Surowce mineralne Górnoœl¹skiego Zag³êbia Wêglowego i obszarów przyleg³ych

Wies³aw Gabzdyl*, Bronis³awa Hanak*

Raw materials from the Upper Silesia Coal Basin and from the adjacent areas. Prz. Geol.,
53: 726–733.

S u m m a r y. In the Upper Silesia Coal Basin and on the adjoining areas, besides dominant in
resources and the amount of bituminous coal output, there of other occurs mineral raw materi-
als. In spite of local industry restructuring, production of mineral raw materials in this region
still remains significant for its economy. Among other European Community countries the larg-
est bituminous coal resources occur in the Upper Silesian Coal Basin. Poland is the European
Union leader in coal production and export. Exploitation of some mineral raw materials, such
as: iron ores, zinc-lead ores and brown coal, in different times was discontinued while others
(rock salt, Mo-W-Cu ore) from beds recognized to a different degree was not started.
Making use of waste mineral raw materials, mainly mining, metallurgical and energetic ones, is

becoming more and more significant economically and ecologically. Sometimes synthetic raw materials are

produced, such as: gypsum (desulphogypsum) obtained from desulphurisation of fumes, Ca-Mg fertilizers from dolomite wastes,
crushed and synthetic aggregates from mining and metallurgical wastes, lead and silver from recycling and salt from coalmine water
desalination. On the basis of imported raw minerals, iron, steel and ferroalloys are produced. Zn-Pb concentrates are also imported on
larger scale. Such raw materials as: raw materials used for production of noble ceramics and rock wool are delivered from other
regions of the country.
Sustainable development of the Upper Silesia leads to rational and environment friendly managing of mineral raw materials, protec-
tion of their resources, as well as to usage of industrial wastes. Protection of resources from neglected deposits (coalmines in liquida-
tion) constitutes an important problem, still to be solved. It is connected with substantial financial spendings and preparation of
suitable legal acts. A substantial amount of mining, processing, metallurgical and energetic wastes, accumulated as well as produced
on a regular basis, requires suitable management. An appropriate example of that is placing mining and energetic wastes under the
ground, using them as consolidating stowing for sealing cavings and using them as a dummy road packing. Mining wastes are also
applied in engineering works, such as for instance, in construction of embankments, land levelling etc. Flotation silt is used as fuel in
the households and the material obtained after their decarbonisation is used in recultivation.

Key words: Upper Silesian Coal Basin, mineral raw materials, mining, metallurgical wastes, energetic wastes, wastes management

W Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym i obszarach

przyleg³ych wystêpuje, oprócz dominuj¹cego w zasobach i
wielkoœci wydobycia wêgla kamiennego, szereg ró¿norod-
nych surowców mineralnych. Produkcja surowców mine-
ralnych

w

województwie

œl¹skim,

mimo

restrukturyzowania tutejszego przemys³u, jest nadal
znacz¹ca dla gospodarki kraju (tab. 1). Produkcja niektó-
rych surowców mineralnych zosta³a w ró¿nym czasie
zaniechana (rudy Fe, rudy Zn-Pb, wêgiel brunatny), w
innych, w ró¿nym stopniu rozpoznanych, nie rozpoczêta
(sól kamienna, rudy Mo-W-Cu).

Coraz wiêksze znaczenie gospodarcze i ekologiczne

ma wykorzystywanie odpadowych surowców mineral-
nych, g³ównie odpadów górniczych, hutniczych i energe-
tycznych.

Produkowane

s¹,

niekiedy

w

sposób

wymuszony, surowce syntetyczne jak gips (desulfogips) z
odsiarczania spalin, nawozy Ca-Mg z odpadów dolomito-
wych, kruszywo ³amane i sztuczne z odpadów górniczych i
hutniczych, o³ów i srebro z recyklingu, sól z zak³adów
odsalania wód kopalnianych, we³na mineralna i in. W opar-
ciu o importowane surowce (rudy) s¹ produkowane ¿elazo
i stal oraz ¿elazostopy. W coraz wiêkszym stopniu s¹
importowane koncentraty Zn-Pb dla górnictwa i hutnictwa
tych metali. Z innych regionów kraju s¹ dostarczane tak¿e
m.in., surowce do produkcji wyrobów ceramiki szlachetnej
i we³ny mineralnej.

Zrównowa¿ony rozwój regionu œl¹skiego wymusza

racjonalne i przyjazne dla œrodowiska gospodarowanie

surowcami mineralnymi, ochronê ich zasobów oraz u¿yt-
kowanie odpadów przemys³owych.

Wêgiel kamienny

W Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym zosta³o udoku-

mentowanych 110 z³ó¿ wêgla kamiennego. W eksploatacji
znajduje siê 45 z³ó¿ o zasobach bilansowych 15 284 mln t i
zasobach przemys³owych 7 041 mln t. Wêgiel jest zró¿ni-
cowany pod wzglêdem stopnia uwêglenia. Najwiêksz¹
czeœæ zasobów tworz¹ wêgle energetyczne (typy 31 i 32),
znacznie mniej jest wêgli koksowych (typy 34, 35 i 36).
Znane s¹ tak¿e wêgle chude (typ 38), wêgle antracytowe
(typ 41) i antracyty (typ 42). Wystêpuj¹ równie¿ wêgle
typów poœrednich jak wêgiel gazowy (typ 33) i wêgiel
semikoksowy (typ 37) wg Blaschke, 1999.

Eksploatacjê prowadzi 41 kopalñ:

‘

23 kopalnie Kompanii Wêglowej S.A.

‘

5 kopalñ w Jastrzêbskiej Spó³ce Wêglowej S.A.

‘

8 kopalñ w Katowickim Holdingu Wêglowym S.A.

‘

2 kopalnie spó³ek akcyjnych skarbu pañstwa

‘

2 kopalnie poza strukturami, jako sp. z o.o.,

‘

1 kopalnia prywatna (Siltech Sp. z o.o.).

Produkcja wêgla kamiennego w Polsce wynios³a w

2003 r.:

‘

ogó³em — 102.874 tys. t (w tym kopalnia „Bogdan-

ka” 4 843,6 tys. t)

‘

w tym wêgiel energetyczny (typy 31–33) — 86 727

tys. t,

‘

wêgiel koksowy (typy 34-35) — 16 147 tys. t.

Jakoœæ produkowanego wêgla charakteryzuj¹ dane w

tab. 2.

726

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

*Instytut Geologi Stosowanej, Politechnika Œl¹ska,

ul. Akademicka 2, 44-100 Gliwice

W. Gabzdyl

B. Hanak

Na bazie wêgli koksowych (mieszanek) produkowany

jest koks wielkopiecowy.

Wielkoœæ produkcji koksu w Polsce wynios³a w 2003 r.

ok. 10,1 mln t, z czego ok. 74,5% pochodzi³o z koksowni
œl¹skich, g³ównie ZK Zdzieszowice (3,5 mln t) i ZK D¹bro-
wa Górnicza (2,5 mln t). Pozosta³a czêœæ wyprodukowana
zosta³a w ma³ych koksowniach, jak „Jadwiga”, „Radlin”,
„Dêbieñsko”, „Makoszowy” i „Bobrek”.

Zak³ady mechanicznej przeróbki wêgla, wobec wzra-

staj¹cych wymagañ, co do jakoœci wêgla przez odbiorców
krajowych i zagranicznych, uzyskuj¹ coraz lepszej jakoœci
produkty handlowe. Du¿e znaczenie ma skuteczne elimi-
nowanie z wêgla sk³adników ekologicznie szkodliwych,
zw³aszcza siarki oraz takich pierwiastków jak:

‘

pozostaj¹cych w popio³ach (Mn, Be, Co, Cr, Ni),

‘

kondensuj¹cych siê na powierzchni popio³ów lot-

nych (Be, Co, Cr, Ni, As, Cd, Pb, Sb, Se),

‘

emitowanych w fazie gazowej (Se, Hg, Cl, F).

Eksport wêgla wyniós³ w 2003 r. 20 128 tys. t, w tym

wêgla energetycznego 17 418 tys. t i wêgla koksowego 2
710 tys. t. Eksport koksu wyniós³ ok. 5,3 mln t. G³ówni
importerzy wêgla polskiego to Niemcy (6 842 tys. t),
Austria (2 100 tys. t), Finlandia (2 025 tys. t), Francja (1
643 tys. t), Ukraina (1 286 tys. t), Wielka Brytania (1 255
tys. t), Czechy (1 161 tys. t) (Bilans gospodarki surowcami
mineralnymi Polski i Œwiata, 2003). Import wêgla do Pol-
ski, wielkoœci 2 560 tys. t, pochodzi z Rosji, Kazachstanu,
Czech i Ukrainy. Polska jest najwiêkszym producentem i
eksporterem wêgla wœród krajów Unii Europejskiej. Ma
te¿ najwiêksze w UE jego zasoby.

