoci nielicznych badaczy

J. M a t e r n i c k i: Polskie rodowiska historyczne lat 1918-1939, w: rodowiska

historyczne II Rzeczypospolitej. Materia³y konferencji naukowych w Krakowie i Lublinie

w 1984 i 1985, Warszawa 1986, s. 61.

Ten¿e: Historiografia polska XX wieku, cz. 1: (Lata 1900-1918), Wroc³aw 1982,

s. 142.

M. B a ³ a b a n: Bibliografia historii ¯ydów w Polsce i w krajach ociennych za la-

ta 1900-1939, t. 1, Warszawa 1939.

DANIEL GRINBERG

przygotowanych do podjêcia takich zadañ. Punkt startowy by³ wiêc ni¿szy,

luki w wiedzy nieporównywalnie wiêksze, udzia³ ilociowy w ogól-

nopolskim pimiennictwie historycznym nieproporcjonalnie zani¿ony

w stosunku do odsetka ludnoci wyznania moj¿eszowego. Mo¿na zaryzy-

kowaæ opiniê o kilkudziesiêcioletnim opónieniu historiografii ¿ydowskiej

w stosunku do historiografii europejskiej, w której, co warto podkreliæ,

autorzy polscy odgrywali wówczas znacz¹c¹ rolê.

Stwierdzenie powy¿sze nie przekrela bynajmniej wysokiej oceny

wczesnych prac Ba³abana i Schorra, nie podwa¿a te¿ niew¹tpliwej nowo-

czesnoci zaproponowanego przez Schipera ujêcia dziejów gospodar-

czych ludnoci ¿ydowskiej, w niczym nie ustêpuj¹cego najnowszym ten-

dencjom badawczym tej epoki.

W okresie miêdzywojennym liczba historyków ¿ydowskich zbli¿a

siê zapewne do dwustu, z wyran¹ tendencj¹ do szybkiego wzrostu w la-

tach koñcowych dziêki absolwentom i wspó³pracownikom szeregu no-

wych instytucji ¿ydowskich, wród których wyró¿niæ nale¿y w pier-

wszym rzêdzie sekcjê historyczn¹ ¯ydowskiego Instytutu Naukowego

utworzonego w Wilnie w r. 1928 (z oddzia³ami m.in. w Warszawie, £o-

dzi, Krakowie, Lwowie, Bia³ymstoku, Lublinie), Instytut Nauk Judais-

tycznych w Warszawie utworzony w tym samym roku, seminaria pro-

wadzone na Uniwersytecie Warszawskim przez prof. Maurycego Han-

delsmana i prof. Majera Ba³abana. Z uwagi na równoleg³¹ emigracjê

uczonych ¿ydowskich do rodków znajduj¹cych siê za granic¹ (do Pales-

tyny, gdzie na Uniwersytecie Hebrajskim tworzonym z du¿¹ pomoc¹

¿ydostwa polskiego znaleli zatrudnienie m.in. Bernard Dov Weinryb,

Natan Gelber i Israel Halpern z Bia³egostoku; do Austrii i Niemiec

przed r. 1933 gdzie ca³a redakcja Juedisches Lexicon i Encyklopaedia

Judaica sk³ada³a siê z ¯ydów polskich: m.in. urodzonego w Brodach

Marka Wischnitzera, dr Nachuma Goldmana z Warszawy czy dr Jakuba

Klatzkina z Mariampola, a tak¿e do Stanów Zjednoczonych, gdzie osiad³

nie tylko zwi¹zany z YIVO Jakub Szacki (ju¿ w r. 1922), lecz tak¿e np.

Salo Baron z Tarnowa (wyk³adowca Columbia University w Nowym Jor-

ku) ten przyrost ilociowy nie by³ dostatecznie widoczny. W rezultacie

udzia³ procentowy historyków ¿ydowskich w ca³ej zbiorowoci profesjo-

nalnych badaczy przesz³oci odpowiada³ zapewne ogólnemu odsetkowi

mniejszoci ¿ydowskiej na ziemiach polskich (blisko 10%). Oznacza³oby

to, z czysto ilociowego punktu widzenia, nieco szybsze tempo wzrostu

i stopniowe odrabianie nagromadzonych zaleg³oci, nie daj¹ce jednak

I. S c h i p e r: Dzieje handlu ¿ydowskiego na ziemiach polskich, Warszawa 1937.

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

asumptu do okrelania analizowanego zjawiska mianem fenomenu w po-

dwójnym tego s³owa znaczeniu.

Znacznie korzystniejsze proporcje zarysowa³yby siê przy uwzglêd-

nieniu danych o iloci opublikowanych ksi¹¿ek i artyku³ów naukowych.

W oko³o 8 tys. publikacji, wed³ug szacunków Jerzego Maternickiego,

mieci³o siê jak mo¿na s¹dziæ blisko 2000 (czyli ponad 20%) tekstów

autorów polsko-¿ydowskich. Obok znacznej iloci wydawnictw ksi¹¿ko-

wych i kilku czasopism specjalistycznych, o których bêdzie jeszcze mo-

wa, sk³ada³o siê na tê liczbê ponad 20 periodyków (w jidysz, hebrajskim

i polskim), zamieszczaj¹cych systematycznie materia³y o charakterze opra-

cowañ historycznych.

