Kazimierz Z. Poznański:
Wielki Przekręt
Klęska Polskich Reform
Towarzystwo Wydawnicze i Literackie, Warszawa 2000
==============================================
Cytuję wybrane fragmenty ( strona w budowie ):
==============================================
SPIS TREŚCI 
Wstęp
Część pierwsza
BŁĘDNE KOŁO ......... 9
1. Wątpliwa transformacja ......... 10
2. Niekompletny kapitalizm ......... 25
3. Rachunek wywłaszczenia ......... 37
Część druga
HANDLARZE ZŁOMEM ......... 52
4. Sztuczna nierównowaga ......... 53
5. Mechanizmy korupcyjne ......... 69
6. Polityczne powinowactwa ......... 83
Część trzecia
STREFA KRYZYSÓW ......... 96
7. Bezmyślność zniewolona ......... 97
8. Niemiecki prototyp ......... 112
9. Historyczne przestrogi ......... 128
Zakończenie ......... 140
Załączniki ......... 148
Bibliografia ......... 152
----------------------------------------------------------------------------------
Z okładki książki
-------------------------------------------------------------------------------------------
Powinno się zaczynać lekturę tej zdumiewającej książki od Posłowia - które ujawnia 
pozytywny ideał autora, jakże bliski Ukrainie i Białorusi, pozwalający zrozumieć jego 
histeryczny atak na zdradziecką politykę polskich, węgierskich i czeskich liberałów.
Janusz Lewandowski,
poseł Unii Wolności,
b. minister przekształceń własnościowych
----------------------------------------------------------------------------------------------------
Tę książkę powinna przeczytać przede wszystkim Polska Inteligencja! Najbardziej 
profesjonalnie przedstawiony systemowy i nieodwracalny rabunek finansów państwa 
polskiego. Proces ten jest prezentowany w fałszywym świetle przez władze i większość 
mediów, celem wprowadzenia w błąd polskiego społeczeństwa.
Bogdan Pęk,
poseł PSL
----------------------------------------------------------------------------------------------------
Kazimierz Poznański prowokuje i szokuje. Krytykując z pasją kolejne polskie rządy za 
wyprzedaż majątku narodowego zagranicznym inwestorom, stawia polską transformację w 
całkowicie nowym, nieoczekiwanym świetle. Można się z nim zgadzać lub nie, ale na pewno 
nie można zignorować. Książka jest fascynującą lekturą dla wszystkich, którzy interesują się 
polskimi przemianami.
Dariusz Rosati,
członek Rady Polityki Pieniężnej 
----------------------------------------------------------------------------------------------------

Nota Biograficzna
----------------------------------------------------------------------------------------------------

Kazimierz Z. Poznański jest profesorem zwyczajnym Uniwersytetu Waszyngtońskiego w 
Seatle, Stany Zjednoczone. Doktoryzował się na Wydziale Ekonomii Uniwersytetu 
Warszawskiego. Jego praca doktorska ukazała się drukiem w Państwowym Wydawnictwie 
Naukowym pt. "Innowacje w kapitalizmie". Kilka lat po uzyskaniu doktoratu, w 1980 r., 
wyjechał na roczne stypendium na Uniwersytet Princeton. Rok później zaczął wykładać 
ekonomię na Uniwersytecie Cornell, Ithaca, New York. Wyniki badań na tej uczelni zostały 
włączone do dwóch zbiorowych publikacji Kongresu Stanów Zjednoczonych. To był 
pierwszy przypadek zaproszenia polskiego ekonomisty do udziału w tej prestiżowej serii. 
Wykładał na kilku uczelniach, w tym na Uniwersytecie Northwestern, Evanston, Illinois, oraz 
zdobył kolejne stypendia (m.in. roczne stypendium na Uniwersytecie Stanford, California). 
Pierwszą amerykańską książkę, zatytułowaną "Technologia i konkurencja: blok sowiecki w 
gospodarce światowej", opublikował w 1987r. na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley. 
W 1992 r. wydał pracę zbiorową pt. "Konstruowanie kapitalizmu", jedną z pierwszych 
publikacji nt. transformacji postkomunistycznej (m.in. z Kołakowskim oraz Kornaiem). W 
1997 r. ukazała się jego kolejna książka pt. "Przewlekła transformacja: zmiany instytucjonalne
a wzrost gospodarczy w Polsce, 1970 - 1994", nakładem Cambridge University Press. Gotowa
do druku jest jego najnowsza książka: "Śladami Poppera: społeczna obojętność i upadek 
społeczny", podejmująca wątki, które poruszył ostatnio Soros w książce "Kryzys 
współczesnego kapitalizmu globalnego". Już jako profesor Uniwersytetu Waszyngtońskiego 
zorganizował kilka corocznych tzw. okrągłych stołów nt. transformacji z udziałem polskich i 
amerykańskich ekonomistów. Wyniki tych konferencji zebrał w dwóch książkowych edycjach
pod swoją redakcją (m.in. "Prywatyzacja oraz stabilizacja w Polsce", wydana przez Kluwer 
Academic Press, m.in. z rozdziałami Sachsa oraz McKinnona). Od 1996 r. jest 
współredaktorem głównego amerykańskiego periodyku poświęconego sprawom Europy 
Wschodniej: "East European Politics and Societies". Wydrukował ponad trzydzieści 
artykułów w różnych periodykach amerykańskich i brytyjskich.
---------------------------------------------------------------------------------------------------- 
Wstęp - str. 5
----------------------------------------------------------------------------------------------------
   Przedmiotem książki jest proces półdarmowej wyprzedaży większości polskiego majątku 
obcym inwestorom. Nazywam tę operację "wielkim przekrętem", gdyż zwrot ten najlepiej 
oddaje sposób wyzbycia się majątku. Jedni twierdzą, że groził koniec świata, więc szybko 
trzeba było sprzedać obcym, bo mieli środki. Argument ten, podobnie jak opinia, że kapitał 
poszedł tanio, bo był niewiele wart, jest niepoważny. W istocie spieszono się, gdyż urzędnicy 
odpowiedzialni za sprzedaż mieli mało czasu na ukartowane przetargi. Chodzi o transakcje, w 
których obcych nabywców przyciąga się głównie na przynętę zaniżonych cen w zamian za 
osobiste korzyści, w tym zwłaszcza, prowizje.
   Ponieważ - jak wyliczam - majątek banku i przemysłu jest sprzedawany za najwyżej 
dziesięć procent jego wartości, Polska po drodze do kapitalizmu gubi pozostałe 
dziewięćdziesiąt procent. Te dziewięćdziesiąt procent wycieka do nabywców za granicę, 
zamiast zasilić słabowitą gospodarkę, którą zostawił komunizm. Za niezrealizowane wpływy 
można było powiększyć majątek dokładnie o te dziewięćdziesiąt procent, co pociągnęłoby za 
sobą proporcjonalny wzrost globalnej produkcji. Na taką ogromną stratę narażono 
społeczeństwo, żeby osiągnąć prowizje, stanowiące tylko ułamek wartości kapitału.
   Jest to tym bardziej niepokojące, że nawet te dziesięć procent, które po "wielkim przekręcie"
trafia do budżetu państwa, nie jest wykorzystywane na rozbudowę majątku. Budżet został 
właściwie wyłączony z procesów inwestycyjnych, nawet nie wspomaga produkcji, która jest 
w pilnej potrzebie naprawy. Jest on przede wszystkim konsumpcyjny, tyle że nie chodzi 
głównie o tzw. spożycie zbiorowe. W sferze budżetowej ma miejsce "mały przekręt", w 
wyniku którego znaczna część wpływów przechwytywana jest przez urzędników na osobisty 
użytek (np. w lokalnych samorządach, kasach chorych czy państwowych spółkach).
   Przyszłość gospodarki wydaje się jednak bardziej ponura niż smutna teraźniejszość tej 
wyprzedaży, jak po pożarze. Nawet gdyby gospodarka rosła, trudno będzie już skompensować
poniesione na sprzedaży straty. Co ważniejsze, przez tę wyprzedaż Polska skazuje się na 
coroczny wyciek zysków z kapitału, który szacuję na dziesięć procent dochodu narodowego. 

Innymi słowy, sprzedający narazili Polskę na wieczne straty, wielokrotnie przerastające 
jednorazowe prowizje zarobione na pośrednictwie. Chodzi więc o "wielki przekręt" nie w 
sensie korzyści dla mniejszości, ale raczej w sensie strat dla większości.
   Pozbawiona zysków, należnych zagranicznym właścicielom, gospodarka zostaje tylko z 
dochodem z pracy - czyli płacami. Innymi słowy, już kapitalistyczna, ale z obcym kapitałem i 
lokalną pracą, Polska staje się krajem, który niejako żyć musi z "gołej" pensji. Możliwości 
zakumulowania własnego kapitału wyłącznie w oparciu o zarobki pracownicze są nikłe, tak że
szansa na wyrwanie się z tej sytuacji, gdzie praca jest własna, a kapitał nie, są równie małe. 
To jest szczególny przypadek, który, sięgając do starej retoryki, można by określić mianem 
"robotniczego" kapitalizmu, bez szansy na inną, "nierobotniczą" przyszłość.
   W robotniczym kapitalizmie - a nie komunizmie - siła robocza staje się odpowiednikiem 
migrantów, którzy udają się za chlebem za granicę. W tym przypadku jednak jest to migracja 
za chlebem we własnym kraju, gdyż jego fabryki i banki są zagraniczne. Nie są więc gośćmi 
w obcym kraju, ale - paradoksalnie - u samych siebie. Jest oczywiście jedna wielka różnica 
między tymi dwoma rodzajami migracji zawodowej. Przy tej zewnętrznej, gdy jedzie się do 
zamożnego kraju - jak Niemcy - oferowane są wysokie płace. Przy tej wewnętrznej migracji 
trzeba zadowolić się niższymi, polskimi płacami, i to być może nawet na zawsze.
   Jak widać, mój krytycyzm wobec transformacji nie bierze się stąd, że - tak jak marksiści - 
nie lubię kapitalizmu, a więc otwartego rynku i prywatnej własności, na których on się opiera. 
Nigdy nie miałem nic wspólnego z marksizmem ani wtedy, gdy był w modzie, ani teraz, gdy 
stał się niemodny. Lubię kapitalizm, tyle że budzi moje obawy wyłaniający się w Polsce 
rodzaj kapitalizmu bez własnych kapitałów. Jest to sprzeciw liberalnego ekonomisty, 
wychowanego w duchu tzw. ekonomii ewolucyjnej, za którą stoją austriaccy ekonomiści: 
Hayek (1988) oraz Schumpeter (1942).
   Przekonani o "naturalności" wolnych rynków oraz prywatnej własności, ewolucyjni 
ekonomiści widzą kapitalizm jako niezastępowalną ostoję ludzkiej cywilizacji. Ta naturalność
nie bierze się z wrodzonej potrzeby wymiany towarowej oraz osiągania zysków. Wolne rynki 
oraz prywatna własność, tak jak wszystkie inne instytucje, są ludzkim wynalazkiem. Nie 
powstają odruchowo, ale na bazie reguł moralnych, gdyż zdolność przetrwania zależy od 
przestrzegania ustalonych przez społeczność zasad moralnych. Stąd prywatny rynek, tak jak 
kapitalizm, od którego zależy nasza egzystencja, jest odbiciem tych reguł.
   Nikt poza szkołą ewolucyjną z taką pasją nie podjął się obrony kapitalizmu przed zakusami 
przeciwników. W tym obrony przed komunizmem, z jego ideą gospodarki bez rynków i 
własności. Szczególne zasługi miał w tym Hayek, wskazując na praktyczną niemożność 
zrealizowania komunistycznego ideału tutaj, na ziemi. Schumpeter, choć uważał, że być może
komunizm da się wprowadzić w czyn, dowodził, że byłby to regres. Ale niezwykle ważne 
były też polemiki innego austriackiego ewolucjonisty, filozofa Poppera (1943). Z tegoż 
powodu ci austriaccy konserwatyści uważani są, zwłaszcza w obecnej ekonomii 
amerykańskiej, za opokę liberalizmu. 
   To samookreślenie może zdziwić wielu tych, którzy w Europie Wschodniej określają się 
dzisiaj mianem liberałów. Włączając w to znaczną część polskiego środowiska 
intelektualnego, gdzie nie wypada być po innej stronie. Nie mówią oni o żadnej klęsce 
transformacji. Przeciwnie, egzaltują się, jak twierdzą, jej wielkim triumfem w budowie 
kapitalizmu. Taki kapitalizm już ponoć powstał w większości krajów Wschodniej Europy. 
Być może kraje te potrzebują tylko jakiejś korekty. Dla nich krytyczne uwagi na temat 
transformacji, szczególnie w takich krajach, jak Polska czy Węgry, są zaprzeczeniem 
liberalnej myśli. Więcej - są antyliberalne. 
   Być może ta różnica w ocenie wynika stąd, że ich liberalizm wywodzi się z nurtu tzw. 
neoklasycznej ekonomii. Moim zdaniem przyczyny są jednak inne. Nawet ludzie myślący w 
neoklasycznej tradycji nie mogliby nie dostrzec ułomności rodzącego się w regionie 
kapitalizmu. To nie jest sprawa tej czy innej tradycji liberalnej. Jest to raczej niechęć do 
nazywania rzeczy po imieniu, ze względu na różnego rodzaju pozamerytoryczne względy. 
Liberalizm, w dowolnej postaci, nie wyklucza krytycznego spojrzenia na kapitalizm, gdyż ma 
bardzo wyraźną wizję "dobrych" instytucji. 
   Liberalizm stoi tak samo murem za rynkami, jak i przeciw złym rynkom. Jest też świadom 

tego, że nie każda własność prywatna jest "dobra". Kryterium oceny jest przy tym absolutnie 
jednoznaczne - jest nim stopień wolności. Tak jak liberalizm, ewolucyjna szkoła uważa, że 
moralną bazą kapitalizmu jest wolność, stanowiąca o sile kapitalizmu. A bazą dla wolności 
jest własność czynników wytwórczych, siły roboczej oraz fizycznego kapitału. Im szerszy 
zakres własności, tym lepsze warunki dla efektywnego wykorzystania czynników produkcji 
oraz pomnażania dobrobytu. 
   Ponieważ moc kapitalizmu bierze się z szerokiego zasięgu własności, zrozumiała staje się 
liberalna negacja feudalizmu, w którym kapitał - w zasadzie ziemia - jest w rękach niewielu. 
Jednocześnie, ze względu na taką strukturę posiadania, siła robocza jest kontrolowana przez 
niewielu. Z tych samych powodów ewolucyjni ekonomiści odrzucili komunizm, czego 
wyrazem jest słynna książka Hayeka pt. "Droga do poddaństwa" (1944). Widząc, jak 
Wschodnia Europa czyni wysiłki by zbudować komunizm, stwierdził on, że komunizm 
odtwarza struktury feudalne.
   Komunizm to oczywiście nie feudalizm, bo żadne kompletne powroty do przeszłości nie są 
możliwe - tego zresztą uczy ewolucyjna ekonomia. Chodzi raczej o ogólne zbieżności, 
zwłaszcza w jednym wymiarze, mianowicie wolności jednostki. W komunizmie liczy się nie 
tyle własność ziemi, co raczej kontrola nad maszynami jako kapitałem. W warunkach 
agrarnego feudalizmu zakres własności kapitału ogranicza się do arystokracji, a w 
przemysłowym komunizmie do kadry partyjnej. Przy czym, z racji tej szczególnej pozycji, 
jedna i druga warstwa "przypisuje" siłę roboczą do miejsca pracy. 
   Jeśli się przyjrzeć Europie Wschodniej po komunizmie, to rodzą się wątpliwości, czy kraje 
te istotnie schodzą z drogi, o której pisał Hayek. Nie nastąpiło prawdziwe upowszechnienie 
własności kapitału, gdyż elity partyjne zostały po prostu wymienione na obcych inwestorów. 
Trudno sobie wyobrazić, żeby przy tak ułomnej strukturze własności siła robocza nie 
pozostała "przypisana" do warsztatu pracy. Być może obecna transformacja ustrojowa to inne 
wydanie "drogi do poddaństwa", archaicznego porządku, w którym jednostkom, w najlepszym
razie, ofiarowuje się namiastkę wolności.
----------------------------------------------------------------------------------------------------

Komentarz1 | KERM | Literatura | Strona główna |

----------------------------------------------------------------------------------------------------
Część Pierwsza
Błędne Koło - str. 9

   Transformacja ustrojowa ruszyła szybko, tyle że równie szybko doszło do katastrofy, 
najpierw w formie gwałtownej recesji, a potem wyprzedaży majątku na rzecz obcych 
inwestorów. Przejmowanie fabryk czy banków przez zagranicznych właścicieli jest dzisiaj w 
świecie normą, ale nie jest normą przejmowanie całej gospodarki jakiegoś kraju. Jeszcze 
bardziej odległe od norm jest przyzwolenie, żeby gospodarka danego kraju została 
przechwycona za półdarmo. Tak się niestety stało w Polsce, gdzie zamiast uratować to, co 
zostało z komunizmu, dla przyszłych pokoleń - zmarnowano ten spadek. W zamian za 
skromne prowizje, właściwie napiwki, decydenci upłynnili kapitał za ułamek jego wartości. 
Większość tego kapitału oddano w ręce obcych inwestorów - nie w sensie etniczności, ale 
rezydencji. Widać, jak złudne okazały się deklaracje takich jak Balcerowicz sztandarowych 
tzw. liberałów, że w imię rynków - efektywności wykorzystania kapitału - należy zlikwidować
subsydia. Ich zdaniem subsydia niszczyły patrymonialną za komunizmu gospodarkę. Po jego 
upadku odcięli więc krajowy przemysł czy banki od pomocy budżetowej. Ale sprzedając 
kapitał za bezcen, ci sami ludzie uruchomili inny, nieporównywalnie większy kanał 
subsydiowania. Utrzymał się patrymonializm, tyle że pomoc budżetową skierowano do 
kieszeni zagranicznych nabywców. Jest to dokładna odwrotność utopijnej idei powszechnej 
prywatyzacji przez rozdanie majątku państwa obywatelom. Chodzi o głoszoną od początku 
transformacji ideę tzw. demokratycznego kapitalizmu, w którym wszyscy mają trochę 
kapitału. Zamiast tego właściwie rozdaje się publiczny majątek cudzoziemcom. Powstaje 
równie nierealny system, w którym nieliczni obywatele mają tylko nieco kapitału, a więc jest 

to kapitalizm "nienarodowy". 

Rozdział Pierwszy
Wątpliwa transformacja - str. 10 

   Polska próba odbudowy kapitalizmu, podobnie jak cała transformacja ustrojowa w Europie 
Wschodniej, jest porażką. To stwierdzenie może zdziwić tych, którzy przyzwyczaili się, że 
zachodni eksperci chwalą śmiałe reformy oraz ogrom zmian. Dla nich sam fakt, że odchodzi 
się od komunizmu, a wchodzi w kapitalizm, oznacza sukces. Ja też właściwie jestem stamtąd, 
ale nie podzielam zdania tych apologetów transformacji. Dla mnie liczy się, jakiego to rodzaju
kapitalizm wyłania się po komunizmie. Zmieniono bowiem zwyrodniały komunizm na 
kapitalizm w jego wynaturzonej wersji.
   Jest tak, gdyż kapitalizm powstaje w Polsce, podobnie jak w innych częściach Europy 
Wschodniej, przez oddanie większości kapitału zagranicznym właścicielom. Nie rodzi się 
więc własna klasa kapitalistyczna, a tym samym rozpoznawalny gołym okiem kapitalizm. Ten
brak klasy to nie jest bowiem jakaś kosmetyczna różnica, ale wrodzony defekt, który pociąga 
za sobą ogromne, ujemne skutki dla gospodarki. Mało kto jednak zdaje sobie z tego sprawę, 
gdyż brak jest rzetelnej dyskusji na ten temat. Właściwie to żaden aspekt transformacji nie jest
poddany porządnej analizie, bo to jest "niema" transformacja. 

Utrwalenie patologii - str. 10

   Nie bez udziału zachodnich apologetów pozytywne, czy wręcz euforyczne, spojrzenie na 
przebieg transformacji przyjęło się jako główna wykładnia również w Europie Wschodniej. W
Polsce reprezentuje to podejście Balcerowicz (1995) i krąg jego zwolenników, określających 
się jako "liberałowie".
   Według tej szkoły myślenia, po latach komunistycznego błądzenia z "bezcelowymi" 
reformami, Europa Wschodnia znalazła się na właściwej drodze. Buduje się wszędzie zdrowy 
kapitalizm oparty na prywatnej własności i otwartych rynkach. Wszystko to odbywa się bez 
prawdziwych kosztów gospodarczych, choć po drodze usuwa się zbędny balast 
niepotrzebnych produktów. Wyrugowaniu tych produktów służy nieuchronna recesja, po 
której przychodzi szybkie ożywienie. Przy okazji dochody indywidualne ulegają 
rozwarstwieniu, ale taki jest ponoć kapitalizm, więc trzeba się z tym pogodzić.
   Zdaniem tych ekonomistów po dziesięciu latach proces budowy kapitalizmu jest prawie 
zakończony, szczególnie w radykalnej Polsce.
   Ta pochlebna perspektywa, w którą chętnie uwierzyłbym, gdyż chciałbym, żeby 
transformacja w stronę kapitalizmu się udała, nie jest jednak prawdziwa. Jeszcze parę lat 
temu, w latach swoistego przełomu, gdy było wiele naturalnego zamieszania, można było 
naiwnie żywić takie złudzenia. Dzisiaj takie poglądy świadczą nie tyle o braku kontaktu z 
rzeczywistością, co niechęci do przyznania się do plajty reform. Trudno bowiem uwierzyć, 
żeby zwolennicy tej euforycznej wizji nie dostrzegali ogromnych zagrożeń płynących dla 
gospodarki z przyjętej formy transformacji ustrojowej. 
   Z wizją euforyczną od początku ściera się wizja, którą nazwałbym sceptyczną czy 
umiarkowaną. Ma ona znacznie mniejsze poparcie wśród zachodnich ekspertów. W polskim 
środowisku reprezentują ją m. in. Kołodko (1999) oraz Rosati (1998). Ich zdaniem, 
gospodarka postkomunistyczna istotnie zmierza w stronę normalnego kapitalizmu. Nie mają 
oni jednak tyle pewności co apologetyczna grupa, że jest to liniowy proces, który jednym 
szlakiem prowadzi do takiego celu (definitywnie uznają Rosję za dowód braku takiego 
automatyzmu oraz widzą wiele "dróg" wiodących do kapitalizmu, w tym tę, którą obrały 
Chiny.
   Jeszcze bardziej różnią się oni od "szkoły" euforycznej w ocenie społecznych kosztów 
reform. Ich zdaniem są one znaczące, gdyż recesje, także w Polsce, wykroczyły ponad to, co 
można było przypisać eliminacji zbytniego balastu. W przypadku Polski recesja lat 1990 - 
1992 była zbyt głęboka, gdyż Balcerowicz popełnił poważne błędy gospodarcze. Przyjął 
bowiem nadmiernie radykalne tempo reform, na dodatek bez dostatecznych osłon socjalnych. 

Stąd recesja uderzyła bardzo mocno w niektóre grupy społeczne, prowadząc do 
niedopuszczalnego rozwarstwienia dochodów. 
   Sceptyczna perspektywa na transformację, mimo że jest bardziej realistyczna, wciąż jest 
nieadekwatna. Nie miałem tej świadomości parę lat temu, gdy byłem jeszcze sceptykiem 
wśród amerykańskich ekonomistów (jak np. Murrel, 1992). Dzisiaj jestem zdania, że lepiej 
oddaje rzeczywistość wizja negatywna, według której transformacja rodzi chory kapitalizm. 
Wiążą się z nim raczej stałe, niż przejściowe, wysokie koszty, które uderzają, choć nierówno, 
w całe społeczeństwo. Z chorym kapitalizmem wiążą się bowiem chore rynki, zatem w ogóle 
nie można mówić o wygranych. 
   Kiedy zaczęła się transformacja, pojawiło się wiele spekulacji na temat, jaki kształt 
przybierze kapitalizm. Mało komu wtedy przyszło do głowy, że cokolwiek innego może 
czekać te kraje niż zwykły kapitalizm. Ogólny nastrój, zgodnie z pozytywną wizją był taki, że 
reformatorzy mają nieomal wolny wybór, którą formę kapitalizmu, wypróbowaną już przez 
rozwinięte kraje, wprowadzić w życie. W większości przypadków, podobnie jak w Polsce, 
zastanawiano się, czy wybrać model tzw. anglosaski czy tzw. kontynentalny, taki jak np. 
system tradycyjnie działający w Niemczech.  
   Pamiętam, że w pierwszym roku transformacji sam zabrałem się do rozważań nad tym, jaki 
jest najbardziej prawdopodobny kierunek zmian ustrojowych. Nie zakładałem jednak, że 
reformy doprowadzić mogą tylko do zdrowego kapitalizmu. Zdecydowałem się zarysować 
kilka możliwych rozwiązań, w tym różne rodzaje wypaczonego kapitalizmu. Intuicja mówiła 
mi, iż skoro nie tak dawno „przytrafił” się Europie Wschodniej taki „niewypał” jak 
komunizm, nie można wykluczyć, że kraje tego regionu znowu mogą odejść od normy, nawet 
w sposób zupełnie skrajny.
   W swojej prognozie uznałem, że jednym z możliwych niepożądanych wariantów byłby tzw. 
kapitalizm polityczny, w którym władza wykorzystywana jest do zdobycia kontroli nad 
kapitałem (Staniszkis 1992). W ten sposób doszłoby do uwłaszczenia byłej nomenklatury, co 
zresztą zaczęło się dziać w końcowych latach komunizmu.
   Sądziłem wtedy także, że możliwy jest inny patologiczny wariant kapitalizmu, taki, w 
którym majątek państwa będzie głównie przejęty przez zagranicznych inwestorów.
   Dzisiaj już dokładnie widać, że transformacja nie poszła głównie drogą politycznego 
kapitalizmu. Wszędzie, choć w różnym tempie, kapitał przejmowany jest przede wszystkim 
nie przez byłe czy nowe elity, ale przez zagranicznych inwestorów. Transformacja skierowała 
się niejako na drogę tzw. zależnego kapitalizmu, gdzie obcy kapitał dominuje, jak to często 
ma miejsce właśnie w krajach zacofanych. Tyle że w Europie Wschodniej chodzi o dominację
na znacznie większą skalę. Nigdzie w zacofanej części świata nie można spotkać podobnie 
wysokich udziałów zagranicznej własności (z wyjątkiem niektórych krajów latynoskich, jak 
np. Chile).
   Z pewnością nie można znaleźć w świecie takich stosunków własnościowych, jakie właśnie 
stworzyły Węgry, gdzie w 1999 r. 75 procent przemysłu oraz 70 procent banków należało, 
prawie w całości, do zagranicznych właścicieli. Tylko niewiele w tyle jest Polska, w której 
zagraniczna kontrola banków zbliżyła się do 70 procent, podczas gdy w przemyśle udział ten 
kształtuje się na poziomie 35 - 40 procent. Trend wzrostowy jest tak silny, że można założyć, 
że w ciągu kilku najbliższych lat stan zagranicznego posiadania w polskim przemyśle z 
pewnością osiągnie taki poziom jak na Węgrzech. 
   Koncentrując się na fakcie upowszechnienia prywatnej własności oraz kilku innych tego 
rodzaju oczywistych obszarach instytucjonalnej nieciągłości (np. uwolnienie cen, liberalizacji 
handlu), kręgi tzw. liberalne twierdzą, że w Polsce rodzi się system, który być może odbiega 
od normy, ale nie jest wynaturzeniem. Odwrotnie, można nawet uznać ten system za 
wyznacznik najnowszych trendów, gdyż buduje się "najwyższy etap kapitalizmu". To jest 
kapitalizm globalny, gdzie granice narodowe oraz narodowość właścicieli są bez znaczenia. 
Ponieważ kapitał jest rozproszony i anonimowy, narzekanie na brak własnych kapitałów jest 
bezpodstawne.
   Żeby zrozumieć naiwność czy wręcz obłudę takiego punktu widzenia, będącego swoistym 
wcieleniem ideału "gospodarczego internacjonalizmu", należałoby zapomnieć o ideale tzw. 
liberałów. Zamiast tego trzeba by wziąć za punkt odniesienia dobrze znane realia z 

przeszłości. Najlepiej byłoby zastanowić się, czy wyłaniający się kapitalizm ma coś 
wspólnego z takim odchyleniem od kapitalizmu, jak na przykład niedawno upadły komunizm.
Gdyby okazało się, że kapitalizm bez własnego kapitału reprodukuje główne cechy 
komunizmu, jako patologii, należałoby go również uznać za patologię.
   Dla przeprowadzenia takiego porównania trzeba zdać sobie sprawę, że likwidacja prywatnej 
własności na rzecz publicznej nie była główną cechą komunistycznego "przełomu". Nie 
chodziło przede wszystkim o zmianę prawnego, formalnego tytułu własności kapitału. 
Komunizm był głównie eksperymentem typu inżynierii społecznej.
Chodziło o zupełnie nową socjologię z odrębną strukturą społeczną opartą na jednolitym 
wzorcu człowieka. Z likwidacją prywatnej własności nastąpiło coś ważniejszego, mianowicie 
likwidacja klasy kapitalistycznej , zwłaszcza tej dużej i średniej (mierzonej wartością 
posiadanego kapitału).  
   Ten zabieg był zgodny z przesłanką komunistycznej rewolucji, mówiącą, że możliwe jest 
stworzenie, niejako aktem woli, zuniformizowanego społeczeństwa takich samych ludzi. W 
tym się zawierał totalitarny rdzeń tej koncepcji, gdyż ze swej natury świat społeczny, tak jak 
poszczególne jednostki, jest zróżnicowany. Stąd każdy początek oparty na założeniu 
jednolitości musi być narzucony siłą, w przypadku komunizmu przez likwidację prywatnej 
własności. Gdyż wedle jego ideologii podstawowe, najbardziej niszczące są różnice klasowe, 
które biorą się z tego, że jedni - kapitaliści - są właścicielami kapitału, a inni, czyli robotnicy -
nie.
   Jeśli przyjąć ten opis komunizmu za punkt wyjścia moich porównań, to rodzący się obecnie 
porządek musi być uznany za patologię, gdyż przekazując kapitał w obce ręce wykluczono 
"rewolucję" kapitalistyczną w dosłownym znaczeniu. W wyniku oddania zagranicy 
większości kapitału nie odradza się bowiem zniszczona kiedyś przez komunizm silna 
burżuazja. Zachowana jest więc jego spłaszczona - niekompletna - struktura społeczna... A 
ponieważ ta, wprowadzona przez komunizm, socjologia to patologia, przeto utrzymując tę 
strukturę społeczną, nowy kapitalizm musi być też uznany za patologię.
   Dzięki ostatnim reformom pojawia się oczywiście drobny kapitał, ale jego obecność nie 
stanowi istoty kapitalizmu - jego istotą jest średni i duży kapitał. Drobny kapitał występował 
przecież przed kapitalizmem, czyli w okresie feudalnym. Drobna własność prywatna nie jest 
też sprzeczna z logiką komunizmu. Co najwyżej była ona solą w oku najbardziej zagorzałych 
doktrynerów, którzy nalegali na pełną czystość systemu. Z pewnością nie stanowiła ona 
jakiegoś większego zagrożenia dla komunizmu (jak np. w Polsce, gdzie przez cały czas 
istniało silne rolnictwo prywatne). 