Warunki eksploatacji w kopalniach GZW charaktery-

zuje du¿e zró¿nicowanie gruboœci pok³adów wêgla, ich
nieregularnoœæ wystêpowania, zagro¿enia gazowe, wodne

i t¹paniami, trudne warunki geotermiczne, du¿e g³êbokoœci
wystêpowania znacznej czêœci zasobów, uwiêzienie czêœci
zasobów w filarach ochronnych i inne. Restrukturyzacja
górnictwa nie sprzyja racjonalnej gospodarce z³o¿ami, któ-
ra wymaga silnej kondycji finansowej od kopalñ.
Powszechnie stosowany system œcianowy eksploatacji
powoduje szybkie wyczerpywanie siê zasobów przy niedo-
statecznych œrodkach na udostêpnianie g³êbiej le¿¹cych
zasobów. Zastosowanie innych systemów eksploatacji
pozwoli³oby zapewne na wykorzystanie zasobów uznawa-
nych obecnie za nieprzemys³owe a nawet za straty.

Problemem s¹ zasoby w likwidowanych kopalniach.

Wystêpuj¹ one zwykle w pewnym rozproszeniu i , z uwagi
na niemo¿liwoœæ ich ekonomicznego zagospodarowania,
kwalifikuje siê je do zasobów pozabilansowych. Jak to
wskazuje Komisja Zasobów Kopalin problem ochrony
z³ó¿ zaniechanych nie jest dostatecznie uregulowany pod
wzglêdem formalno-prawnym (Nieæ & Przenios³o, 2004).

Wieloletnia eksploatacja wêgla na Górnym Œl¹sku

(regularne wydobycie od 1769 r.) doprowadzi³a do znacz-
nej degradacji œrodowiska. St¹d dalej prowadzi siê prace
nad likwidacj¹ szkód górniczych, zagospodarowaniem
odpadów górniczych i przeróbczych oraz rekultywacj¹
terenów zdegradowanych.

Pok³adom wêgla towarzysz¹ ró¿norodne kopaliny

(surowce) jak metan, sapropelity, syderyty i sferosyderyty,
³upki ogniotrwa³e i szlifierskie, bentonity, wody zasolone i
solanki oraz pierwiastki œladowe (Gabzdyl, 1997).

Surowce mineralne towarzysz¹ce pok³adom wêgla

Metan. Metan pok³adów wêgla (MPW) udokumentowano
w GZW w 43 z³o¿ach o ³¹cznych zasobach bilansowych

ok. 80,1 mld m

3

, w tym jest 3,1 mld

m

3

zasobów przemys³owych. Metan

jest zawarty w strukturze wêgla
kamiennego, a tak¿e nagromadzony
w porach i szczelinach ska³.

Produkcja

metanu

przekracza

obecnie 300 mln m

3

/r (344 mln m

3

w

2003 r.), co stanowi 0,6% wydobywa-
nego w Polsce gazu ziemnego.
ZawartoϾ CH

4

w gazie z pok³adów

wêgla jest bardzo wysoka i wynosi
œrednio 96%. Pozosta³¹ czêœæ tworz¹:
N

2

, CO

2

, He, Ar i inne.

Znaczna czêœæ metanu z wentyla-

cji kopalñ uchodzi do powietrza. Naj-
wiêksze zasoby udokumentowano w
kopalniach:

„Brzeszcze”

(1,6),

„Weso³a”

(2,8),

„Murcki”

(2,5),

„¯ory” (2,0 mld m

3

), a najwiêksze

wydobycie

uzyskuj¹

kopalnie

„Brzeszcze”

(~125

mln

m

3

/r)

i

„Jas-Mos” (ok. 100 mln m

3

/r).

Od wielu lat jest eksploatowany

metan ze z³o¿a „Marklowice” ko³o
Wodzis³awia Œl¹skiego. Z³o¿e to,
zlokalizowane po wschodniej stronie
zaburzenia

micha³kowicko-rybnic-

kiego zawiera gazonoœne porowate
piaskowce

warstw

porêbskich,

siod³owych i rudzkich. Poziomy
gazonoœne s¹ uszczelnione od stropu

727

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

Surowce mineralne

Mineral raw materials

WielkoϾ produkcji w

Polsce

Production in Poalnd

Udzia³ woj. œl¹skiego

Silesian Voivodship [%]

Wêgiel kamienny bituminous coal

102,9 mln t

95,9

Koks coke

10,1mln t

74,5

Dolomity dolomites

7,2 mln t

37,5

Piaski podsadzkowe filling sand

5,8 mln m

3

29,3

Wapienie i margle limestones and marls

33,2 mln t

2,9

Wapno lime

2,0 mln t

11,8

Cement cement

11–12 mln t

1,0

Surowce ilaste ceramiki bud.
clay raw materials for building ceramics

2,5

14,4

Gaz ziemny

natural gas

5,3 mln m

3

0,6

Kruszywo naturalne natural agregates

79,7 mln t

4,8

Kruszywo ³amane crushed agregates

26,4 mln t

7,0

Piaski formierskie foundry sand

1,1 mln t

2,1

Tab. 1. Produkcja niektórych surowców mineralnych w Polsce i województwie
œl¹skim (2003 r.)
Table 1. Production of some mineral raw materials in Poland and Silesian Voivodship

Typ wêgla

Technological cool type of coal

Wartoœæ opa³owa

Calorifique value

[MJ/kg]

Popió³

Ash [%]

Siarka ca³kowita

Total sulphur [%]

Wêgiel energetyczny steam coal

19,9–26,6

9,9–24,2

0,44–1,21

Wêgiel koksowy coking coal

28,3–19,4

6,8–8,5

0,49–0,69

Tab. 2. Jakoœæ produkowanego wêgla w GZW
Table 2. Quality of produced coal in the Upper Silesian Coal Basin

mioceñskimi utworami ilastymi o gruboœci ok. 130 m.

Metan jest tak¿e odzyskiwany otworami z powierzchni

przez dwie spó³ki „Metanel” i „Carbonia PL”. „Metanel”
pozyskuje gaz z piaskowców pod stropem karbonu z
obszaru górniczego KWK „Silesia”, natomiast „Carbonia
PL” ze starych zrobów, zlikwidowanej KWK „Morcinek”.

W zapadlisku przedkarpackim, w utworach miocenu, w

tzw. przykarpackiej strefie gazonoœnej, wystêpuj¹ niewiel-
kie z³o¿a gazu ziemnego. Od 1908 r. jest eksploatowane
z³o¿e w Dêbowcu ko³o Skoczowa, wystêpuj¹ce na g³êb.
680 m.

Sapropelity. Sapropelity, czyli wêgle i ³upki sapropelowe,
wystêpuj¹ zwykle w stropie lub w sp¹gu pok³adów wêgla.
Ich wartoœæ przemys³owa jest w¹tpliwa z uwagi na ma³e
zasoby. Pod wzglêdem jakoœci stanowi¹ surowiec do prze-
twórstwa chemicznego.

Sapropelity s¹ spotykane najczêœciej w warstwach

siod³owych (pok³ady 507 i 510) i warstwach brze¿nych
(pok³ad 620). Tworz¹ ³awice i soczewy o gruboœci
0,05–2,50 m. Znane z niecki bytomskiej, siod³a g³ównego,
niecki jejkowickiej oraz z rejonu d¹browsko-siemianowic-
kiego. Pod wzglêdem petrograficznym s¹ to boghedy
(pok³. 507), kennelo-boghedy (pok³. 620, 510, 407) i
boghedo-kennele (pok³. 620, 510, 407) oraz kennele sporo-
we (pok³. 504, 507, 510, 613, 620, 705, 707, 713 i 720).
Typowy sapropelit to boghed z pok³. 507 kopalni Powsta-
ñców Œl¹skich, tworz¹cy ³awice o gruboœci 0,2–0,3 m,
zawieraj¹cy ~80% alginitu i o wydajnoœci smo³y ~30%
(Gabzdyl, 1997).

Syderyty i sferosyderyty. Syderyty ilaste i sferosyderyty
towarzysz¹ pok³adom wêgla, najczêœciej w warstwach
rudzkich i orzeskich. Syderyty ilaste tworz¹ nieregularne
soczewkowate ³awice, natomiast sferosyderyty, poziomy
nagromadzenia. Syderyty ilaste wystêpuj¹ wœród ska³ ila-
stych w ³awicach o gruboœci 10–30 cm i zawieraj¹ 28–42%
Fe. Sferosyderyty, na ogó³ o œrednicy do 0,5 m, wystêpuj¹
zwykle w ska³ach stropowych pok³adów wêgla. Sferosyde-
ryty z warstw rudzkich zawieraj¹ 28–34% Fe, z warstw
orzeskich 27–42% Fe (Chodyniecka, 1973).