Te budz¹ce respekt estymacje wskazuj¹ce na rozmiary i specyfikê

historiografii ¿ydowskiej lat miêdzywojennych znajduj¹ bezporednie

potwierdzenie w zgromadzonych przez Ba³abana i jego uczniów materia-

³ach bibliograficznych do historii ¯ydów w Polsce i w krajach ocien-

nych dla lat 1900-1930 odnotowuj¹cych 2948 pozycji. Czêæ pierwsz¹

tego niezwykle cennego wydawnictwa zd¹¿ono opublikowaæ w r. 1939

jako tom X Pism Instytutu Nauk Judaistycznych. Podobne wysokie propor-

cje udzia³u autorów ¿ydowskich wynikaj¹ z analizy pierwszych tomów

Bibliografii polskiej 1901-1939 obejmuj¹cej ca³oæ pimiennictwa.

Z badañ przeprowadzonych we Francji przez Oliviera Carbonella

i potwierdzonych przez innych znawców tematu (m.in. dla Polski przez

prof. Tazbira) wynika niedwuznacznie, i¿ udzia³ tematyki historycznej

w ca³oci pimiennictwa poszczególnych narodów, niezwykle wysoki dla

Anglii czy Francji jeszcze w wieku XVII,

mala³ systematycznie od tej

pory (mimo znacznych przyrostów ilociowych), w tym równie¿ przez

ca³y wiek XIX zwany niekiedy, sk¹din¹d, wiekiem historii. Na ziemiach

polskich, wskutek opónieñ cywilizacyjnych i sytuacji politycznej, pro-

ces ten przebiega³ znacznie wolniej. Historia odgrywa³a bowiem w pol-

skiej kulturze umys³owej rolê szczególn¹. W rezultacie w r. 1900 szeroko

rozumiana tematyka historyczna (z uwzglêdnieniem biografistyki oraz

historii literatury) plasuje siê na drugim miejscu, zaraz po literaturze piêk-

nej, wród ogó³u polskojêzycznych publikacji (235 na 1557 pozycji, tj.

blisko 15%, podczas gdy we W³oszech jest siódma-ósma (1008 na 9975

J. M a t e r n i c k i: Historiografia polska i jej miejsce w ¿yciu umys³owym spo³e-

czeñstwa polskiego dwudziestego wieku, w: Historiografia i kultura historyczna. Studia

i szkice, Warszawa 1990, s. 660-665.

Bibliografia polska 1901-1939, t. 1-3 (A-Ca), Warszawa 1986-1993.

O. C a r b o n e l l: Histoire et historians, Toulouse 1976.

DANIEL GRINBERG

poz.) za w Niemczech a¿ dziesi¹ta (1090 na 24 792 poz.).

Histori¹

zajmowa³ siê wówczas co pi¹ty uczony polski, co dawa³o jej niekwestio-

nowane przywództwo wród innych dyscyplin naukowych.

Podobna analiza przeprowadzona dla roku 1915 ujawnia zmienione

ju¿ proporcje. 491 nosz¹cych tê datê druków o treci historycznej na

7460 ogó³em to zaledwie 6,6% iloci i 3,3% nak³adów, co daje muzie

Klio ju¿ tylko 4 miejsce. Jerzy Maternicki odnotowuje kryzys historii

i historiografii, zwrot ku historii wewnêtrznej,

i równoleg³y wzrost roli

innych nauk zjawiska, które gdzie indziej wyst¹pi³y znacznie wczeniej.

Jak na tym tle rysuje siê rozwój historiografii ¿ydowskiej na zie-

miach polskich? Mo¿na przypuszczaæ, ¿e zaskakuj¹co podobnie. Wobec

braku szczegó³owych analiz ca³oci publikacji w jêzykach hebrajskim

i jidysz zadowoliæ siê jednak musimy szacunkami i wnioskowaniem po-

rednim. Czynnikiem ró¿nicuj¹cym jest przede wszystkim wynikaj¹ca

z tradycji kulturowych ogromna dominacja pimiennictwa o charakterze

religijnym, b¹d podejmuj¹cego tematy na styku historii i religii, w któ-

rych celowali zw³aszcza tzw. monografici hebrajscy z drugiej po³owy

ubieg³ego wieku i pocz¹tku w. XX (m.in. Samuel Funn, Samuel Buber,

Chaim Dembitzer; póniej Samuel Abraham Poznañski).