Negatywny postęp - str. 15

   Porażka transformacji polega jednak nie tylko na tym, że podstawowa cecha komunistycznej
patologii została w gruncie rzeczy utrwalona, ale również na tym, że tego rodzaju kapitalizm, 
bez własnych kapitalistów, nazwijmy go "niekompletnym" (lub - "niepełnym"), pogłębia 
wady komunizmu. Jest to przynajmniej teoretycznie możliwe, mimo że kapitalizm, jako 
"naturalny" ład, jest oczywiście bardziej sprawny niż komunizm. To znaczy jedynie tyle, że 
kapitalizm w jego najlepszej wersji jest bezsprzecznie efektywniejszy niż komunizm w swej 
najlepszej formie. Ale nie jest już prawdą, że w swej całkowicie wypaczonej wersji kapitalizm
góruje nad każdą formą komunizmu.
   Tak jest w przypadku "niekompletnego kapitalizmu", nawet w tym wymiarze, w którym 
mogłoby się to wydawać najmniej prawdopodobne - właśnie braku własnej klasy 
kapitalistycznej. Przekazanie większości kapitału w ręce zagraniczne wprowadza bowiem 
pewną zmianę w odziedziczonych relacjach własności. Żeby uchwycić ten aspekt 
transformacji, trzeba znowu przyjrzeć się dokładniej ale bez uprzedzeń komunistycznej 
przeszłości. Należałoby ustalić, kto miał władzę nad kapitałem, bo jak był kapitał, to musiał 
przecież do kogoś należeć (przynajmniej w sensie prawa dysponowania o sposobie jego 
wykorzystania).      
   Choć formalnie własność kapitału w komunizmie była publiczna, to faktycznie znajdowała 
się ona w rękach partii. Zapewniał to monopol władzy politycznej, której partia nie dzieliła ze 

społeczeństwem. Partia komunistyczna, a właściwie podporządkowane jej państwo, była 
jedynym najemcą, a społeczeństwo podporządkowaną siłą roboczą.
   Wraz z dokonującym się przejściem od „realnego” komunizmu do „niepełnego” kapitalizmu
partia, jako ciesząca się monopolem władzy siła polityczna w drodze prywatyzacji ustępuje 
miejsca innym. Ściślej, w procesie tej transformacji partia jest zastępowana w funkcjach 
kontrolnych wobec kapitału przez siłę ekonomiczną, którą są zagraniczni inwestorzy. Jak 
widać, istotą przekształceń własnościowych w postkomunistycznych gospodarkach jest 
wymiana - czy lepiej substytucja - między aparatczykami władzy, jako nieformalnym 
właścicielem, oraz obcymi - formalnymi - właścicielami w roli zarządzających kapitałem.
   Wraz z substytucją w zakresie kontroli kapitału dokonuje się jednak istotna zmiana, która 
sprawia, że "niekompletny kapitalizm" pogarsza patologię komunizmu. Komunizm 
wywłaszczył rządzonych na rzecz rządzących - partii, ale postkomunistyczne reformy idą 
dalej. Ponieważ władze, które zastąpiły partię, oddają kontrolę nad kapitałem, wywłaszczeniu 
ulega cały naród, łącznie z rządzącymi. Powinno się zaprzestać mówienia o prywatyzacji, co 
brzmi pozytywnie, a zacząć mówić o masowym wywłaszczaniu całego społeczeństwa na 
rzecz obcych inwestorów - albo o "prywatyzacji poprzez wywłaszczenie".
   Takie stwierdzenie mogłoby zostać odebrane jako przejaw nacjonalizmu, postrzeganego 
dzisiaj jako naganne zjawisko. Szczególnie łatwo czynią taki zarzut ci, którzy chcą 
uniemożliwić każdą debatę na temat kontroli kapitału. Obecny dyskurs przypomina czasy, gdy
łatwo zamykano usta ludziom, wysuwając zarzut antykomunizmu. Taką samą siłę 
zastraszania, zmuszającą do autocenzury, miało wtedy słowo "reakcjonista", używane wobec 
tych, którzy upominali się o narodowe prawa. Oprócz słów działał oczywiście przymus 
policyjny, nie był by jednak skuteczny, gdyby nie "terror" nietolerancji pokrętnych pomówień.
   Kwestia, którą poruszam, jest narodowa tylko w tym sensie, że dotyczy losu całych 
narodów. Jest to narodowy problem, ponieważ w trakcie budowy kapitalizmu kraje Europy 
Wschodniej zostają pozbawione własnego kapitału. Nie da się inaczej dyskutować o tym 
zjawisku niż w kategoriach narodowych. Zwłaszcza, że kapitalizm oraz państwo są 
nierozerwalne, w każdym razie powstały jednocześnie.  Nie ma narodu bez pewnej formy 
nacjonalizmu, jako pojęcia interesu narodowego, cementującego ludzi w koherenty twór 
zwany państwem narodowym.
   Ten oczywisty aspekt kapitalizmu znajduje dobitne odzwierciedlenie w teorii ekonomii, 
przynajmniej europejskiej, szczególnie we Francji i Niemczech. Odbiega ona od anglosaskiej, 
często zbyt liberalnej i pozbawionej niuansów ekonomii, ja w Wielkiej Brytanii. Ze względu 
na głębsze wejrzenie w sensie historii oraz pełniejsze zrozumienie istoty państwa, w tych 
dwóch innych krajach ekonomię uważa się za naukę o „gospodarce narodowej”.  Stąd też we 
Francji oraz Niemczech istnieje znacznie większe zrozumienie dla czynników integrujących 
gospodarkę narodową, takich właśnie jak nacjonalizm, rozumiany jako poczucie 
współodpowiedzialności.
   Brak nacjonalizmu, czy tego w wersji francuskiej (obywatelskiej wspólnoty wobec ogólnego
prawa), czy tego w wydaniu niemieckim (świadomość własnej historii), jest źródłem 
powstających wypaczeń.
Nie można sobie wyobrazić żeby jakieś społeczeństwo wyzbyło się większości majątku 
trwałego na rzecz zagranicy przy rozbudowanej świadomości interesu publicznego. Istnieje 
wrażenie, że np. transformacja ustrojowa w Polsce zaczęła się od zrywu narodowego, ale stało
się inaczej. W rzeczywistości główną siłą napędową tego procesu musiało być raczej 
zaprzeczenie takiej świadomości, wręcz zwrot w stronę prywaty.
   Gdy następuje tego typu osłabienie interesu publicznego, rodzi się poważne zagrożenie nie 
dla wybranych jednostek, ale dla ogółu, a więc zagrożenie dla porzuconego czy 
niezrozumianego - interesu publicznego.
W tym przypadku, ze względu na wprowadzone stosunki własności, to zagrożenie wiąże się z 
tym, co można by nazwać „autonomicznością” – czy też alienacją kapitału.  
   Autonomiczność kapitału pociągnęła za sobą dokładnie takie konsekwencje w komunizmie, 
gdzie kapitał był własny, a nie obcy. Niepodzielna kontrola kapitału pozwalała partii na 
drenowanie społeczeństwa, czynnika pracy, na rzecz tzw. nadwyżki. Można powiedzieć, że w 
tym zachowaniu wyrażała się rola partii jako wspomnianego substytutu klasy kapitalistycznej.

Gdyż w ten właśnie sposób rosło "wynagrodzenie" kapitału, a także baza, na której można 
było oprzeć jego pomnażanie. Ta nadwyżka bowiem, choć niezbyt efektywnie, była 
inwestowana przez kadry głównie w dobra kapitałowe.
   W wyniku roszady między kadrami partyjnymi a obcymi właścicielami, ci ostatni utrwalają 
teraz sytuację autonomiczności kapitału. Zachowując tę kolejną ciągłość z komunizmem 
(patrz tabela 1), zyskują tym samym kontrolę nad podziałem dochodu narodowego, którą 
cieszyła się partia/państwo.
(...) W warunkach komunizmu przerzucanie "niezasłużonej" wartości (czyli - rent) 
dokonywało się między rywalizującymi czynnikami produkcji, kapitałem i pracą, w danym 
kraju. Natomiast w rodzącym się kapitalizmie bez kapitalistów tego rodzaju "niezasłużona" 
wartość, premiująca kapitał kosztem pracy, jest przerzucana między grupami społecznymi, lub
czynnikami produkcji, w różnych krajach. 

Niestabilność systemu - str. 19

   Ze względu na odziedziczone patologie "niepełny kapitalizm" nie może być trwałym 
systemem. Podobny w strukturze własności do gospodarki komunistycznej, może podzielić 
los swego poprzednika. Tak jak w przypadku komunizmu siłą rozkładową "niepełnego" 
kapitalizmu może okazać się nacjonalizm, prawdziwy lub hasłowy. Oparty na negacji narodu, 
z wizją "międzynarodówki" pracy, komunizm, paradoksalnie, wyzwolił destrukcyjny 
nacjonalizm (czego przykładem są polskie tzw. niezależne związki). Bazując na swej 
alternatywnej wizji "międzynarodówki" kapitału, wyłaniający się system może wyzwolić 
podobne, niszczące nastroje społeczne.
   Oparty bardziej na logice ekonomicznej, faktycznej własności niż na logice politycznej, 
gołej władzy, "niepełny kapitalizm" może okazać się bardziej wydajny. Nawet gdyby tak się 
stało, taka poprawa może się jednak okazać niewystarczająca dla utrzymania systemu. Warto 
przypomnieć, że w latach komunistycznych bunty robotnicze nasilały się po okresie poprawy 
ekonomicznej (np. późne lata Gierka). Co więcej, komunizm został odrzucony, mimo że do 
końca jego politycznego istnienia dochód narodowy Europy Wschodniej rósł, często nawet 
znacznie (z wyjątkiem Węgier, które cieszyły się jednak najlepiej zaopatrzonym rynkiem 
konsumpcyjnym w "obozie").
   Tak się bowiem składa, że o ocenie każdego systemu gospodarczego decydują nie tyle 
opinie na temat stanu gospodarki, co na temat podziału dochodu narodowego. W okresie 
komunizmu niezadowolenie przybierało przynajmniej otoczkę nacjonalizmu, gdyż atakowano 
partię za to, że dławiła płace na rzecz radzieckich mocodawców (np. sprzedając, jak mówiono,
za bezcen statki). Ten zarzut, choć być może bezpodstawny (w każdym razie nigdy nie 
udokumentowany), wystarczył, by rozniecić protesty w sprawie zagranicznej eksploatacji. 
Przed podobną groźbą stoi "niepełny kapitalizm". Pomówienie o eksploatację może pojawić 
się w każdej chwili, niezależnie od faktów.
   Wyłaniający się "niepełny kapitalizm" może spowodować też, że mechanizm redystrybucji 
stanie się odporniejszy na społeczną rewizję. Obcy kapitał jest bowiem bardziej mobilny,  
gdyż, ze względu na jego międzynarodowy charakter, nie tylko jest bardziej doświadczony w 
transferze kapitału, ale ma też do dyspozycji wiele łatwych opcji, w tym swe, rozsiane po 
świecie, filie.
   Większa odporność na presję ze strony lokalnej prasy bierze się również stąd, że korporacje 
międzynarodowe są w pewnym sensie niepolityczne.  Ta apolityczność nie wyraża się w tym, 
że – jak sugerują zwolennicy „międzynarodówki” kapitału -  korporacje takie nie mieszają się 
do wewnętrznej polityki.  Kapitał to pieniądze, a pieniądze, zwłaszcza w gorzej 
funkcjonującej demokracji, to przecież władza. Chodzi o apolityczność wynikającą stąd, że 
korporacje, ściślej – ich właściciele, znajdują się z oczywistych względów  poza formalnymi 
strukturami politycznymi danego kraju, jakiekolwiek by one były, demokratyczne lub nie. 
   Dochodzi do tego jeszcze jeden element umacniający pozycję kapitału, mianowicie to, że ze 
względu na uzewnętrznienie jego kontroli  wszelki konflikt o warunki płacowe łatwo może 
ulec umiędzynarodowieniu. Wbrew mrzonkom o kapitalizmie bez narodów, gospodarki są 
wciąż jeszcze narodowe. Nawet tzw. ponadnarodowe struktury, jak biurokracja Unii 

Europejskiej, działają na zasadzie proporcjonalności głosów, zgodnie ze skalą kraju.
   Jako solidniej osadzony w prawie, „niepełny kapitalizm” może okazać się dodatkowo 
bardziej odporny na ewentualny protest społeczny. W  komunizmie partia komunistyczna 
sprawowała kontrolę nad kapitałem, ale nie właścicielską. Była to funkcja powiernicza, gdyż 
kapitał został niejako powierzony partii przez rządzonych. Ta sytuacja opierała się nie tylko 
na przewadze partii w zakresie środków przemocy, ale też, a raczej głównie, na umowie 
społecznej. Gdy społeczeństwo zerwało tę umowę, partia nie mogła się chronić prawem jako 
następną linią obrony. Została przemoc, ale ta okazała się w końcu nieskuteczna.
   Paradoksalnie, ustalenie tytułu właścicielskiego dokonało się dopiero z chwilą upadku 
komunistycznej partii jako ośrodka władzy. Bez uporządkowania sytuacji prawnej , która 
zostawiła majątek bez formalnego właściciela, nie było możliwe rozpoczęcie przez państwo 
prywatyzacji tego majątku. Dzisiaj, z perspektywy dziesięciu lat prywatyzacji, można 
powiedzieć, ze tę sytuację naprawiono konkretyzując tytuły własności (resortów centralnych, 
władz wojewódzkich czy urzędów gminnych), by umożliwić przelanie większościowych 
tytułów na inwestorów zagranicznych. 
   Ponieważ "niepełny kapitalizm" może z jednej strony wywołać silniejszą frustrację 
społeczną na tle podziału, a z drugiej jest on trudniejszy do podważenia, wydaje się, że 
ewentualne konflikty mogą przybrać raczej skrajną formę. Z pewnością, gdyby doszło do 
konfrontacji z obcym kapitałem, konflikt polityczny mógłby łatwo przerosnąć napięcia, które 
towarzyszyły upadkowi komunizmu. Komunizm właściwie upadł bezgłośnie, wręcz banalnie, 
ale być może, że potężny wstrząs oraz ostateczne rozstanie się z komunizmem, czyli jego 
przedłużeniem w postaci "niepełnego kapitalizmu", dopiero nadejdzie. 
   (...)
   Zarówno faszyzm jak i komunizm stanowią jednocześnie przykład tego, w jaki sposób 
nastroje nacjonalistyczne mogą stać się okazją do wprowadzenia ekstremalnych koncepcji 
społecznych. W przypadku faszyzmu zyskały aprobatę koncepcje rasistowskiego państwa oraz
uznanie dla wojny – nawet totalnej – jako instrumentu polityki zewnętrznej. Jeśli chodzi o 
komunizm, to nacjonalistyczne sentymenty ułatwiły społeczne przyzwolenie dla innej formy 
agresji, tzw. walki klasowej, oraz szeroką akceptację dla polityki nadzwyczajnych środków w 
stosunkach wewnętrznych (tj. rewolucyjnego państwa w rękach jednej partii).  

Podsumowanie - str. 23

    To, że komunizm zaoferował odpowiedź na te narodowe nastroje bezsilności, staje się 
jasne, gdy uwzględni się fakt, że wraz z likwidacją własności prywatnej za jednym zamachem 
usunięto obcy kapitał. Nacjonalizacja dokonana przez pierwsze powojenne władze była, ni 
mniej, ni więcej, tylko wywłaszczeniem obcych właścicieli, ale również etnicznych 
mniejszości. Przynajmniej w Polsce czy w Czechach zmiany te były w dużym stopniu 
konsekwencją przymusowej deportacji ludności niemieckiej w ramach podyktowanego przez 
Związek Radziecki podziału terenów (ale, w przypadku Polski, za zgodą pozostałych 
aliantów).
   W tym świetle transformacja postkomunistyczna jawi się jako coś całkowicie odwrotnego 
niż to, czego dokonał komunizm. Podczas gdy komunizm dokonał wywłaszczenia obcego 
kapitału jako ważnej, ale nie dominującej sfery własności, postkomunizm oznacza prawie 
pełne uwłaszczenie zagranicznych podmiotów.
   Przewrotność obecnej - drugiej w ciągu zaledwie dwóch pokoleń - transformacji ustrojowej 
polega na tym, że, dokonując takiego transferu kapitału, zachowano jednak podstawowy układ
struktury własności, który wprowadził komunistyczny porządek. Ciągle brak jest bowiem 
silnie rozwiniętej własnej klasy kapitalistycznej, która by stała za rodzimym kapitałem. Nie 
oznacza to, wschodnioeuropejskie kraje są ciągle w objęciach komunizmu, choć czasem 
trochę z przekory, mam ochotę nazwać nowe realia jeśli nie "późnym", to może 
"najpóźniejszym" komunizmem. 

Rozdział drugi
Niekompletny kapitalizm - str. 25

    Pierwszy rozdział zarysował tylko główne wątki mojej analizy "wielkiego przekrętu". 
Kolejne rozdziały rozwijają je krok po kroku. Zaczynam od podstawowej kwestii, tj. 
udokumentowania, na ile wyłaniający się polski kapitalizm jest rzeczywiście niekompletny, a 
także jak dalece odbiega on od światowych norm. Ponieważ znajomość faktów jest słaba, 
mało kto sobie uświadamia, że skutkiem reform nie jest jednak zwykły kapitalizm. Jeśli 
bowiem przyjąć za normę Europę Zachodnią, to stosunki własnościowe, które wyłaniają się w
Europie Wschodniej, są rzeczywiście absolutną anomalią.
    Są one anomalią nie tylko dlatego, że takich struktur własnościowych, gdzie dominuje obcy
kapitał, nie spotyka się w świecie, przynajmniej tym rozwiniętym. Odchyleniem jest również 
sposób, w jaki powstają takie silne koncentracje zagranicznej własności. Najkorzystniejszym 
sposobem dopuszczenia obcego kapitału jest "warunkowa" zgoda na nowe inwestycje w 
kapitał, a nie inwestycje w zakup starego kapitału. Stąd jeszcze do niedawna te ostatnie 
stanowiły margines i dalej odbywają się na mniejszą skalę niż nowe inwestycje w świecie. W 
Europie Wschodniej stały się one prawie wyłączną drogą napływu obcych inwestycji.

Fatalizm prywatyzacji - str. 25

    Kiedy zaczęły się reformy, pogląd na sprawę stosunków własności był bardzo prosty. 
Uznano, że konieczne jest zwiększenie roli sektora prywatnego. Nikt nie miał też wątpliwości,
że w tym celu należy umożliwić obywatelom zakładanie własnych biznesów. Przyjęto 
również, że należy zezwolić obcym inwestorom budowanie nowych obiektów pod tzw. klucz. 
Również jeśli chodzi o sprawę tego, co zrobić z sektorem państwowym, panowała jasność. 
Mianowicie, że należy go przekształcić w sektor prywatny, jeśli nie wyłącznie, to głównie 
przez przekazanie majątku własnym obywatelom.
    Skoro zdecydowano się nie na reformę sektora państwowego, ale na jego prywatyzację, 
pojawił się zasadniczy problem, jak to zrobić, skoro zgromadzony przez parę dekad zasób 
kapitału wielokrotnie przerasta zakumulowane oszczędności prywatne. Pierwszą odpowiedzią 
na ten dylemat stała się koncepcja równego rozdania obywatelom kuponów na majątek.  Jedni
zwolennicy sądzili, że obdarowani utrzymają swoje  udziały, tak że pojawi się sprawiedliwy 
system nazwany „demokratycznym kapitalizmem”. Inni uznali, że to mrzonka, gdyż poprzez 
wtórny obrót  majątek, tak jak powinien, trafi do nielicznych.
    Pomysły te nie znalazły większego uznania w Polsce, w to miejsce wprowadzono, podobnie
jak na Węgrzech, program prywatyzacji w sposób, jak się wydawało, rynkowy – w drodze 
sprzedaży, bezpośrednio lub przez tzw. ofertę publiczną. Z  myślą o odtworzeniu warstwy 
kapitalistycznej uznano w Polsce, ale nie na Węgrzech, że główmy strumień akcji będzie 
kierowany do inwestorów wewnętrznych. Obok tego głównego kanału uruchomiono, na 
mniejszą skalę, prywatyzację tzw. likwidacyjną w drodze ratalnego wykupu przedsiębiorstwa 
przez ich pracowników pod przyszłe zyski.
    Chociaż sprzedaż majątku państwa miała być skierowana głównie do wewnętrznych 
inwestorów, natychmiast stała się ona okazją do przejęcia go przez obcych inwestorów. 
Świadczy o tym już pierwsza transza, w latach 1990 – 1992, kiedy większość  wystawionych 
na sprzedaż wyselekcjonowanych obiektów trafiła do zagranicznych właścicieli. Wybór 
najlepszych fabryk uzasadniono wtedy tym, że chodzi o to, by dobrze wystartować, tak aby 
zachęcić następnych nabywców. Twierdzono też, że przekazanie tych fabryk w obce ręce 
może zapewnić pozytywny efekt „propagandowy” w sensie przyciągnięcia zagranicznych 
inwestycji pod klucz. 
    Mimo to w wyjściowych latach polskiej prywatyzacji, głównie ze względu na kroki podjęte 
przez ostatniego lidera komunistycznego Rakowskiego, sprzedaż majątku stworzyła też okazję
do powstania zalążków kapitału krajowego na dużą skalę, tzw. holdingów. Powstało ich kilka,
głównie na bazie byłych państwowych przedsiębiorstw handlu zagranicznego, którym udało 
się zgromadzić pokaźne nadwyżki finansowe dzięki dewaluacji złotówki w 1990 r. Ponieważ 
w ten sposób ich zapasy dolarowe zwiększyły swoją wartość, centrale uzyskały środki nie 
tylko na wykup samych siebie, ale i na dokupienie innych biznesów.
    To co wyglądało na polską specjalność, nie spotykaną w innych krajach 

postkomunistycznych, okazało się bez większego znaczenia, gdyż holdingi stały się niezdolne 
do sprostania konkurencji ze strony rozrastającego się sektora zagranicznego (nawet tak duże 
grupy kapitałowe jak np. Elektrim). W ostatnich latach zaczęły się pozbywać swych aktywów 
korporacje sprywatyzowane na rzecz lokalnych inwestorów, w dużym stopniu ze względu na 
konieczność finansowania ich potrzeb przez tzw. wymienne obligacje zagraniczne (dające 
kredytodawcom prawo do zmiany długu na akcje).
    Jeszcze bardziej zaskakujący jest fakt, że pod kontrolę zagraniczną w końcu przeszły też 
zasoby przekazane w 1995 r. na rzecz tzw. funduszy inwestycyjnych, wprowadzonych jako 
namiastka – kuponowej – prywatyzacji. W przeciwieństwie do holdingów, stan posiadania 
tych funduszy nie był wielki, gdyż weszły do nich głównie małe i średnie, słabsze 
kondycyjnie, obiekty. Ciągle były to niebagatelne zasoby, szacowane na przynajmniej 2,5 
miliarda dolarów. Dwa-trzy lata zajęło funduszom skonsolidowanie udziałów na tyle, by 
znaleźć nabywców wśród zagranicznych inwestorów.
    Obok krajowych grup kapitałowych w ostatnich latach pojawiły się też setki tysięcy 
drobnych prywatnych biznesów, ale i one też stają się często przedmiotem przejęcia. Można 
było spekulować, że rodzima klasa powoli się rekonstruuje. Ale w wielu wypadkach ci 
biznesmeni stają się parawanem dla zagranicznych inwestorów.  
    Przy całym swym rozmachu, nawet po pierwszych kilku latach prywatyzacji, procentowy 
udział obcego kapitału był jednak ciągle ograniczony. W 1997r. udział ten wynosił 15 procent 
w przemyśle, ale w następnym roku nastąpiła już akceleracja, po której przyszła prawdziwa 
lawina sprzedaży w roku 1999. Stało się tak głównie dlatego, że po raz pierwszy pokazały się 
w sprzedaży spore ilości obiektów o bardzo dużej skali, polskie giganty. Na skutki tego 
przyspieszenia prywatyzacji nie trzeba było długo czekać. W 1999 r. udział obcego kapitału 
przekroczył 35 procent, być może zbliżył się nawet do 40 procent.
    Bez względu na to, co się dzieje z lokalnym prywatnym kapitałem, w wyniku 
zaplanowanych dalszych sprzedaży publicznego majątku udział obcego kapitału może łatwo 
przekroczyć 50% w roku 2000, aby dojść  do 60 - 70 procent przed rokiem 2003 (...)
(...) Jeszcze bardziej dramatyczne zmiany zaszły w bankowości, która na początku reform 
była praktycznie wyłączona z zagranicznych przejęć. W 1997 r., po dalszych sprzedażach, 
udział sektora zagranicznego wciąż jeszcze wynosił poniżej 20 procent, ale już pod koniec 
1999 r. kontrola zagraniczna banków sięgnęła 70 procent...
    Wolniej odbywa się przejmowanie przez zagranicę sektora ubezpieczeniowego, gdyż 
dopiero w 1999 r. sprzedano pierwsze państwowe udziały.
    Ponieważ na początku 2000 r. władze ogłosiły, że pozostałe dwa duże banki państwowe, 
Bank Żywnościowy i PKO BP, oraz resztki PZU nie będą prywatyzowane na rzecz 
zagranicy... Ale to nie jest pewne, gdyż - przynajmniej w przypadku banków - mamy do 
czynienia ze słabymi organizacjami, obciążonymi poważnymi tzw. złymi długami. Mogą one 
okazać się niezdolne do odparcia zagranicznej konkurencji bez stałego budżetowego 
wsparcia... 
(...) Tak jak w bankowości, to, co zostało do sprzedania, jest w gorszym stanie finansowym 
niż obiekty już sprzedane w obce ręce. 
(...) Do takiego wzrostu udziałów nie jest potrzebne, żeby obcy kapitał tworzył na większą 
skalę nowe - świeże obiekty. Zresztą nie było to dotąd potrzebne, gdyż budowa zagranicznych
fabryk pod klucz jest od początku minimalna. 

Jednolity trend - str. 29

    W ten sposób Polska powtarza drogę, którą przeszły już Węgry, gdzie w 1999 r. 
zagraniczne banki miały pod swoją kontrolą 70% sektora bankowego (patrz załącznik 1). Ten 
wskaźnik jest jednak zaniżony, gdyż już w tym roku zagraniczne banki opanowały właściwie 
wszystkie zdrowe finansowo banki na Węgrzech.
    Żeby uniknąć wątpliwości, prawie wszystkie byłe kraje komunistyczne w Europie 
Wschodniej podążają tą samą ścieżką co Polska czy Węgry, w szczególności byłe republiki 
bałtyckie, które również nastawiły się na sprzedaż majątku. W najbardziej rozwiniętej Estonii 
udział obcego kapitału jest bliski 80 procent tak w przemyśle, jak i w bankach.