Karboñskie rudy ¿elaza by³y najintensywniej eksplo-

atowane w drugiej po³owie XIX w., w p³ytkich kopalniach
w okolicach Orzesza i Miko³owa. Obecnie nie maj¹ zna-
czenia przemys³owego.

£upki ogniotrwa³e i szlifierskie. W niektórych pok³adach
wêgla (grupy pok³adów 200, 300, 600 i 700) wystêpuj¹
wk³adki, tzw. przerosty, ³upków ogniotrwa³ych (tonste-
inów), o ogniotrwa³oœci zwyk³ej 175–177 sP, zawieraj¹ce
~38% Al

2

O

3

. Jest to surowiec przemys³u materia³ów

ogniotrwa³ych, pod wzglêdem jakoœci nie ustêpuj¹cy
noworudzkiemu ³upkowi ogniotrwa³emu.

Najwiêksze nagromadzenie ³upków ogniotrwa³ych

wystêpuje w pok³adach wêgla warstw ³aziskich i
orzeskich, w kopalniach „Ziemowit”, „Piast”, „Siersza” i
„Czeczott”. Zasoby w kopalni „Ziemowit” okreœlono jako
pozabilansowe, w kopalni „Siersza” jako szacunkowe. Do
niedawna odzyskiwany ³upek, obecnie jest sk³adnikiemod-
padu po wzbogaceniu wêgla, np. w kopalni „Ziemowit”
wielkoœci ok. 100 tys. t/r. Przerosty ³upku ogniotrwa³ego s¹

728

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

B

B

B

B

Fe

Fe

S

S

S

M.

M.

M.

M.

M.

M.

M.

M.

£

£

£

£

£

B

Fe

S

M.

£

sapropelity
sapropelites

metan
methane

syderyty, sferosyderyty
siderites, spherosiderites

³upki ogniotrwa³e i szlifierskie
refactory shales and grinding shales

bentonity
bentonites

kopalnie czynne
working coal mines

kopalnie zlikwidowane
liquidated coal mines

z³o¿a niezagospodarowane
virgin field

0

10

20km

KATOWICE-

-KLEOFAS

BOLES£AW ŒMIA£Y

BORYNIA

HALEMBA

JANKOWICE

KNURÓW

KRUPIÑSKI

MAKOSZOWY

MARCEL

POKÓJ

RYDU£TOWY

SOŒNICA

SZCZYG£OWICE

BUDRYK

BIELSZOWICE

ANNA

ZOFIÓWKA

JANINA

ZGE SOBIESKI-

JAWORZNO III

PIAST

WESO£A

WIECZOREK

ZIEMOWIT

MYS£OWICE

BRZESZCZE

SILESIA

POLSKA-WIREK

MURCKI

WUJEK

ŒL¥SK

BYTOM

III

BYTOM I

CENTRUM

PIEKARY

BRZEZINY

KAZIMIERZ-

-JULIUSZ

STASZIC

PNIÓWEK

CHWA£OWICE

JAS-MOS

JADWIGA 2

POR¥BKA-

-KLIMONTOW

POWSTAÑCÓW

ŒL¥SKICH

ROZBARK

BOBREK-MIECHOWICE

DÊBIEÑSKO

GLIWICE

CENTRUM-

-SZOMBIERKI

¯ORY

JADWIGA

MORCINEK

ANDALUZJA

GRODZIEC

JOWISZ

NIWKA-

-MODRZEJÓW

PARY¯

SIERSZA

SIEMIANOWICE

JAN KANTY

SATURN

SOSNOWIEC

ROZALIA

WOJKOWICE

BARBARA-CHORZÓW

JULIAN

PSTROWSKI

ŒL¥SK

MATYLDA

(doœwiad.)

BARBARA

Kobiór-Pszczyna

Boles³aw Œmia³y

-rej.Wschód

Anna-Pole Po³udniowe

Paruszowiec

Pilchowice

Pyskowice

Studzionki-

-Mizerów

Sumina

Warszowice-Paw³owicePó³noc

Za rowem be³ckim

¯ory-Suszec

Chudów-
-Paniowy

Œl¹sk-

-Pole

Panew-

nickie

Rybn.-Jastr

z.

(pole

rez.)

Bzie-Dêbina

Paw³owice

Zebrzydowice

Wis³a-Pó³noc

Libi¹¿-

-D¹b

Wis³a I-Wis³a II

Miêdzyrzecze

Brzezinka

Studzienice

Spytkowice

Zator

Silesia-

-Dankowice-

-Jawiszowice

Æwiklice

Oœwiêcim-Polanka

Tenczynek

Wujek-

-Pole Po³udniowe

Jejkowice

projektowana
kop. Miko³ów

SIERSZA

obszar

rezerwowy

Go³kowice

BYTOM

II

Ryc. 1. Rozmieszczenie z³ó¿ wêgla kamiennego i surowców mineralnych towarzysz¹cych w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglowym na
podstawie mapy rozmieszczenia z³ó¿ wêgla kamiennego w GZW Pañstwowego Instytutu Geologicznego (opracowa³ J. Nowak)
Fig. 1. Distribution of coal deposits and mineral raw materials in the Upper Silesia Coal Basin on the basis of the map of coal deposits
distribution in the Upper Silesian Coal Basin of Polish Geological Institute (defined by J. Nowak)

tak¿e dobrymi poziomami korelacyjnymi i identyfika-
cyjnymi pok³adów wêgla (np. przerost w pok³adzie 610).

£upek szlifierski (wetzstein), zwany tak¿e kamieniem

ose³kowym, wystêpuje w z³o¿u nieczynnej kopalni „Gliwi-
ce”, na granicy warstw pietrzkowickich i gruszowskich.
By³y nieudane próby jego wykorzystania. Zasoby oszaco-
wano w kategorii C

2

na 123 tys. t.

Bentonity. Bentonity (i³y bentonitowe) wystêpuj¹ w war

-

stwach porêbskich poni¿ej pok³adu 610, w obszarze Byto-
mia (Radzionkowa), Chorzowa, Sosnowca, Czeladzi.
Kompleks i³ów bentonitowych, o gruboœci 6–8 m, zawiera
zmienn¹ iloœæ montmorillonitu. W sp¹gowej czêœci kom-
pleksu zawartoœæ tego minera³u dochodzi do 90%. I³y ben-
tonitowe spe³niaj¹ wymagania odlewnictwa i wiertnictwa.

Mog¹ byæ stosowane do rekultywacji terenów zdegrado-
wanych przez przemys³. By³y odzyskiwane w kilku kopal-
niach.

W

kopalni

„Powstañców

Œl¹skich”

zasoby

bilansowe wynosz¹ 643 tys. t, w kopalni „Saturn 1” 180
tys. t, w tym zasoby przemys³owe 426 tys. t. Wydobywany
w kop. Saturn i³ bentonitowy, wielkoœci 12 tys. t/r, po prze-
róbce, stosowany by³ w odlewnictwie jako bentonit odlew-
niczy gatunku III, w przemyœle siarkowym oraz w
wiertnictwie do produkcji p³uczki wiertniczej.

Wody zasolone i solanki. Z kopalñ GZW wypompowuje
siê ok.130 mln m

3

/r wód zasolonych o mineralizacji 0,5–35

g/dm

3

i ok. 18 mln m

3

/r solanek, zawieraj¹cych 35–79

g/dm

3

soli. Wody te, w wiêkszoœci, s¹ odprowadzane do

Wis³y i Odry. Czêœæ wód jest odsalana. Prowadzi siê tak¿e

wt³aczanie wód kopalnianych do
g³êbszych poziomów górotworu.

W GZW wystêpuj¹, zw³asz-

cza w czêœci p³d.-zach., wody
mineralne o znaczeniu balneolo-
gicznym.

Pierwiastki œladowe. W popio³ach,
po spaleniu wêgla, stwierdza siê
koncentracjê takich pierwiastków
jak: Ge, Ga, U, Be, Ni, Li, V, Cr, Mo,
B, Pb, Zn, Mn, Cu, i inne (Widaw-
ska-Kuœmierska, 1981).