Zainteresowania histori¹ wieck¹ silnie choæ swoicie uwidocznione

w pinkasach, jizkor-buchach (ksiêgach pamiêci) itp. owocowa³y od lat

60-tych XIX wieku publikacjami asymilacjonistów w rodzaju H. Nus-

bauma czy A. Kraushara, przecieraj¹cymi drogê stricte naukowym opra-

cowaniom przedstawicieli nastêpnych pokoleñ. Bardzo szybko te¿ owa

wiecka historia, mimo opónieñ, sta³a siê najpopularniejszym, po juda-

istyce, kierunkiem badañ naukowych, mocno zaznaczaj¹cym siê wród

innych dzia³ów pimiennictwa ¯ydów polskich. Ze wzglêdu na znacznie

wy¿sze proporcje konsumentów kultury, powszechn¹ umiejêtnoæ czyta-

nia, zasiêg oddzia³ywania tych publikacji by³, jak mo¿na s¹dziæ (przy

porównywalnych nak³adach), wiêkszy ni¿ w wypadku prac historycznych

autorów polskich. Wydaje siê tak¿e, i¿ odsetek prac podejmuj¹cych tak¹

tematykê w latach 1918-1939 by³ w pimiennictwie ¯ydów polskich

wy¿szy (uwzglêdniaj¹c 4 g³ówne jêzyki jidysz, hebrajski, polski i nie-

miecki w którym publikuj¹ wiele tekstów autorzy galicyjscy zwi¹zani

z orodkami w Austrii lub w Niemczech, m.in. Gelber; zdecydowanie s³ab-

nie po r. 1918 pozycja jêzyka rosyjskiego) ni¿ w pimiennictwie polskim.

Spadek procentowy nastêpuje zapewne dopiero w latach trzydziestych.

J. M a t e r n i c k i: Historiografia polska, s. 664.

Ten¿e: Idee i postawy. Historia i historycy polscy 1914-1918. Studium historiogra-

ficzne, Warszawa 1975.

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

Wiele z prawid³owoci charakterystycznych dla historiografii pol-

skiej interesuj¹cego nas okresu znajduje pe³ne potwierdzenie równie¿

w odniesieniu do badaczy zajmuj¹cych siê zasadniczo dziejami ludnoci

wyznania moj¿eszowego. Na ogó³ obserwujemy je tu we wzmocnionej

postaci. Odnosi siê to np. do galicyjskiego pochodzenia historyków doby

miêdzywojennej. Efektem ubocznym autonomii kulturalnej, któr¹ przez

prawie pó³ wieku cieszy³a siê dominuj¹ca etnicznie ludnoæ Galicji i Lo-

domerii, by³a znaczna nadreprezentacja wród urzêdników i pracowni-

ków naukowych ludzi urodzonych, b¹d przynajmniej wykszta³conych,

na tym obszarze. O ile jednak wród historyków polskich zjawisko to ma

zasiêg ograniczony ok. 50% w pierwszych latach po odzyskaniu nie-

podleg³oci, o tyle wród historyków ¿ydowskich siêga w latach dwu-

dziestych 75% czynnych zawodowo. Co wiêcej, jak to ju¿ wielokrotnie

podkrelano, nieomal wszyscy czo³owi badacze ¿ydowscy tej doby wy-

wodzili siê z Galicji:

Moj¿esz Schorr z Przemyla, któremu powiêci³

na progu stulecia wzorcow¹ monografiê Ba³aban i Filip Friedman ze

Lwowa, Ignacy Schiper z Tarnowa, Rafael Mahler i Artur Eisenbach

z Nowego S¹cza, Emanuel Ringelblum z Buczacza w Galicji Wschod-

niej. £amie tê regu³ê jedynie urodzony w Warszawie Jerzy Szacki, choæ

i on rozpocz¹³ karierê akademick¹ na Uniwersytecie Jagielloñskim.

Tak wyrana dominacja orodka galicyjskiego, nie znajduj¹ca wy-

t³umaczenia w danych demograficznych, zauwa¿alna równie¿ na mniej-

sz¹ ju¿ skalê w innych dziedzinach aktywnoci intelektualnej, by³a owo-

cem swobód politycznych i szerszego dostêpu do szkó³, przede wszyst-

kim jednak innego przebiegu haskali, która w porównaniu z Królestwem

Polskim zaczê³a siê tu wczeniej, mia³a wiêkszy zasiêg oddzia³ywania

i w sumie g³êbiej przeora³a umys³y wyznawców religii moj¿eszowej.

Inn¹ cech¹ upodabniaj¹c¹ do siebie obie zbiorowoci jest stosun-

kowo nik³y udzia³ kobiet. Up³yw czasu powoduje jednak zaznaczanie siê

i na tym polu istotnych ró¿nic kulturowych. Po r. 1918 udzia³ kobiet

w polskim rodowisku historycznym, nie przekraczaj¹cy pocz¹tkowo 8%,

systematycznie ronie, dochodz¹c do 25% w r. 1939.

Natomiast wród

ludnoci ¿ydowskiej kobiety zajmuj¹ce siê systematycznie badaniem

dziejów w³asnego narodu pojawiaj¹ siê znacznie póniej i mimo szero-

kiego dostêpu do uczelni judaistycznych i uniwersytetów do r. 1939 sta-

nowi¹ wielk¹ rzadkoæ. Wród godnych pamiêci wyj¹tków wymieñmy

Por. np. L. D o b r o s z y c k i: YIVO in Interwar Poland. Work in the Historical

Sciences, w: The Jews of Poland Between Two World Wars, eds. Y. G u t m a n [i in.],

s. 500 i przypis 18.