    Tam gdzie prywatyzację oparto na kuponowym rozdawnictwie, przejmowanie zasobów 
przez zagranicę okazało się wolniejsze niż na Węgrzech czy w Polsce. Tak stało się w 
Czechach... Kuponowa metoda okazała się zbyt słabą zaporą dla zagranicznych inwestorów. 
Choć powolniejszy, czeski trend jest taki sam, tak że w 1999 r. obcy kapitał miał pod kontrolą 
35 procent przemysłu oraz 45 procent banków. 
    Podobny, choć słabszy trend można wykryć w Rosji, gdzie w ramach wzorowanego na 
czeskim programie fabryki oraz banki zostały przejęte głównie przez kierownictwo oraz 
załogi, zostawiając większość obywateli z niczym. Więcej, podstawowa cześć kapitałów 
została wyprowadzona z tych obiektów, by zasilić nowe biznesy otwarte przez wąską lokalną 
grupę, tzw. oligarchów, powiązaną ze światem kryminalnym. Pomimo swojej władzy, dającej 
im faktyczną kontrolę nad rządem, oligarchia musiała wesprzeć się na zagranicy ze względu 
na nielegalny czy półlegalny charakter wielu ich operacji (np. prania pieniędzy w obcych 
bankach).
     W gąszczu prawnym, jaki powstał w Rosji, trudno jest zorientować się w obecnym zasięgu
obcej własności, ale z pewnością weszła ona do sektora motoryzacyjnego, stalownictwa, 
przemysłu papierniczego oraz do telekomunikacji (m.in. przynajmniej 25 procent akcji w 
byłym państwowym monopoliście telefonicznym). Podobnie jest w sektorze wydobywczym, 
zwłaszcza w eksploatacji ropy i gazu, ale też – niklu, gdzie wytwarza się główną część 
dochodu narodowego w objętej depresją Rosji.  Banki, zwłaszcza  po załamaniu w 1998 r., 
również zostały spenetrowane (m.in. poprzez ich wysokie zadłużenie zagraniczne).
    Podczas gdy w Rosji wyłonił się „nomenklaturowy kapitalizm”, w Bułgarii czy Rumunii 
była nomenklatura utrzymała kontrolę produkcji, ale nie uzyskała prawa własności. Podobnie 
jak na Ukrainie, przemysł i banki pozostały państwowe, tyle  że skończyła się kontrola 
państwowa nad kierownictwem. W ten sposób stały się one „własnymi” domenami 
kierownictwa. Ale nie na długo, gdyż słabsza od swych rosyjskich odpowiedników była 
nomenklatura też musiała sięgnąć po obcą pomoc…
    Najtrudniejszy do spenetrowania przez obcy kapitał powinien być wariant prywatyzacyjny 
przyjęty w byłej Jugosławii, gdzie postanowiono zmodyfikować tzw. samorządowy model 
przez zdyskontowaną sprzedaż akcji pracownikom. Tą drogą poszła Chorwacja, ale ze 
względu na wojnę oraz ogólne zubożenie ludności transfer zasobów tym kanałem nie posunął 
się zbyt daleko. Władze wykorzystały tę sytuację dla stopniowego uwłaszczenia kręgów partii
rządzącej do 1999 r. Równolegle zaangażowały się też w intensywną sprzedaż majątku 
zagranicznym inwestorom, w tym banków oraz ubezpieczeń. 
    Bośnia stanowi inny przykład byłej republiki jugosłowiańskiej, gdzie powyżej wspomniana 
droga przekształcenia modelu samorządowego również zmieniła swój kierunek, tyle że 
bardziej drastycznie. W wyniku działań wojennych kraj ten przeszedł pod okupację i stał się 
międzynarodowym protektoratem. W ramach te półkolonialnej struktury  dano preferencje 
zagranicznym nabywcom majątku (głównie – kopalni). Podobnie stało się w innym 
protektoracie, Kosowie, mimo że formalnie kapitał należy ciągle do Serbii. To może 
zabrzmieć drastycznie, ale tworzenie protektoratów jawi się jako alternatywna metoda 
prywatyzacji.  
    W zasadzie ten sam proceder prywatyzacyjny dotyczy innego bałkańskiego narożnika - 
Albanii. Gdy upadły władze komunistyczne, zaczęła się grabież publicznego mienia, jak w 
pewnej wsi, w której działał kołchoz. W dniu, w którym ogłoszono koniec partii oraz jej 
wodza, przestało działać państwo i jego przemoc, ale nie zaczął wcale działać rynek oraz 
wolność, tylko odruch i chaos. W okamgnieniu chłopi rozgrabili wszystko, rozebrano nawet 
budynek szkoły i lecznicę. Ponieważ każdemu udało się zebrać po parę cegieł – zostali z tym 
gruzem, bez szkoły i lecznicy. 
    Tym samym ludziom, po niedługim czasie, dały lekcję resztki albańskiego państwa, które w
miejsce państwowych banków wprowadziły system nazywany piramidą. Gdy i ten system się 
załamał - nastąpiło ostateczne bankructwo gospodarki, której głównymi sektorami stały się 
nagle przerzut narkotyków i prostytucja. To było tylko preludium do dalszej zatraty typowych 
atrybutów państwa. W trakcie miniwojny domowej, czy raczej klanowej, wprowadzona 
została włoska policja. Później, w okresie konfliktu o Kosowo, doszło do zainstalowania 
obcych wojsk. Albania stała się kolejnym protektoratem oraz rajem dla zagranicznych 

inwestorów.
    Poza Serbią tylko w jednym przypadku na Bałkanach, ściślej - w dawnej Jugosławii, 
prywatyzacja nie zmieniła się w masowe przekazanie kapitału obcym właścicielom. Chodzi o 
Słowenię, gdzie prywatyzacja jest już właściwie na ukończeniu, ale udział zagranicy w 
przemyśle jest w granicach 15 procent, a reszta jest przeważnie w rękach załóg i dyrekcji. W 
bankowości udział ten jest jeszcze niższy i wynosi około 10%, z tym że spora część tego 
sektora jest ciągle państwowa, więc sytuacja może ulec zmianie (choć na to nie wskazują 
intencje rządu, który zamierza rozproszyć akcje dalszych banków, głównie wśród obywateli).
   Inny przypadek reform bez wyprzedaży zagranicy stanowią Chiny, tyle że tutaj nie doszło 
do prywatyzacji. Chiny uczyniły swoją gospodarkę nie mniej prywatną niż Europa 
Wschodnia, prawie wyłącznie przez zezwolenie obywatelom na otwieranie biznesów. Te 
biznesy okazały się tak prężne, że ich ekspansja całkowicie przyćmiła sektor publiczny. 
Zamiast przyspieszać zmiany własnościowe przez dławienie sektora publicznego, utrzymano 
jego rozwój, w dużym stopniu z pomocą zagraniczną. Zezwolono bowiem na zagraniczne 
inwestycje przez wkłady rzeczowe w istniejące większe fabryki, których znaczna część jest 
państwowa. 
   Tzw. liberałowie przemilczają przypadek Słowenii, ale tego co się dzieje w Chinach, nie da 
się przemilczeć. Ich zdaniem jednak Chiny to wielki kraj, podczas gdy kraje Wschodniej 
Europy, nawet Polska, są małe. Miałoby stąd wynikać, że bez względu na to, jak skuteczne 
jest chińskie podejście do reform nie nadaje się ono do zastosowania w warunkach 
wschodnioeuropejskich.
    Pada też argument, że Chiny są inne, gdyż nie przechodzą politycznej transformacji. Nie ma
jednak dowodów, że „uwolnieni” wyborcy w Europie Wschodniej parli na prywatyzację, w 
tym na sprzedaż zagranicy. Nigdzie nie doszło do referendum w sprawie prywatyzacji. W 
Chinach, gdzie ciągle działa monopartia, też nikt nie pytał rządzonych. Ale w odróżnieniu od 
Polski czy Czech władze chińskie nie starały się narzucać gotowych programów. Zamiast 
„terapii wstrząsowej”, opatrzonej imieniem jakiegoś lidera, przyjęto, że zmiany są oddolne. 
Mniej demokratyczne  Chiny wybrały więc bardziej demokratyczną drogę reform. 

Wyjątkowa struktura - str. 33

    Żeby lepiej zrozumieć zmiany we własności kapitału w Polsce oraz reszcie Europy 
Wschodniej, warto jest przyjrzeć się, czy podobne zmiany mają miejsce również w innych 
częściach świata.
Można zacząć takie międzynarodowe porównania od przemysłu Irlandii, gdzie około 50 
procent kapitału jest w rękach zagranicznych, głównie amerykańskich. Z kolei w Austrii 
udział ten wynosi w granicach 30 procent i podobnie jak w Irlandii nie zmienia się od bardzo 
dawna...
    Poza Europą Zachodnią wysoki udział obcego kapitału w przemyśle notuje Kanada – na 
poziomie 50 procent. Chodzi przede wszystkim o sektor motoryzacyjny oraz kopalnictwo, 
przy czym obca własność jest przeważnie w rękach amerykańskich.  W samych Stanach 
Zjednoczonych zagraniczna penetracja jest na znacznie niższym poziomie, poniżej 18 procent 
przemysłu...
Przechodząc do bankowości – Irlandia znowu ma wysoki wskaźnik, stanowiący około 55 
procent, ale podobnie wysoki jest poziom penetracji przez obcy kapitał w Belgii. W tym 
ostatnim przypadku większość napływowego kapitału pochodzi z dwóch sąsiednich krajów, 
Francji oraz Holandii. Przy czym kapitał francuski operuje w części walońskiej, 
francuskojęzycznej, a holenderski kapitał we flamandzkiej (stanowiąc wyraz nieuchronnie 
zbliżającego się łagodnego – w czechosłowackim stylu – rozpadu tego państwa według linii 
etnicznych).       

Wymienione kraje  to absolutne wyjątki, ale polscy tzw. liberałowie traktują powyższe 
wskaźniki jako normalność. Gdyby jednak przyjrzeć się średniej dla Unii Europejskiej, to 
udział obcego kapitału w przemyśle nie wykracza poza 15 procent (w Niemczech jest on 
poniżej 10 procent). W bankach stanowi on średnio tylko 13 procent (we Francji 12 - procent, 

w Austrii - 4 procent, a w Niemczech nie jest znacznie wyższy). W Hiszpanii oraz Portugalii, 
bardziej zbliżonych gospodarczo do poziomu Europy Wschodniej, udział zagraniczny w 
bankach wynosi poniżej 15 procent (przy czym żaden większy bank nie należy do 
zagranicznych właścicieli).
    Jeszcze większy kontrast między Europą Wschodnią a Zachodnią można dostrzec w 
niebankowych finansach, jak np. w ubezpieczeniach. W krajach zachodnioeuropejskich w tej 
dziedzinie panuje własny kapitał, często publiczny. Jednak w Europie Wschodniej bez 
przeszkód wpuszcza się obcy kapitał do tego sektora, nie tylko w Polsce, ale jeszcze na 
większą skalę na Węgrzech. 

Prawdziwym ewenementem jest rynek emerytalny, który w Europie Zachodniej opiera się 
głównie na państwowych systemach składkowych.  Mimo różnych dyskusji ten system, na 
którym opiera się tzw. państwo dobrobytu, nie został zmieniony (ostatnio upadła próba 
reformy tego systemu w Niemczech).
    Sytuacja w finansach Europy Wschodniej jest zbliżona do Ameryki Łacińskiej, chociaż 
nadal nie w największych krajach regionu. Np. w Brazylii udziały obce w bankach są 
względnie niskie. W latach 1996 – 1998  szybko jednak wzrosły z 10 do 15 procent, a dalsze 
przejęcia są w drodze. 
     Jednakże w niektórych innych latynoamerykańskich krajach udziały zagranicznego 
kapitału w bankowości są już znacznie wyższe. Na przykład wynoszą one około 35 procent w 
Chile oraz w granicach  40 procent w Argentynie, gdzie trwa dalsza ekspansja obcych banków
(przy daleko posuniętej dolaryzacji  gospodarki).
    Jeśli chodzi o sferę ubezpieczeniową, zwłaszcza w dziedzinie emerytur, sytuację podobną 
do Europy Wschodniej  można znaleźć też tylko w paru krajach Ameryki Łacińskiej. Dotyczy 
to zwłaszcza Chile...(...).
Zbieżności z Ameryką Łacińską idą zresztą dalej, gdyż podobnie jak w Europie Wschodniej, 
obecny przyrost udziałów zagranicznych jest tam również głównie produktem prywatyzacji 
(włącznie z opisaną reformą emerytur, która stanowi rozłożoną w czasie formę prywatyzacji). 

     W przeciwieństwie do Europy Wschodniej czy nawet Ameryki Łacińskiej, w Europie 
Zachodniej zasoby obcego kapitału są głównie efektem nowych inwestycji, a nie „przejęć” 
istniejącego kapitału przez prywatyzację lub wykup od prywatnych właścicieli.   

Podsumowanie - str. 36

    Musi uderzać fakt, że masowa wyprzedaż kapitału za granicę odbywa się w dwóch 
regionach, które przez większość powojennych lat stanowiły najbardziej odizolowane - prawie
autarkiczne - części gospodarki światowej. Kierując się podobną, marksistowską ideologią 
samowystarczalności, Europa Wschodnia i Ameryka Łacińska odcięły się od importu 
towarowego oraz od obcych inwestycji. Tak jak ten izolacjonizm był skrajnością kiedyś, tak 
dzisiaj oba te regiony, choć w różnym tempie, wchodzą w inną skrajność - pełnego 
uzależnienia się od obcych inwestycji oraz związanego z tym silnego oparcia się na imporcie 
towarowym. 
    W obu przypadkach ów gwałtowny odwrót dokonał się bez większej rekonfiguracji sil 
politycznych.  W Ameryce Łacińskiej, np. w Meksyku czy Argentynie, lewicowe czy tylko 
populistyczne siły zmieniły nagle front i przyjęły liberalne albo wręcz ultraliberalne podejście.
Trudno nie dostrzec analogii między tą względną ciągłością polityczną w Ameryce Łacińskiej 
a przykładami, które można odnaleźć  Europie Wschodniej, gdzie po upadku komunizmu 
dawne lewicowe partie często nie tylko nie zeszły ze sceny, ale czynnie włączyły się w 
otwarcie dostępu dla obcego kapitału. 

Rozdział trzeci 
Rachunek wywłaszczenia - str. 37 

    Jeśli "niekompletny kapitalizm" jest - jak właśnie stwierdziłem - faktem, należy teraz 

ustalić, na czym polega jego patologia. W ekonomii mówi się o patologii instytucji wtedy, gdy
dopuszczają do tego, że korzyści są niższe od jej kosztów. Ale żadne zaręczenie, że 
wprowadzenie tego dziwnego systemu własności jest złym interesem, nie zastąpi wyliczenia 
bilansu korzyści oraz kosztów przekazania majątku w obce ręce. Ponieważ w grę wchodzi 
zbiorowe wywłaszczenie, można nazwać taką kalkulację "rachunkiem wywłaszczenia". 
Niniejszy rozdział prezentuje, jak myślę, pierwszą tego typu kalkulację.
    Jest to pierwsza kalkulacja, gdyż milczą w tej sprawie prawie wszyscy, nawet środowiska 
tzw. liberalne, którym ponoć jest bliska idea ekonomicznej racjonalności. Zbadania kosztów i 
korzyści prywatyzacji nie podjęły się nawet najzasobniejsze instytuty, zwane niezależnymi, 
jak CASE z Warszawy czy Instytut Badań Nad Gospodarką Rynkową z Gdańska. Milczą też 
zagraniczne ośrodki analityczne, z których te instytuty czerpią dużą część swych funduszy. 
Wszyscy rozpisują się na tematy prywatyzacyjne, ale ich "niezależny" atrament jest wylewany
prawie bez wyjątku na zachwalanie wysokiego tempa sprzedaży majątku. 

Nieśmieszne wyceny - str. 37

    Choć prywatyzacja nie zostawia po sobie wyraźnych śladów, nie znaczy to, że nie da się 
ustalić, na ile operacja sprzedaży opłacała się. W szczególności nie ma problemu z ustaleniem 
wpływów ze sprzedaży. Początkowo niewielkie, w granicach 100 milionów dolarów rocznie, 
wpływy te osiągnęły ponad 2 miliardy dolarów w 1998 oraz w 1999 r. Za cały okres 1990 - 
1999 , gdy sprzedano połowę sektora przemysłowo - bankowego, wpłynęło około 9 - 11,5 
miliarda dolarów. Można by więc ekstrapolować, że w momencie zakończenia prywatyzacji, 
powiedzmy w roku 2004, kwota ulegnie podwojeniu do 18 - 23 miliardów dolarów.
    Same w sobie te sumy nic nie mówią, dopóki nie zostaną porównane z realną - faktyczną 
wartością sprzedawanych zasobów, zwłaszcza że informacje, które zdołały przecisnąć się 
przez czujne drukarskie prasy, budzą niepokój. Wynika z nich, że kapitał mógł być 
upłynniany z głębokim dyskontem (np. nowiutkie zakłady papiernicze Kwidzyn, które poszły 
za jedną trzecią kosztów budowy, czy bardzo zyskowne PEKAO SA sprzedane za ekwiwalent
jego nieruchomości). 
    Ustalenie wartości majątku to bardziej złożony problem, gdyż spod tych samych pras nie 
wyszły dotąd bliższe dane dotyczące wartości sprzedawanego przez państwo majątku (Borish 
i Noel, 1997). Na początku pojawiły się jakieś wyrywkowe, głównie nieoficjalne szacunki tej 
wartości. Pierwsze pełniejsze oficjalne szacunki pojawiły się dopiero w 1994 r., w związku z 
roszczeniem tzw. sfery budżetowej oraz presją, by rozdać – drogą kuponową – resztę kapitału 
wszystkim obywatelom. Trudno jednak dać wiarę tym różnym danym, gdyż nie tylko są 
wewnętrznie sprzeczne, ale nie ujawniono oryginalnego źródła owych informacji.      
    To, że przez dziesięć lat, grubo po półmetku sprzedaży, nie zadano sobie trudu, by 
dokładnie wyliczyć tego, co społeczeństwo wytworzyło w latach powojennych, samo w sobie 
wprawia w osłupienie. Jest to tym bardziej szokujące, że taki szacunek, gdyby ktoś chciał go 
przeprowadzić, nie wymaga jakiejś wielkiej finezji. Do tego nawet nie są potrzebne żadne 
szczegółowe dane o wartości poszczególnych obiektów, ale - jak za chwilę pokażę - 
znajomość kilku elementarnych zależności ekonomicznych. Takich zależności, które wiele z 
tych osób, które piszą o prywatyzacji, nie sposób, żeby nie pamiętało ze swoich studiów.
    Sposób na wycenę majątku jest następujący. Należy zacząć od ustalenia, jaką wartość ma 
dochód narodowy.  Ten pierwszy krok w wycenie wartości kapitału jest w istocie banalny. 
Wartość dochodu narodowego  jest ogólnie dostępna w krajowych statystykach. Można 
przyjąć, że dla Polski jego średnia dla okresu, którym się zajmuję, między 1989 a 2004, 
wynosi mniej więcej 160 miliardów dolarów. Przyjmuję średnią dla uproszczenia, gdyż proces
sprzedaży majątku trwa całe lata. 
    Kiedy już mamy dane o dochodzie narodowym, następny krok w drodze do wyszacowania 
wartości majątku państwa to ustalenie wielkości rocznych oszczędności. A to dlatego, że 
dochód narodowy jest produktem kapitału, a ten z kolei jest efektem oszczędności.  Według 
oficjalnych danych w Polsce idzie na oszczędności około 20 procent dochodu narodowego, a 
reszta - dla przypomnienia - to konsumpcja. Oznacza to, że w ujęciu wartościowym średnie 
roczne oszczędności w latach 1989 - 2004 wynoszą 32 miliardy dolarów; innymi słowy tyle 

wydaje się corocznie na tworzenie kapitału. 
    Gdyby teraz porównać tę wartość rocznych oszczędności, z których, powtórzę, powstaje 
kapitał, z wpływami ze sprzedaży całego - zastanego - kapitału przemysłu oraz banków, to 
wypada, że wpływy stanowią nie więcej niż dwie trzecie rocznych oszczędności.
    Kiedy pierwszy raz zrobiłem takie zestawienie, doznałem szoku, gdyż uświadomiłem sobie,
że Polska jest bliska sprzedania całego swego kapitału w przemyśle oraz w bankach za mniej 
niż ekwiwalent swych rocznych oszczędności. Polacy mogliby kupić swój dotąd "własny" 
kapitał stosunkowo małym wysiłkiem. Odkładanie przez rok na poziomie jednej piątej 
faktycznych dochodów to nie jest niesłychane wyrzeczenie, z pewnością nie na tle Azjatów, 
którzy - jak w przypadku Chin - oszczędzają na poziomie czterdziestu procent swych 
rocznych dochodów.
    Oczywiście jest to tylko teoretyczna możliwość, gdyż po to, by Węgrzy czy Polacy mogli 
nabyć swoje fabryki i banki w ciągu roku po cenach żądanych od zagranicznych nabywców, 
niezbędny byłby sprawny system bankowy... Ale nawet przy stosunkowo nieudolnym 
systemie pośrednictwa finansowego ludność musiałaby spędzić najwyżej kilka lat, by przejąć 
na własność ten kapitał (zresztą na Węgrzech zagraniczni inwestorzy nie kupili przecież 
całego kapitału w jeden rok).
    Inny szok wywołuje fakt, że gdyby Austria zaoferowała swój kapitał bankowy i 
przemysłowy na tych warunkach co Polska, wtedy Polska mogłaby wykupić ten kapitał za 
swoje dwuletnie oszczędności... Gdyby Polsce udała się taka operacja wykupienia, wtedy, 
zamiast pokonywać na własną rękę obecny dystans gospodarczy, który ocenić można na dwie 
dekady, Polska stałaby się tak rozwinięta jak Austria zaledwie po dwóch latach.
    Powyższe dywagacje sugerują, że polski majątek musi być sprzedawany za ułamek jego 
realnej wartości. Innymi słowy, że jest upłynniany za ułamek oszczędności, które byłyby 
niezbędne dla stworzenia tegoż majątku.  Albo, żeby to ująć jeszcze inaczej, że majątek jest 
sprzedawany za ekwiwalent rocznych oszczędności, zamiast za równowartość wieloletnich 
oszczędności. Żeby ustalić tę ostatnią wielkość, konieczne jest sprecyzowanie, ile to kapitału 
pozostawiła komunistyczna władza. Dopiero wtedy bowiem można spekulować, ile to lat 
musiała ona oszczędzać, żeby taki kapitał zostawić postkomunistom.    
    By ustalić rozmiary tego odziedziczonego majątku, potrzebny jest następny krok badawczy,
mianowicie sięgnięcie do koncepcji tzw. współczynnika kapitałochłonności. Ten powszechnie
stosowany w makroekonomii współczynnik określa liczbę jednostek kapitału niezbędną do 
wytworzenia jednej jednostki dochodu narodowego w danym, zwykle rocznym okresie. W 
przemyśle ten współczynnik z reguły wynosi trzy lub cztery, czyli że tutaj potrzeba trzech 
bądź czterech dolarów kapitału, by wyprodukować jednego dolara dochodu narodowego, w 
bankowości ten współczynnik jest z zasady wyższy.
    Przyjmując dla uproszczenia... (...)
    Mając tę informację można wreszcie ustalić... (...)  Wynikałoby stąd, że polski kapitał 
sprzedaje się za granicę za około 9 - 12 procent jego faktycznej wartości. 
    Gdyby bardziej realistycznie przyjąć, że nie całe oszczędności, ale tylko ich połowa, czyli 
16 miliardów dolarów, idzie do tych dwóch dziedzin - banków i przemysłu, wtedy okres na 
stworzenie wyjściowego kapitału wydłuża się do 15 - 22 lat, sugerując, że kapitał idzie za 4,5 
- 6 procent wartości. Ponieważ jednak jakaś część inwestycji jest zawsze nietrafiona, gdyby 
ich udział był 20 procent, wtedy zostaje tylko 13 miliardów oszczędności. Wtedy niezbędny 
okres oszczędzania równa się 18 - 26 lat. Skąd wynikałoby, że kapitał jest być może 
sprzedawany za 4 - 5,5 procent jego realnej wartości. 
    Na tym jednak nie koniec, gdyż z prywatyzacją wiążą się nie tylko wpływy dla budżetu, ale
też "promocyjne" wydatki na prywatyzację. Nie istnieje w Polsce żadna dokładna ewidencja 
całkowitych kosztów tych zachęt z budżetu państwa, ale ich skala musi być poważna. 
Świadczą o tym "przecieki" w sprawie opłat za firmy konsultacyjne (np. pochłonęły one jedną
trzecią wpływów z prywatyzacji pierwszego tuzina zakładów z tzw. oferty publicznej (Sachs, 
1993). Innym przykładem są ulgi celne, które gwarantują sobie... (...)
    Ponieważ polskie władze milczą, trzeba sięgnąć do Węgier, gdzie jest trochę więcej 
jasności. Gerskovits (1998), węgierski naukowiec, ustalił niedawno przybliżoną wartość 
wydatków poniesionych na prywatyzację przez Węgry. Jego szacunek wskazuje, że w okresie 

1991 - 1998 stanowiły one połowę lub trzy czwarte wpływów ze sprzedaży w tym samym 
okresie. W przypadku banków same wydatki na rekapitalizację wyniosły blisko 2,5 - 3 
miliardy dolarów, a więc były prawie równe wpływom ze sprzedaży banków, innymi słowy, 
wynikałoby stąd, że istotnie zostały sprzedane za darmo. 

Permanentne obciążenia - str. 41

Rachunek wywłaszczenia nie zamyka się jednak na ustaleniu, że z powodu skandalicznego 
niedoszacowania kapitału prywatyzacja nie przynosi dostatecznych wpływów ze sprzedaży 
kapitału. Ze sprzedażą, obojętnie po jakiej cenie, wiąże się też strata dochodu z kapitału, bo to 
jest dokładnie to, co "kupują" inwestorzy. Kiedy inwestorem jest obcy rezydent, wtedy ten 
dochód jest prędzej czy później wyprowadzany za granicę w oczywistym celu - konsumpcji 
przez inwestorów. Jest oczywiste, że ten drenaż dochodu z kapitału, jako części dochodu 
narodowego, nie może być pominięty w "rachunku wywłaszczenia".
Ten prosty fakt nie zawsze jest uświadomiony, gdyż wielu uważa, że inwestycje zagraniczne 
całkowicie różnią się od pożyczania pieniędzy, zaciągania kredytów za granicą. Kredyty 
trzeba ponoć spłacać, a inwestycje, czy to w wykup zakładów czy w ich budowę, nie 
podlegają zwrotowi, zostają w kraju. Jest to nieporozumienie, bo tak jak zagraniczny inwestor 
- bank - ściąga stopę procentową za swój kredyt, tak zagraniczny właściciel kapitału odciąga 
dywidendy. Tak jak wierzyciel bankowy wycofuje również wyłożony kredyt, czyli tzw. 
podstawę, tak zainwestowany kapitał może być odprowadzany za granicę.
...
Niewykonalna operacja - str. 46 

Powyższe wyliczenia stanowią jedynie szacunek strat, jakie poniesiono na prywatyzacji, ale 
jako szacunek są niepodważalne. Ale to, że nie można tych wyliczeń podważyć, nie znaczy 
jednak, że nie można ich spróbować zlekceważyć. Tzw. liberałowie, nawet przyparci do muru 
przez surowe liczby, sięgają zwykle bowiem do następującego argumentu. Nie ma co 
rozprawiać na temat poprawności wyceny, gdyż w prywatyzacji nie chodzi o to, ile zarobi 
budżet, zwłaszcza że ten i tak powinien ulec likwidacji. Celem prywatyzacji jest zwiększenie 
wydajności kapitału, co powinno więcej niż skompensować wszelkie "niby" straty na 
sprzedaży.
To nie jest najmocniejszy argument, gdyż decydenci nie są w stanie zawrzeć umowy o 
sprzedaż, która by zagwarantowała, że nabywcy zwrócą „upusty” w formie równoważnych 
korzyści. 
(...) Spróbujmy wykonać więc taki rachunek oraz zastanowić się, o ile obcy właściciele 
musieliby powiększyć wydajność przejętego kapitału, żeby wyrównać nie tylko "upust" na 
sprzedaży kapitału, ale również wyciek dochodów ze sprzedanego kapitału.
(...) Nic zresztą nie wskazuje na to, żeby wejście obcego kapitału przygotowywało polską 
gospodarkę do niezbędnego skoku w wydajności. Z pewnością nie widać oznak tego w sferze 
inwestowania w kapitał. Dowodów dostarcza m.in. prasowa wypowiedź Barnevika, szefa 
ABB, głównego w świecie producenta silników (Hofheinz, 1994). Wedle niego, jak ktoś ma 
głowę na karku, to może zrobić w Europie Wschodniej fantastyczne pieniądze bez wydawania
pieniędzy. W jednym z bardziej pamiętnych zdań górnolotnie określił swoje 
wschodnioeuropejskie doświadczenia jako legendarną wyprawę po złote runo. 
...
Podobnie jak w tym przykładzie, nie ma dowodu na to, że inni zagraniczni inwestorzy 
gremialni przystąpili do modernizacji produkcji. Odwrotnie, często dopuszczają do 
technicznego cofania się. Zatrudnienie w produkcji „intensywnej technicznie”, wspartej na 
badaniach, spadło w Polsce dwa razy więcej niż średnia stopa spadku. Ma to miejsce nawet w 
tych dziedzinach, w których Polska odnosiła wielkie sukcesy, np. w chemii przemysłowej. 
Wynika to nie tylko z działań obcych inwestorów, ale także z bierności państwa.
...
Gdyby nawet powiodła się omawiana operacja dotycząca przyrostu wydajności obcego 
kapitału oraz dochodu narodowego, pozostaje pytanie, co miałaby z tego siła robocza w 

postaci płac. Można sobie wyobrazić jako skrajny przypadek gospodarkę, w której rośnie 
produkcja, ale wyniki trafiają wyłącznie do obcego kapitału...  O tym, że taki wariant jest 
realny, można się przekonać na przykładzie Meksyku...

Podsumowanie - str. 51

Dopiero gdy zestawi się dwa fakty, prawie darmowe przekazanie majątku w ręce zagraniczne 
oraz bezustanny drenaż produktu narodowego, wychodzi na jaw prawdziwa "nędza" 
transformacji. Gdyby majątek publiczny został nawet sprzedany głównie cudzoziemcom, ale 
po pełnych, sensowych cenach, to byłoby jeszcze pół biedy. Wtedy państwo byłoby w stanie 
za pieniądze uzyskane za każdy stary obiekt postawić dokładnie taki sam, nowy. Sama w 
sobie taka operacja mogłaby okazać się niezłym biznesem, gdyż bez żadnego dodatkowego 
oszczędzania majątek stałby się, jak właśnie powiedziałem, dwa razy większy.
Taka ekwiwalentna sprzedaż miałaby jeszcze inną zaletę, mianowicie nie musiałaby ona 
doprowadzić do utraty kontroli nad kapitałem.
(...) 

Jak widać, główny defekt obecnej transformacji - prywatyzacji - nie bierze się wcale stąd, 

że nastawiono się na sprzedaż majątku w obce ręce, ale stąd, że został za tanio sprzedany. To 
jest bardzo ważny punkt całych moich wywodów na temat porażki "polskiej drogi" do 
kapitalizmu, gdyż, jak widać, moja krytyka nie tyle dotyczy obecności obcych właścicieli, co 
sposobu, w jaki weszli oni w posiadanie polskiego kapitału. Choć z wcześniej wymienionych 
powodów, zbyt wysoki udział obcej własności zawsze stanowi poważny problem, bez 
względu na to, jak odbywa się sprzedaż

. 