Czêœæ pierwiastków wi¹¿e siê

wyraŸnie z substancj¹ mineraln¹
wêgla, czêœæ z substancj¹ orga-
niczn¹. Wiêkszoœæ z pierwiast-
ków toksycznych jak: As, Be, Co,
Cd, Cr, Cu, Li, Zn, jest z wi¹zana z
substancj¹ nieorganiczn¹ wêgla i
mo¿e byæ czêœciowo usuniêta
poprzez wzbogacanie wêgla. Nie-
które pierwiastki koncentruj¹ siê
g³ównie w minera³ach siarczko-
wych (Pb, Zn, Cu), inne w wêgla-
nowych

(Ba,

Mn)

lub

w

minera³ach ilastych (Cr, Be). Naj-
dok³adniej

zosta³o

rozpoznane

wystêpowanie Ge, Ga i U. Osza-
cowano zasoby niektórych pier-
wiastków, np. berylu — ok. 97
tys. t, kobaltu — ok. 400 tys. t.

Zawartoœæ pierwiastków œlado-

wych w popio³ach lotnych, otrzy-
mywanych ze spalania wêgla w
technologii z odsiarczaniem spalin
jest mniejsza, ni¿ w popio³ach uzy-
skiwanych

w

technologii

bez

odsiarczania spalin (Ratajczak i in.,
1999).

Wêgiel brunatny

W

utworach

jury

dolnej,

pomiêdzy Siewierzem, Zawier-
ciem i Myszkowem, wystêpuje
twardy wêgiel brunatny, znany w
literaturze jako wêgiel blanowic-
ki. Eksploatacja by³a prowadzona
przez ok. 150 lat do 1959 r. Seria
wêglonoœna (warstwy blanowic-

729

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

wêgiel brunatny
brown coal
rudy Zn-Pb
Zn-Pb ores
rudy Mo-W-Cu
Mo-W-Cu ores
rudy Fe
Fe ores

piaskowce i szarog³azy
sandstones, graywakes
surowce ilaste ceramiki budowlanej
stay row materials for building ceramics

wody lecznicze
medical waters

kruszywa naturalne i piaski
natural aggregates and sands

sól kamienna
rock salt
siarka
sulphur
gipsy
gypsum

dolomity, wapienie, margle
dolomites, limestones, marls

borowiny
peat bath

granica powiatu
district boundaries

granica województwa
province boundaries

granica pañstwa
country boundaries

0

10

20km

woj. ³ódzkie

woj.
œwiêtokrzyskie

woj. opolskie

woj. ma³opolskie

S£OWACJA

SLOVAKIA

CZECHY

CZECH REP.

OPOLE

KRAKÓW

CZÊSTOCHOWA

KATOWICE

RYBNIK

GLIWICE

BIELSKO-BIA£A

K£OBUCK

LUBLINIEC

TARNOWSKIE

GÓRY

ZAWIERCIE

RACIBÓRZ

WODZIS£AW

ŒL¥SKI

PSZCZYNA

MIKO£ÓW

BIERUÑ

¯YWIEC

BÊDZIN

D¥BROWA
GÓRNICZA

SOSNOWIEC

JAWORZNO

MYS£OWICE

CHORZÓW

ŒWIÊTOCH£OWICE

SIEMIAN. ŒL.

BYTOM

PIEKARY
ŒL¥SKIE

ZABRZE

RUDA

ŒL¥SKA

TYCHY

¯ORY

CIESZYN

RADOMSKO

FRYDEK-MISTEK

OSTRAVA

OPAVA

KARVINA

NOVY JIÆIN

CZADCA

NAMESTOVO

POWIAT
KÊDZIERZYÑSKO-KOZIELSKI

POWIAT
RACIBORSKI

P. RYBNICKI

POW.
WODZIS£AWSKI

POWIAT
GLIWICKI

POWIAT
G£UBCZYCKI

POWIAT LUBLINIECKI

POWIAT TARNOGÓRSKI

POWIAT STRZELECKI

POWIAT OLESKI

POWIAT K£OBUCKI

POWIAT WIELUÑSKI

POWIAT PAJÊCZAÑSKI

POWIAT RADOMSZCZAÑSKI

POWIAT CZÊSTOCHOWSKI

POWIAT MYSZKOWSKI

POWIAT ZAWIERCIAÑSKI

MYSZKÓW

POWIAT OLKUSKI

POWIAT MIECHOWSKI

POWIAT W£OSZCZOWSKI

POWIAT WADOWICKI

POWIAT OŒWIÊCIMSKI

POWIAT
CHRZANOWSKI

POWIAT
PSZCZYÑSKI

POWIAT

MIKO£OWSKI

POWIAT
BIELSKI

POWIAT
¯YWIECKI

POWIAT
CIESZYÑSKI

POWIAT SUSKI

Krzepice

Opatów

Panki

Lipie

Popów

MiedŸno

Wrêczyca Wielka

Ciasna

Herby

Blachownia

Konopiska

Koszêcin

Pawonków

Tworóg

WoŸniki

Kalety

Miasteczko Œl¹skie

Œwierklaniec

Wielowieœ

Toszek

Soœnicowice

Rudziniec

Pyskowice

Zbros³awice

Giera³towice

Knurów

Pilchowice

Czerwionka
-Leszczyny

Omontowice

£aziska Górne

Kobiór

Suszec

Paw³owice

Mszana

Godów

KuŸnia Raciborska

Krzanowice

Kornowac

Piotrowice

Wielkie

Rudnik

Lubomia

Krzy¿anowice

Rydu³towy

Œwierklany

Orzesze

Wyry

Ha¿iach

Zebrzydowice

Strumieñ

Chybie

Skoczów

Laworze

Jasienica

Czechowice-

-Dziedzice

Goleszów

Ustroñ

Brenna

Wis³a

Istebna

Rajcza

Milówka

Szczyrk

Jeleœnia

Koszarawa

Œwinna

Gilowice

Œlemieñ

Buczkowice

Czernichów

Por¹bka

Kozy

Wilkowice

Lipowa

Bojszowy

CzeladŸ

S³awków

£azy

Porêba

Siewierz

Mierzêcice

Bobrowniki

Kozieg³owy

W³odowic

Ogrodzieniec

Poczesna

Olsztyn

Janów

Mstów

Przyrów

D¹browa Zielona

K³omnice

Rêdziny

Mykanów

Kruszyna

Koniecpol

Lelów

Szczekociny

Kroczyce

Pilica

¯arki

Niegowa

Baborów

Kietrz

Cisek

Bierawa

Kêdzierzyn KoŸle

Leœnica

Ujazd

Strzelce Opolskie

Jemielnica

Zawadzkie

Kolonowskie

Dobrodzieñ

Olesno

Rad³ów

Praszka

Rudniki

P¹tnów

Dzia³oszyn

Pajêczno

Nowa BrzeŸnica

£adzice

Radomsko

Gidle

¯ytno

W³oszczowa

Secemin

Radków

Moskorzew

S³upia

Sêdziszów

Koz³ów

Charsznica

Wolbrom

Klucze

Olkusz

Boles³aw

Bukowno

Trzebinia

Chrzanów

Imielin

Babice

Oœwiêcim

Brzeszaze

Osiek

Kêty

Andrychów

Sucha Beskidzka

Stryszawa

Zawoja

Ryc. 2. Lokalizacja pozosta³ych surowców mineralnych w Górnoœl¹skim Zag³êbiu Wêglo-
wym i na obszarach przyleg³ych (opracowa³ J. Nowak)
Fig. 2. Localization of the other mineral raw materials in the Upper Silesian Coal Basin and the
adjacent areas (defined by J. Nowak)

kie), o gruboœci 15–40 m, zawiera wœród osadów piaszczy-
sto-ilastych pok³ad wêgla o gruboœci do 1,9 m znajduj¹cy
siê pod nadk³adem o gruboœci 3–30 m.

W utworach miocenu, pomiêdzy Gliwicami a Kêdzie-

rzynem–KoŸlem, wystêpuje wêgiel brunatny miêkki (tzw.
lignit) w warstwach k³odnickich i kêdzierzyñskich. Wêgiel
ten, stwierdzony otworami wiertniczymi, nie ma znaczenia
gospodarczego. Wyj¹tek stanowiæ mog¹ ma³e z³o¿a, zale-
gaj¹ce p³ytko w warstwach kêdzierzyñskich (sarmat), w
których pok³ad wêgla ma gruboœæ ok. 3 m.

Rudy cynkowo-o³owiowe

Górnictwo triasowych rud Zn-Pb na Górnym Œl¹sku, w

obszarze Tarnowskich Gór i Bytomia, zosta³o zaniechane.
Ostatni¹ kopalniê „Orze³ Bia³y” w Brzezinach Œl¹skich
zamkniêto w 1990 r. Obecnie w zak³adach „Orze³ Bia³y”
S.A. w Bytomiu i „Baterpol” sp. z o.o. w Œwiêtoch³owi-
cach odzyskuje siê o³ów ze zu¿ytych akumulatorów.
£¹czna zdolnoœæ produkcyjna tych zak³adów wynosi ok.
190 tys. t/r akumulatorów, tj. ok. 42,5 tys. t/r o³owiu meta-
licznego.