J. M a t e r n i c k i: Polskie rodowiska, s. 63.

DANIEL GRINBERG

wszak¿e dla przyk³adu Belê Mandelsberg czy Perlê Kramerównê wy-

chowanki seminarium prowadzonego przez Ba³abana na UW.

Wród cech ró¿nicuj¹cych zwraca uwagê rzutuj¹ca na sposób pojmo-

wania historycznej profesji i podejmowan¹ tematykê badawcz¹ odmien-

noæ pochodzenia spo³ecznego kadr naukowych. Podczas gdy wiêkszoæ

osób uwzglêdnionych w Ankiecie Zak³adu Historii Historiografii i Dy-

daktyki UW legitymuje siê pochodzeniem ch³opskim (65%), a znaczna

czêæ pozosta³ych szlacheckim, co odpowiada z grubsza specyfice inte-

ligencji polskiej, wród historyków ¿ydowskich mamy do czynienia z prze-

wag¹ osób wywodz¹cych siê z najliczniejszej warstwy drobnomieszczañ-

skiej przewa¿nie z g³êbokiej galicyjskiej prowincji. Odmiennie ni¿

w wypadku ich polskich odpowiedników, wybór profesji oznacza³ czêsto

radykalne zerwanie z tradycjami rodzinnymi, wi¹za³ siê z konkretnymi

opcjami politycznymi i narodowymi.

Sporód licznych mniejszoci narodowych zamieszkuj¹cych tery-

torium II RP w³asn¹ historiografi¹ poszczyciæ siê mogli obok ¯ydów

jedynie Niemcy i Ukraiñcy. Ich sytuacja nie by³a jednak, bynajmniej,

identyczna. Tereny, na których stanowili najwiêkszy odsetek ludnoci

graniczy³y bezporednio z obszarami, na których stanowili narody rz¹-

dz¹ce (w Republice Weimarskiej i Ukraiñskiej Republice Socjalistycznej

wchodz¹cej w sk³ad ZSRR). Stwarza³o im to oparcie moralne, polityczne

i, w przypadku mniejszoci niemieckiej, instytucjonalne oparcie, którego

¯ydzi polscy byli pozbawieni.

W przeciwieñstwie do ¯ydów podkrelaj¹cych silnie swoj¹ lojal-

noæ wobec pañstwa polskiego, co znalaz³o odpowiedni wyraz w aktyw-

noci przedstawicieli ¿ydostwa polskiego na forum parlamentarnym, inne

mniejszoci dystansowa³y siê mocniej od prowadzonej w stosunku do nich

polityki narodowociowej. Ich historiografia tego okresu jest w znacz-

nym stopniu czu³ym barometrem oddaj¹cym falowanie nastrojów, aspira-

cje, nadzieje i programy dzia³ania. O ile wiadomoæ w³asnej odrêbnoci

narodowej nie przekrela³a bynajmniej u historyków ¿ydowskich z poko-

lenia Ba³abana czy Ringelbluma poczucia historycznych zwi¹zków z pañ-

stwowoci¹ polsk¹ i polsk¹ kultur¹, czego wymownym wiadectwem jest

ogromna iloæ pochodz¹cych z tego okresu publikacji przedstawiaj¹cych

patriotyczne nastawienie szerokich rzesz ludnoci ¿ydowskiej, udzia³ jej

reprezentantów w polskich powstaniach narodowych oraz wk³ad do wy-

pracowanego przez stulecia dziedzictwa kultury artystycznej i umys³o-

wej, o tyle prace historyków niemieckich akcentuj¹ raczej odrêbnoæ ni¿

wspólnotê losów; nastawione s¹ na podtrzymywanie ukszta³towanych

przez stulecia stereotypów etnicznych.

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

Pó³toramilionowa mniejszoæ niemiecka w Polsce, zdaniem prof. Je-

rzego Serczyka zorganizowana najlepiej i najwszechstronniej,

mia³a

siêgaj¹ce g³êboko w przesz³oæ tradycje w³asnych badañ naukowych,

towarzystwa historyczne w Gdañsku, Poznaniu i Bydgoszczy, oraz pomoc

silnego orodka wroc³awskiego, promieniuj¹cego na zamieszka³e przez

Niemców tereny Europy Wschodniej. Kilkaset osób by³o cz³onkami Deu-

tsche Historische Gessellschaft für Polen (DHGfP); 2-3 razy w roku uka-

zywa³ siê w Poznaniu Deutsche Wissenschaftliche Zeitschrift in Polen

powiêcony w g³ównej mierze dziejom ludnoci niemieckiej i protestan-

tyzmu w Wielkopolsce (45% art.). Artyku³y o treci historycznej pozosta-

j¹ce na ogó³ pod silnym wp³ywem Ostforschungen uprawianych z mocn¹

tendencj¹ polityczn¹ w Republice Weimarskiej, a póniej w III Rzeszy

pojawia³y siê równie¿ na ³amach czasopism. Obok dominuj¹cego wyra-

nie nurtu nacjonalistycznego zaznacza³ siê w nich niekiedy nurt socjalde-

mokratyczny.