----------------------------------------------------------------------------------------------------
Część Druga
Handlarze Złomem - str. 52

Powstanie "niekompletnego kapitalizmu" nie byłoby możliwe bez mitów, które głównie 
stworzyła inteligencja, zwłaszcza określająca się jako "liberalna". Pierwszy z tych mitów 
dotyczy przeszłości, czyli tego, że na wskroś nieracjonalny komunizm nie zostawił po sobie 
żadnych zasobów kapitału. Pozostała ponoć jedynie bezwartościowa sterta maszyn oraz 
nieprzydatna dyrekcja, trzeba więc było szybko szukać jakiś radykalnych środków, by 
ratować gospodarkę. Ten, w swej skrajnej wersji, absurdalny pogląd dostarczył argumentu na 
równie absurdalną pospieszną sprzedaż majątku państwa za bezcen. Drugie zakłamanie 
dotyczy teraźniejszości i wyraża się w opinii, że po irracjonalnym komunizmie, gdzie rządzili 
ludzie politycznego przywileju, nadszedł czas racjonalnej transformacji - teraz przy władzy są 
technokraci. Że jeśli coś nie wychodzi, to ze względu na niezawinione błędy, spowodowane 
niecodziennością sytuacji lub brakiem informacji. W rzeczywistości nastąpiła ogólna 
degeneracja aparatu władzy – tak, że siłą napędową reform stały się nie jakieś „modele” 
racjonalnej gospodarki, ale zwykła korupcja.  
To właśnie z tego powodu, a nie jakiejś optymalizacji, kapitał zaczął za marne grosze 
przechodzić głównie w obce ręce.
W końcu mamy równie nieprawdziwy pogląd dotyczący przyszłości, czyli tego, gdzie 
zmierzają reformy ustrojowe. Ten trzeci mit głosi, że gospodarka teraz wkracza w "nowy 
świat", w tzw. kapitalizm globalny. Taki, gdzie ze względu na rozproszenie własności 
narodowa własność się nie liczy, tak że kapitalizm bez własnych kapitałów stanowi 
najprostszą drogę do lepszej przyszłości. Choć tak naprawdę globalizm działa tylko w jedną 
stronę, gdyż wykupu polskiego majątku dokonują korporacje z krajów, w których, jak w 
Austrii czy Niemczech, kapitalizm jest prawie wyłącznie własny, czyli narodowy. 

Rozdział czwarty
Sztuczna nierównowaga - str. 53

Teraz pora na wyjaśnienie, jak mogło dojść do tego, że prawie cały polski kapitał przechodzi 
w obce ręce, i to za niewielkie pieniądze. Częstego stwierdzenia, że tak musiało się stać, nie 
traktuję jako wyjaśnienie, ale usprawiedliwienie. Nie musiało się tak stać, raczej doszło do 

fatalnej wyprzedaży, gdyż reformatorzy niebezpiecznie rozregulowali polską gospodarkę. 
Innymi słowy, chodzi o tzw. błąd w sztuce i nic innego. 
"Terapia wstrząsowa" ma wielu swoich krytyków, ale nawet oni nie dostrzegli jej związków z 
przyjętym kierunkiem prywatyzacji.
(...) Widać to zwłaszcza w sferze prywatyzacji, gdyż mniej więcej te same czynniki 
ekonomiczne, które doprowadziły do recesji, są odpowiedzialne za tę wyprzedaż obcym. 

"Zdrowa " recesja - str. 53

Nim upadł, komunizm ciągle parł do przodu, o czym świadczą międzynarodowe statystyki.
(...) Długofalowa ekspansja produkcji w końcowych latach komunizmu uległa załamaniu 
dopiero w 1990 r…
(...) Jak dotąd, udało się też Polsce, jako jednej z nielicznych, uniknąć wejścia w drugą, 
powtórną recesję...
(...) Za tymi ogólnymi krzepiącymi wskaźnikami dla Polski kryją się jednak przykre 
szczegóły... Weźmy rolnictwo...
Inną dziedziną w Polsce, w której kryzys jest permanentny, stanowi budownictwo 
mieszkaniowe, które w trakcie terapii wstrząsowej spadło o ponad połowę, gdzieś do poziomu
z początku lat pięćdziesiątych. Tutaj, w jakimś sensie, katastrofa gospodarcza jest jeszcze 
bardziej dotkliwa niż w rolnictwie, gdyż spadek produkcji rolnej jest wyrównywany importem
żywności...
(...) Musiały to być potężne błędy, gdyż załamanie nastąpiło nawet w tych dziedzinach 
polskiej gospodarki, które od dawna były już z gruntu niepaństwowe...

Podwójny błąd - str. 59

Analiza tych dwóch sektorów naprowadza na tropy alternatywnej teorii recesji, widzianej jako
skutek nieodpowiedzialnych decyzji w dwóch sferach, z których jedną są finanse. Podobnie 
jak w rolnictwie czy budownictwie, w pozostałej części gospodarki narodowej zadziałał ten 
sam recesyjny mechanizm: niedostępność pieniądza.
(...) O skutkach nagłego odsłonięcia się na bezlitosną konkurencję z importu można się 
przekonać, patrząc choćby na rolnictwo. Rolnictwo w Polsce czy na Węgrzech nie upadło 
dlatego, że produkowało zbędne wyroby. Przeciwnie, choć względnie zacofane, produkowało 
ono wyroby potrzebne, świetnie sobie radzące na rynkach eksportowych, także dolarowych. 
Powód był inny - zalew wysoce subsydiowanych produktów rolnych z Europy Zachodniej, 
połączony, jak w Polsce, z bezpłatnymi dostawami pomocowymi z "interwencyjnych" 
nadwyżek rolnych zgromadzonych przez unijne agencje...
(...) Prawda jest jednak inna, gdyż recesja nie tylko potaniła zasoby kapitału, ale sprawiła, że - 
boleśnie uderzeni recesją - lokalni inwestorzy stracili zdolność do pozyskiwania majątku.
(...) Rzeczywistość jest jednak taka, że nawet gdyby przekazano majątek nieodpłatnie, nie 
miałoby to większego praktycznego znaczenia dla zdolności zakupu przez krajowców. 
Wskazuje na to fakt, że, jak pisałem, nawet majątek rozdany drogą kuponową... trafia, choć z 
opóźnieniem w ręce zagraniczne. A to dlatego, że prawdziwą barierą dla krajowych 
inwestorów jest nie tyle niedostatek środków na zakup majątku, ile raczej brak pieniędzy na 
podjęcie inwestycji niezbędnych do osiągnięcia zysków...
(...) Podczas gdy Polska jest przymuszana przez unijną biurokrację do otwarcia swych 
rolniczych rynków, unijne rolnictwo jest obecnie tak samo chronione przed importem jak 
dziesięć lat temu, czyli bardzo szczelnie.
(...) Skutki tego są widoczne, zwłaszcza jeśli chodzi o wschodni kierunek handlu, gdyż 
następuje szybkie wyparcie eksportu wschodnioeuropejskiego tak z Rosji, jak i Ukrainy. Nie 
radzą sobie nawet takie dawne potęgi eksportowe na tych rynkach jak Polska - w miejsce tych 
krajów wchodzą, nie kto inny, tylko kraje członkowskie Unii Europejskiej. 

Polityka antyprzemysłowa - str. 64

Ze względu na niską zdolność pozyskiwania kapitału przez lokalnych inwestorów wynik 
prywatyzacji zależał głównie od tego, na ile państwo włączy się w proces prywatyzacji po 
stronie lokalnych żywiołów kapitalistycznych. Wystawieni na ostrą konkurencję z importu 
oraz borykający się z brakiem kredytu, miejscowi inwestorzy mogli stanąć do walki z 
zagranicznym kapitałem właściwie tylko z pomocą państwa. Innymi słowy, by odnieśli 
sukces, potrzebna była od początku aktywna polityka tzw. przemysłowa, w której na zasadach
"ręcznego sterowania" państwo dyskryminuje zagranicznych inwestorów na rzecz krajowych.
W praktyce stało się dokładnie odwrotnie, gdyż państwo przyjęło postawę, którą najlepiej 
można określić mianem "negatywnej" polityki przemysłowej - inaczej mówiąc - "polityki 
antyprzemysłowej". Chwilami stosunek państwa do lokalnej produkcji był wręcz zabójczy, jak
w przypadku drakońskich przepisów o bankructwie, wprowadzonych w 1993 r. Zrobiono to w
obliczu niewypłacalności wielu przedsiębiorstw oraz zapętlających się łańcuchów 
niepłatności. Zazwyczaj procedury bankructwa służą nie likwidacji zagrożonych firm, ale 
daniu im oddechu na uporządkowanie spraw finansowych. Stąd takim firmom często oferuje 
się dostateczne wsparcie finansowe, ale tak się nie stało w przypadku Polski.
... 
Podsumowanie - str. 67

Głównym źródłem masowej wyprzedaży kapitału za granicę po bardzo niskich cenach jest to, 
że państwo dopuściło do powstania ogromnej nierównowagi między podażą własnego 
majątku na sprzedaż a lokalnym popytem na ten majątek. Dzięki reformom skończyły się 
niedobory towarowe, które były źródłem wiecznych kolejek, oraz udręki tzw. 
zaopatrzeniowców, ale w to miejsce weszła inna nierównowaga - prywatyzacyjna. Nadmiar 
podaży kapitału mógł tylko trafić do dysponujących środkami inwestorów zagranicznych, i to 
właśnie po zaniżonych cenach, gdyż nadmiar podaży zawsze podcina ceny.
Likwidacja dawnych nierównowag "zaopatrzeniowych" wymagała wycofania się państwa z 
interwencji w gospodarkę, natomiast aby zapobiec pojawieniu się "nierównowagi 
prywatyzacyjnej", konieczna była jego silna ingerencja wewnętrzna. Każda forma ingerencji 
stanowiła jednak od początku obrazę dla tzw. liberałów. Nigdy nie chcieli oni słyszeć o 
żadnym wsparciu dla miejscowych nabywców, choćby nawet przez spowolnienie tempa 
sprzedaży majątku. Dla nich prywatyzacja oznaczała sposób na odcięcie gospodarki od 
państwa jako źródła nieracjonalnej alokacji zasobów.
To właśnie pod wpływem tych chorobliwych idei na temat absolutnej "wyższości" rynku nad 
państwem nie zrobiono nic dla zachowania znacznej krajowej kontroli kapitału. Można sobie 
wyobrazić, że gdyby w ciągu ostatniej dekady działano rozsądnie, udział zagraniczny w 
przemyśle wyniósłby powiedzmy 10 procent, w krajowych rękach prywatnych zostałoby 20 
procent, a reszta nadal byłaby państwowa, tyle że w kolejce na dalszą sprzedaż. Przy takich 
proporcjach nie zawaliłaby się ani polska, ani inna wschodnioeuropejska gospodarka, ale co 
najwyżej zawaliłby się "liberalny" mit. 

Rozdział piąty
Mechanizmy Korupcyjne - str. 69

Typowy ekonomista, krytycznie nastawiony do przebiegu transformacji, w tym momencie 
mógłby przerwać analizę źródeł wyprzedaży majątku w zagraniczne ręce. Opierając się na 
poprzednim rozdziale można by przyjąć, że to po prostu błędy reformatorów doprowadziły do 
wspomnianej nierównowagi. Ale taki wniosek rodzi następującą wątpliwość, jak to jest 
możliwe, żeby przez tyle lat stan ten nie został skorygowany. Nie został on naprawiony 
dlatego, że nie chodzi o błędy w zwykłym znaczeniu, czyli złą ocenę sytuacji przez 
rządzonych. Przeciwnie, te "błędy" są odbiciem interesów sfer rządzących, ich korupcji.
Mój wybór pada na korupcję, gdyż tak jak nie jest możliwe, żeby komunizm pojawił się 
kiedyś w normalnych warunkach, nie jest też możliwe, by "niekompletny kapitalizm" zrodził 
się w innych okolicznościach niż nienormalne. Ta obecna nienormalność bierze się z 
nagminnej korupcji , w której, ze względu na uznaniowość oraz bezkarność, decydenci mogą 
systematycznie naruszać cele organizacji. Gdyby nie chroniczność tego zjawiska, można by 

ten zagmatwany czy mętny temat pozostawić politologom czy moralistom. Ale gdy korupcja 
jest chroniczna, wtedy zaczyna ona rządzić gospodarką, tak że ekonomista nie może wiele 
osiągnąć bez włączenia korupcji do swojej analizy.

Wstydliwa choroba - str. 69

Żeby zrozumieć rolę tak zdefiniowanej korupcji w prywatyzacji, a właściwie w całej 
transformacji, trzeba cofnąć się w czasie do późnego komunizmu i jego upadku. Obwiązuje 
proste myślenie, że komunizm upadł, bo musiał upaść, albo - najczęściej - że upadł, gdyż 
ludzie - masy - go odrzucili. Żeby jednak mieć pełny obraz przyczyn, które spowodowały 
rozpad komunizmu, potrzebna jest bardziej dokładna identyfikacja sił sprawczych. To 
przecież nie mógł być jakiś akt silnej woli, że tak jak komuniści - aktem woli - stworzyli 
komunizm, teraz jego oponenci, masy, w podobny sposób pozbyli się komunizmu.
Pomocna jest tutaj teza, z którą - jeśli się nie mylę - pierwszy wystąpił Kołakowski (1992). 
Jego zdaniem komunizm skończył się banalnie przez upadek wiary w system tak po stronie 
partii, jak i mas. Nie stało się to ze względu na jakieś raptowne rozczarowanie do jego 
gospodarczych wyników, ale wskutek pełnego rozczarowania do jego ustrojowych 
pryncypiów.
Wtedy uznałem, że Kołakowski ma rację, ale dzisiaj myślę, że koncepcja ta nie została do 
końca rozwinięta. Pozostawia ona bowiem niejasność co do tego, czym ta utracona wiara 
została zastąpiona. Z czasem uznałem, że komunizm rozłożyło nie tyle zobojętnienie wobec 
jego haseł, ile raczej demoralizacja* 

(* Uwagi
Wersja pierwsza - impulsywna

W paru miejscach, na swoich stronach, pozwoliłem sobie zażartować z ciągle niedocenianych,
nieumyślnych zasług ekonomistów i księgowych w obaleniu "komunizmu". Ale tak poważnie,
a zarazem żeby nie nudzić szczegółami, postawmy sobie pytanie:
czy naprawdę, masowe, bezkarne zafałszowania statystyki, choćby tylko te, które, bardzo 
powściągliwie, opisałem na stronie "konkretyzacja", nie prowadziły też do "demoralizacji 
gospodarczej"? Przecież, (mój domysł, jednak trochę na czymś oparty), teoretycy i wyżsi 
decydenci lub urzędnicy, prawdopodobnie o większości zjawisk gospodarczych "na dole" nie 
mieli "zielonego pojęcia", przeważnie oficjalne dane traktując zupełnie "na serio". Czy trzeba 
wyjaśniać, jakie to miało skutki w gospodarce centralnie planowanej, gdy decyzje 
podejmowane były w oparciu o te niezbyt prawdziwe dane i niezbyt wnikliwie 
przeanalizowane trendy? Czy trzeba wyjaśniać, że im kto dalej od "źródeł", tym mniej ma na 
nie czasu i bardziej wierzy informacji, bo samemu nie widzi, a jak nawet widzi, to może nie 
rozumieć, nie zauważać? Czy to wina tylko polityków? Czy sztuka ekonomii i rachunkowości,
nie mówiąc nawet o tym, jaka była za "komunizmu", teraz to już jest wystarczająco wnikliwa 
dla dobrego wspomagania zarządzania? Jakie jest jej praktyczne stosowanie? Jakie jest jej 
oddziaływanie na informatykę tak aby wzmocnić rozum, a nie udoskonalić "bujanie w 
obłokach" lub przetwarzanie "sieczki"? Czy wiele współczesnych kryzysów, to tylko "siła 
wyższa" albo indywidualne błędy lub "korupcja"? Czy, dość często deklarowana przez 
menedżerów niechęć do teorii i poleganie na własnej intuicji, to tylko rezultat ich nieuctwa, 
złej organizacji pracy, niedouczonych specjalistów, braku odpowiedniego wsparcia 
informatycznego itp.? 
Nie czuję się kompetentny do zbytniego generalizowania, trochę też tendencyjnie 
uwypukliłem pytania. Jestem jednak przekonany, że im bardziej posiadamy wszechstronną 
wiedzę, tym więcej mamy wątpliwości, tym mniej pewności siebie.
Oczywiście, są to tylko uwagi "na marginesie", z troską o przyszłość, a nie próba podważenia 
wywodów Autora.

Wersja druga - umiarkowana

Proponuję zapoznać się też z poz. 62 prezentowanej literatury: "VICTORY" Petera 
Schweizera. 
Poglądów na temat przyczyn upadku "komunizmu" jest sporo.
- Jedni uważają, że "komunizm" upadł, bo musiał upaść, bo był gospodarczo niewydolny a 
społecznie utopijny,
- Drudzy uważają, że to Gorbaczow swoją "pierestrojką" rozłożył go od wewnątrz,
- Trzeci sądzą, że "komunizm" nie był wcale taki niewydolny ani z góry skazany na 
przegraną, tylko po prostu USA go pokonały, do czego walnie przyczyniła się polityka 
Reagana,
- Inni uważają, że to Solidarność i jej symbol - Lech Wałęsa, rozpoczęła skuteczne "drążenie 
skały" aż "mur runął",
- Jeszcze inni ...
Nie wiem, czy na tym tle wielkich - bez cudzysłowu - rozważań w ogóle wypada zwracać 
uwagę na drobiazgi: czyli najzwyczajniejsze w świecie niezbyt fachowe dopracowanie 
"drobiazgów" w "socjalistycznej ekonomii i ekonomice oraz rachunkowości". Trochę o nich 
napisałem na swoich stronach, głównie w "konkretyzacji". Zapewne wielu praktyków 
mogłoby bardzo dużo dodać! Czy te niedopracowanie drobiazgów miało istotny wpływ na 
upadek "socjalizmu"? Czy kapitalizm ma te wszystkie "drobiazgi" dobrze dopracowane? 

Wersja trzecia - niedokończona

(...) Proponuję zapoznać się także z poz. 71 prezentowanej literatury: "Wracają problemy 
kryzysu gospodarczego" Paula Krugmana, na tle późniejszych wydarzeń, w tym ostatnich 
-grudzień 2001 - w Argentynie. 
Coraz bardziej "śmie mi się wydawać", że Wielcy tego Świata powinni jednak, także w 
gospodarce, więcej uwagi poświęcać fachowemu, kompleksowemu dopracowaniu 
interdyscyplinarnych szczegółów. Liczenie na to, że "niewidzialna ręka rynku" sama wszystko
załatwi, "bez zawracania sobie głowy szczegółami", jest - wg mnie - czymś w rodzaju utopii. 
... 
Anonimus).

Załamanie to było dostatecznie ostre, żeby - przez działania tak władz, jak i mas "rozpuścić" 
komunizm. Podobne załamanie zdruzgotałoby zresztą każdy system, również kapitalistyczny, 
w jakiejkolwiek formie (Poznański 2000).
...
Siły napędowe - str. 73

(...) Wraz z upadkiem komunizmu pojawiła się prawdziwie "historyczna" szansa, że w rękach 
władz znajdzie się nie masa towarowa, którą corocznie wytwarza gospodarka, ale jej cała 
baza, czyli zakumulowany przez dziesięciolecia kapitał. To była niespotykana okazja, gdyż 
istotnie, w najnowszych czasach nigdy władze jakiegoś kraju nie znalazły się w sytuacji, w 
której do rozdysponowania jest cały jego kapitał (nawet nie w "postkomunistycznym" Chile). 
Właśnie dlatego, żeby tej wyjątkowej okazji broń Boże nie zmarnować, polscy reformatorzy 
zdecydowali się dać absolutny priorytet prywatyzacji.
...
Śliskie tryby - str. 77

Przejdźmy teraz do drugiej sfery marnotrawstwa, tej w formie wyprzedaży, zaczynając od 
niewłaściwej wyceny majątku. Jej wyjaśnienie jest proste, gdyż cechą mienia niczyjego jest 
to, że nie ma ono realnej ceny. Nie wyznacza tej ceny rynek, zresztą ceny takiej bez prywatnej
własności nie mógłby rynek nigdy wyznaczyć. Tylko wtedy, gdy dany zasób musi być 
wypracowany przez kogoś, kto decyduje o jego wykorzystaniu, istnieje motywacja do 
zapewnienia, że ten zasób jest właściwie wyceniony (na co zwracał uwagę, dotąd nie 
wymieniony, ewolucyjny ekonomista a Austrii, Mises, 1951).
W tych okolicznościach zawsze powstaje perwersyjna motywacja, zwana przez liberalnych 

ekonomistów "moralnym ryzykiem", mianowicie, że agent zarządzający powierzonym 
zasobem nie reprezentuje interesów pryncypała, czyli właściciela. W normalnych 
okolicznościach agencje prywatyzacyjne starałyby się maksymalizować wpływy do budżetu, 
ale ze względu na korupcję , decydenci identyfikują się z kupującymi. Ponieważ kupujący 
ustalają poziom gratyfikacji - prowizji - odwrotnie proporcjonalnie do "gwarantowanych" cen 
zakupu kapitału, sprzedający zbijają ceny w dół.
Skoro korupcja rządzi cenami, to powinniśmy mieć do czynienia z niekończącymi się 
procesami nieuczciwych decydentów związanych z procesem prywatyzacji. Jeden z moich 
rozmówców, wyraźnie zirytowany moimi uwagami na temat korupcji jako głównej siły 
motorycznej polskich reform, powiedział mi, że skoro jestem taki pewny swych racji, to mam 
na pewno tyle dowodów, żeby pójść z nimi do prokuratury. Fakty są jednak takie, że w Polsce
nie brak publicznych oskarżeń o korupcję, ale nie roi się od procesów osób odpowiedzialnych 
za prywatyzację majątku państwa.
Ten rozbrajający sprzeciw świadczy o kompletnej nieznajomości stanu prawa w krajach 
postkomunistycznych, nawet w tych lepiej rządzonych, jak na przykład Polska. Wymiar 
sprawiedliwości jest bowiem absolutnie niesprawny. Najzdolniejsi pracownicy odeszli do 
sektora prywatnego, gdzie bronią nieuczciwych decydentów przed procesami, a ci, którzy 
zostali, są źle opłacani i w części zdemoralizowani. 

Jeśli przyjąć, że korupcja jest w rozkwicie, pojawia się kolejne pytanie, mianowicie dlaczego 
miałaby ona, jak sugeruję, prowadzić do dławienia cen. Gdyby nieuczciwi urzędnicy 
oferowali zaniżone ceny, musiałoby to wywołać ogromne zainteresowanie ze strony 
nabywców. W sytuacji agresywnie konkurujących ze sobą inwestorów ujawniłaby się 
„niewidzialna ręka” rynku. Zadziałałoby prawo popytu i podaży, tak że pod wpływem silnego 
popytu musiałyby podnieść się  ceny sprzedaży majątku. Korupcja urzędników, nawet jeśli 
jest prawdziwa, nie miałaby więc ujemnego znaczenia, przynajmniej ekonomicznego.

To wszystko prawda, tyle że tam, gdzie rządzi korupcja, nie rządzi żaden rynek, ale swoista 
forma planowania, w której sprzedający decyduje o tym, kto dostanie majątek. Korupcja nie 
jest do pogodzenia z rynkiem, gdyż wtedy istotnie wyłania się realna cena, tak że nieuczciwy 
urzędnik nie ma sposobu na zarobienie swej prowizji. Po to, żeby zaoferować zaniżoną cenę 
oraz wyciągnąć łapówkę, taki urzędnik ma tylko jedno wyjście, mianowicie uniemożliwić 
szeroki dostęp kupującym. Innymi słowy, jedyną zgodną z logiką korupcji  strategią 
sprzedaży, jak już sugerowałem, jest fałszywy przetarg z „gwarantowaną” wypłatą. 

Ściślej mamy do czynienia z dwustopniowym procederem, w którym potencjalni nabywcy 
zagraniczni najpierw starają się dotrzeć do odpowiednich urzędników. Ten etap ma niejako 
charakter wolnego rynku w tym sensie, że najszybszy lub najbardziej hojny spośród 
pretendentów wygrywa ten konkurs o względy urzędników.  Potem następuje bardziej 
planowy etap...

Ale ciągle nie jest jasne, dlaczego tymi kupującymi z reguły nie stają się lokalni inwestorzy, 
ale zagraniczni, zwłaszcza dlaczego, mając taką władzę, sprzedający nie kupują sami, 
zwłaszcza że w grę wchodzą małe pieniądze. W części zjawisko to bierze się stąd, że 
sprzedający z reguły nie są zainteresowani przejęciem kapitału, gdyż nie są w stanie podołać 
związanym z tym zadaniom. Jeszcze częściej  wynika to stąd, że nie ma w nich 
„kapitalistycznego ducha”, tego „zwierzęcego instynktu”, żeby zabrać się do zarządzania 
kapitałem. W ten sposób komunizm, likwidując klasę kapitalistyczną, niejako zemścił się na 
postkomunizmie. 

Urzędnicy, którzy mają w swoich rękach sprzedaż majątku, to z zasady nie są jednostki 
czekające na okazję, żeby stać się kapitalistami, ale głównie wygłodzeni konsumenci, którzy 
chcą szybkiej poprawy poziomu życia. Pokolenie, które weszło w tryby władzy, ma 
przemożną świadomość straconego czasu ich "najlepszych lat".

(...) mamy do czynienia z ogromną huśtawką personalną. Zatem, żeby nie stracić okazji, 
urzędnicy muszą działać bardzo szybko...
(...) Polska to prawdziwa "kraina teczek"...
"Teczki prywatyzacyjne"...

Podsumowanie - str. 81

Komunizm jest oczywiście nie do obrony, ale to nie znaczy, że każdy atak na komunizm ma 
sens. Tzw. liberałowie serwują poglądy o wadach komunizmu w stylu, w jakim 
komunistyczni agitatorzy opowiadali zmyślenia o kapitalizmie. 

(...) Należy przyjąć do wiadomości, że jeśli można mówić o negatywnym dziedzictwie 
komunizmu, to z pewnością jest nim kryzys wartości. Państwo, które wyszło z komunizmu 
jako ułomne, uległo dalszej demoralizacji, głównie dzięki pokusom nie kontrolowanej 
prywatyzacji.
... 
Rozdział szósty 
Polityczne powinowactwa - str. 83

(...) Można wykazać, że w Polsce konfiguracja sił politycznych potwierdza moją centralną 
tezę, iż transformacja zawiera wiele elementów komunistycznej ciągłości. To prawda, że 
większość partii zaangażowanych w życie polityczne opowiada się po stronie kapitalizmu, ale 
ich wizje ostatecznych celów często są różne. Z mojej analizy wynika, że decydujący wpływ 
na los reform mają poglądy oraz interesy tych partii, które są najbliższe światopoglądowo 
siłom, które rządziły w latach komunizmu. Jak wykażę, nie chodzi jednak o byłych 
komunistów, ale o byłą opozycję.

Alternatywna klasyfikacja - str. 83

Trudno jest połapać się w dzisiejszych podziałach politycznych, w dużej mierze dlatego, że 
partie dość enigmatycznie mówią o swoich priorytetach. Innym zaciemniającym czynnikiem 
jest to, że wyborcy są nie najlepiej zorientowani, czego właściwie chcą od polityków oraz 
partii. Jasności podziałów nie służy też fakt, że kolejne rządy składają się z koalicji partii, 
które czasem mają niewiele ze sobą wspólnego. Tak było od samego początku, gdy "okrągły 
stół" wyłonił rząd złożony z odchodzących komunistycznych polityków oraz 
antykomunistycznej opozycji, głównie związkowej i inteligenckiej."
Na dodatek ciągle brak jest właściwego "języka" dla opisu sceny politycznej. Obowiązuje 
dzisiaj identyfikacja oparta na tym, jak partie odnoszą się do komunistycznej przeszłości. Ale 
ani ta odległa, komunistyczna, ani ta bliska, postkomunistyczna przeszłość nie są wcale 
jednoznaczne. Niewiele bardziej przydatny jest częsty podział ruchów na lewicowe oraz 
prawicowe...
W związku z tym zamieszaniem proponuję nową klasyfikację, której jeden człon dotyczy 
sprawy postrzegania miejsca Polski w świecie...
Drugi człon mojej typologii dotyczy porządku moralnego...
Jak pokazuje zamieszczona obok tabela....
(...) Należy pamiętać, że poglądy tych potencjalnych koalicjantów w sprawie kultury - historii 
- nie są identyczne...
...
Podstawowy wybór - str. 87

Wspomniany podział można lepiej prześledzić na podstawie konkretnych preferencji, na 
przykład w sprawie prywatyzacji majątku państwa...
(...)  To jest prawdziwie niezwykły obrót rzeczy, jeśli wziąć pod uwagę, że przedwczesne 
otwarcie na unijne związki już pociągnęło za sobą  poważne ujemne skutki, choćby w 
bilansach handlowych, np. w rolnictwie. O dziwo, rolnictwo, którego od początku negocjacji 

Unia najbardziej się obawiała, przeszło z nadwyżek eksportowych w nadwyżki importowe. W 
polskim, wyraźnie tańszym rolnictwie od dwóch lat notuje się potężne deficyty, głównie w 
wymianie z krajami unijnymi – zwłaszcza Niemcami... 
Innym sektorem polskiej gospodarki od zarania uznanym przez unijną biurokrację za 
zagrożenie dla zachodnioeuropejskich producentów jest hutnictwo...