W Hucie Cynku „Miasteczko Œl¹skie”, produkuj¹cej z

importowanych koncentratów, jako uboczny produkt rek-
tyfikacji cynku rafinowanego, jest odzyskiwany kadm w
iloœci ok. 375 t (2003 r.). Na bazie tzw. metalu Dore`a,
dostarczanego przez H.C. „Miasteczko Œl¹skie”, odzyski-
wane jest srebro w AG — Tech. sp. z o o. w Katowicach. Z
odpadów hutnictwa miedzi, w IMN w Gliwicach, odzyski-
wane jest srebro.

Górnictwo triasowych rud Zn-Pb w obszarze olkuskim

(kop. Olkusz–Pomorzany), z uwagi na wyczerpuj¹ce siê
zasoby, i brak mo¿liwoœci nowych inwestycji na z³o¿ach
nie zagospodarowanych, znajduje siê w fazie schy³kowej.

Oprócz z³ó¿ niezagospodarowanych w obszarze olku-

skim, znajduj¹ siê one tak¿e w obszarze zawierciañskim
(Zawiercie I i II, Rodaki–Rokitno, Marciszów, Go³uchowi-
ce, i Porêba), w obszarze myszkowskim (¯arki i Winow-
no–Bêdusz)

oraz

w

obszarze

tarnogórskim

(Bibiela–Kalety i Miotek–Zielone) — wed³ug Gansdorfe-
ra i P³askonki, 1996.

Z³o¿a obszaru zawierciañskiego s¹ przed³u¿eniem, w

kierunku pó³nocnym, z³ó¿ obszaru olkuskiego. Okruszco-
wane s¹ g³ównie sp¹gowe partie dolomitów kruszcono-
œnych. Najlepiej zbadane zosta³o (kat C

1

), najbardziej

zasobne z³o¿e Zawiercie I, na którym projektowano kopal-
niê pilotuj¹c¹. Zasoby oszacowano na ok. 19 mln t rudy o
zawartoœci 4,2% Zn i 1,5% Pb, a zasoby przemys³owe (wg
Outokumpu z Finlandii) na ok.16 mln t rudy o zawartoœci
6,2% Zn i 2,4% Pb. G³ówne zasoby rudy wystêpuj¹ w serii
o gruboœci 2–13 m, na g³êbokoœci 60–130 m. W rudzie,
obok siarczków Zn i Pb, wystêpuje baryt, srebro, kadm
oraz siarczki ¿elaza. Ruda jest niskoutleniona i ³atwo
wzbogacalna. Wschodnia czêœæ z³o¿a le¿y w granicach
Zespo³u Jurajskich Parków Krajobrazowych. Poza zainte-
resowaniem przemys³owym s¹ z³o¿a w obszarach mysz-
kowskim i tarnogórskim, g³ównie z uwagi na nisk¹ jakoœæ
rudy, niewielkie zasoby i trudne warunki geologiczno-gór-
nicze.

Udokumentowane w kategorii C

2

, wczesnopaleozoiczne

z³o¿e typu porfirowego rudy Mo-W-Cu „Myszków” zawie-
raj¹ce 283 tys. t Mo, 238 tys. t W i 875 tys. t Cu w ³upkach,
porfirach i granitoidach, nie znalaz³o siê w bilansie zaso-
bów kopalin.

Rudy ¿elaza

Rudê ¿elaza wydobywano na Górnym Œl¹sku z utwo-

rów górnego karbonu i triasu, a na Œl¹sku Cieszyñskim z
utworów fliszu karpackiego. Ostatni¹ kopalniê tych rud
¿elaza zamkniêto w 1933 r. Ponadto eksploatowano rudy
darniowe, o czym œwiadcz¹ liczne œlady w okolicach Gli-
wic (Pilchowice, Soœnicowice, Rudy, Rudziniec).

Z utworów wêglanowych triasu, w okolicach Tarnow-

skich Gór i Bytomia w XVIII i XIX w., eksploatowano
¿elaziak brunatny (ruda limonitowa) z zag³êbieñ kraso-
wych, zawieraj¹cych 36–45% Fe.

Z kredowych i eoceñskich i³o³upków fliszu karpackie-

go eksploatowano w XIX w. sferosyderyty zawieraj¹ce
26% Fe. Najd³u¿ej, bo do 1889 r. wydobywano rudê pod
Jelenic¹ w Ustroniu dla miejscowej huty. Œlady dawnej
eksploatacji sferosyderytów, wystêpuj¹cych wœród i³ów
retyku, znane s¹ z okolicy WoŸnik. Kopalnie jurajskich
syderytów ilastych, w obszarze Czêstochowa–K³obuck
zamkniêto, ostatni¹ w 1982 r. Kopalin¹ towarzysz¹c¹ by³
i³o³upek, stosowany do produkcji klinkieru cementowego
(Gabzdyl, 1997).

Œl¹skie hutnictwo ¿elaza i stali pracuje na importowa-

nej rudzie ¿elaza i importowanych uszlachetniaczach stali.
Wykorzystywany jest równie¿ z³om metalowy. Produko-
wana jest surówka ¿elaza, g³ównie surówka wielkopieco-
wa do produkcji stali. Najwiêkszy producent to Huta
Katowice S.A. (obecnie w sk³adzie koncernu Polskie Huty
Stali S.A.) o wielkoœci produkcji ok. 3,5mln t/r (ok. 66%
produkcji krajowej). Produkowana stal surowa jest uzyski-
wana z pieców elektrycznych (huty Zawiercie, Baildon,
Zabrze, Batory, Czêstochowa) i z konwertorów (m.in. Huta
Katowice). Wielkoœæ produkcji stali surowej wynosi oko³o
4,3 mln t/r, przy wielkoœci produkcji w kraju, wynosz¹cej
w 2003 r. ok. 9,1 mln t.

Sól kamienna

W nadk³adzie górnoœl¹skiej formacji wêglonoœnej

GZW, w obszarze Rybnik–¯ory–Orzesze, wystêpuje mio-
ceñskie z³o¿e soli kamiennej. Obszar z³o¿owy ma
powierzchniê 12 x 7 km. Z³o¿e le¿y na g³êbokoœciach
100–150 m, nie jest zaburzone tektonicznie i jest typu auto-
chtonicznego. Seria solonoœna, o gruboœci do 100 m,
zawiera pok³ad soli kamiennej o gruboœci do 40 m, œrednio
20 m. Maksymalne gruboœci osi¹ga pok³ad w SE i E czêœci
z³o¿a. Obok soli wystêpuj¹ wk³adki gipsu, anhydrytu i ska³
ilasto- siarczanowych o zawartoœci 15–85% NaCl. W pro-
filu serii solonoœnej wydzielono cztery cyklotemy, kore-
luj¹ce siê z cyklotemami utworów solonoœnych Wieliczki
(Garlicki, 1994). Zasoby bilansowe oszacowano na ok. 2
mld t.

Zak³ady odsalania wód do³owych produkuj¹, w wyniku

utylizacji wód s³onych z kopalñ „Dêbieñsko” i „Budryk”,
sól warzon¹. Zdolnoœæ produkcyjna zak³adu „Dêbieñsko I”
wynosi ok. 45 tys. t/r. i „Dêbieñsko II” ok. 110 tys. t/r.

Siarka i gips

W obszarze Pszów–Kokoszyce–Rogów wystêpuje kil-

ka ma³ych, przyuskokowych z³ó¿ siarki rodzimej. Mioce-
ñska seria siarkonoœna znajduje siê wœród utworów
gipsonoœnych, tworz¹cych obrze¿enie niecki solnej Ryb-
nik–¯ory–Orzesze. Utwory gipsonoœne w s¹siedztwie
uskoków s¹ zastêpowane utworami siarkonoœnymi. Siarka

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

730

by³a w latach 1880–1894 wydobywana w Kokoszycach
ko³o Pszowa. Zawartoœæ siarki jest bardzo zmienna, œred-
nio wynosi 10–11%. £¹czne jej zasoby w tym obszarze
szacuje siê na ok. 5 mln t.

Noœnikiem siarki s¹ piryty wystêpuj¹ce w pok³adach

wêgla GZW. Zawartoœæ siarki ca³kowitej w wêglach gór-
noœl¹skich wynosi œrednio 1,25%. Najwiêcej, oko³o 2%,
jest siarki w wêglach krakowskiej serii piaskowcowej, naj-
mniej, ok. 0,9%, w górnoœl¹skiej serii piaskowcowej. W
wyniku odsiarczania wêgla mo¿na uzyskaæ koncentrat
pirytów o zawartoœci ok. 40% S, co stanowi³oby dobrej
jakoœci surowiec do produkcji kwasu siarkowego.