Ukraiñcy najliczniejsza mniejszoæ narodowa II RP daleko ustê-

powali Niemcom pod wzglêdem stopnia dojrza³oci wiadomoci naro-

dowej i zinstytucjonalizowanych form dzia³alnoci. Tym niemniej ju¿

w latach 90-tych minionego wieku pojawi³y siê w Galicji Wschodniej ich

pierwsze publikacje historyczne. W okresie miêdzywojennym aktywn¹

rolê wród ukraiñskiej inteligencji odgrywa³o dzia³aj¹ce we Lwowie To-

warzystwo Historyczne im. T. Szewczenki. Powa¿n¹ pracê naukow¹ kon-

tynuowa³ zwi¹zany z Uniwersytetem Jagielloñskim prof. Micha³ Hru-

szewski. W r. 1932 dwutomow¹ Historiê Ukrainy opublikowa³ S. Doro-

szenko.

Porównanie tych osi¹gniêæ na niwie badañ w³asnej przesz³oci po-

zwala lepiej zrozumieæ specyfikê i niepowtarzalnoæ historiografii ¿ydow-

skiej w Polsce. By³a ona bowiem czym jakociowo odmiennym, pe³ni¹c

funkcje nie maj¹ce odpowiednika wród innych mniejszoci etnicznych.

Mam tu na myli w pierwszym rzêdzie zakres i powszechnoæ spo³eczne-

go ruchu naukowego, wieloæ prowincjonalnych inicjatyw rozbudzanych

celow¹, przemylan¹ aktywnoci¹ JIWO w Wilnie oraz INJ instytucji,

dla których trudno by³oby znaleæ paralele.

Nieprzypadkowo podczas zorganizowanego w Warszawie w r. 1933

Miêdzynarodowego Kongresu Nauk Historycznych obok oficjalnej dele-

gacji polskiej pojawili siê, nieoficjalnie jako jedyni, tak¿e przedstawiciele

J. S e r c z y k: Historiografia mniejszoci niemieckiej w II Rzeczypospolitej, w: ro-

dowiska historyczne II Rzeczypospolitej, s. 342.

Tam¿e, s. 344.

DANIEL GRINBERG

JIWO i INJ. Silnie odczuwan¹ potrzebê utrzymywania miêdzynarodowych

kontaktów manifestowa³a ju¿ jedna z pierwszych rezolucji podjêtych

w padzierniku r. 1929 podczas obrad I Konferencji ¯ydowskiego Insty-

tutu Naukowego.

¯yczliwoæ Maurycego Handelsmana i Tadeusza Man-

teuffla, jak równie¿ miêdzynarodowej spo³ecznoci historyków pozwoli³a

w tym wypadku nagi¹æ regulamin do potrzeb inicjatorów tego przedsiê-

wziêcia.

Naturalne zwi¹zki z historiografi¹ polsk¹, m.in. poprzez ³¹cze-

nie wyk³adów w INJ z prowadzeniem w³asnych seminariów na Uniwer-

sytecie Warszawskim (M. Schorr, M. Ba³aban), zdobywanie stopni nau-

kowych na polskich uczelniach (m.in. E. Ringelblum) i przenoszenie

osi¹gniêæ badawczych historiografii polskiej na grunt dziejów ¿ydostwa

polskiego (najbardziej u¿yteczne okaza³y siê tu prace Kutrzeby z dzie-

dziny historii prawa oraz nowatorskie prace Bujaka i Rutkowskiego dla

dziejów gospodarczych i spo³ecznych), prowadzenie polemik naukowych

(np. z ujêciem historii miast polskich reprezentowanym przez Ptanika,

niektórymi tezami A. Brücknera), czy wreszcie wskutek publikowania

znacznej czêci artyku³ów i ksi¹¿ek równie¿, b¹d wy³¹cznie w jêzyku

polskim wszystko to sprzyja³o nie tylko kontaktom osobistym czo³o-

wych badaczy, lecz przede wszystkim ¿ywemu obiegowi myli i wzajem-

nemu przenikaniu siê tych dwóch, bynajmniej nie odrêbnych wiatów.

O rodowiskach historycznych innych mniejszoci nie sposób powiedzieæ

tego samego.

Niema³e znaczenie mia³ równie¿ niew¹tpliwie autorytet naukowy

postaci takich jak Schorr czy Ba³aban; a wród innych czynników

rozs¹dny, roz³o¿ony na lata program dzia³ania zak³adaj¹cy szerok¹ edycjê

róde³, monografie szczegó³owe (zw³aszcza gmin) i stopniowe likwido-

wanie zaleg³oci,

wreszcie, co mo¿e zaskakiwaæ, umiejêtnoæ w miarê

harmonijnej wspó³pracy ludzi i orodków reprezentuj¹cych ró¿ne orien-

tacje ideowe i ró¿ne wizje przedmiotu badañ, co wiêcej, preferuj¹cych

odmienne metodologie.

Niekwestionowany dorobek badawczy bêd¹cy owocem stosunkowo

krótkiego okresu zorganizowanych przedsiêwziêæ zbiorowych, du¿a aktyw-

noæ w³asna, kompleksowoæ podejmowanych inicjatyw oraz ich czêsto

W. S e r c z y k: Historiografia ukraiñska w Polsce miêdzywojennej, w: rodowiska

historyczne II Rzeczypospolitej, s. 300.