"Konflikt klasowy" - str. 90

Mogąca liczyć na co najwyżej jedną szóstą wyborców, UW zdołała jednak przejąć kontrolę 
nad reformami. Miało to wielkie znaczenie dla kierunku reform, ale nie dlatego, że to 
ugrupowanie jest szczególnie agresywne w promowaniu reform. W ten sposób ster reform 
dostał się bowiem w ręce grupy nie mającej bezpośredniego interesu w przywróceniu 
kapitalizmu. Chodziło im raczej o poszerzenie sfery wolności, często traktowanej jako wyższe
dobro, samo w sobie.  
Gdy te same siły przejęły władzę w 1989 r., zaczęły one budować kapitalizm głównie dla – 
jak by się mogło wydawać – teoretycznych interesów. W grę nie wchodził jakiś konkretny 
rodzaj przyszłych stosunków własnościowych, ale ich ogólna, książkowa wizja. To było 
teoretyczne podejście również, czy głównie, w tym sensie, że nie wchodził w rachubę własny 
interes tych środowisk w samym kapitalizmie. Ściślej, nie chodziło im o taki kurs, który 
zamieniłby ich samych w kapitalistów. Jak przystało na „teoretyczny” kapitalizm, każda jego 
forma była akceptowalna tak długo, jak zasoby stawały się prywatne, gwarantując więcej 
swobód dla jednostki*

(* Na marginesie.  „Więcej swobód dla jednostki” można było zagwarantować i bez 
powszechnej prywatyzacji. Prywatyzacja z reguły zwiększa swobodę właścicieli, zmniejszając
jednocześnie swobodę pracowników. O tym też warto pamiętać. 
Abstrahuję tu od:
-  zagadnień politycznych. Niedemokratyczne reżimy mogą występować (i występują) w 
każdej strukturze własności, także kapitalistycznej;
-  racjonalności ekonomicznej. Zawsze powstaje pytanie: dla kogo. Wyważenie różnych racji 
wcale nie jest proste.
Anonimus) .

Nie było to jednak działanie czysto ideowe. Zagrały też „nieteoretyczne” interesy tej partii. To
one w pewnym stopniu pchnęły Polskę w stronę modelu prywatyzacji, w którym polityczna 
władza posłużyła nie do zajęcia kapitału na własny użytek, ale do przejęcia kontroli nad 
kapitałem, tak by móc sprzedać innym.   
W roli „pośrednika” kręgi UW miały od początku przewagę nad innymi siłami politycznymi 
w postaci zbudowanych w końcowej fazie komunizmu bliskich kontaktów politycznych jej 
wielu członków z krajami zachodnimi. Te kontakty stanowiły bardzo wartościowy „kapitał” 
dla poszukującej dla siebie właściwego miejsca w Europie postkomunistycznej Polski.
...
Podsumowanie - str. 94

Partie z tzw. komunistycznym rodowodem wyszły z komunizmu jako konserwatywne. 
Natomiast była opozycja wkroczyła na scenę postkomunistyczną jako wcielenie radykalizmu, 
gotowa do rewolucji. Jako prawdziwy "przeżytek" komunizmu była opozycja przejęła więc 
tendencję do widzenia życia politycznego w kategoriach konfliktu. Myśląca konspiracyjnie, 
ma ona też większą skłonność do czystek, najbardziej widoczną w roku 1997. Wtedy to, bez 
oglądania się na kompetencje, wyeliminowano przeciwników politycznych nawet z niższych 
szczebli władzy.
Więcej, bo podczas gdy wywodzące się z komunistycznej ery partie zrezygnowały z natrętnej 
ideologii jako instrumentu władzy, byli decydenci oraz - choć w mniejszym stopniu - ich 
związkowi sojusznicy postąpili odwrotnie. Jak przystało na "komunistyczny przeżytek", UW, 
w tym jej główni liderzy, zabrała się do gigantycznego uświadamiania społeczeństwa o 

"wyższości" kapitalizmu. Ci sami ludzie, w stylu dawnej komunistycznej propagandy sukcesu,
zarzucili rządzonych nie kończącą się litanią na temat zalet metody prywatyzacji przez 
wywłaszczenie na rzecz zagranicznych rezydentów.
Idąc dalej - partie, które wyrosły ze starego porządku, wkroczyły na nową scenę polityczną 
względnie wrażliwe na tzw. społeczne koszty, natomiast dawna opozycja przeszła od krytyki 
byłej partii komunistycznej za nieliczenie się z ludźmi do nieliczenia się z ludźmi. Zakrawa to 
na ironię, gdyż to właśnie pod wpływem tej dawnej krytyki byli komuniści zaczęli zmieniać 
swoje nastawienie, a wywodzące się z nich tzw. siły lewicowe przyjęły otwarcie roszczeniowe
pozycje. Dzisiaj te tzw. lewicowe ugrupowania reprezentują grupy zawodowe, które szukały 
kiedyś oparcia w byłej opozycji - chodzi o nauczycieli, kolejarzy czy pielęgniarki. 
----------------------------------------------------------------------------------------------------
Część Trzecia
Strefa Kryzysów - str. 96

Podczas gdy komunizm oparł się na obsesji zewnętrznego zagrożenia gospodarczego, 
postkomunizm żyje inną obsesją - zewnętrznego zbawienia. W miejsce rozumianej po 
marksistowsku idei imperializmu oraz eksploatacji przez obcy kapitał weszła niby - liberalna 
koncepcja globalizmu jako mobilizacji gospodarki przez obcy kapitał. W jednym i drugim 
przypadku przetworzone zostały obce idee, tyle że zupełnie nie do poznania. W tym 
"tłumaczeniu" na polski zagubiono różne niuanse, jak to, że w pewnych warunkach możliwa 
jest choroba imperializmu, niekoniecznie w rozumieniu marksistowskim. Bo marksiści nie 
mają monopolu na używanie tego terminu ani też wyłącznej licencji na jego definicję. W 
określonych okolicznościach globalizm nie musi też być wcale lekarstwem, o którym często 
piszą liberalni ekonomiści. Realny świat jest bardziej zróżnicowany, niż zwykle oddają to 
nawet najlepiej sformułowane idee społeczne. Jeśli odbywa się w warunkach sprawnie 
działających instytucji, zagraniczne przejęcie jakiejś fabryki czy banku mieści się w dobrze 
pojętym globaliźmie. Ale w poprawnie rozumianym globalizmie nie mieści się sprzedanie 
większości jakiejś gospodarki zagranicznym właścicielom, zwłaszcza gdy dokonuje się to w 
ramach wadliwych instytucji. Przez tego typu kapitałowe uzależnienie pogłębił się niestety od 
dawna istniejący ostry rozdział na Europę Wschodnią oraz Europę Zachodnią. Wynik może 
łatwo okazać się fatalny dla Europy Wschodniej, ale na dłuższą metę nie musi on być wcale 
pomyślny nawet dla Europy Zachodniej. Jak przestrzega współczesna historia, Europa zawsze
źle wychodzi na skrajnych podziałach. Teraz, ze względu na globalizację, dwie jej części są 
silniej niż zwykle związane ze sobą, zarówno na dobre, jak i na złe. Tym większe jest 
niebezpieczeństwo wspólnego wejścia w poważny kryzys. 

Rozdział siódmy
Bezmyślność zniewolona - str. 97 

W tym rozdziale zabieram się do zarysowania globalnego kontekstu, w którym doszło do 
uformowania polskiego "niekompletnego kapitalizmu", najpierw przez porównanie 
komunistycznej próby otwarcia na świat z tą dzisiejszą. Mam na myśli oczywiście strategię 
importową Gierka, gdy na wielką skalę zaczęto zwozić dobra kapitałowe na zagraniczny 
kredyt. W opinii tzw. liberalnych ośrodków okres ten stanowi przykład całkowitego 
niewypału, gdyż Polska uległa niebezpiecznemu uzależnieniu bez oznak postępu. Dopiero w 
ostatnich latach, dzięki strategii Balcerowicza, gospodarka weszła w pożyteczne zależności, 
które przyniosły sukces.
Wertując te krytyczne argumenty, z jednym można się zgodzić, mianowicie, że epoka Gierka 
jest świetnym punktem odniesienia do oceny obecnej epoki - Balcerowicza. Przeprowadzona 
na chłodno, z rocznikiem statystycznym, analiza tych dwóch epok wskazuje jednak na coś 
zupełnie odwrotnego od obrazu, który serwują tzw. liberałowie.
... 
Dynamiczny komunizm - str. 97
Typowe oficjalne spojrzenie na okres Gierka można skrótowo przedstawić w następujący 
sposób. Uważa się, że zamiast rozbudzić gospodarkę przez reformę niewydolnego systemu 

gospodarki, Gierek postanowił ożywić ją przy pomocy zagranicznych kredytów. Ponieważ 
system został ten sam, wykorzystane na import kredyty zmarnowano, tak że nie powiększył 
się potencjał eksportowy. Kiedy nadszedł czas spłacenia długów, nie było co eksportować, by 
zarobić niezbędne dewizy. Nadmierne zadłużenie zmusiło partię do zwolnienia tempa wzrostu
w 1976 r., a potem, gdy okazało się, że kraj jest niewypłacalny, doszło do kryzysu lat 1979 - 
1982.
Ujemne skutki polityki Gierka, jak głosi ta ogólna teza, nie skończyły się po odejściu Gierka. 
Jego następca, Jaruzelski, dalej borykał się z zagranicznym długiem. Polska wpadła niejako w 
"pułapkę zadłużenia", bo potrzeby obsługi długu dławiły produkcję, a niska produkcja nie 
pozwalała na wypracowanie nadwyżki eksportu na spłaty. Sytuacja uległa zmianie dopiero po 
upadku komunizmu, gdy przyszedł rząd Mazowieckiego, ale cień Gierka wlecze się ciągle za 
polską gospodarką. Pomogła Polsce wynegocjowana przez Balcerowicza zwłoka w spłatach, 
ale już niedługo spadnie na nią wielki ciężar spłat starych długów Gierka.
To brzmi wszystko bardzo przekonywująco, ale z wyjątkiem tego, że powstały długi oraz że 
stały się ciężarem, wszystkie inne nie trzyma się kupy. W powyższej ocenie przyczyn kryzysu
lat 1979 - 1982 jest tyle prawdy co w równie popularnym wyjaśnieniu recesji lat 1990 - 1992, 
z którym polemizowałem wcześniej. W ten sposób nie jedno, ale dwa zawrotne wydarzenia w 
powojennej polskiej gospodarce stały się przedmiotem głębokich nieporozumień. Fałszywe 
opinie o tych kolejnych recesjach są tak głęboko zakorzenione, że prawie niemożliwe jest 
przebicie się z odmiennym poglądem. Wiedząc o tym, znowu jednak przedstawię moje 
odmienne zdanie.
...
Władzę wykorzystała partia nie tylko po to, by raz uformować system, a potem go bronić 
przed zmianami, ale odwrotnie. System był ciągle przedmiotem jakichś eksperymentów, tak 
że reformy przybrały charakter chroniczny...
(...) Trzymając się tej typologii można powiedzieć, że w Polsce pierwsza istotna zmiana 
systemowa miała miejsce właśnie za Gierka, choć dotyczyła ona tylko koordynacji. W tej 
fazie nastąpiło przesunięcie punktu ciężkości z jednolitego centrum - tak jak za czasów 
Gomułki - do ministerstw branżowych oraz ich zjednoczeń. Wyzwoliło to chwilowy 
dynamizm w gospodarce, ale jednocześnie spowodowało trwałe skutki ujemne, osłabienie 
barier dla nieokiełznanego wzrostu nakładów kapitału. Wywołało to wzrost napięć, gdyż 
każde ministerstwo myślało głównie o swojej ekspansji, a nie o ogólnym zbilansowaniu...
Kolejny ważny krok miał miejsce w stanie wojennym, kiedy - ku zaskoczeniu opozycji - 
Jaruzelski postanowił wdrożyć projekty reform uzgodnione z dopiero co pokonanymi 
niezależnymi związkami zawodowymi...
Najbardziej radykalne zmiany miały jednak miejsce w trzeciej fazie zmian systemowych, za 
krótkich rządów Rakowskiego, kiedy za jednym zamachem zaszły zmiany w koordynacji i 
własności.
(...) W końcu, w okresie Rakowskiego, zanikł ostatni ważny element systemu rządzenia - wola
władzy. Stało się tak, gdy rozdzierany konfliktami między opozycją oraz partią/państwem kraj
stał się niesterowalny. Żadne posunięcia, nawet sukcesy władzy, nie dawały nadziei na 
przywrócenie równowagi. Gdy w warunkach tej niestabilnej równowagi pojawiły się oznaki, 
że Związek Radziecki jest gotów "oddać" Europę Wschodnią (zwłaszcza Niemcy Wschodnie),
polskie władze zdecydowały się na "oddanie" swego monopolu władzy i wyszły z inicjatywą 
podziału władzy z opozycją, licząc się nawet z jej całkowitą utratą. 

Najniższy punkt - str. 102

Skoro system był, jak pokazałem, dynamiczny, pojawia się pytanie, jak to jest możliwe, że 
przy tych zmianach gospodarka polska zamiast pokazać poprawę weszła w okres problemów, 
w tym kryzys lat 1979 - 1982.
(...) Wbrew krytykom, spadek produkcji nie mógł być spowodowany niedostatecznym 
potencjałem eksportowym. Moje analizy ( Poznański, 1987) wykazują, że w okresie ekspansji 
Gierka stworzono potężny potencjał eksportowy...
Uległa też zasadniczej poprawie jakość produkcji, a z nią ceny uzyskiwane w eksporcie... 

(....) Skoro nie brak podaży eksportowalnych produktów przyczynił się do trudności 
płatniczych, pozostaje tylko jedna możliwość - że potencjał ten nie został zmobilizowany. 
Moim zdanie chodzi nie tyle o błędy ze strony władzy, ale raczej utratę zdolności do realizacji
polityki władz - za kryzysem kryje się nie nadmiar władzy, ale jej niedostatek. To, co zgubiło 
ekipę Gierka, to fakt, że reformy, które ona zainicjowała, zarówno w ekonomii jak i w 
polityce, niebezpiecznie zmniejszyły zdolność aparatu partii/państwa do sterowania 
gospodarką. Ekipa miała dosyć siły, żeby zapanować nad sytuacją, gdy wszystko szło w miarę
dobrze, a napięcia były ograniczone, ale nie w obliczu piętrzących się trudności.
To co się wydarzyło w latach Gierka, to był jednak tylko początek całej sekwencji zmian 
systemowych, w których próby reform stopniowo pozbawiały partię/państwo kontroli nad 
gospodarką. To samo stało się, gdy Jaruzelski podjął swoje reformy, jak też w krótkim 
okresie, gdy reformowaniem zajął się Rakowski. Co ważne, ani za Gierka, ani za tych innych 
partyjnych liderów mało kto dokładnie rozumiał sens zmian. Zamiast ratować gospodarczy 
system oraz podnosić jego wydajność, reformy pociągały za sobą jego nieuchronny demontaż 
oraz degradację. Ściślej, ponieważ system oparty był na państwie, lepiej - system to było 
państwo - reformy oznaczały powolny demontaż i degradację państwa.
(...) Dopiero po upadku komunizmu, za rządów Mazowieckiego, powstały warunki dla 
mobilizacji nadwyżki handlowej, gdyż po raz pierwszy od lat władze zdobyły mandat dla 
drastycznych posunięć płacowych...
Ze względu na raptowny spadek płac nastąpiła radykalna ekspansja eksportowa. Stało się tak, 
gdyż z powodu spadku płac producenci stracili dużą część rynku wewnętrznego. Ponieważ 
szybko nastąpił bardzo potężny wzrost nadwyżki handlowej, zostało to odebrane jako sygnał, 
że różne środki podjęte w ramach „terapii szokowej” przez ekipę Mazowieckiego okazały się 
słuszne.
To, że za takim spadkiem płac - oraz konsumpcji - poszedł skok eksportowy, przemawia 
jednak nie tylko na korzyść Mazowieckiego, ale, czego się ciągle nie dostrzega, również i na 
rzecz epoki Gierka... Ten skok oparł się na bazie stworzonej wcześniej, przede wszystkim w 
okresie ekspansji kapitałowej za ekipy Gierka. A to dlatego, że ani w 1990, ani też dwa czy 
trzy lata później, gdy ciągle jeszcze utrzymywała się nadwyżka handlowa, gospodarka nie 
była przecież w stanie stworzyć dodatkowych zdolności eksportowych. Ten skok oparł się na 
bazie  stworzonej wcześniej, przede wszystkim w okresie ekspansji kapitałowej za ekipy 
Gierka, gdyż w okresie Jaruzelskiego inwestycji wystarczało głównie na utrzymanie starych 
mocy.    
(...) Po ostrym osłabieniu koordynacji oraz własności w epizodzie Rakowskiego, w 1990 r., 
nastąpiło dalsze rozmycie systemu gospodarczego... Koordynacja uległa dalszemu 
rozluźnieniu, gdyż tym razem władze odmówiły prawie jakiejkolwiek interwencji na rzecz 
przemysłu - brak polityki stał się polityką... Pojawiła się swoista "próżnia własnościowa"...
Obraz sytuacji politycznej nie jest absolutnie jednoznaczny, choć w ogólnym rachunku 
również w tej sferze systemowej nastąpiła dalsza erozja.
Jako antypolityczne, traktując politykę jako rzecz z natury „brudną”, nowe władze 
postanowiły zredukować swe prerogatywy tym samym dopuszczając do dalszej erozji 
ważnego atrybutu państwa – stosowania przemocy. Podobnie jak w epizodzie Rakowskiego, 
nowa ekipa nie była też „przekonana” do władzy, choć dla innych powodów – uważała władzę
niejako za „podrzuconą” jej przez cyniczną partię.  Wyniesiony na barkach byłej opozycji, 
zwłaszcza związkowej,  demokratycznie wybrany rząd Mazowieckiego odzyskał jednak 
społeczną wiarygodność, której brak było rządom Rakowskiego.  

Straszenie Gierkiem - str. 105

W tym miejscu narzuca się naturalne pytanie: jak strategia importowa Gierka porównuje się z 
"terapią wstrząsową" Balcerowicza. Takie porównania są  ulubionym zajęciem polskich 
ekonomistów, zwłaszcza tzw. liberałów. Ich zdaniem niepowodzenia Gierka stanowią 
najlepsze tło dla oceny sukcesów Balcerowicza. 
Na pierwszy rzut oka to porównanie dwóch epok wygląda na całkiem niezły argument na 
rzecz prywatyzacji przez wyprzedaż obcym inwestorom. Ale te dwie sytuacje są w dużym 

stopniu nieporównywalne. W każdym razie nie da się porównać zaciągania kredytów 
zagranicznych z finansowaniem gospodarki przez oddanie banków w obce ręce. 
...
W latach gierkowskich państwo miało przy tym nieporównywalnie więcej swobody w 
alokacji środków finansowych.
...
Co więcej, kraj-dłużnik ma z zasady większe możliwości wynegocjowania korzystniejszych 
warunków spłaty niż kraj-użytkownik, zabiegający o lepsze warunki odkupu wyprzedanego 
majątku.
...
Z porównania epoki Gierka z epoką Balcerowicza wypływa jeszcze inne oskarżenie pod 
adresem tej ostatniej. Otóż wraz z „wyciekiem” części dochodu narodowego gospodarka musi
być przygotowana na zwiększoną niestabilność. 
...
Zagraniczne korporacje działają łagodząco na deficyt płatniczy, gdyż inwestują dewizy w 
wykup przedsiębiorstw czy w budowę nowych, ale jednocześnie pogarszają sytuację. 
Stanowią one bowiem gigantyczną pompę ssącą import przez polskie filie, głównie z 
zagranicznych oddziałów tych samych zagranicznych korporacji. 
...
Ale nawet gdyby przyjąć za punkt odniesienia „przeciętnego” Polaka, porównanie ogólnych 
efektów konsumpcyjnych tych dwóch epok wypada na korzyść  okresu Gierka. 
...
Znacznie gorzej wypada też epoka Balcerowicza w zakresie kultury...
Spójrzmy jeszcze na budownictwo mieszkaniowe...
 
Podsumowanie - str. 110

Potrzebne jest nowe spojrzenie na proces transformacji do kapitalizmu, czyli od partyjnej 
kontroli do prywatnej inicjatywy. Przede wszystkim należy wreszcie przyjąć do wiadomości, 
że proces transformacji oraz globalizacji rozpoczął się już w latach późnego komunizmu. 
Reformy dokonywane były prawie bez przerwy, formalnie oraz nieformalnie. Nie tylko że 
planowanie produkcji było w dużym stopniu chaotyczne, również, z podobnych powodów, 
reformy były wynikiem improwizacji. Stąd zamiast zamierzonego usprawnienia planowania 
wyłaniał się niewyartykułowany oraz zamaskowany rynek, czyli kapitalizm.
Tzw. liberalni krytycy zapominają nie tylko o tym, że, poczynając od Gierka, system ulegał 
zmianie, ale że nie były to lata całkiem stracone dla gospodarki. Zachwalając epokę 
Balcerowicza pomijają niestety fakt, że jej obecna ekspansja odbywa się w okolicznościach 
bliskich tym z krytykowanej epoki Gierka. Obecny skok w produkcji opiera się też na wielkim
deficycie handlowym. Poprawa konsumpcji, czyli kolejna "wielka stabilizacja", też odbywa 
się głównie na kredyt.
W epoce gierkowskiej zdecydowano się na zaciąganie obcych kredytów na zakup maszyn, 
zamiast wpuścić obcych inwestorów, by zachować krajową kontrolę nad zasobami. Dzisiaj na 
pokrycie deficytów handlu, obok kredytów, wykorzystuje się też wpływy z prywatyzacji 
zasobów na rzecz obcego kapitału. Wtedy rosły długi zagraniczne, ale - jak ówczesne 
przywództwo obiecało - kapitał w rękach narodu uległ prawie podwojeniu - stworzono "drugą 
Polskę". Obecnie wszystko, cały ten podwojony kapitał, oddawane jest za bezcen zagranicy, 
tak że prócz długów zagranicznych reformatorzy zostawiają, jeśli można się tak wyrazić - 
"Polskę zerową". 

Uwagi na marginesie (osobiste refleksje na tematy „uboczne”) 

•  W „schyłkowej epoce Gomułki” (lata 1965-1970) niemal „diabli mnie brali” na bezsens 
standardowych narzędzi ekonomicznych, spowodowany masowym zniekształcaniem danych 
źródłowych, czego ekonomiści „za chińskiego boga” nie chcieli zrozumieć, nie mówiąc już o 
przeciwdziałaniu. 

•  W „epoce Gierka”, po chwilowej nadziei, że wpadka „statystycznego retuszowania”  w roku
1970 (przypadkowa zbieżność dat ze słynnymi wydarzeniami „grudnia 1970”), czegoś 
wreszcie nauczy, znowu kontynuowano to samo, choć w nieco bardziej wyrafinowany sposób,
albo bez żadnego celu, zwyczajnie, rutynowo, z przyzwyczajenia, bezmyślnie. Skutki – 
choćby tylko trafność planowania, trafność inwestowania, trafność wykorzystania 
zaciągniętych pożyczek.
•  W „okresie reform lat osiemdziesiątych”, gdy wydawało się, iż po raz trzeci chyba  nie 
powinny być  popełniane te same błędy „techniczno-ekonomiczno” i „statystyczno-
informacyjne”, dalej pozostało niemal „po staremu”.   
•  Zmiana ustroju. Wolność.  Samofinansowanie itd. Rozkwit informatyki. Zmiany ekip 
rządzących. Unia Europejska. Afery. „Twórcza” księgowość. Bezrobocie.  Niezbyt jasna 
przyszłość.
Kiedy jak kiedy, ale chyba teraz jest  już najwyższy czas (i możliwości), aby wreszcie 
usprawnić to, co „z dawien dawna”  jest niezbyt sprawne.  I co?  Nie powiem. Od wielu lat 
coś tam powoli się usprawnia. Jeszcze wolniej to dociera do szerszego ogółu. A życie nie 
czeka.  

Ograniczyłem się tylko do „drobnych szczegółów  technicznych”, najogólniej mówiąc, w zakresie 
ekonomii  i ekonomiki, rachunkowości, zarządzania itp., abstrahując od wielkich pryncypiów, teorii i 
sporów. Może się mylę, może przesadzam, może zanadto uogólniam, może „czepiam” się rzeczy 
nieistonych dla „wielkiej polityki”?  A może i nie! 
Bliżej na te tematy – na wielu moich stronach, szczególnie: „konkretyzacja”, „ekonomika i 
zarządzanie”,  poz. 20b i 68 „Prezentowanej literatury”, „mleczarstwo” i szeregu innych, głównie 
prezentujących literaturę na temat zarządzania, rachunkowości itp.   
Anonimus
.............................................................................................................................
Rozdział ósmy
Niemiecki prototyp - str. 112

 „Polska droga” do „niekompletnego kapitalizmu” nie zaczęła się wcale w Polsce, ale w Niemczech 
Wschodnich. Stamtąd właściwie wzięła się cała transformacja w byłym tzw. obozie. Najszybciej 
zrealizowano bowiem reformy w Niemczech Wschodnich, a inne kraje w zasadzie poszły ich śladem. 
Dla ścisłości, ten prototyp reform powstał nie w Niemczech Wschodnich, ale w Niemczech 
Zachodnich. Niemcy Zachodnie niejako na własną rękę stransformowały Niemcy Wschodnie. „Polska
droga”, czyli opisana wcześniej epoka Balcerowicza, ma więc swój prawdziwy początek w Niemczech
Zachodnich.
Wynika stąd, że już w drugim czy trzecim roku tej ponoć bezprecedensowej transformacji było 
wiadomo, jaki los czeka Europę Wschodnią. To był mniej więcej taki sam los, jaki Niemcy Zachodnie
zgotowały Niemcom Wschodnim, czyli skonfiskowanie ich narodowego kapitału. Niemcy Zachodnie 
nie tylko przygotowały wzorzec takiego przejęcia dla innych krajów, ale zajęły się również jego 
wdrażaniem w roli głównego nabywcy ich majątku. O ile jednak Niemcy Wschodnie są przykładem 
„wrogiego przejęcia” bez pytania o zdanie, w reszcie Europy Wschodniej mamy do czynienia z 
„przyjaznymi przejęciami”, za zgodą. 

Polityczne przejęcie - str. 112

Analizując transformację Niemiec Wschodnich widać, że Niemcy Zachodnie przyjęły model, w 
którym chodzi o pewną sekwencję kroków, nie tę jednak, o której zwykle mówią tzw. liberałowie. Jest
to model, w którym dokonują się trzy kolejne przejęcia, zaczynając od politycznego uzależnienia 
danego kraju, które pozwala na dwa następne kroki - przejęcie jego rynków oraz przejęcie jego 
kapitałów. Tylko taka sekwencja jest praktyczna, gdyż jest niewyobrażalne, żeby sam z siebie, 
politycznie niezależny kraj zabrał się do uzależnienia się od innego kraju przez oddanie własnych 
rynków i kapitałów.
Istotnie, transformacja w Niemczech Wschodnich zaczęła się od politycznego przełomu, który 
stanowił pełne zaskoczenie dla byłych antykomunistycznych przywódców. Gdy jesienią 1989 r. 

wyszli na ulice, liczyli oni, że ewentualna unifikacja zostanie poprzedzona ogólnoniemiecką 
konsultacją w kwestiach konstytucyjnych. Ale po wzięciu całej inicjatywy w swoje ręce Niemcy 
Zachodnie zdecydowały, że Niemcy Wschodnie zostaną po prostu włączone do istniejącej już 
zachodniej konstytucji. Nastąpiła likwidacja wschodnioniemieckiego państwa oraz zastąpienie go 
przez aparat z Niemiec Zachodnich.
Wraz z tą quasi aneksją dokonano pełnej wymiany organizacji politycznych. Po rozpadzie partii 
komunistycznej na scenie pozostała tylko jej namiastka, a antykomunistyczna opozycja nie przeżyła 
upadku komunizmu. Tę polityczną próżnię wypełniły trzy zachodnioniemieckie partie, które w 
okamgnieniu przystąpiły do lokalnych wyborów. Kandydowali politycy z Niemiec Zachodnich, a 
wybierali mieszkańcy Niemiec Wschodnich. Wygrali Chrześcijańscy Demokraci pod wodzą kanclerza
Kohla, którego prawie jednogłośnie nazwano „kanclerzem zjednoczenia”.
(...) W ramach tego zabiegu transformacja została zdefiniowana jako swego rodzaju powtórka z 1945 
r., gdy siły alianckie decydowały o systemowym kształcie pohitlerowskich Niemiec. Przygotowano 
wtedy dwie nowe konstytucje, jedną - demokratyczną dla kapitalistycznych Niemiec Zachodnich, oraz
drugą – „ludową”, dla komunistycznych Niemiec Wschodnich. W ramach tych zmian, swoistej 
transformacji, w zachodniej części zlikwidowano państwową kontrolę gospodarki, m.in. w drodze 
restytucji. A we wschodniej, radzieckiej części , stało się odwrotnie - zlikwidowano resztę własności 
prywatnej. 
Z upadkiem komunizmu Niemcy Zachodnie wzięły na siebie niejako dokończenie dzieła zwycięskich 
aliantów, przenosząc ich moralnie doskonalszy wzorzec dalej na wschód. Z kolei Niemcy Wschodnie 
wzięły na siebie rolę pokonanych, na których spoczywa odpowiedzialność za pozbawiony moralnej 
legitymacji podrzędny komunizm. Żeby nie było wątpliwości, kto jest na moralnym piedestale, nowe 
władze zachodnioniemieckie zaczęły ściganie za komunistyczne wykroczenia. Pojawiły się zaraz tzw. 
teczki oraz zaczęto różnego rodzaju represje, głównie w postaci zwolnień z pracy.
Czystki dotknęły całe środowiska społeczne, w szczególności zaś ośrodki opiniotwórcze. 
Błyskawicznie padły wszystkie lokalne oficjalne oraz nieoficjalne - podziemne - wydawnictwa, w tym
prawie cała prasa lokalna. Zwolnieni zostali też na niespotykaną skalę ludzie nauki, prawie 100 
tysięcy osób, czyli mniej więcej 80 procent ogólnej liczby zatrudnionych w tej dziedzinie. W miejsce 
upadłych środków masowego przekazu zjawiły się uznane zachodnioniemieckie tytuły oraz stacje, a 
wyrzuconych naukowców zastąpili naukowcy „importowani” z uczelni w Niemczech Zachodnich.
Tak jak w momencie zajęcia Niemiec przez aliantów, w tym w jego późnym wydaniu obok wyższych 
racji przywrócenia ładu moralnego zagrały nadzieje na szybką poprawę materialną. Tak jak alianci 
mieli podźwignąć powalone Niemcy Zachodnie również przez pomoc materialną, tak teraz Niemcy 
Zachodnie miały zapewnić poprawę w „zrujnowanych” Niemczech Wschodnich.
Podobny proces politycznego uzależnienia można dostrzec w pozostałej części Europy Wschodniej, 
choć oczywiście nie przy pomocy dokładnie tych samych metod. Stało się to możliwe głównie dzięki 
przejęciu środków masowego przekazu przez obcy kapitał, głównie zachodnioniemiecki...W Polsce 85
procent prasy jest w obcych rękach...
(...) Wykupienie mediów stworzyło szanse na zdefiniowanie transformacji, ale nie mniej ważny jest 
fakt, że, podobnie jak w Niemczech Wschodnich, doszło do raptownego osłabienia środowisk 
naukowych. W Polsce nie doszło do masowych zwolnień jak w Niemczech Wschodnich, ale raczej do 
dobrowolnego odpływu fachowców, głównie z uwagi na cięcia budżetowe. 