Odsiarczanie spalin w elektrowniach spalaj¹cych

wêgiel powoduje tworzenie siê gipsu syntetycznego, tzw.
desulfogipsu (reagips). W elektrowni „£aziska I” uzyska-
no w 2003 r. 84 tys. t desulfogipsu o czystoœci 94–97%, w
Elektrowni „Jaworzno III” 85 tys. t. Reagips z Elektrowni
„£aziska I” wykorzystywany jest w Cementowni „Góra-
¿dze” i fabryce p³yt kartonowo–gipsowych „Norgips”, a
tak¿e jako dodatek do wsadu przy produkcji klinkieru.

Utwory gipsonoœne tworz¹, obecnie zaniechane, ma³e

z³o¿e w Czernicy ko³o Rydu³tów, eksploatowane od 1880 r.
Pozostawione w tym z³o¿u zasoby gipsu szacuje siê na ok.
38 tys. t.

W latach 1812–1972 eksploatowano z³o¿e gipsu w

Dzier¿ys³awiu ko³o Kietrza. Pod³o¿em z³o¿a s¹ tu sza-
rog³azy kulmu, podœcielaj¹ce od zachodu formacjê wêglo-
noœn¹ GZW. Poziom gipsonoœny, o gruboœci do 40 m,
zawiera gipsy, margle i i³y. Seria z³o¿owa ma gruboœæ 60
–100 m i znajduje siê pod nadk³adem utworów plejstoce-
ñskich o gruboœci œrednio 25 m. Najwartoœciowsz¹ czêœæ
z³o¿a tworz¹, w jego czêœci centralnej, gipsy grubokrysta-
liczne (Koz³owski, 1979). Wydobywany urobek zawiera³
ponad 65% CaSO

4

× 2H

2

O. Gips z Dzier¿ys³awia umo¿li-

wia³ produkcjê wszystkich rodzajów gipsów budowlanych
z wyj¹tkiem gipsu estrychowego. Pozostawione w z³o¿u
zasoby gipsu szacuje siê na ok. 73 mln t. Gipsowa Góra w
Dzier¿ys³awiu jest rezerwatem przyrody.

Dolomity, wapienie i margle

Surowce wêglanowe wystêpuj¹ w utworach dewonu,

triasu, jury i kredy. Dolomity i wapienie triasu œrodkowego
maj¹ najwiêksze znaczenie i tworz¹ ci¹gn¹cy siê na d³ugo-
œci ponad 100 km, pas o szerokoœci ok. 15 km, od Krapko-
wic na zachodzie przez Tarnowskie Góry do Olkusza i
Chrzanowa na wschodzie. Przedmiotem eksploatacji s¹
dolomity diploporowe i kruszconoœne. Wydobycie dolomi-
tów stanowi 37,5% wydobycia tych surowców w Polsce.
Eksploatacja jest prowadzona na najwiêksz¹ skalê (wiel-
koϾ wydobycia 1 149 tys. t w 2003 r.) w Brudzowicach
przez Górnicze Zak³ady Dolomitowe S.A. w Siewierzu. Na
mniejsz¹ skalê prowadzona jest eksploatacja w Z¹bkowi-
cach Bêdziñskich I i II, Podleœnej, Nowej Wiosce, Imieli-
nie P³n. i Imielinie. Dolomity s¹ przeznaczone dla
hutnictwa, przemys³u materia³ów ogniotrwa³ych oraz do
produkcji kruszywa ³amanego i nawozów mineralnych. W
Brudzowicach produkowany jest ponadto ekologiczny pre-
parat rekultywacyjny „Biodekol”.

Produkcja kruszywa ³amanego z dolomitów œl¹skich

wynios³a w 2003 r. 1 166 tys. t. Kruszywo dolomitowe
(t³uczeñ i kliniec) dla drogownictwa i kolejnictwa uzyski-
wane jest tak¿e w procesie przeróbki rudy Zn–Pb w ZGH
„Boles³aw” i ZG „Trzebionka” jako tzw. dolomit p³ukany.

Wystêpuj¹ce w utworach triasu wapienie stanowi¹

bazê surowcow¹ przemys³u wapienniczego i cementowego
Opolszczyzny (Góra¿d¿e, Strzelce Opolskie, Tarnów
Opolski). Margle triasowe z warstw gogoliñskich wyko-
rzystywane by³y jako surowiec dla cementowni Grodziec,
Saturn, Szczakowa i Podgrodzie. Wapienie i margle górno-
jurajskie s¹ eksploatowane ze z³ó¿ „Latosówka-Rudniki” i
„Wiek II” ko³o Czêstochowy i wykorzystywane w przemy-
œle cementowym (cementownie „Rudniki” i „Wiek”).

Wapienie margliste i margle (jura górna, kreda dolna),

wystêpuj¹ce miêdzy Cieszynem, Goleszowem i Kozami,
by³y eksploatowane m.in. ze z³o¿a pod Che³mem i na Jasie-
niowej. Margle stanowi³y surowiec dla nieczynnej obecnie
cementowni w Goleszowie. Obecnie w Lesznej Górnej
ko³o Goleszowa jest wydobywany wapieñ (227 tys. t w
2003 r.) stosowany jako kamieñ budowlany i drogowy.

Na OpolszczyŸnie wydobywane s¹ wapienie margliste

i margle kredowe (turon), m.in. ze z³o¿a Folwark i wyko-
rzystywane w miejscowych cementowniach.

Produkcja wapna palonego w województwie œl¹skim

jest stosunkowo nieznaczna (ok. 243 tys. t w 2003 r.), a pro-
ducentami s¹ m.in. Huta Katowice S.A. i Sabinów ko³o
Czêstochowy. Produkowany jest te¿ sorbent wêglanowy do
odsiarczania spalin oraz m¹czka wapienna do mas bitu-
micznych i dla górnictwa.

Produkcja cementu w województwie œl¹skim, podob-

nie jak i wapna, jest tak¿e nieznaczna i wynios³a w 2003 r.
1200 tys. t. Cement produkuj¹ cementownie Rudniki,
Saturn, Wysoka i Ekocem (D¹browa Górnicza) bêd¹ce
w³asnoœci¹ œwiatowych koncernów cementowych Ready-
mix, Dyckerhoff i Heidelberger.

Piaskowce i szarog³azy

Na zachodnim obrze¿eniu GZW wystêpuj¹ utwory kul-

mu (karbon dln.), wœród których znaczenie maj¹ sza-
rog³azy (piaskowce szarog³azowe), eksploatowane w
Braciszowie ko³o G³ubczyc i w Dêbowcu ko³o Prudnika.
Produkowane jest z nich kruszywo ³amane, stosowane jako
t³uczeñ drogowy. Wielkoœæ produkcji wynios³a 187 tys. t w
2003 r.

W seriach wêglonoœnych GZW wystêpuj¹ piaskowce,

maj¹ce wychodnie na powierzchni w okolicach Chorzowa,
Katowic, Mys³owic i Rybnika. By³y wykorzystywane
lokalnie, g³ównie jako t³uczeñ drogowy. Piaskowce górno-
karboñskie charakteryzuje du¿a zmiennoœæ w³asnoœci fizy-
ko-mechanicznych.

Ich

wartoϾ

u¿ytkow¹

obni¿a

obecnoœæ okruchów wêgla i pirytu. Piaskowce z wyrobisk
górniczych stanowi¹ odpady górnicze, wykorzystywane w
pracach in¿ynierskich.

W fliszu karpackim wystêpuj¹ liczne poziomy pia-

skowców,

jak

piaskowce

godulskie

(Brenna,

Wis³a–Ob³aziec, Ustroñ–Poniwiec), piaskowce lgockie
(Jasienica, Kozy), piaskowce magurskie (Korbielów), pia-
skowce kroœnieñskie (Harbutowice, Koniaków, Kameszni-
ca) i piaskowce istebniañskie (Istebna). Eksploatowany w
Wiœle–Ob³aŸcu piaskowiec godulski jest stosowany,
podobnie jak pozosta³e piaskowce beskidzkie, jako kruszy-
wo drogowe i kolejowe, rzadziej jako kamieñ budowlany.

Produkcja kruszywa ³amanego z piaskowców wynios³a

w 2003 r. 241 tys. t, co stanowi ok. 9% produkcji krajowej.

731

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

Surowce ilaste ceramiki budowlanej

W województwie œl¹skim wydobywa siê rocznie ok.

359 tys. m

3

(2003 r.) surowców ilastych ceramiki budowla-

nej. Stanowi to 14,4% wydobycia tych surowców w kraju.
Najwiêksze i eksploatowane z³o¿a to „Gnaszyn” i „Kawo-
drza” ko³o Czêstochowy oraz „Patoka” ko³o Lubliñca.