A. E i s e n b a c h: Jewish Historiography, s. 471.

E. R i n g e l b l u m: Historia ¯ydów na VII Miêdzynarodowym Zjedzie Nauk His-

torycznych w Warszawie, Miesiêcznik ¯ydowski 1933 nr 11-12, s. 258-260; M. B a -

³ a b a n: Historycy ¯ydzi i historycy ¿ydowscy na Wszechwiatowym Kongresie Historycz-

nym w Warszawie 21-28 sierpnia 1933, Nasz Przegl¹d 1933 nr 57 (z 26 II).

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

niestereotypowy charakter (dzia³alnoæ tzw. sammlers, szerokie szkole-

nia, nacisk na ród³a wywo³ane (JIWO), rola edytorstwa) wszystko to

pozwala mówiæ o swoistym fenomenie, nie zawsze uwiadamianym so-

bie w pe³ni przez polskie rodowiska naukowe. Co wiêcej, formy dzia³a-

nia i cechy charakterystyczne dla historiografii ¿ydowskiej w Polsce lat

dwudziestych i trzydziestych zapewniaj¹ jej odrêbne miejsce w historio-

grafii ¿ydowskiej tego okresu.

Zacznijmy od przypomnienia jak bardzo opónione w stosunku do

pobratymców z Zachodu i Wschodu by³y inicjatywy badawcze z prze-

³omu XIX i XX w. na ziemiach polskich. Za spraw¹ Heinricha Graetza

¯ydzi niemieccy i szerzej zachodnioeuropejscy ju¿ od lat 50-tych ubie-

g³ego wieku znaleli siê w strefie wp³ywów niemieckiej szko³y histo-

rycznej. Na terenie Rosji w Petersburgu, Kijowie, Odessie póniej Wil-

nie, od lat 70-tych powstawaæ zaczê³y czasopisma i orodki specjalizu-

j¹ce siê w odtwarzaniu dziejów i zas³ug ¯ydów wschodnioeuropejskich.

Z tego nurtu wyrós³ Szymon Dubnow kodyfikator nowego ujêcia

akcentuj¹cego zasiedzia³oæ i odrêbnoæ narodowo-kulturaln¹ wyznaw-

ców judaizmu na terenach dawnej Rzeczypospolitej wielu narodów.

Rozsiane szeroko na wiecie (g³ównie w Niemczech, Austrii, Sta-

nach Zjednoczonych, Palestynie od lat 20-tych i w Rosji Radzieckiej

do oko³o 1928 r.) orodki edukacyjno-naukowe, w których zajmowano

siê w sposób systematyczny tematyk¹ ¿ydowsk¹, zwi¹zane by³y prawie

bez wyj¹tków b¹d z uczelniami judaistycznymi (przy czym Instytut war-

szawski, mimo swoich ograniczeñ, nale¿a³ do nowoczeniejszych placó-

wek tego typu, toleruj¹c materialistyczn¹ wyk³adniê dziejów gospodar-

czych Schipera, odwo³ania Arie Tartakowera do najmodniejszych tren-

dów w socjologii i szeroki wachlarz opinii prezentowanych na ³amach

zwi¹zanego z Instytutem pisma Miesiêcznik ¯ydowski 1930-1935),

b¹d z redakcjami du¿ych przedsiêwziêæ wydawniczych o charakterze

encyklopedyczno-s³ownikowym. Rysem charakterystycznym dla owoców

ich dzia³alnoci by³ pewien tradycjonalizm w samym wyborze tematów

jak równie¿ formach ich ujêcia. Tematy te rozpatrywane by³y ponadto

czêsto w oderwaniu od swojego powszechnodziejowego kontekstu.

Na tym tle historiografia ¿ydowska na ziemiach polskich lat miêdzy-

wojennych wyró¿nia siê nie tylko skal¹ ilociow¹; obfitoci¹ i ró¿no-

rodnoci¹ gatunkow¹. Odznacza siê nowoczesnoci¹ spojrzenia, wiec-

kim podejciem nawi¹zuj¹cym do najlepszych wzorów Dubnowa i auto-

rów niemieckich, w³¹czaniem dorobku innych nauk spo³ecznych, du¿ym

zainteresowaniem okazywanym, nie eksplorowanej dot¹d, problematy-

ce spo³eczno-gospodarczej i demograficznej, szerszym, choæ nie w pe³ni

DANIEL GRINBERG

zadowalaj¹cym uwzglêdnianiem t³a ogólnego, znacznie g³êbszym pojmo-

waniem dziejów kulturalnych (J. Szacki, I. Schiper).

Uderza w niej zarazem bardzo s³abe zainteresowanie dziejami dias-

pory ¿ydowskiej, poza Polsk¹, w redniowieczu i czasach nowo¿ytnych.