Rynkowe przejęcie - str. 117

Szczególnie skrajna forma przejęcia politycznego pozwoliła Niemcom Zachodnim na wdrożenie 
wersji reform gospodarczych, którą można spokojnie uznać również za najbardziej skrajną. Żaden z 
krajów, które wcześniej zaczęły reformy, włącznie z Polską, nie był w stanie dokonać takiego 
przełomu jak Niemcy Wschodnie, czyli wdrożyć w ciągu roku czy dwóch wszystkich instytucji 
rynkowych...
Jak to zakłada radykalny program rynkowy, Niemcy Wschodnie otworzyły swoją gospodarkę...
(...) Zgodnie z poglądami zwolenników terapii wstrząsowej tak idealny przebieg transformacji 
powinien zapewnić Niemcom Wschodnim największy sukces w produkcji. Dla poparcia swej tezy o 
wyższości terapii wstrząsowej jej zwolennicy zwykle powołują się na względnie lepsze rezultaty 
Polski niż w krajach zaliczanych przez nich do gradualnych reformatorów. Ale po to, by udowodnić 

tezę o „wyższości radykalnych reform”, nie wystarczy polski przykład, należałoby przynajmniej 
udowodnić, że ze swoją bardziej radykalną terapią Niemcy Wschodnie poradziły sobie lepiej niż 
Polska. 
Tak jednak nie jest, gdyż Niemcy Wschodnie doznały większego spadku ogólnej produkcji niż Polska 
w krótszym przedziale czasowym...
Co więcej, jak dotąd nie podniósł się z destrukcji przemysł, ciągle jego poziom jest znacznie poniżej 
1989 r. a z tym przyszło wysokie bezrobocie, chyba najwyższe w Europie Wschodniej. Upadek 
przemysłu sprawia, że bezrobocie ma przy tym charakter permanentny, zwłaszcza wśród mężczyzn w 
średnim wieku...
(...) Po zjednoczeniu Niemcy Wschodni zyskali pełny dostęp do zachodnioniemieckiego rynku pracy, 
właściwie do rynku całej Unii... To jest ogromny odpływ siły roboczej, rzędu jednej trzeciej ogółu 
zatrudnionych w Niemczech Wschodnich, co, proporcjonalnie, odpowiadałoby migracji 5 milionów 
ludzi, gdyby Polska dostała takie same prawa.
Polska ani inne kraje Europy Wschodniej nie uzyskały dotychczas takiego prawa pracy...
Nawet gdyby zostały dotrzymane ostatnie terminy przyjęcia do Unii Polski, Czech czy Węgier, Unia 
nie zgodzi się na wspólny rynek pracy wcześniej niż dziesięć lat od tej daty. Stąd, gdyby doszło do 
liberalizacji rynku pracy z owym 10-letnim poślizgiem, oznaczałoby to, że te trzy kraje otworzyłyby 
swoje gospodarki na produkty unijnej pracy dwadzieścia pięć lat przed otwarciem unijnych fabryk i 
banków dla ich własnej przedsiębiorczości. 
Jak na razie w drodze do Europy Zachodniej Polska stworzyła paradoksalną sytuację, w której to 
biedniejszy tworzy miejsca pracy dla bogatszego.
... 
Kapitałowe przejęcie - str. 121

Można więc powiedzieć, że „idealny” szok w Niemczech Wschodnich okazał się też „idealnym” 
samobójstwem. Ta katastrofalna recesja umożliwiła z kolei raptowne przejęcie rynkowe, ale to nie był 
koniec. Przejęcie rynkowe otworzyło drogę do najważniejszego przejęcia kapitałowego, zaczęła się 
więc największa przeprawa - eksmisja z fabryk i banków. Pozbawione własnych rynków zbytu fabryki
oraz związane z nimi banki straciły jakiekolwiek szanse przetrwania na własną rękę, tak że kapitałowe
przejęcie stało się jedyną opcją. Ściślej, obcy kapitał stał się nagle jedynym ratunkiem dla powalonego
właśnie - przez obcych producentów - lokalnego kapitału.
Jak można się domyślać, skoro skrajne przejęcie polityczne dało możliwość skrajnego przejęcia 
rynkowego, to ostatnie powinno pozwolić na najbardziej „idealne” przejęcie kapitałowe. To, że tak się
stało, widać prawie w każdym szczególe wschodnioniemieckiej prywatyzacji, m.in. w idei 
natychmiastowego przejęcia majątku publicznego przez państwowe agencje. A następnie, w idei 
wyposażenia tych agencji w nadzwyczajne uprawnienia, w tym całkowite ich wyłączenie z kontroli 
parlamentarnej... z zadaniem sprzedaży majątku w tempie, którego żaden inny kraj nie wypróbował.    
Nigdzie też element radykalnej prywatyzacji, mianowicie preferencja dla strategicznych nabywców, 
nie został tak bardzo uwypuklony jak w przypadku Niemiec Wschodnich. Prawie bez wyjątku 
wschodnioniemieckie fabryki oraz banki zostały oddane w ręce jednego nabywcy, prawie wyłącznie 
zachodnioniemieckiego.
W tym punkcie widać oczywiście ważną różnicę miedzy oryginalnym „modelem niemieckim” a jego 
aplikacjami w innych krajach, gdyż Niemcy Zachodnie właściwie nie dopuściły do kupna innego niż 
niemiecki kapitału. 
Z Niemiec Wschodnich wzięła się też najbardziej radykalna wersja doktryny, mówiącej, że 
najważniejsze jest szybkie znalezienie odpowiedniego właściciela, a wycena majątku - jego cena - jest
drugorzędna. Zachodnioniemieccy urzędnicy i eksperci przyjęli wykładnię, żeby patrzeć mniej na 
ceny, a bardziej na obietnice przyszłych inwestycji.
Obywano się zwykle bez dokładniejszych analiz, na co zresztą nie pozwalał brak czasu. W każdym 
razie – odwrotnie niż w innych krajach Europy Wschodniej – rzadko odwoływano się do 
wyspecjalizowanych, przy tym raczej kosztownych, firm audytorskich z zagranicy. 
(...) Mimo tej negatywnej opinii cały majątek Niemiec Wschodnich został wyceniony przez agencję 
prywatyzacyjną raczej wysoko. Otóż uznano, że w 1989 r. majątek trwały – maszyny, budynki – 
wyniósł 320 miliardów dolarów plus 270-320 miliardów dolarów w formie nieruchomości 
(mieszkania, lasy etc.). Tych szacunków wartości księgowej nigdy nie podważono, tak że należy 

traktować je jako wiarygodne źródło informacji. Wskazywały one na raczej zasobną gospodarkę, 
znacznie w tyle za Niemcami Zachodnimi, ale ciągle imponującą, zwłaszcza w zakresie 
nieruchomości (blisko 1/5 wartości nieruchomości Niemiec Zachodnich). 
Mając takie solidne dane, warto wrócić do moich kalkulacji wg wyprzedaży w Polsce, gdyż mogą one 
być pomocne w weryfikacji moich obliczeń. W szczególności powinno się sprawdzić na ile 
realistyczne jest moje wyliczenie, że majątek trwały polski wyniósł 240 mld dolarów w 1989 r.  Jest to
mniejsza suma niż dla Niemiec Wschodnich, ale też dochód narodowy polski był mniejszy. Dla Polski
wyniósł on 140 mld dolarów, a dla Niemiec Wschodnich 180 mld dolarów czyli około 25 procent 
mniej. To jest prawie tyle o ile mniejszy jest mój szacunek polskiego majątku od 
wschodnioniemieckiego. Wypada więc, że mój szacunek z rozdziału 3 jest w miarę poprawny.
Inny warty wytestowania aspekt moich wcześniejszych obliczeń to kwestia użycia współczynnika 
kapitałochłonności. Dla Polski przyjąłem, że wynosi on 3/1 (oraz alternatywnie 4/1), co nie odbiega 
od współczynnika, który podają oficjalne roczniki dla Niemiec Zachodnich.  Przyjmijmy więc, że ten 
współczynnik dla Niemiec Wschodnich też wynosi 3/1. Ponieważ ich dochód narodowy osiągnął 180 
miliardów dolarów, przemysł oraz banki wytworzyły 90 miliardów dolarów. Stąd ich kapitał powinien
wynieść 270 miliardów dolarów, a więc bardzo blisko podanej wcześniej oficjalnej sumy. Ten wynik 
znowu potwierdza wiarygodność moich wcześniejszych obliczeń.  
Opierając się na oficjalnych szacunkach, zachodnioniemiecka agencja prywatyzacyjna zakładała, że 
tego rzędu kwoty zasilą budżet federalny Niemiec, ale już w pierwszym roku pojawiły się wysokie 
deficyty. Sytuacja ta nigdy nie uległa zmianie, tak że w końcowym rozliczeniu, jeśli chodzi tylko o 
majątek trwały (bez nieruchomości), sprzedaż zamknęła się deficytem rzędu 180 miliardów dolarów 
(należałoby ten deficyt powiększyć o obciążenia poniesione przez landy).   Dodając do siebie wartość 
zakładanych dochodów 320 miliardów dolarów oraz wartość zaksięgowanych deficytów 180 
miliardów dolarów otrzymujemy sumę 500 miliardów dolarów. 
Wynika stąd, że większą od Polski gospodarkę Niemiec Wschodnich sprzedano nie za większe 
pieniądze, ale z dopłatą dla nabywców. Rodzi się więc pytanie, kto na tym stracił?
Cześć  różnicy pokryli Niemcy Wschodni, którzy „włożyli” w ten interes swój kapitał, wart 320 
miliardów dolarów, za który dostali zerową zapłatę. Reszta, czyli deficyt równy 180 miliardów 
dolarów, obciążyła zachodnioniemieckiego podatnika, głównie z tzw. funduszu solidarności. 
Obywatele obydwu części kraju „solidarnie” stali się źródłem tego darmowego przepływu na rzecz 
nabywców kapitału równego wspomnianym 500 miliardom dolarów.
Trzymając się moich wcześniejszych założeń dotyczących wywłaszczenia trzeba uznać, że straty na 
sprzedaży stanowią dowód – oraz miarę -  korupcji  państwa oraz że jest to przypadek skrajny. To jest 
trudna teza, gdyż państwo zachodnioniemieckie ma zasłużoną opinię działającego w ramach prawa, 
może nawet zbyt metodycznie. Odpowiedź jest jedna, a mianowicie, że na krótki okres reform 
nastąpiło niejako „rozdwojenie” zachodnioniemieckiego państwa, jego zdrowa cześć  pozostała na 
miejscu, a ta niezdrowa – skorumpowana – zajęła się właśnie obrotem enerdowskiego „porzuconego 
mienia”. 
Na potwierdzenie tej tezy można wesprzeć moje suche wyliczenia konkretnymi przykładami 
nieczystych transakcji prywatyzacyjnych, włącznie z tymi, w które zamieszany był sam „kanclerz 
zjednoczenia”. Dopiero co wrócił na łamy prasy niemieckiej skandal sprzed lat, w którym zamieszana 
była francuska korporacja publiczna – Elf, a wraz z nią kanclerz Kohl. Ten skandal zdruzgotał 
kompletnie obraz Kohla w oczach opinii publicznej. Nagle z monumentalnej postaci, która miała na 
trwale wpisać się do historii, zamienił się w byle jakiego malwersanta.  
Dla ścisłości, pokątne wywłaszczenie Niemców Wschodnich odbyło się przynajmniej z częściową 
rekompensatą, gdyż zaczęły napływać ogromne transfery finansowane przez podatników z Niemiec 
Zachodnich. Ten zastrzyk utrzymuje się na poziomie 110 miliardów dolarów rocznie, a więc wynosi 
prawie tyle co roczny dochód narodowy Polski, której ludność jest znacznie większa niż Niemiec 
Wschodnich. Ocenia się, że konsumpcja prywatna w Niemczech Wschodnich jest subsydiowana na 
poziomie 40 procent (dotyczy to nie tylko bezrobotnych, ale też większości zatrudnionych, których 
wydajność nie dorównuje płacom).
Za te wyższe płace trzeba było jednak zapłacić zwolnieniami. Oddając prawie cały swój kapitał oraz 
nieruchomości, Niemcy Wschodnie otrzymały od Niemiec Zachodnich najbardziej skrajny jak na 
Europę Wschodnią wariant „robotniczego” kapitalizmu w regionie.
O tych sprawach szeroko mówi się w obydwu Niemczech, o czym świadczy niedawny bestseller 

zatytułowany  „Pośrednik nieruchomości”, pióra Juergesa (1999).  Jego zdaniem, w wyniku 
sfingowanej aukcji całego kraju doszło do swoistej „kolonizacji” Niemiec Wschodnich, której 
wyrazem jest pozbawienie ich mieszkańców większości lepiej płatnych posad. Na szczeblu 
kierowniczym personel zachodnioniemiecki ma 100 procent posad, wśród kierowników wydziałów – 
81 procent, oraz 60 procent w grupie tzw. referentów. Na dole, na stanowiskach pracowniczych – 70 
procent należy do Niemców Wschodnich.
Ten sam autor podaje też w wątpliwość szczodrość zachodnioniemieckiego podatnika, twierdząc, że w
rachunku subsydiów na rzecz Niemiec Wschodnich nie uwzględnia się wielu pozycji. Pomija się np. 
fakt, że w wyniku wymiany marek wschodnich na zachodnie Niemcy Wschodni stracili 2/3 swych 
bankowych oszczędności. Nie uwzględnia się też ogromnych sum różnych podatków, które corocznie 
płyną do kasy federalnej, ani też transferu zysków do Niemiec Zachodnich – od daty zjednoczenia 
składających się na setki miliardów dolarów.  
Powstaje pytanie, co to ma wspólnego z Polską czy innymi krajami Europy Wschodniej. Więcej, niż  
mogłoby się wydawać, gdyż nie chodzi tylko o to, że przynajmniej w swych ogólnych zarysach 
„niemiecki” model prywatyzacji został przyjęty w Europie Wschodniej.  Ważne jest również to, że za 
tą prywatyzacją stanęły same Niemcy Zachodnie, gdyż nie kto inny stał się głównym nabywcą 
kapitału również w innych częściach Europy Wschodniej. 
Nie inaczej jest w Polsce, gdzie również Niemcy stały się najważniejszym nabywcą kapitału 
wykupionego przez zagranicę. Szczególnie silna jest ich pozycja w sektorze bankowym...
Wpływ Niemiec Zachodnich nie ograniczył się tylko do zakupu kapitału, dał on o sobie znać też w 
sposobie wyceny majątku. Często ci sami inwestorzy, którzy uzyskali wschodnioniemieckie fabryki i 
banki z dopłatą od państwa, weszli do innych krajów Europy Wschodniej. Wykorzystali przy tym 
doświadczenia wyniesione z darmowego wywłaszczenia Niemiec Wschodnich. Bez wątpienia mieli 
już opanowane sposoby na „negocjowanie” warunków sprzedaży z państwowymi agencjami 
prywatyzacyjnymi oraz z fiskusem - w sprawie zachęt finansowych.
Przynieśli też ze sobą metody działania poza sferą państwa, na których mało się znają krajowi 
kapitaliści czy państwowe dyrekcje. Te doświadczenia są szczególnie przydatne, kiedy obiekty 
państwowe są już w znacznej części przekazane w ręce prywatne. Kluczem do powodzenia jest wtedy 
znajomość tajników rynku, a nie państwa. Trudno o lepszy dowód niż niedawna konfrontacja w 
sprawie niemieckiego „wrogiego” przejęcia polskiej grupy Bank Gdański/Bank Inicjatyw 
Gospodarczych. Wprawiła ona w osłupienie miejscowe kierownictwo, zwłaszcza że po stronie 
nabywcy stanęli polscy państwowi urzędnicy.
Wraz z przejęciem kapitałów można by się spodziewać, że tak jak w Niemczech Wschodnich , 
nastąpią zmiany w strukturze zatrudnienia na stanowiskach kierowniczych... W miarę zbliżania się do 
końca prywatyzacji wymiana personelu na wyższych szczeblach może się nasilić. 
Tak długo bowiem, jak trwa sprzedaż zasobów, jako obeznana w mechanizmach władzy, miejscowa 
kadra kierownicza jest prawie nieodzowną pomocą dla zagranicznych nabywców. Kiedy jakiś zakład 
czy bank jest już sprywatyzowany, często wiele decyzji kierowniczych ulega jednak przeniesieniu do 
firm-matek, które mieszczą się za granicą. Z reguły wiąże się to z wprowadzeniem do zarządów oraz 
rad nadzorczych osób z zagranicy, czego przykładów jest moc, jak choćby w sektorze bankowym. Na 
przeszkodzie takim zmianom nie stoją przepisy, gdyż państwo nie narzuca wymogu utrzymania 
polskiego wyższego personelu.  

Podsumowanie - str. 127

W oczach wielu polskich ekonomistów Balcerowicz jest „ojcem reform” wschodnioeuropejskich. To 
nie jest prawda, podobnie jak to, że jest on drugim Erhardem. Niewiele ma on wspólnego z tym 
niemieckim politykiem, który odbudował swój kraj z prawdziwych wojennych ruin, żeby założyć 
„społeczną gospodarkę rynkową”. Taki model kapitalizmu, w którym obowiązuje korporatystyczna 
struktura, wraz z silnym elementem współrządzenia przez pracowników, Balcerowicz uważa za 
anatemę. Nie ma on też wiele wspólnego z Erhardem z innego powodu, gdyż ten ostatni stworzył 
prawdziwy cud gospodarczy, i to prawie wyłącznie rękami Niemców. 
Jeśli już w grę wchodzi jakiś niemiecki polityk, z którym warto by porównać Balcerowicza, to chyba 
tylko Kohl jako niekwestionowany „ojciec reform” przeprowadzonych w Niemczech Wschodnich. 
Kohl nie jest jednak autorem żadnego cudu gospodarczego, gdyż raczej bezwstydnie zmarnował 

Niemcy Wschodnie. Nieświadom tych bardzo bliskich współczesnych związków Balcerowicz podjął 
się, z podobnym skutkiem, realizacji bardzo zbliżonego modelu w Polsce - nie w roli „ojca reform”, 
ale raczej w roli „nieślubnego dziecka” Kohla.
Balcerowicz zdał się na zagraniczne wzory oraz zagranicznych inwestorów, żeby szybko zrobić z 
Polski zamożną potęgę, takie drugie Niemcy. Przyjmując w głównych zarysach „niemiecki prototyp”, 
rozszerzył jednak zasięg jego oddziaływania z Niemiec Wschodnich na Polskę. Ze względu na swój 
prestiż reformatora pomógł też przenieść ten model na pozostałą część Europy Wschodniej, nawet 
Rosję. W ten sposób, chcąc nie chcąc, wsparł wysiłki inwestorów z Niemiec Zachodnich, żeby choć 
niezupełnie na własną rękę powtórzyć ich wschodnioniemiecką operację półdarmowego wykupu 
kapitału na skalę wschodnioeuropejską.
------------------------------------------------------------------------------------------------------------
Aktualna ocena sytuacji w dawnej NRD, wg „The Economist”. 
Cytuję obszerne fragmenty za „Forum” nr 10 / 10.03 – 18.03.2003, str. 14 -15.
Anonimus
Wybrane fragmenty: 
„Na wschód od Edenu 

Miliardy euro wpompowane w gospodarkę byłej NRD przynoszą efekty:
rośnie wydajność pracy, powstają nowoczesne zakłady, ale do raju obiecywanego przez kanclerza 
Kohla wciąż jeszcze daleko.
     The
Economist
.........................
Dane statystyczne mają ponurą wymowę. Bez pracy nadal pozostaje jedna piąta wschodnioniemieckiej
siły roboczej. Średnia płaca wynosi 77 proc. przeciętnego wynagrodzenia w zachodnich Niemczech. 
Życie w „nowych landach”, bo tak określa się obecnie obszar dawnych Niemiec komunistycznych, 
wciąż nie jest radosne. Najzdolniejsza młodzież ciągle chce uciekać na Zachód. 
Spowolnienie gospodarcze w świecie boleśnie uderzyło w wiele nowych spółek wschodnich. 
„Kwitnący krajobraz” – 10 lat temu obiecywał wschodnim Niemcom kanclerz Helmut Kohl. Na razie 
daleko im do bogactwa dawnej Bundesrepubliki.

Od Ossi do Niemców Środka

Mimo ogromnego napływu gotówki i subsydiów do wschodnich landów, postęp ekonomiczny jest 
jednak powolny. Od 1995 r., kiedy zakończył się boom napędzany przez nowe budownictwo po 
zjednoczeniu kraju, tempo wzrostu gospodarczego w dawnej NRD było o połowę niższe od – i tak 
zresztą ślimaczej – gospodarki landów zachodnich. W  roku 2001 gospodarka wschodnioniemiecka 
skurczyła się, a w 2002 odnotowała zastój. Ogromne pieniądze nadal płyną na wschód. Na koniec  
2002 r. łączna suma transferów netto od zjednoczenia Niemiec sięgnęła 800 mld euro, czyli dwa razy 
tyle, co tegoroczny budżet całych Niemiec. W samym roku 2001 wschodnie landy otrzymały 75 mld 
euro. Poza tym  kanclerz  Schröder   zgodził się na tzw. ostateczny pakiet solidarnościowy, 
przeznaczony na gwałtowne pobudzenie inwestycji w infrastrukturę.  Wszystko to razem pochodzi od 
niemieckich podatników, z tym że ogromną większość pieniędzy wysupłają z kieszeni ci zachodni, o 
wiele bogatsi i liczniejsi od wschodnich.

Materialne wskaźniki poprawy

Przesadą byłoby twierdzić,  że wschodnie Niemcy to już „kwitnący krajobraz” , co obiecywał kanclerz
Helmut Kohl w przypływie euforii w dniach zjednoczenia. Jednakże w niektórych dziedzinach postęp 
jest ogromny. Życie, oceniane niemal każdą „materialną” miarą, poprawiło się. Rzeki i powietrze są 
nieporównywalnie czystsze. Od 1993 r. zbudowano ponad 800 tysięcy nowych domów. Niemal każde 
wschodnioniemieckie miasto ma pieczołowicie wyremontowany rynek. System telefoniczny 
wschodnich landów należy do najnowocześniejszych w Europie. Nawet w najbiedniejszych i 
najbardziej izolowanych miasteczkach są sklepy z pełnym wyborem artykułów żywnościowych, o 
jakich w czasach komunistycznych można było tylko marzyć. Po nowych drogach i autostradach 

jeździ trzy razy więcej samochodów osobowych niż w 1988 r., a trabant, kupowany w czasach NRD 
na talon, na który czekało się niekiedy 9 lat, obecnie należy do eksponatów muzealnych.
Od czasu zjednoczenia płace realne wzrosły niemal dwukrotnie, produkt krajowy brutto (PKB) 
liczony na jednego mieszkańca zwiększył się o 62 proc., a wysokość emerytur poszybowała w górę.  
Od 1997 r. w każdej z tych trzech dziedzin odnotowano jednak tylko niewielki postęp.  Natomiast 
wydajność pracy zwiększyła się wyraźnie i wynosi obecnie już nie 57 proc., jak kiedyś, lecz 78 proc. 
produktywności zachodnioniemieckiej, przy czym w niektórych sektorach wytwórczości dorównała 
już landom zachodnim, a nawet je prześcignęła.  Od 1990 r. ponad trzy czwarte zakładów 
przemysłowych zastąpiono nowymi. Nawet emerytom  i bezrobotnym, choć wciąż uskarżają się na 
swą sytuację materialną, powodzi się dziś lepiej niż w czasach komunistycznych.

Najtrwalsze urazy psychiczne

Oczywiście, wielu Ossi,  zwłaszcza ludzi w podeszłym wieku, jeszcze się nie otrząsnęło po urazie 
związanym ze zjednoczeniem kraju. Niektórym  z nich nigdy to nie będzie dane. Po połączeniu się, w 
wyniku zamykania całych gałęzi przemysłu, spośród 10 milionów zatrudnionych pracę straciło aż 7,5 
miliona. Liczba robotników przemysłowych zmalała z  7 mln do 700 tysięcy. Liczebność całej siły 
roboczej skurczyła się o jedną trzecią. Ludność wschodnich Niemiec, wynosząca w 1989 r. 16,4 mln 
osób, zmniejszyła się o 1,8 miliona, głównie wskutek przemieszczania się na zachód. 
Wszystko to wciąż gnębi wielu Niemców wschodnich. Nie cieszą ich dane statystyczne, z których 
wynika, że dzisiaj w hutnictwie wschodnioniemieckim 8 tysięcy ludzi produkuje tyle samo stali co 86 
tysięcy ludzi przed 10 laty i że 40 tysięcy wciąż pracujących na roli Saksończyków wytwarza więcej 
artykułów aniżeli 200 tysięcy zatrudnionych w rolnictwie w 1990 roku. Na wschodzie prawie wszyscy
pracownicy sektora publicznego wykonują dokładnie taką samą pracę jak ich zachodnioniemieccy 
rodacy, ale wciąż otrzymują średnio jedynie 90 proc. ich wynagrodzenia, przy czym pracują średnio w
tygodniu o 90 minut dłużej niż oni.   
Nawet w takich firmach jak Volkswagen, w których tysiące Ossi z zachwytem podjęłoby pracę, 
wysokość płacy i warunków pracy na wschodzie są wyraźnie gorsze od oferowanych na zachodzie 
kraju. W największych zakładach Volkswagena, w mieście Wolfsburg, niedaleko 
zachodnioniemieckiego miasta Hanower, średni czas pracy wynosi obecnie 31,5 godziny tygodniowo. 
Wielu robotników ma 4-dniowy tydzień pracy. Natomiast w Dreźnie, w Saksonii, pracuje się średnio 
38 godzin tygodniowo, a sześciodniowy tydzień pracy  jest tam normą. Jednocześnie wynagrodzenia 
na wschodzie są znacznie niższe.

Łączenie wschodu z zachodem

Minister gospodarki Saksonii Martin Gillo mówi, że wschód kraju nie jest w pełni konkurencyjny, 
ponieważ jego średnia produktywność kształtuje się - mimo niższych kosztów robocizny – na dużo 
niższym poziomie niż na zachodzie kraju. 
Po zjednoczeniu niemal cala elita władzy dawnej NRD została zmieciona ze sceny politycznej. 
Usunięto niemal wszystkich menedżerów zakładów produkcyjnych i większość wykładowców 
wyższych uczelni, a także dokładnie wszystkich pracowników sektora publicznego, mających 
powiązania z tajną policją Stasi. Odnosiło się wrażenie, że Ossi zostali wyrzuceni na jedno wielkie 
wysypisko śmieci.
Dzisiaj jest już inaczej. Jeszcze pięć lat po przejęciu władzy w Saksonii  przez Kurta Biedenkopfa, 
niegdyś sekretarza generalnego CDU, w jego rządzie był tylko jeden Ossi.     Obecnie jedynymi Wessi
w rządzie Saksonii są Georg Miller (następca Biedenkopfa na stanowisku premiera) oraz wspomniany 
minister gospodarki Martin Gillo, który do Niemiec Zachodnich wyjechał jako dziecko. 
Wessi – zwłaszcza młodzi -  widzą, że coraz łatwiej przychodzi im układanie dobrych stosunków z 
Ossi. Znika kulturalna i społeczna luka, występująca tak wyraźnie przed dziesięcioma laty. 
Jest jeszcze inne, ciekawe zjawisko. Od niedawna niemal wszyscy biznesmeni i politycy dawnej NRD 
uskarżają się na nadmierne regulacje w gospodarce, na nieelastyczność na rynku pracy, wysokie płace 
i koszty społeczne – a więc zajmują taką samą postawę jak ich koledzy w Niemczech Zachodnich. 
Przywódcy  w Niemczech Wschodnich domagają się złagodzenia tych obciążeń. Jednakże wielu z 
Ossi, instynktownie wciąż nastawionych egalitarnie, boi się, że zliberalizowanie przepisów może 

spotęgować wyzysk pracowników przez pracodawców.
© The Economist Newspaper Ltd., 2002” 
..........................................................................................................................
Rozdział dziewiąty 
Historyczne przestrogi - str. 128

Obecne otwarcie Polski na świat uważa się za powrót do historii, czyli do lat, gdy była ona integralną 
częścią Europy. W rzeczywistości podjęta przez tzw. liberałów globalizacja  oznacza nie powrót, ale 
odwrót od Europy. Zresztą nie jest wcale prawdą, że przed przejściem na komunizm Europa 
Wschodnia była w dosłownym znaczeniu częścią Europy. Europa była już wtedy od dawna wyraźnie 
podzielona na rozwinięte zachodnie centrum oraz zacofane wschodnie peryferia. Komunizm pogłębił 
ten dystans, ale nie odebrał szansy na zasypanie cywilizacyjnego dystansu. Postkomunizm przyniósł 
nie tylko kolejny odwrót, ale chyba odebrał też szanse na relatywną poprawę.
Ciągle panuje przekonanie, że na końcu "polskiej drogi" do kapitalizmu jest wspólny "europejski 
dom", o którym śnili m.in. ostatni radziecki pierwszy sekretarz, Gorbaczow, czy wcześniej polski - 
Gierek. Przyszłość niesie jednak ze sobą poważne rozczarowania dla Polski, z pewnością 
przebudzenie z gorzką świadomością, że zegar się dla niej cofnął. Z tymi rozwianymi iluzjami może 
przyjść pogodzenie się ze złym losem, który wydaje się prześladować tę część Europy. Ale, być może,
będzie też okres wielkich gestów, podobnych do tych, które wielokrotnie miały miejsce w historii. 
Gesty, dzięki którym rzeczy z pozoru niemożliwe nagle okazywały się możliwe. 