We wszystkich seriach wêglonoœnych GZW wystêpuj¹

³upki ilaste (i³owce), przydatne do produkcji wyrobów
ceramiki budowlanej. Ukazuj¹ce siê na powierzchni ³upki
ilaste by³y wykorzystywane przez cegielnie w okolicach
Katowic, Bytomia i Rybnika. Wydobywany w kopalni
„Chwa³owice” ³upek ilasty by³ stosowany przez s¹sia-
duj¹c¹ z kopalni¹ cegielniê, do wyrobu ceg³y szybowej.
£upek ilasty, tworz¹cy odpady górnicze i przeróbcze, znaj-
duje wielokierunkowe zastosowanie.

Stosowane w przemyœle ceramiki budowlanej surowce

ilaste wystêpuj¹ w utworach triasu, jury, paleogenu i neo-
genu. S¹ to ³upki ilaste, i³o³upki, i³y, gliny lessowe (lesso-
podobne), zwietrzelinowe, zwa³owe i aluwialne.

I³y retyckie wystêpuj¹ m.in. w Panoszowie ko³o

Lubliñca w z³o¿u „Patoka”. W Krasiejowie ko³o Ozimka
i³y retyku wydobywano jako surowiec niski dla cementow-
ni opolskich. I³y dolnojurajskie, lepszej na ogó³ jakoœci ni¿
i³y retyckie, wydobywane s¹ w okolicach Czêstochowy
(Gnaszyn i Kawodrza).

I³y mioceñskie, wystêpuj¹ce w nadk³adzie formacji

produktywnej GZW, stanowi¹ dobry surowiec ceglarski
wymagaj¹cy tzw. schudzania. By³y eksploatowane przez
cegielnie m.in. ko³o Gliwic (Ligota) i Wodzis³awia
Œl¹skiego (Marusze).

Neogeñskie utwory lessopodobne s¹ wykorzystywane

w okolicach Jastrzêbia Zdroju i Wodzis³awia Œl¹skiego.

W obszarze Cieszyn–Bielsko-Bia³a–¯ywiec, by³y, lub

s¹ nadal eksploatowane fliszowe ³upki cieszyñskie (Cie-
szyn–Bobrek

i

Skoczów),

i³y

mioceñskie

(Cie-

szyn–Bobrek)

oraz

gliny

aluwialne

(mady),

zwietrzelinowe i lessowe (Skoczów, Nierodzim, Strumieñ,
Wilamowice, Rybarzowice, ¯ywiec). Z³o¿a te s¹ zwykle
typu wielosurowcowego. Eksploatuje siê 2–4 odmian
surowca (Ratajczak & Stachura, 2000). W Kamesznicy
ko³o Milówki do produkcji keramzytu s¹ stosowane ³upki
ilaste warstw istebniañskich.

W województwie œl¹skim s¹ produkowane wyroby

sanitarne (Roca Gliwice, Jopex Zabrze, Jasienica) z glin
bia³owypalaj¹cych siê, sprowadzanych z Dolnego Œl¹ska.

Kruszywa naturalne i piaski

W województwie œl¹skim wydobywa siê rocznie oko³o

5 mln t kruszywa naturalnego, co stanowi 4,8% produkcji
krajowej. Najwiêksi producenci to KZEK „Kruszywo”
S.A. Kraków (z³o¿e Koñczyce ko³o Zebrzydowic),
PPKMiL S.A. Katowice i Utex Sp. z o.o. Rybnik.

Kruszywa naturalne, jak i piaski, to utwory g³ównie

neogenu, zwi¹zane z akumulacj¹ rzeczn¹ (dolina Odry,
Olzy i Wis³y) i wodnolodowcow¹. Liczne z³o¿a kruszywa
wystêpuj¹ w dolinie Odry miêdzy Zabe³kowem i Racibo-
rzem (¿wirownia Buków). Œrednia gruboœæ z³ó¿ w dolinie
Odry wynosi 3–9 m. Znane s¹ tak¿e ¿wiry dolnojurajskie
wystêpuj¹ce

w

obni¿eniach

triasowych

(wapieni),

tworz¹cych Próg WoŸnicki.

Poprzez przeróbkê ¿wiru produkuje siê ¿wirki filtracyj-

ne, stosowane do oczyszczania i uzdatniania wód.

Ze ¿wirami wspó³wystêpuj¹ piaski, tworz¹c tak¿e

samodzielne z³o¿a. Na omawianym obszarze wydobywane
s¹ piaski podsadzkowe, formierskie i budowlane. Z³o¿a
piasków podsadzkowych zlokalizowane s¹ wokó³ GZW,
po stronie wschodniej na Pustyni B³êdowskiej, po zachod-
niej w pradolinie Odry i jej dop³ywów — Rudy, Bierawki i
K³odnicy (z³o¿e Kotlarnia).

W województwie œl¹skim wydobywa siê ok. 1,7 mln

m

3

/r piasków podsadzkowych, co stanowi 29,3% wielkoœci

wydobycia ca³kowitego. Eksploatowane z³o¿a to „Bór
Wschód” (1 154 tys. m

3

), „Bór Zachód” (17 tys. m

3

/r.) i

KuŸnica Warê¿yñska (517 tys. m

3

). Kopalnia w Szczako-

wej (Siersza–Misiury) produkuje, oprócz piasku podsadz-
kowego, piasek formierski i budowlany. W z³o¿u Kotlarnia
nad Bierawk¹ wydobycie wynosi 459 tys. m

3

w 2003 r.,

przy czym s¹ to ju¿ obecnie g³ównie piaski budowlane.
Producentem piasków podsadzkowych jest te¿ kopalnia
piasków budowlanych „Jarub” w Gardawicach ko³o Orze-
sza.

Eksploatacja piasków formierskich, stosowanych w

odlewnictwie prowadzona jest w kopalni „Barg³y” (Zawi-
sna II i IV) w Zawisnej ko³o Czêstochowy.

W okolicach Tarnowskich Gór wystêpuj¹ piaski,

wype³niaj¹ce zag³êbienia krasowe w dolomitach triaso-
wych. Maj¹ one podobne w³aœciwoœci jak piaski z okolic
Czêstochowy.

Wody lecznicze i borowiny

Wody lecznicze wystêpuj¹ w utworach miocenu, gór-

nego karbonu i dewonu, s¹ to wody reliktowe, chlorko-
wo-sodowe, niektóre wzbogacone w brom i jod, niekiedy
radoczynne (tab. 3). W wyniku dzia³alnoœci górnictwa
zanik³y wody lecznicze Jastrzêbia Zdroju o sk³adzie Cl-Na,
Br, J, odkryte w 1859 r. W p³d.-zach. czêœci GZW stwier-
dzono przes³anki do odkrycia nowych wód mineralnych,
potencjalnie leczniczych.

Do kopalin leczniczych zalicza siê borowinê (torf lecz-

niczy) ze z³ó¿ „Bronów” ko³o Czechowic-Dziedzic,
„Rudo³towice” ko³o Pszczyny i „Zab³ocie” ko³o Strumienia.

Eksploatacja otworowa w Dêbowcu, wielkoœci ok. 1,5

tys. m

3

/r., dostarcza do miejscowej warzelni solankê, z któ-

rej uzyskuje siê sól lecznicz¹ „Zab³ocka”. Nieregularnie
odzyskiwany jest brom. Eksploatacja otworowa w Ustro-
niu, wielkoœci ok. 4,0 tys. m

3

/r, dostarcza solankê dewo-

ñsk¹ do k¹pieli leczniczych w miejscowym zak³adzie
przyrodoleczniczym. Po zabiegach solanka jest zat³aczana
ponownie do utworów dewoñskich. W Ustroniu, do zabie-

732

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

MiejscowoϾ

Place

Powiat

District

Sk³ad chemiczny

Chemical composition

Dêbowiec

Cieszyn

Cl-Na, Br, J, B

Gocza³kowice Zdrój

Pszczyna

Cl-Na, Fe, J, B

Jaworze Dolne

Czechowice-
Dziedzice

Cl-Na-Ca, Br, J, Fe

Ustroñ

Cieszyn

Cl-Na-Ca, Fe, Br, J

Zab³ocie

Cieszyn

Cl-Na, Fe, Br, J, B

Tab. 3. Wody lecznicze województwa œl¹skiego, wg Roz-
porz¹dzenia Rady Ministrów z dnia 18.12.2001 r.
Table 3. Medicinal waters in Silesian Voivodship, according the
decree of the Cabinet, dated 18.12.2001

gów leczniczych jest stosowana borowina, eksploatowana
w Zab³ociu, wielkoœci ok. 0,3 tys. m

3

/r.