Wzorem metodologicznym s¹ szczegó³owe studia zwi¹zane z histori¹

lokaln¹ poszczególnych gmin; studia oparte na ród³ach w³asnych wy-

tworzonych przez te gminy, skonfrontowanych jednak z zachowanymi

aktami grodzkimi. Pod wzglêdem bazy ród³owej i doskona³oci warszta-

towej stoj¹ one nieporównanie wy¿ej ni¿ ich pierwsze dziewiêtnasto-

wieczne odpowiedniki. Stan równowagi tak rozumianym badaniom histo-

rycznym zapewnia³ s³abszy, ale przybieraj¹cy na znaczeniu nurt opraco-

wañ o charakterze syntetycznym.

Jest to historiografia wyra¿aj¹ca rozwiniêt¹ samowiadomoæ odrêb-

noci i specyfiki losów historycznych ¿ydostwa polskiego. W wiêkszoci

swoich dokonañ wykracza ona daleko poza horyzont zabarwionych siln¹

tendencj¹ polityczn¹ b¹d religijn¹ apologetycznych opracowañ z dzie-

wiêtnastego wieku. Ilustruje ten etap w rozwoju wiadomoci narodowej,

w której w³asna przesz³oæ przestaje byæ przedmiotem publicystycznych

b¹d amatorskich zainteresowañ. Staje siê natomiast samodzieln¹ i upra-

wian¹ w sposób profesjonalny dojrza³¹ dziedzin¹ badañ naukowych.

Nie oznacza to bynajmniej braku tendencyjnoci politycznej znacz-

nej czêci opracowañ. Tony krytyczne wobec ró¿nych aspektów w³asnej

przesz³oci wi¹¿¹ siê czêsto cile z ideologicznymi i politycznymi uwi-

k³aniami poszczególnych autorów. Dla przyk³adu, historiografia marksis-

towska, ze swoj¹ uwodzicielsk¹ prostot¹ interpretacyjn¹, stwarza³a siln¹

pokusê zast¹pienia budz¹cych niedosyt solidarystycznych schematów

odziedziczonych po poprzednikach, równie schematycznymi ujêciami kla-

sowymi. rednie i najm³odsze pokolenie historyków ¿ydowskich czyn-

nych zawodowo w latach miêdzywojennych, mimo zró¿nicowanych opcji

politycznych (Bund, Poalej Syjon, Ha Shomer Ha-cair, komunizm) od-

wo³ywa³o siê chêtnie do takiej terminologii. Wp³ywy marksizmu mocno

uwydatnione u Schipera, Mahlera czy nawet Ringelbluma by³y, ogólnie

rzecz bior¹c, widoczniejsze ni¿ w historiografii polskiej tego okresu.

Na pokoleniowoæ rolê cyklicznych przemian duchowych

w ewolucji ¿ycia umys³owego ¯ydów polskich XIX i XX stulecia zwra-

cano ju¿ wielokrotnie uwagê

. Wiele z tych przemian uwarunkowanych

by³o rotacj¹ pokoleñ dokonuj¹c¹ siê w kulturze polskiej. Dla przyk³adu

na pokolenie Ba³abana i Schorra najstarsze z aktywnych naukowo po

Por. np. M. B i d e r m a n: jw., wstêp.

FENOMEN HISTORIOGRAFII ¯YDOWSKIEJ W II RZECZYPOSPOLITEJ

r. 1918 oddzia³ywa³y wci¹¿ jeszcze bardzo silnie wzory neoromantycz-

ne. Neoromantyzm wywar³ zreszt¹ istotny, wci¹¿ jeszcze niedoceniany

wp³yw na ca³e pimiennictwo syjonistyczne tego okresu.

Inn¹ z najistotniejszych cech charakteryzuj¹cych historiografiê ¯y-

dów polskich jest jej wielojêzycznoæ uwydatniaj¹ca zró¿nicowanie form

i postaci audioidentyfikacji narodowej. Publikowano, wyk³adano i dys-

kutowano zasadniczo w 3 g³ównych jêzykach: po polsku, w jidysz i po

hebrajsku. Wiek dwudziesty, mimo niekwestionowanych postêpów polo-

nizacji, w dziedzinie historii przyniós³ raczej umocnienie siê wp³ywów

jêzyka jidysz. Nie tylko dlatego, ¿e badania nad przesz³oci¹ przesta³y

byæ domen¹ asymilatorów oraz monografistów hebrajskich. Sta³o siê tak

g³ównie za spraw¹ koncepcji promieniuj¹cych z ¯ydowskiego Instytutu

Naukowego w Wilnie i zwi¹zanych z nim wydawnictw periodycznych

takich jak Historisze Szriften, miesiêcznik JIWO bleter czy zwi¹zane

z nim duchowo warszawskie Blatter far geszichte (pod red. Mahlera)

czy Lodzer wisenszaftliche szriften zapocz¹tkowane w £odzi w r. 1938

przez Filipa Friedmana.

G³ównie w jidysz pisa³ i publikowa³ swoje prace Jakub Szacki. Na-

tomiast Ba³aban, Schiper czy Ringelblum starali siê o mo¿liwie szeroki

kr¹g czytelników, obs³uguj¹c bardziej równomiernie jêzyk polski i ¿y-

dowski. Instytut Nauk Judaistycznych zgodnie z tradycjami preferowa³

jêzyk hebrajski i polski.