Stracone pokolenie - str. 128

Jednym z najsilniejszych argumentów przeciwko komunizmowi jest zarzut, że odcinając Europę 
Wschodnią od reszty świata, wepchnął region na wolniejszą ścieżkę wzrostu gospodarczego. Ta 
prawda jest szczególnie widoczna w przypadku Niemiec Wschodnich, które przed wojną, jako Prusy, 
były - średnio biorąc - bardziej rozwinięte niż reszta Niemiec. Z komunizmu wyszły jednak jak z 
wojny, w najlepszym razie na poziomie połowy dochodu narodowego na mieszkańca, którym cieszyły
się Niemcy Zachodnie. Przed wojną bliskie zamożności Austrii, Czechy też wyszły z komunizmu o 
połowę biedniejsze niż dzisiejsza Austria.
Inne komunistyczne kraje Europy Wschodniej również rozwijały się wolniej niż Europa Zachodnia, 
tyle że ich względne cofanie się nie przybrało tak drastycznych proporcji. Są to kraje, które zaczęły 
komunizm jako bardziej zacofane gospodarczo niż Czechy czy Prusy. Tak jest w przypadku 
komunistycznej Polski, która rosła szybciej niż np. Czechy, ale dała się wyprzedzić Hiszpanii, która 
startowała z nieco niższego poziomu. Kraje jeszcze bardziej zacofane po wojnie niż Polska, Bułgaria 
oraz Rumunia, wypadają trochę lepiej, gdyż z reguły im bardziej jest zacofana gospodarka, tym 
wyższe wykazuje stopy wzrostu.
Ponieważ takie zasadne narzekanie na "zamknięty" komunizm, że spowodował relatywny regres, 
stanowi rutynę, mogłoby się wydawać, że w podobny sposób przez międzynarodowe porównania, 
będzie się dzisiaj oceniać "otwarty" postkomunizm. Tak się jednak nie dzieje...
(...) Zestawmy jednak na boku te spekulacje i przyjrzyjmy się, co się dotąd stało z dystansem 
gospodarczym w trakcie transformacji...
(...) Właściwie to była tylko zaliczka na globalizację, gdyż w 1990 r., gdy już komunizm upadł, 
rozpoczęła się w Polsce nowa recesja. Jej skutki były prawie tak groźne jak spadek zarejestrowany w 
latach 1979 - 1982 - produkcja spadła o jedną piątą. W okresie Gierka Polska przeżyła recesję sama, 
ale tym razem w postkomunizmie, Polska nie była już sama.
To nie wszystko, jeśli chodzi o ekonomiczny koszt polskiej drogi do globalnego kapitalizmu, gdyż 
nieszczęścia transformacji nie skończyły się na recesji lat 1990 - 1992. Dalszy ich ciąg przyszedł w 
wyniku przyjętego sposobu prywatyzacji majątku państwa. Jak wcześniej wykazałem, ogromny 
kapitał banków i przemysłu jako scheda po komunizmie jest sprzedawany po 1989 r. za ułamek jego 
wartości cudzoziemcom. Przepada tym samym możliwość, ni mniej, ni więcej, prawie podwojenia 
majątku tych sektorów. Tym samym, jak już pokazałem, Polska pozbawia się szansy zwiększenia 
swego dochodu narodowego z tych dziedzin gospodarki - czyli o połowę jego ogólnego poziomu. 
Wynika stąd, że wcześniejszy rachunek straconego przez Polskę czasu jest niepełny, gdyż obejmuje 
on tylko straty w realnej produkcji wywołane przez dwie recesje. Dla uzyskania wyczerpującego 

obrazu należałoby jeszcze dodać opóźnienie czy cofnięcie, związane z półdarmową wyprzedażą 
majątku państwa. Przy średniej stopie wzrostu potrzeba dziesięciu, a raczej dwudziestu lat na to, by 
dochód narodowy podniósł się o połowę. Oznacza to, że pozbawiając się wpływów ze sprzedaży 
majątku, Polska straciła nie dwa dziesięciolecia, ale przynajmniej trzy, jeśli nie cztery, dziesięciolecia 
rozwoju gospodarczego.
Tak więc Polska buduje kapitalizm kosztem straconego wysiłku całej generacji, przy czym jest to 
bezpowrotna strata.
(...) Można starać się usprawiedliwić to cofanie się w rozwoju jako ekonomiczną cenę politycznych 
zysków, czyli odrzucenie komunizmu na rzecz demokracji. Często słyszę ten argument w odpowiedzi 
na moje narzekania na temat ekonomicznych skutków nieudanego odejścia od komunizmu. Mam 
wtedy zwykle wrażenie, że moi rozmówcy starają się mi powiedzieć, że nie doceniam demokracji jako
swego rodzaju "towaru". Jak najbardziej doceniam ten "towar", tyle że z trudem mogę zaakceptować 
tezę, że trzeba było płacić jakąkolwiek ekonomiczną cenę, a zwłaszcza tak wysoką jak ta, która 
przypadła Polsce, żeby wejść w demokrację, zwłaszcza tej jakości. 
(...) Związana z wyprzedażą majątku strata w czasie jest chyba najbardziej bezowocna. O te 
wcześniejsze cofnięcia w gospodarczym rozwoju można by się jakoś spierać, choćby dlatego, że w 
tych dwóch przypadkach trudno mówić o łatwych wyborach. Weźmy wstrząs lat 1979 - 1982, gdy 
działacze opozycyjni weszli w otwarty konflikt z partyjnym aparatem. Ten konflikt sam z siebie 
zawężył pole manewrów ekonomicznych dostępnych rządzącej ekipie. 
Polityczne wrzenie w okresie 1989 - 1990, gdy wreszcie upadła władza komunistyczna, też sprawiło, 
że ekonomiczne wybory były w miarę ograniczone. Znowu doszło do otwartego konfliktu 
politycznego, tak że zawęził się obszar działania dla rządzących gospodarką...
(...) Polityczne ograniczenia wyboru nie tłumaczą jednak potężnych ekonomicznych błędów, które 
legły u podstaw cofnięcia w rozwoju z tytułu wyprzedaży. Żadne wewnętrzne konflikty polityczne, 
których zresztą nie brakowało, nie tłumaczą, dlaczego wybrana została forma prywatyzacji 
faworyzująca - w sensie cen i dostępu - zagranicznych nabywców. Nawet skrajnie niewydolne władze 
byłyby w stanie przynajmniej zachować formalną własność państwa. Z pewnością jako suwerenny 
podmiot, państwo mogło, przynajmniej częściowo, utrzymać zakaz sprzedaży polskiego majątku 
zagranicy. 

Tektoniczny rozłam - str. 132

    Po to, by mimo tych różnych niefortunnych opóźnień Polska miała szansę dogonienia Zachodniej 
Europy, musiałaby w końcu wprowadzić  porównywalne instytucje. (...) 
    Realia są takie, że pogłębiające się otwarcie na kontakty światowe nie zawsze oznacza 
upowszechnianie "lepszych" rodzajów rynków oraz systemów własności, które działają w krajach 
zaawansowanych. Przeciwnie, globalizacja może prowadzić do polaryzacji instytucji, dlatego też 
należy rozróżnić dwa bieguny globalizacji, negatywny (= ujemny) oraz pozytywny (= dodatni). Na 
tym pierwszym otwarcie nie zagraża dobrze działającym instytucjom, tak że możliwa jest eksploatacja
korzyści z szerszych kontaktów. Na tym drugim jednak wadliwe instytucje ulegają zepsuciu, tak że 
zamiast korzyści z wymiany przychodzą głównie straty.
(...) W wyniku liberalizacji Polska, podobnie jak pozostała część Europy Wschodniej, niestety 
znalazła się na takim negatywnym biegunie tej rozdwojonej globalizacji ze "złymi" instytucjami 
gospodarczymi. Wyłaniający się z niej "niekompletny kapitalizm" stanowi bowiem jedynie ułomną 
wersję kapitalizmu. W ramach tej liberalizacji na drugim biegunie, tym pozytywnym, znalazła się 
natomiast Europa Zachodnia, w której ciągle działa "kompletny kapitalizm". W ten sposób Europa 
została właśnie podzielona na dwie części, tak że mamy dwie Europy, Wschodnią bez własnego 
kapitału oraz Zachodnią z własnym kapitałem ( w tym z kapitałem, który pochodzi z dawnych 
kapitałów własnych Europy Wschodniej).
    Może to zabrzmi przesadnie, ale myślę, że to, co się obecnie wydarzyło w Europie, da się porównać
tylko z innym zwrotnym momentem w historii, mianowicie z późnym średniowieczem, gdy z Europy 
wyłoniła się Europa Wschodnia. Wtedy to dokonało się, jeśli można się tak wyrazić, "tektoniczne 
pęknięcie", w wyniku którego nastąpiło w Europie raptowne rozdwojenie instytucji społecznych. 
Kiedy zachodnia część kontynentu szybko, choć nie bezboleśnie", posuwała się do przodu, tworząc 
zręby silnej cywilizacji przemysłowej, jego Wschodnia część została niestety z tyłu z różnymi 

pozostałościami, nie dokończonego zresztą feudalizmu. (Berend 1986).
    Od tego historycznego wydarzenia, dotąd rozwinięta tak jak cały kontynent, Europa Wschodnia 
zaczęła tracić dystans gospodarczy do Europy Zachodniej. Wszystkie późniejsze próby, włącznie z 
komunizmem, żeby "wrócić" do Europy Zachodniej, przynajmniej w sensie zamożności, okazały się 
nieudane. Zwykle próby te były albo spóźnione, albo wręcz "negatywne", tj. oparte na błędnych 
wizjach, wyrwanych z kontekstu zapożyczeniach z Europy Zachodniej. Tak się dokładnie stało w 
przypadku przeszczepu, jakim były idee komunizmu, który był ideologią rozwiniętego kapitalizmu 
lub, ściślej - antykapitalistyczną ideologią rozwiniętego kapitalizmu.
    U podstaw tego rozłamu były nie tylko niewłaściwe instytucje, ale również, bądź głównie, ułomna 
struktura społeczna oraz związane z nią bariery myślenia. Dokładniej mówiąc, kraje te nie 
wykształciły silnej własnej klasy średniej, czyli burżuazji, z własnymi jej interesami. To były 
społeczeństwa z brakującą klasą... Bez silnej klasy tego typu nie miały też szansy ugruntować się 
sprawne demokracje...
    Posuwając się dalej, z tak skrzywioną strukturą społeczną, z brakującą całą klasą, kraje te zostały 
skazane na niestabilność, w tym wybuchy politycznej skrajności. W części wiązało się to z faktem, że 
w miejsce brakującej rodzimej klasy weszły mniejszości etniczne... Stąd kolejne próby odrzucenia 
istniejących instytucji - włącznie z powojennym odejściem od kapitalizmu - były często zabarwione 
skrajnym nacjonalizmem.
    Powyższa opinia nie jest rzadkością wśród historyków gospodarczych Europy, próbujących 
wyjaśnić europejskie podziały...
    Mając na uwadze powyższą tezę, obawiam się, że na naszych oczach dokonał się podobny - 
tektoniczny - rozłam, tyle że tym razem w kontekście kapitalizmu. Można by spojrzeć na obecną 
transformację jako kolejny, tyle że wyjątkowo "negatywny" krok, w którym znowu sięgnięto do 
nieprzydatnych czy źle zrozumianych koncepcji z zewnątrz. Taką pokusę mogą czuć w szczególności 
ci, którzy są zdania, że, pozbawione głębszych tradycji liberalnych, kraje te pochopnie sięgnęły do 
anglosaskich wzorów. W ich własnej interpretacji ten wzorzec został bowiem przeinaczony w jakąś 
skrajność, gdzie - odpowiedzialny - indywidualizm pomylono z egoistycznym personalizmem.
    Trudno sobie wyobrazić, żeby tego typu sytuacja podziału kontynentu nie pociągnęła za sobą 
zgubnych skutków nie tylko dla Europy Wschodniej, ale i dla Zachodniej... Stąd każda zapalna 
sytuacja...., może szybko, tak jak dzisiaj to czyni kapitał, przenieść się na drugi, pozytywny biegun, do
Europy Zachodniej.
    Nic nie daje lepszej możliwości wniknięcia w tajniki tych możliwości kryzysów niż trafna 
historyczna metafora. Jedna taka metafora jest szczególnie przydatna dla uchwycenia istoty obecnych 
zmian w regionie. Nie jest ona mojego autorstwa, ale francuskiego autorytetu - politologa Moisi 
(1999). Dla niego dzisiejszy globalny kapitalizm ze swymi wielomiliardowymi fuzjami oraz 
megafirmami jest odpowiednikiem tzw. ancien regime, porządku światowego działającego przed 
Rewolucją Francuską. Jest to nie identyczny, ale podobny porządek, gdy silni prowadzą takie same 
gry dyplomatyczne, czyli bezceremonialnie łączą oraz dzielą słabsze kraje.
    Jego zdaniem megafirmy, międzynarodowe korporacje o narodowym charakterze, są 
odpowiednikami absolutnych monarchów, a dzisiejszym odpowiednikiem - związanej z monarchą - 
arystokracji są akcjonariusze, równie egoistyczni oraz pasywni. Stanowią oni mówiącą wspólnym 
językiem - już nie francuskim, ale angielskim, elitę, którą interesują tylko pieniądze i wpływy. 
Wciśnięte między wielki biznes oraz akcjonariuszy państwo przestaje się liczyć; staje się ono służebne
wobec ekonomicznych interesów, które pchają w stronę zagranicznych interwencji, tj. właśnie 
łączenia i dzielenia słabszych państw.
    Idąc dalej, Moisi twierdzi, że te podobieństwa z przeszłością pozwalają na wyciągnięcie pewnych 
lekcji dla teraźniejszości, gdyż przez swe cyniczne posunięcia na arenie międzynarodowej 
monarchowie przyspieszyli Rewolucję Francuską. Grunt dla ówczesnej eksplozji, słowami tego 
politologa, przygotowały dwa podziały - rozbiory Polski, odpowiednio w 1772 oraz 1795 r. Ten sam 
cynizm żarłocznych monarchów, starających się podporządkować słabsze jednostki, doprowadził też 
do podziałów między mocarstwami. A to dlatego, iż poderwał - zwłaszcza ze względu na machinacje 
pruskiego Fryderyka Wielkiego - ich wzajemne zaufanie.
    Nie jest wykluczone, że podobny los obecnych podziałów świata, tyle że zadecydowany wolą nie 
monarchów, ale korporacji, często przerastających zasobami nawet średniej wielkości państwo. Idąc 
tym śladem Moisi sugeruje, że jeśli chodzi o europejską scenę, historia może się powtórzyć, w tym 

sensie, że znowu powodem do zawieruchy może się stać "podział" Polski. 

Sezonowe państwo - str. 136

    Źródłem "kapitalistycznego" tektonicznego pęknięcia jest głównie ułomność państwa oraz - 
obciążające szczególnie inteligencję - niezrozumienie decydującej roli państwa w kapitalizmie. 
Przystąpiono do tworzenia rynków z mylnym przekonaniem, że ich powstanie wymaga odejścia 
państwa jako antytezy rynku, podczas gdy związek między nimi jest symbiotyczny. Nie ma rynków 
bez państwa , ani na odwrót,  co więcej,  bez "dobrego" państwa nie ma też "dobrych" rynków, a więc 
i "dobrego" kapitalizmu. To, że właśnie nie powstały  ”dobre” rynki, wynika stąd, że jednocześnie nie 
wyłoniło się ”dobre” państwo. 
    Może się komuś wydawać, iż nadużywam historii, ale znowu narzuca się uogólnienie, gdyż 
niezrozumienie miejsca państwa stanowi podłoże nie tylko obecnych, ale wszystkich niepowodzeń, z 
którymi boryka się cała Europa Wschodnia od chwili wspomnianego "feudalnego" tektonicznego 
pęknięcia. Istotą rozdwojenia, które się wówczas dokonało, była niezdolność Europy Wschodniej do 
przedefiniowania roli państwa w duchu społeczeństwa przemysłowego. Było to szczególnie widoczne 
w Polsce, gdzie zamiast "oświeconego państwa" utrzymały się, rozdzierane przez ciągłe spory o 
władzę z monarchią, oligarchiczne rządy.
    Od tego czasu nigdy, przynajmniej w Polsce, nie udało się w pełni wszczepić ducha nowoczesnej 
państwowości, tak że nie powiodły się też próby budowy nowoczesnego państwa. Z tegoż to powodu 
wielokrotnie kraje wschodnioeuropejskie traciły niezależność państwową, w przypadku Polski - nawet
na ponadstulecie.  Oligarchiczne, półfeudalne struktury okazały się łatwym łupem...
    Po odzyskaniu suwerenności, w wyniku pierwszej wojny światowej, Polska zabrała się do 
rekonstrukcji państwa. To był okres tzw. państwowego myślenia, ożywianego przez fakt, że 
budowano własne państwo od podstaw. Ale w tym okresie, mimo sukcesów w zlepianiu administracji 
z różnych zaborów, nie doszło do wykształcenia nowoczesnego państwa. Jeden kryzys rządowy 
podążał za drugim z ciągle wymieniającymi się ekipami rządzącymi, a finanse państwa były w 
opłakanym stanie. Dla zachodnioeuropejskich obserwatorów ówczesna Polska reprezentowała - jak to 
mówiono - "sezonowe państwo", podobnie traktowano inne kraje Europy Wschodniej.
    Historia niedorozwiniętego państwa rozciąga się też na niedawny epizod komunizmu, który tylko z 
pozoru podniósł rangę państwa. Tak naprawdę to komunizm zadał mu kolejny miażdżący cios. Nie 
należy zapominać, że wizja marksowska zakładała ewentualny zanik państwa, ale to nie dlatego 
komunizm poderwał byt polskiego państwa. Uczynił to przez zastąpienie wielu funkcji państwa przez 
samą partię oraz podporządkowanie państwa partii. Stworzyło to w oczach obywateli niekorzystny 
obraz państwa jako zwykłego "urzędu", obwinianego za błędy partii, dając tym samym łatwą pożywkę
dla łamania istniejących przepisów prawa.
    Upadek komunizmu wiązał się więc nie z upadkiem jakiegoś wszechobecnego państwa, ale 
relatywnie już wątłego państwa, które niestety doznało dalszego poważnego uszczerbku. Ten dalszy 
upadek wiązał się bowiem znowu z niezrozumieniem miejsca państwa, zwłaszcza tzw. paradoksu 
wolności, o którym m.in. pisze Hayek. Jego zdaniem wolność oraz państwo nie znajdują się w 
opozycji. Wolność jednostki zakłada poszanowanie wolności innych. To zaś możliwe jest tylko przez 
ograniczenie wolności przez państwo. Nieświadomi tego paradoksu, w imię wolności dawni 
opozycjoniści prawie z satysfakcją przyglądają się dalszej degradacji państwa.
    Obecnie, w warunkach "niekompletnego kapitalizmu", ewentualna odbudowa silnego państwa 
musiałaby się odbyć w specyficznych warunkach dominacji obcego kapitału. Trudno jednak założyć, 
że obcy kapitał zaprowadzi porządek w państwie, tak by zapewnić sobie "dobre rynki". Jego działanie 
w pewnych warunkach może być pomocne, ale równie dobrze korporacje mogą dostosować się do 
"złych" rynków. Ze względu na ich nieproporcjonalną siłę korporacje mogą bowiem zapewnić sobie, 
że takie "złe" rynki dadzą im dostateczne korzyści w formie rent ze spekulacyjnych ataków na walutę, 
zaniżania płac, czy nie zapłaconych podatków.
    Nadzieją na uzdrowienie państwa mogłoby być wejście do uporządkowanych unijnych struktur, ale 
nie jest pewne, że te struktury byłyby w stanie dokonać takiego dzieła. Zresztą moment wstąpienia do 
Unii stale się odwleka, a ostatnio pojawiły się nawet oznaki, że członkostwo Polski nie jest wcale 
pewne. W dokumentach brukselskich zaczyna się po prostu pisać, że Polska nie jest do niczego wcale 
przygotowana. Tyle, że nie chodzi już o niedorozwinięte rynki, bo te, jak się oficjalnie przyznaje, już 

właściwie założono. Pojawiła się nowa przeszkoda - niedorozwinięte państwo, czyli nie opłacona 
policja, korupcja urzędników, niewydolne sądy etc.
    To, co jeszcze niedawno wyglądało na zwykłe upomnienie, zamieniło się ostatnio w potok 
krytycznych uwag. Zwłaszcza od czasu, gdy pojawił się raport Banku Światowego w sprawie polskiej 
korupcji, temat rozkładu aparatu państwa nie schodzi ostatnio ze stron zachodnioeuropejskiej prasy. 
Pisze się nie tylko o korupcji urzędników dolnego szczebla, ale o korupcji na najwyższych szczeblach 
władzy, cytując nawet opinie polskich polityków. Jak na przykład opinię, że za parę milionów 
dolarów można w Sejmie zablokować każdą niewygodną ustawę, a za nieco więcej można sobie 
„załatwić” wygodną dla siebie ustawę państwa.   
    Obok sensacyjnych reportaży na temat korupcji państwa pojawiły się też krytyczne opinie 
czołowych zachodnioeuropejskich polityków.  Brak im sensacyjnego tonu, ale same w sobie stanowią 
one swoistą rewelację, jak np. ostatni apel byłego premiera Schmidta (blisko współpracującego z 
Gierkiem w latach tzw. odprężenia) o zahamowanie wschodniej ekspansji Unii przynajmniej na 
dziesięć lat. Uzasadnił on swoją niedawną deklarację potrzebą uporządkowania unijnych struktur, 
zanim ulegną rozszerzeniu. Jak również tym, że nie przygotowane do integracji kraje Wschodniej 
Europy, tak jak Niemcy Wschodnie, mogą boleśnie zapłacić za pośpiech.        
    To jest prawdziwy paradoks polskich nieudolnych starań, gdyż, jak o tym pisałem, degradacja 
państwa, z której nie są dzisiaj zadowoleni unijni przywódcy, jest, choć uboczną, konsekwencją 
pospiesznej budowy rynków, na którą nalegała Unia. Już się wydawało, że Polska zakończyła bolesny 
wysiłek przywracania rynków, bez większości własnych fabryk oraz banków, tak że się już 
kwalifikuje na członka Unii. Tyle, że w procesie budowy rynków, wspartych na prywatnej własności 
wzmogła się korupcja, także podcięty został byt państwa. Podważając instytucję państwa, Polska 
wepchnęła się w sytuację, w której będzie miała swoje "złe" rynki ale niekoniecznie unijne 
członkostwo czyli "dobre" rynki unijne. 

Podsumowanie - str. 139

    Niefortunna rola dzisiejszej inteligencji polega na tym, że stworzyła wyobrażenie korzystnych 
historycznych zmian, które się wcale nie dokonały. Najbardziej szkodliwe jest wrażenie sprokurowane
przez inteligencję na temat samej inteligencji. Pojawiła się koncepcja, że w okresie walki z 
komunizmem polska inteligencja wskrzesiła swój etos romantyzmu, który stawia patriotyczne - 
narodowe - interesy ponad wszystkie inne względy. Wedle tej doktryny to był jednak chwilowy zryw 
romantyczny, po którym, ze zwycięstwem "rewolucji", nadszedł niezbędny koniec romantyzmu i 
romantyków.
    Nic takiego jak ten zryw nie miało chyba miejsca, a nawet gdyby się tak stało, to wizja zerwania z 
romantyzmem, jako przeżytkiem, mogła odegrać tylko negatywną rolę w kształtowaniu podupadłej 
świadomości. Po upadku komunizmu, gdy trzeba było odbudować nie tylko rynki, ale - przede 
wszystkim - państwo, taki romantyczny duch był nieodzowny. Być może to był jedyny dostępny w 
tym momencie, daleko posuniętego zachwiania państwowości, zespół wartości, na którym można było
oprzeć taki projekt. Stąd ewentualne odejście polskiego romantyzmu, jego symboliki oraz praktyki, 
nie była okazją do triumfu, ale trwogi.
    W roli kustosza nie zaczętej, wymyślonej rewolucji inteligencja okazała się służebna wobec 
nowych władz, które wykorzystały zamieszanie dla realizacji swych własnych interesów. Jedyną 
nadzieją na wyjście ze ślepej uliczki jest to, że - może w ramach cięć budżetowych, które są 
rzeczywiście potrzebne - zamknie się przynajmniej parę muzeów "rewolucji" oraz zwolni się 
chociażby głównych kustoszy. Powinna przy tym obowiązywać słuszna zasada "grubej kreski", bez 
mściwych represji, wystarczy bowiem, że usunie się ich z korytarzy władzy. Także władza ulegnie w 
końcu obnażeniu - będzie widoczna tak jak w każdej żywej demokracji. 
---------------------------------------------------------------------------------------------------

Zakończenie - str. 140

    Zadaniem transformacji postkomunistycznej jest przede wszystkim odtworzenie silnej własnej klasy
kapitalistycznej a nie samo odtworzenie własności prywatnej. Rekonstrukcja klasy kapitalistycznej 
wymaga zaś przeniesienia kontroli nad państwowym kapitałem z rąk państwa w ręce członków tej 

klasy. Ze względu na tą centralną rolę państwa w zmianie tytułu własności transformacja jest w 
zasadzie procesem politycznym. Tak rozumiane zadanie leży więc mniej w gestii ekonomistów a 
bardziej w sferze polityków, pod warunkiem że ci ostatni mają dostateczną wyobraźnię oraz poczucie 
odpowiedzialności za losy kraju.

    (...) Ze względu na jej nacisk na rolę państwa, powyższa definicja transformacji może być 
odruchowo odebrana przez tzw. liberałów jako dodatkowy przejaw tęsknoty za komunizmem. Nikt nie
mówi tutaj jednak o tym, żeby na stałe zachować takie państwo jakie miał komunizm - z jego 
potężnym sektorem państwowym i administracyjnymi dyrektywami. Ten system określany jest przeze 
mnie w książce co i rusz jako zwyrodniały a więc i potencjalni krytycy powinni sobie znaleźć inną 
okazję do ataku. Mnie chodzi tylko o to, że po to by odchodzenie od komunizmu zaowocowało 
normalnym kapitalizmem, a nie kolejnym zwyrodnieniem, konieczne jest silne i prawe państwo.
Takie dokładnie państwo jest potrzebne, gdyż tylko wtedy możliwe jest spełnienie podstawowego 
wymogu rekonstrukcji własnej klasy kapitalistycznej - stopniowej sprzedaży sektora państwowego po 
pełnych cenach głównie krajowym inwestorom.
    W takiej kroczącej wersji transformacji, opartej na wolnej sprzedaży małych pakietów akcji, byłoby
też miejsce dla zagranicznego kapitału, tyle że nie w formie większościowych przejęć udziałów 
istniejących fabryk/banków. Nie może być inaczej, gdyż pozostawiony przez komunizm kapitał 
stanowił przecież jedyny, przynajmniej większej skali, kapitał, na którym mogłaby się oprzeć 
odradzająca się własna klasa kapitalistyczna. Stąd, gdyby pozwolić na to, że, powiedzmy w imię 
rynkowej "przyzwoitości", znacznie silniejsi zagraniczni inwestorzy mieli takie same warunki nabycia
kapitału jak miejscowi, oznaczałoby to wyrok śmierci na rodzimą klasę kapitalistów.
    Dobrze jest mieć szeroki dostęp do obcego kapitału, zwłaszcza gdy gospodarka, tak jak 
postkomunistyczna Polska, odczuwa głód środków na modernizację niektórych gałęzi produkcji czy 
silny popyt na pracę. Ale, przynajmniej w okresie budowy kapitalizmu z własną klasą, napływ 
inwestycji zagranicznych powinien być ograniczony głównie do tworzenia nowych fabryk/banków. W
odróżnieniu od kapitałowych przejęć, inwestycje takie nie powodują po prostu zmiany właściciela, ale
pomnażają kapitał. 
    Przy formułowaniu polityki wobec obcych inwestorów powinna obowiązywać też reguła, że pod 
żadnym pozorem ich docelowy udział w całym kapitale gospodarki nie może wychodzić poza normy 
przyjęte w rozwiniętych krajach kapitalistycznych.