W uzdrowisku reumatologiczno-rehabilitacyjnym w

Gocza³kowicach Zdroju jest wykorzystywana solanka kar-
boñska z miejscowej kopalni otworowej, w iloœci ok. 3,3
tys. m

3

/r. oraz borowina ze z³o¿a „Rudo³towice”, w iloœci

ok. 0,2 tys. m

3

/r.

Odpady przemys³owe pochodzenia mineralnego

Odpady górnicze, hutnicze i energetyczne znajduj¹

coraz wiêksze zastosowanie. W województwie œl¹skim
górnictwo wytwarza rocznie 34 mln t odpadów, energetyka
i hutnictwo po ok. 3,6 mln t, w tym sk³adowanych w gór-
nictwie 2,5 mln t, energetyce 160 mln t i hutnictwie ok. 39
mln t (wg Stanu œrodowiska ..., 2003). Odpady górnicze i
hutnicze stosuje siê jako tañszy substytut kruszyw ³ama-
nych w drogownictwie, kolejnictwie i budownictwie.

Kruszywa sztuczne z odpadów górniczych i hutni-

czych stanowi³y w 2003 r. masê wielkoœci ok. 8 mln t. Na
Górnym Œl¹sku produkcja tych kruszyw jest prowadzona
przez kilkunastu producentów w s¹siedztwie hut m.in. w
D¹browie Górniczej (HK Eko — Grys Sp. z o o.), w Gli-
wicach (Huta £abêdy) oraz Katowicach, Czeladzi i Ozim-
ku. Kruszywo sztuczne z odpadów górniczych jest
jakoœciowo gorsze od kruszywa z ¿u¿li hutniczych.
£¹czn¹ produkcjê kruszyw sztucznych z przepalonych
zwa³owisk szacuje siê na 1,5–2,0 mln t/r. G³ówni produ-
cenci zlokalizowani s¹ m.in. w Pszowie („Renowa” Sp. z
o o.), Bytomiu i Katowicach.

Do produkcji klinkieru cementowego wykorzystuje

siê odpady górnicze i przeróbcze ska³ wêglanowych (Góra-
¿d¿e), odpady hutnicze w postaci ¿u¿li wielkopiecowych
oraz odpady energetyczne jak popio³y lotne i desulfogips
(Góra¿d¿e, Strzelce Opolskie). W 2003 r. do produkcji
klinkieru zu¿yto 1,2 mln t, a do produkcji cementu 2,4 mln
t tych surowców odpadowych. Popio³y lotne stosuje siê
tak¿e do produkcji betonu komórkowego (£agisza, Biel-
sko-Bia³a). Odpady z elektrowni i elektrociep³owni (tzw.
odpady paleniskowe) stanowi¹ obecnie ok. 16% ogólnej
masy odpadów przemys³owych w kraju (14–15 mln t).
Popio³y lotne stanowi¹ 80–90% odpadów energetycznych.
Odpady energetyczne zagospodarowane s¹ tak¿e w górnic-
twie.

W 2003 r. z 41 kopalñ wêgla kamiennego zagospodaro-

wano 80% odpadów pod ziemi¹, obejmuj¹ce lokowanie
odpadów, wykorzystywanie ich do podsadzki samoutwar-
dzalnej, do uszczelniania zrobów zawa³owych i wykorzy-
stywania do podsadzki suchej. Przyk³adem mo¿e byæ
kopalnia „Boles³aw Œmia³y”, która lokuje ok. 40 tys. t/r.
odpadów paleniskowych z Elektrowni „£aziska”, co stano-
wi blisko 10% zagospodarowywanego przez górnictwo
wêglowe popio³u. Odpady górnicze znajduj¹ tak¿e zasto-
sowanie w pracach in¿ynieryjnych, jak np. do budowy
obwa³owañ, niwelacji terenu itp.

Wykorzystywane s¹ mu³y poflotacyjne jako paliwo

domowe oraz tak¿e materia³, po ich odwêgleniu, do rekul-
tywacji.

Uwagi koñcowe

1. Region górnoœl¹ski ma w gospodarce surowcami

mineralnymi w Polsce znacz¹cy udzia³ w produkcji wêgla
kamiennego i koksu, ¿elaza i stali, dolomitów, piasków
podsadzkowych, surowców ilastych ceramiki budowlanej,
kruszywa naturalnego i ³amanego oraz wapna.

2. W GZW wystêpuj¹ najwiêksze wœród krajów UE

zasoby wêgla kamiennego. Pod wzglêdem wielkoœci pro-
dukcji i eksportu wêgla, Polska zajmuje w UE pierwsze
miejsce.

3. Wa¿nym problemem do rozwi¹zania pozostaje

ochrona zasobów w z³o¿ach zaniechanych (kopalniach
likwidowanych), co wymaga znacznych œrodków finanso-
wych i odpowiednich aktów prawnych.

4. Wiêkszoœæ surowców mineralnych, towarzysz¹cych

pok³adom wêgla w GZW nie jest wykorzystywana i trakto-
wana po wydobyciu z wêglem jako odpady.

5. Znaczna iloœæ nagromadzonych, jak i na bie¿¹co

powstaj¹cych, odpadów górniczych, przeróbczych, hutni-
czych i energetycznych wymaga dalszego odpowiedniego
zagospodarowania.

6. Hutnictwo ¿elaza, jak i w najbli¿szych latach hutnic-

two cynku i o³owiu, opieraæ bêdzie swoj¹ produkcjê na
surowcach importowanych.

7. Perspektywê rozwoju, w skali lokalnej i regionalnej,

maj¹ surowce mineralne u¿ytkowane przez budownictwo i
drogownictwo, jak kamienie budowlane, kruszywo natural-
ne i ³amane, piaski i surowce ilaste ceramiki budowlanej.

8. W p³d.-zach. czêœci GZW, oprócz znanych i stoso-

wanych w uzdrowiskach wód leczniczych, mog¹ wystêpo-
waæ

wody

mineralne

potencjalnie

lecznicze,

które

wymagaj¹ zbadania, w tym klinicznego, i prawnej ochrony
z uwagi na postêpuj¹cy drena¿, wywo³any dzia³alnoœci¹
górnictwa.

Literatura

CHODYNIECKA L. 1973 — Karboñskie sferosyderyty ilaste z Górno-
œl¹skiego Zag³êbia Wêglowego (studium mineralogiczno–chemiczne).
Zesz. Nauk. Pol. Œl., 369, Górnictwo: 1– 57.
BLASCHKE W. 1999 — Wêgiel kamienny w Polsce na tle górnictwa
w œwiecie. Gosp. Sur. Min., 15: 5–28.
GABZDYL W. 1997 — Geologia i kopaliny Górnego Œl¹ska. Wyd.
Pol. Œl., Gliwice.
GANSDORFER T. & P£ASKONKA A. 1996 — Perspektywiczna baza
surowcowa polskiego górnictwa rud Zn–Pb. Rudy Metale, 41:
147–154.
GARLICKI A. 1994 — Porównanie osadów solnych Górnego Œl¹ska
i Wieliczki. Prz. Geol., 42: 752–753.
KOZ£OWSKI S. 1979 — Surowce mineralne województwa opolskie-
go. Wyd. Geol.
NIEÆ M. & PRZENIOS£O S. 2004 — Problemy gospodarki z³o¿ami
kopalin. Gosp. Sur. Min., 20: 5–26.
NEY R. & SMAKOWSKI T. (red.) 2003 — Bilans gospodarki surow-
cami mineralnymi Polski i Œwiata 1998–2003. PAN IGSMiE, Kraków
2004.
RATAJCZAK T, GAWE£ A., GÓRNIAK K., MUSZYÑSKI M.,
SZYD£AK T & WYSZOMIRSKI P. 1999 — Charakterystyka
popio³ów lotnych ze spalania niektórych wêgli kamiennych i brunat-
nych. [W:] Masy popio³owo-mineralne i ich wykorzystanie w
górnictwie wêglowym. Pr. Spec. PTM, 13: 89–98.
RATAJCZAK T. & STACHURA E. 2000 — Ska³y ilaste by³ego woje-
wództwa bielskiego jako surowce ceramiki budowlanej. Gosp. Sur.
Min., 16: 5–24.
Stan œrodowiska w województwie œl¹skim w 2002 r. Wojewoda Œl¹ski.
Biblioteka Monitoringu Œrodowiska. Katowice 2003.
WIDAWSKA–KUŒMIERSKA J. 1981 — Wystêpowanie pierwiastków
œladowych w polskich wêglach kamiennych. Prz. Górn., 7–8: 455–459.

Przegl¹d Geologiczny, vol. 53, nr 9, 2005

733