Dziêki publikacjom w jêzyku polskim, ilociowo prawdopodobnie

nie dorównuj¹cym udzia³owi ksi¹¿ek i artyku³ów napisanych w jidysz,

zepchniêta na margines zainteresowañ nauki polskiej problematyka dzie-

jów ludnoci wyznania moj¿eszowego uzyska³a glejt równouprawnienia

i szansê oddzia³ywania na stan poinformowania wszystkich konsumen-

tów kultury. G³ówna walka za porednictwem wybranego jêzyka przeka-

zu toczy³a siê jednak o stan wiadomoci samych rodowisk ¿ydowskich

i one, naturalnie, by³y zasadniczym adresatem.

Jeli na dorobek historiografii polsko-¿ydowskiej spojrzymy z po-

równawczej i jakociowej perspektywy, jej najw³aciwsze lub, ostro¿niej,

najambitniejsze dokonania, za które w moim mniemaniu, zdaj¹c sobie

sprawê z kontrowersyjnoci takiego wyboru, uznaæ mo¿na Schipera,

Szackiego i Ringelbluma, mieszcz¹ siê w jednym szeregu z czo³owymi

pracami polskich historyków spo³ecznych i gospodarczych tego okresu.

Bior¹c jednak pod uwagê niski punkt startowy, brak opracowañ cz¹st-

kowych i koniecznoæ wykonania ogromnych kwerend archiwalnych,

schyliæ nale¿y czo³a przed osi¹gniêtymi w krótkim czasie rezultatami.

DANIEL GRINBERG

Prezentuj¹c w r. 1930 podczas obrad sekcji II (Historia Dawnej

Rzeczypospolitej) V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich referat

na temat Zadania i potrzeby historiografii ¿ydowskiej w Polsce Majer

Ba³aban nawi¹za³ do wczeniejszego o 30 lat wyst¹pienia M. Schorra.

Mocno akcentowa³ istniej¹ce wci¹¿ braki smutny stan zachowania

róde³ i jednostronnoæ prowadzonych dot¹d badañ a tak¿e zasadniczy

fakt, ¿e dzieje ¯ydów w Polsce s¹ ograniczon¹ czêci¹ polskiej historii.

Rezolucja przyjêta przez Zjazd ten punkt widzenia bardzo rozmydla³a.

W osiem lat póniej ten sam Ba³aban w numerze specjalnym warszaw-

skiego G³osu Gmin ¯ydowskich wydanym z okazji 20-lecia Polski

odrodzonej, z du¿o wiêkszym ju¿ optymizmem ocenia³ dotychczasowe

dokonania. Podkrela³ du¿y postêp w takich dziedzinach jak dawne insty-

tucje samorz¹dowe, historia ruchów mistycznych, udzia³ ¯ydów polskich

w powstaniach narodowych, ekonomiczne warunki bytu. Uwypukla³ za-

razem widoczny postêp organizacyjny.

Up³yw czasu os³abi³ tak¿e pierwotny krytycyzm Filipa Friedmana.

Zg³oszonemu przezeñ w r. 1933 ambitnemu projektowi zjazdu history-

ków ¿ydowskich dla powo³ania miêdzynarodowej organizacji ¿ydow-

skiej nauki historycznej

towarzyszy³a ostra ocena stanu istniej¹cego.

£ódzki autor wydobywa³ w niej na plan pierwszy chaotycznoæ poczy-

nañ, nierównomiernoæ w stopniu opracowania poszczególnych epok i za-

gadnieñ, niedostatek ujêæ scalaj¹cych. Wiêkszoæ z tych ocen nie po-

wtórzy³, co prawda, w syntetycznym studium pisanym z powojennej per-

spektywy,

nie ulega jednak w¹tpliwoci, i¿ nawet jeli by³y wówczas

nieco przesadzone, s¹ mimowolnie piêknym wiadectwem ambicji ba-

dawczych i wysokich standardów pracy naukowej funkcjonuj¹cych w je-

go rodowisku.

Opinie Friedmana zdaj¹ siê pasowaæ znacznie lepiej do stanu istniej¹-

cego obecnie. Oceniana z dzisiejszej perspektywy historiografia ¿ydow-

ska w II Rzeczypospolitej, której nag³y kres po³o¿y³a agresja hitlerowska

z wrzenia 1939 r., wieci samodzielnym blaskiem o du¿ej intensyw-

noci. Wysoki presti¿, jakim cieszy³a siê ju¿ w latach miêdzywojennych,

i powojenne kariery naukowe jej ocalonych przedstawicieli w czo³owych

orodkach naukowych ca³ego wiata s¹ koronnym dowodem, i¿ nie ule-

gamy w jej ocenie mitologizacyjnym z³udzeniom.

M. B a ³ a b a n: Nauka ¿ydowska, s. 284.

F. F r i e d m a n, O zjazd historyków ¿ydowskich i wszechwiatow¹ organizacjê

¿ydowskiej nauki historycznej, Miesiêcznik ¯ydowski 1933 nr 3, s. 275-284.

Ph[F.] F r i e d m a n, Roads to Extinction. Essays on the Holocaust, New York 1980.