    (...) Ponieważ żadne takie docelowe wzory nie zostały przyjęte przez polskich tzw. liberałów, 
całkowicie został zmieniony sens transformacji. Reformy nie dały prawie żadnej szansy na stopniowe 
uformowanie się silnej lokalnej klasy kapitalistycznej. Posłużyły one głównie do tego, żeby 
zagraniczni inwestorzy błyskawicznie przejęli większość pozostawionego przez komunizm kapitału. 
Tak więc, w sposób prawie niezauważony, proces historycznego przejścia systemowego, z 
komunizmu do kapitalizmu, zmienił się w proces historycznego przejęcia kapitałowego przez 
zagranicę. Ściślej, nastąpiło niespotykane kapitałowe przejęcie zacofanego komunizmu przez 
rozwinięty kapitalizm.
    Nie dano szansy krajowym kapitalistom nie dla jakiś wyższych racji, ekonomicznej racjonalności, 
ale głównie dlatego, że ci, którzy prywatyzowali, ze względu na ich korupcję, uznali, że 
najwygodniejsi są nabywcy zagraniczni...
    (...) Nie chodzi przy tym o jakieś marne kapitały, ale o ogromny zasób środków trwałych, który w 
końcowych latach komunizmu był w stanie tworzyć dochód narodowy wynoszący grubo ponad sto 
miliardów dolarów rocznie. Nie należy żyć popularnym złudzeniem, że ten dochód narodowy to była 
komunistyczna fikcja statystyczna, gdyż urzędy kłamały a wyroby były nienowoczesne. Na całym 
świecie do dochodu narodowego wlicza się nie tylko wyroby nowoczesne, ale wszystko za co ludzie 
płacą.
    Nieuczciwa sprzedaż naraziła społeczeństwo na wprost niewyobrażalne straty gospodarcze, gdyż na
ten wyprzedany kapitał przemysłowo - bankowy społeczeństwo musiało pracować przez prawie dwa 
dziesięciolecia. Ale te straty na roztrwonionym przez państwo majątku stanowią tylko początek 
dramatu, gdyż przekazując prawie cały kapitał w obce ręce na zawsze pozbawiono obywateli 
dochodów z tegoż kapitału.
    (...) Ale tutaj nie chodzi tylko o kwestię podziału dochodu narodowego, gdyż przekazując w 

zagraniczne władanie własny kapitał, za jednym zamachem społeczeństwo utraciło kontrolę nad losem
swej gospodarki narodowej...
    (...) Pozostawienie gospodarki bez zysków, jako jednego z dwóch - obok płac - elementów dochodu
narodowego, wyklucza jednocześnie stworzenie, w miejsce purytańskiego komunizmu, społeczeństwa
w którym obecna jest silna własna zamożna warstwa...
    (...) Ze względu na jej rezydencję "importowana" klasa kapitalistyczna nie jest w stanie zastąpić 
rodzimej klasy w tych społecznych funkcjach,. ale, co ważniejsze, przekazanie majątku tej 
"importowanej" klasie nie musi automatycznie zapewnić, że społeczeństwo, jako całość będzie 
majętniejsze. Nie jest pewne, że "importowana klasa" spowoduje taki przyrost wydajności kapitału, 
który wystarczyłby żeby wyrównać straty wywołane półdarmową sprzedażą kapitału. Nie można 
nawet założyć, że wydajność kapitału ulegnie dostatecznej poprawie, żeby chociaż wyrównać stały 
coroczny "wyciek" zysków i kapitału za granicę.
Nie ma dotąd dowodów w przejętych przez zagranicę firmach na przełom technologiczny, który 
mógłby doprowadzić do takiego zrywu wydajności kapitału. Jest natomiast dosyć dowodów na to, że 
nie doszło ostatnio do wyraźnej poprawy wydajności. Gdyby doszło do takiego skoku wydajności, to z
pewnością dałoby to o sobie znać w formie bardzo wyraźnego podniesienia dochodu narodowego, 
gdyż jego wzrost głównie zależy od zmian wydajności. Choć minęło dziesięć lat, mimo, że ponad 
połowa kapitału bankowego i przemysłowego została już wyprzedana, dochód narodowy Polski 
powiększył się jednak bardzo niewiele. To co się często określa mianem cudu gospodarczego 
Balcerowicza to po prostu kpina. 
    Ten "cud" to kpina, o czym łatwo można się przekonać przez porównanie dekady Balcerowicza np. 
z dekadą Jaruzelskiego. Otóż stopy wzrostu produkcji w obydwu okresach okazują się bardzo 
zbliżone. Stąd ten poziom na którym dzisiaj znajduje się polski dochód narodowy - a tym samym 
również płace indywidualne - można było osiągnąć właściwie bez masowej wyprzedaży za granicę. 
Co ważniejsze, Balcerowicz nie przewyższa Gierka, gdyż za rządów tego ostatniego tempo ekspansji 
gospodarki było przynajmniej dwa razy szybsze niż tempo po 1990. To nie jest przy tym uczciwy 
wyścig, gdyż Gierek (ale też Jaruzelski) biegli z kulą u nogi - komunizmem.
    Balcerowicz biegnie już bez tej kuli, ma więc fory, ale na niewiele się to zdaje, nie pomaga nawet 
fakt, że ekspansja gospodarki pod jego rządami wsparta została na nie mniejszych deficytach 
handlowych oraz długach niż te, na których wspierała się strategia Gierka. Dla tego prostego powodu, 
tak jak kiedyś gospodarka Gierka tak teraz gospodarka Balcerowicza może się lada moment zawalić, a
z nią i dochody ludności. Poziom życia może się łatwo cofnąć do punktu wyjścia transformacji, a 
wtedy z tymi samymi płacami co przed prywatyzacją obywatele będą biedniejsi, gdyż zostaną już bez 
swego kapitału. 
To nie wszystko, gdyż nawet bez tego załamania gospodarki, w szybkim tempie może się powiększyć 
wysokie już bezrobocie, m.in. ze względu na wygasanie tzw. pakietów socjalnych, które zobowiązują 
obcych właścicieli do utrzymywania zatrudnienia w nabywanych zakładach. Inne redukcje dokonują 
się w wielu pracochłonnych gałęziach przemysłu, gdzie szykowany jest grunt do sprzedaży majątku za
granicę. Być może gospodarka narodowa będzie kiedyś w stanie wchłonąć większość bezrobotnych, 
ale nie jest wykluczone, że "niekompletny kapitalizm" wyłoni się w końcu nie jako system gdzie 
kapitał jest obcy, a praca lokalna - ale jako taki, gdzie obcy kapitał występuje głównie obok lokalnego 
bezrobocia. 
    Oczywiście można próbować dokonać oceny "cudu" Balcerowicza tak jak czynią to kręgi jego 
zwolenników, czyli przez porównanie polskiego okresu po 1990 r. z jego rówieśnikami Jelcynem czy 
Kuczmą. Wtedy Polska wypada na rekordzistę, ale to nie o ten gospodarczy wyścig przecież chodzi, 
gdyż Rosja oraz Ukraina, to są najgorsze przypadki transformacji, czyli jak je już wcześniej nazwałem
- dwa "pociągi widma". Co ważniejsze, to że porażka tych dwóch postsowieckich państw jest 
absolutnie wyjątkowa nie oznacza wcale, że polski przypadek to sukces. Mylą się jego apologeci, 
gdyż prawda jest taka, że choć Polska gospodarka radzi sobie lepiej - nie jest to jednak żaden sukces.
    Oburzeni krytyką strategii Balcerowicza tzw. liberałowie z upodobaniem "wysyłają" 
nieprawomyślnych na Wschód, zwłaszcza na Ukrainę. Chodzi o to żeby poznali skutki niesprzedania 
majątku zagranicy, bo przecież Ukraina mało co sprywatyzowała, a jeszcze mniej odsprzedała 
zagranicy. Bardziej zajadły odłam w tym środowisku idzie dalej twierdząc, że jak się komuś 
niepodoba "polska droga" do kapitalizmu to dlatego, że traktuje strategię Ukrainy jako wzór do 
naśladowania. Ponieważ Ukraina ciągle jest przynajmniej jedną nogą w komunizmie, wychodzi na to, 

że nieprawomyślna osoba to - komunista, albo przynajmniej sympatyk.           
    To jest ulubiony argument byłego ministra prywaryzacj, dzisiaj w ideowej czołówce tzw.  liberałów
z Unii Wolności, Lewandowskiego (Lewandowski 2000). Trudno o mniej wiarygodne źródło oceny, 
gdyż swój wkład do debaty zaczął od strony idei darmowego rozdawnictwa kapitału obywatelom, 
(Lewandowski i Szomburg,1991). Szybko porzucił tą ideę na rzecz wywłaszczenia przez państwo 
kapitału na rzecz zagranicy. W obydwu przypadkach jego - całkowicie sprzeczne - pomysły - wzięte 
są z podręcznika tzw. podstaw marksizmu.  Przez uwłaszczenie obywateli realizuje się marksowski 
ideał społeczeństwa bez klasy kapitalistycznej, gdyż każdy otrzymuje okruchy kapitału. A przy 
uwłaszczeniu obcokrajowców realizuje się inny marksowski ideał – społeczeństwo bez własnego 
kapitału. 
    Gdyby ktoś zechciał na serio porównywać z czymkolwiek "polską drogę" wywłaszczenia 
społeczeństwa ze społecznym przyzwoleniem, to więcej sensu ma przyjrzenie się mojemu wzorowi, 
czyli Słowenii. Prywatyzacja jej gospodarki jest prawie na ukończeniu, tyle że większość kapitału 
pozostała w rękach krajowych. Idąc śladem tych, którzy chętnie "wysyłają" na Ukrainę, możnaby się 
spodziewać, że Słowenia też przeżywa gospodarczy koszmar. Tymczasem jest odwrotnie, od 
początku, Słowenia radzi sobie gospodarczo znacznie lepiej niż Polska; "słoweńska droga" to jest 
chyba jedyny prawdziwy sukces transformacji, o którym warto mówić.
    Konsekwencją "polskiej drogi", jak też jej odpowiedników w Europie Wschodniej, jest konieczność
zaczęcia wszystkiego od nowa. Nadzieja jest tylko w kolejnej transformacji ustrojowej, tym razem 
post-postkomunistycznej. Nowe reformy musiałyby zapewnić przejście od "niekompletnego" do 
"kompletnego" kapitalizmu z własnym kapitałem. Tylko państwo jest w stanie naprawić błędy 
popełnione przez państwo, stąd jak państwo - przechwycone przez prywatne interesy - dokonało 
wywłaszczenia, tym razem, kierując się interesem ogólnym, musiałoby wziąć na siebie przywrócenie 
tego majątku. 
    Nawet gdyby od zaraz zmienić kurs prywatyzacji, zadanie odbudowy stanu posiadania kapitału 
okaże się bardzo trudne. Z pewnością droga ekonomiczna jest wyboista, gdy nie wchodzi w rachubę 
tak szybkie wykupienie większości majątku od obcych właścicieli jak szybko doszło do jego 
sprzedaży. Zagraniczni właściciele będą bowiem żądali pełnej ceny, a nie jednej dziesiątej realnej 
wartości, lub, być może, jeszcze mniej, którą sami zapłacili. Nie wykluczone, że z powodu 
korupcyjnego charakteru prywatyzacji jedynym dostępnym wyjściem okażą się rozwiązania 
polityczne (np. unieważnienie niektórych transakcji, przymus odsprzedaży akcji krajowcom).
    Ani ekonomiczna ani polityczna metoda odejścia od "niekompletnego kapitalizmu" nie są jednak 
możliwe do wdrożenia tak długo jak długo utrzymają się wpływy kręgów, którym udało się objąć 
władzę nad reformami... To oni, w imię reform, przejęli władzę ignorując fakt, że po komunizmie 
odziedziczyli kryzys państwa, jego korupcję. Pierwszym krokiem reformatorów powinno być 
przynajmniej powstrzymanie dalszego rozkładu władzy, jeśli wręcz nie pełna odnowa państwa. 
Decydując się na szybką prywatyzację stworzyli oni jednak dodatkową pożywkę dla korupcji. W ten 
sposób wywołali dalszy rozkład państwa, a tym samym wykoleili całą transformację.
    Oczywiście, partia ta musiała dzielić się władzą, więc w tym sensie odpowiedzialność za 
wykolejenie transformacji nie spada tylko na nich. Ale jeśli chodzi o najbardziej szkodliwy akt - 
przekazanie kontroli nad bankami, wina tej partii jest niepodzielna. Jeszcze półtora roku temu udział 
zagraniczny w bankach nie zagrażał, żeby użyć zwrotu Belki - "ekonomicznemu bezpieczeństwu". 
Dzisiaj, ..., prawie wszystkie zdrowe banki są zagraniczne. Nie zrażona narastającą krytyką,... 
pośpiesznie szuka zagranicznych nabywców na pozostałe akcje głównego polskiego ubezpieczyciela, 
PZU. 
    Wyłączność należy do... również w sferze kształtowania świadomości społecznej w sprawie reform,
a więc w sferze, w której należy szukać głównych źródeł obecnej ustrojowej aberacji. Albowiem ani 
posunięcia gospodarcze... ani też inicjatywy tych ugrupowań, z którymi dzieliła się władzą 
gospodarczą, nie byłyby możliwe gdyby nie została przeprowadzona kampania informacyjna. Jest to 
kampania, wykonana głównie przez działaczy tej partii, zwłaszcza ludzi prasy. Widocznie nie da się 
zmarnować społecznej rzeczywistości na wielką skalę bez uprzedniego zafałszowania tej 
rzeczywistości na niemniejszą skalę. 
    W plejadzie nieprawd, które narzucili społeczeństwu tzw. liberałowie, poczesne miejsce zajmuje 
obraz komunistycznego piekła z cechami, przy których żaden społeczny system nie mógłby istnieć 
nawet krótką chwilę. To, że ten obraz "realnego" komunizmu jest nielogiczny nie jest tak ważne jak 

fakt, że wyrządził on spustoszenie w zbiorowej świadomości. Odebrał on bowiem ludziom, którzy 
wyrośli w tych latach, wiarę w samych siebie, a bez tego nie dało się włączyć społeczeństwa w proces 
poszukiwania właściwego kierunku zmian ustrojowych. Zamiast tego, radykalni reformatorzy zyskali 
wolną rękę we wdrażaniu ich własnych reform.
    Podczas gdy przesadny wizerunek komunizmu zamknął drogę do poszukiwania dróg wyjścia z 
komunizmu, dezinformacja o postkomunistycznym czyśćcu, pozwoliła reformatorom na rozładowanie
społecznego niezadowolenia z nadmiernych kosztów rynkowych reform. Według tego poglądu, 
postkomunizm to jakiś pośredni stan materii społecznej, gdzie ani prawa komunizmu ani prawa 
kapitalizmu nie działają. Nic nie da się zdefiniować, gdyż wszystko ma podwójne, wewnętrznie 
sprzeczne znaczenie. Tak, że np. recesja tak naprawdę oznacza poprawę, korupcja jest pożądana gdyż 
tworzy elity, a bieda ludzka to właściwie kara.
    Do tych zmyśleń dochodzi ostatnie, a mianowicie nieprawda na temat kapitalistycznego raju, jako 
idealnego "docelowego punktu". Mam na myśli rozpowszechniany przez tzw. liberałów pogląd, że w 
tej formie w jakiej ich kapitalizm się wyłania, pozbawiony własnego kapitału, jest takim właśnie 
ideałem. W rzeczywistości, nie tylko nie jest on ideałem, ale jest jego zaprzeczeniem, antyideałem, tak
jak zresztą inny nieosiągnięty raj - komunizm bez prywatnego kapitału. Ten pogląd, jak dotąd, 
pozwolił reformatorom zdobyć względnie szeroką aprobatę mas dla żałosnego rezultatu ich działań - 
"niekompletnego kapitalizmu". 

Załączniki - str. 148

Bibliografia - str. 152

-----------------------------------------------------------------------------------

Komentarz. 

Warto - dla równowagi - opublikować ripostę i jakieś zdanie pośrednie.
Sądzę także, że dobrze byłoby rozładować nieco "zagęszczoną atmosferę", z humorem 
podchodząc do zjawisk, na bieg których nie mamy większego wpływu ani stuprocentowej 
pewności, jak one rzeczywiście się przedstawiają.
Mnie np. bardzo się spodobało, zasłyszane z "drugich ust", powiedzenie pewnego 
zachodniego eksperta, który, na pożegnalnym bankiecie, po zakończeniu "wielkiego" niezbyt 
udanego dzieła inwestycyjnego, będąc już dobrze na rauszu, raczej szczerze podsumował: 
"Wyście zaczęli pić chyba jeszcze przed przystąpieniem do pracy". Spodobało mi się, bo 
znałem trochę zagadnienia, zżymałem się wielokrotnie na sposoby ich rozwiązywania, i 
oceniałem, że nieznany mi osobiście ekspert, w przenośni niezwykle trafnie ocenił istotę 
polskiej organizacji. Po prostu, wydaje mi się, że polska gospodarka wcale nie jest aż tak 
bardzo, "ponad normę" skorumpowana, nie jest też tak zanadto, ponad normę, przez 
cudzoziemców wykorzystywana, tylko najzwyczajniej w świecie, niezbyt sprawnie 
zarządzana, a Państwo, jakby się trochę zanadto starało "umywać od problemów ręce", na 
zasadzie: radźcie sobie sami - chcieliście kapitalizmu. Że tak faktycznie jest, pewności, 
naturalnie, nie mam. Po prostu za mało znam faktów, nie specjalizuję się zresztą w 
makroekonomii i polityce, wyczuwam to jedynie intuicyjnie: Polska wcale nie jest "pępkiem 
świata", wcale się na nią wszyscy nie uwzięli (najwyżej korzystają z okazji), sami sobie, jako 
społeczeństwo, zawdzięczamy sporo swoich problemów. 

Trochę szczegółowszych refleksji

 Mam nadzieję, że inni, o wiele bardziej ode mnie kompetentni, ustosunkują się rzeczowo i 
bez zbytnich emocji, do ciężkich zarzutów Autora, przede wszystkim pod kątem, jaki my 
naprawdę mamy w Polsce ten kapitalizm, i co zrobić aby był on nieco sprawniejszy i bardziej 
sprawiedliwy. Piszę "przede wszystkim pod kątem", bo to, że nie jest on normalnie sprawny, i 
zbyt często przekracza granice wręcz przyzwoitości, to chyba odczucie dość powszechne, 
prawie bez względu na różnice polityczne, tak też i mnie się wydaje. Moja skromna działka, w
której, wydaje mi się, że jestem nieco kompetentny, to tylko niewielki wycinek 

mikroekonomiki i organizacji zarządzania, który stopniowo rozwijam na swoich stronach, 
czuję się więc "nieswojo", zabierając publicznie głos na tematy bardziej ogólne. Doszedłem 
jednak do wniosku, że skoro już zdecydowałem się "Wielki Przekręt" ująć w swojej 
"Prezentacji literatury", to nie mogę "chować głowy w piasek" na zasadzie "nie moja działka",
"nie znam się na tym", "niech sobie inni dyskutują albo się i kłócą. Ich sprawa. Ja wolę 
konkretnie, unikając sporów ogólnoteoretycznych, ideologicznych i politycznych. Po co mi 
jeszcze i one? Dość mam problemów praktycznych!". Trochę więc napiszę, ale naprawdę z 
poczuciem podchodzenia do tematów głównie intuicyjnie i niekoniecznie trafnie.
Zacznę od tego, że bardzo mi się nie podoba takie zdanie ze strony 145 "Wielkiego 
Przekrętu":
"Nie wykluczone, że z powodu korupcyjnego charakteru prywatyzacji jedynym dostępnym 
wyjściem okażą się rozwiązania polityczne (np. unieważnienie niektórych transakcji, przymus
odsprzedaży akcji krajowcom)."
Nie podoba mi się nie dlatego, żebym popierał korupcję, wyprzedaż majątku narodowego za 
bezcen itp., tylko dlatego, że w cywilizowanym świecie, należące do niego kraje powinny być 
krajami prawa. Jeśli prawo jest złe, nie przestrzegane, jego uczestnicy zdemoralizowani i 
przekupni, to trzeba to w kraju zmienić, ale nie wolno prawa zastąpić rozwiązaniami 
politycznymi. Takie zastąpienie, nawet uzasadniane wyjątkowością sytuacji, ale nie 
ubezwłasnowolnieniem, np. na skutek obcej przemocy, to koniec praworządności, koniec 
państwa prawa, koniec autorytetu międzynarodowego. 
Przypuszczam, że nawet dla nie prawników wyraziłem się wystarczająco jasno. Dodam 
jedynie - nie wnikając w to, na ile zarzuty Autora pod adresem Polskiego Wymiaru 
Sprawiedliwości są trafne -, że jeśli nawet ze sprawnością tego Aparatu są problemy "nie do 
rozwiązania", to nic dziwnego że mamy problemy z wielokrotnie bardziej złożonymi 
zagadnieniami, jakie niemal na co dzień przynosi nam transformacja.
D.c.n.
Z.U.
=============================================

Bardzo ciekawy komentarz Witolda Tomaszka na stronie: http://www.rk.pl/forum_03asp 

----------------------------------------------------------------------------------------------------
Proponuję zapoznać się, dla pewnego kontekstu, również ze stroną:
http://www.kprm.gov.pl/archiwum/komunikaty2000/kerm0512.htm 

Przedstawiam obszerne fragmenty tej ostatniej (w oryginale sformatowane dużo lepiej. To już 
mnie obciąża, że przy kopiowaniu i wklejaniu, skupiam się na zagadnieniach merytorycznych,
nie przywiązując specjalnie wagi do wyglądu):
----------------------------------------------------------------------------------------------------

"Kancelaria Prezesa Rady Ministrów
Centrum Informacyjne Rządu
Archiwalne komunikaty z posiedzeń w roku 2000
Warszawa, 15.05.2000 r.

KOMITET EKONOMICZNY RADY MINISTRÓW

Na dzisiejszym posiedzeniu Komitet Ekonomiczny Rady Ministrów omówił raporty: 
Najwyższej Izby Kontroli pt. Zagrożenie korupcją w świetle badań kontrolnych Najwyższej 
Izby Kontroli; Biura Banku Światowego w Warszawie pt. Korupcja w Polsce. Przegląd 
obszarów priorytetowych i propozycji przeciwdziałania zjawisku; Urzędu Zamówień 
Publicznych pod nazwą Zjawiska patologiczne w zamówieniach publicznych". Komitet 
wykorzystując dotychczasowe prace Zespołu ds. Odbiurokratyzowania Gospodarki oraz 
materiały Banku Światowego, Najwyższej Izby Kontroli i Urzędu Zamówień Publicznych 

przedyskutował propozycje zwalczania korupcji i powołał grupę roboczą ds. opracowania 
projektu zintegrowanych działań antykorupcyjnych, która przedstawi KERM wyniki swych 
prac do 20 czerwca 2000 r.

Podczas dyskusji na KERM zgłoszono m.in. następujące propozycje prowadzące do 
ograniczenia korupcji: *wprowadzenie jasnych kryteriów obsady najważniejszych stanowisk; 
*uchwalenie ustawy o lobbingu i obowiązku rejestracji lobbystów oraz ustawy o finansowaniu
partii politycznych; *poddanie kontroli społecznej decyzji władz szczebla lokalnego, poprzez 
obowiązek podejmowania ich na sesjach, do udziału w których zapewniony mają dostęp 
społeczności lokalne i media; *znowelizowanie ustawy o zamówieniach publicznych wraz z 
opracowaniem standardowych dokumentów przetargowych i wprowadzeniem dwustopniowej 
procedury decyzyjnej; *opracowanie jasnych reguł zawierania kontraktów przez kasy chorych
i skutecznych mechanizmów monitorowania ich realizacji. W dyskusji udział wzięli m.in. 
prezes NIK Janusz Wojciechowski, przedstawiciele Banku Światowego i organizacji 
pozarządowych. 

KERM postanowił, że ze względu na kilkunastomiesięczny dorobek i doświadczenie Zespołu 
ds. Odbiurokratyzowania Gospodarki w przygotowywaniu zmian prawnych wpływających na 
likwidację zagrożeń korupcyjnych, grupa robocza działać będzie w ramach tego zespołu. 
Grupa opiniować ma projekty ustaw gospodarczych pod kątem zagrożeń korupcyjnych. 
Przygotuje rekomendacje dla rządu dotyczące strategii antykorupcyjnej, w oparciu o: 
materiały Zespołu ds. Odbiurokratyzowania Gospodarki, propozycje przekazane przez resorty,
wnioski zawarte w raportach NIK, UZO i BŚ oraz wyniki dyskusji na posiedzeniu KERM. 
Wykorzystane zostaną propozycje organizacji pozarządowych. 

Grupa opracuje harmonogram realizacji zadań do końca 2002 r., przy czym wyodrębnione 
zostaną działania, które powinny zostać podjęte już w tym roku. Zgodnie z decyzjami 
komitetu wśród najpilniejszych zadań w harmonogramie należy uwzględnić:

zmiany prawne, w tym zwłaszcza projekt ustawy o dostępie do informacji;

dokumenty programowe o charakterze politycznym, w tym deklarację zasad obsady 
stanowisk; działania organizacyjne: analizy i kontrole tematyczne, przeglądy 
wytypowanych instytucji działających na styku rząd-obywatele, udrożnienie systemu 
rejestracji transakcji, przedsięwzięcia resortów podejmowane wspólnie ze środowiskami 
zawodowymi (m.in. wymiar sprawiedliwości, ochrona zdrowia). W ciągu najbliższych dwóch 
tygodni grupa antykorupcyjna przygotuje następny raport, a do 20 czerwca br. przedstawiona 
zostanie jego ostateczna wersja, zawierająca m.in. projekty rozwiązań  ustawowych. 

....................................................................................................................................

KERM przedyskutował raport Najwyższej Izby Kontroli pt. "Zagrożenie korupcją w świetle 
badań kontrolnych Najwyższej Izby Kontroli".

W opracowaniu omówiono pojęcie korupcji, charakterystykę regulacji prawnych oraz 
działalność międzynarodową NIK. Mimo że sprawie tej poświęcone są przepisy w licznych 
aktach prawnych, od konstytucji poczynając, w ani jednym przypadku nie użyto wyrazu 
"korupcja", nie ma też nigdzie, nawet w skromnym zakresie, definicji prawnej tego 
niebezpiecznego dla państwa, demokracji i rozwoju gospodarczego zjawiska. Klasyfikacja 
przepisów prawnych obejmuje:

Korupcja polityczna:

•przepisy dotyczące sposobu finansowania działalności politycznej; •zakazujące konkretnym 
osobom pełniącym funkcje publiczne aktywności politycznej lub para-politycznej; 
•zakazujące działalności partii i organizacji politycznych w określonych publicznych 
strukturach organizacyjnych. 

Korupcja w urzędzie:

•zakazy kumulacji stanowisk publicznych;
•zakazy podejmowania działalności lub dodatkowego zatrudnienia mogącego poddawać w 
wątpliwość bezstronność urzędnika;
•zasady precyzujące podejmowanie tzw. decyzji uznaniowych; 
•optymalizacja struktur organizacyjnych służb publicznych pod kątem uproszczenia procedur 
podejmowania decyzji. 

Korupcja gospodarcza:

•formy określające aktywność gospodarczą osób pełniących funkcje publiczne •określające 
zasady uczciwej konkurencji; 
•penalizujące zachowania "korupcyjne". 

Obszary zagrożenia korupcją w świetle wyników kontroli NIK.

1. Procedury prywatyzacyjne:
a) prywatyzacja Fabryki Samochodów Małolitrażowych w Bielsku Białej (1992 r.): rażące 
zaniżenie wartości majątku na skutek ewidentnych błędów w sposobie jego wyceny, warunki 
kontraktu prywatyzacyjnego były określone ze szkodą dla interesów Skarbu Państwa i z 
naruszeniem wielu przepisów prawa polskiego, sprawa została przedstawiona Radzie 
Ministrów bez stosownych ekspertyz, bez opinii rządowych służb prawnych, a nawet bez 
przetłumaczenia istotnych fragmentów projektu umowy na język polski;

b) prywatyzacja Domów Towarowych Centrum (1998 r.): rażąco zaniżona wycena wartości 
majątku, nierzetelność wyceny majątku poprzez pominięcie jego istotnych składników, rażąco
naruszający ustawę tryb wyboru inwestora, minister skarbu państwa zignorował sygnały 
wskazujące na konieczność weryfikacji warunków źle przygotowanego kontraktu;

c) Cementownia Ożarów: zaniżenie wartości majątku, wybór inwestora proponującego 
warunki gorsze od tego, który został pominięty; nieprawidłowe wyłonienie doradcy 
prywatyzacyjnego i rażące zawyżenie jego wynagrodzenia;

d) przedsiębiorstwa państwowe podległe MKiS;

e) Huta Warszawa, Fabryka Porcelany "Wałbrzych", Fabryka Lin i Drutu "Drumet" we 
Włocławku, Browary Szczecińskie, Zakłady Piwowarskie w Leżajsku, Suwalskie Zakłady 
Drobiarskie;

Nadużywany jest argument, że prywatyzowany majątek wart jest tyle, ile chce za niego 
zapłacić potencjalny nabywca. Jest to tylko częściowa prawda, bowiem rzetelne 
zinwentaryzowanie majątku jest podstawą dobrych negocjacji.

U podstaw złych wycen leży często nierzetelna praca firm konsultingowych, wykonujących 
usługi doradztwa prywatyzacyjnego, nie wyznaczanie jasnych celów prywatyzacji w 
odniesieniu do poszczególnych przedsięwzięć.

2. Gospodarowanie majątkiem publicznym:

a) gospodarowanie majątkiem państwowym,

b) gospodarowanie majątkiem samorządu terytorialnego.

3.Działalność funduszy celowych i agencji. 
1.Udzielanie zamówień publicznych. 
2.Ustanawianie kontyngentów i udzielanie koncesji. 
3.Działalność administracji skarbowej. 
4.Działalność służb celnych. 
5.Działalność służb inspekcji i nadzoru. 
6.Działalność policji. 
10.Finansowanie badań naukowych. 
1.Inne obszary zagrożenia: 

•administracja sądów: zaległości w sprawach wieczystoksięgowych, niejasne kryteria 
kolejności; 
•organizacja egzaminów do szkół średnich i wyższych oraz egzaminów dojrzałości; 
•służba zdrowia: przyjmowanie przez personel publicznej służby zdrowia pieniędzy od 
pacjentów, powszechne naruszanie podstawowego prawa ubezpieczonych pacjentów do 
bezpłatnych świadczeń zdrowotnych; 
•telewizja publiczna: lobbying opłacany z publicznych środków. 

Główne wnioski:

1. NIK wielokrotnie zgłaszała postulat wprowadzenia systemu niezależnego weryfikowania 
wycen sporządzanych przez firmy doradcze.

2. System weryfikacji wycen nie został dotychczas stworzony i postulat NIK pozostaje 
aktualny.

3. Uporządkowanie nadzoru właścicielskiego powinno być jednym z najpilniejszych działań 
antykorupcyjnych w państwowym sektorze gospodarki.

4. Dla ograniczenia korupcji w obszarze zarządzania majątkiem publicznym niezbędne będzie 
dokonanie zmian ustawowych, prowadzących do ścisłego określenia podstawowych zasad 
gospodarowania tym majątkiem, w szczególności zasad wnoszenia majątku do spółek, w 
których Skarb Państwa ma mniejszość akcji lub udziałów i wskutek tego pozbawiony jest 
rzeczywistej kontroli nad wniesionym majątkiem.

5. Zdecydowanego usprawnienia wymaga system monitorowania spółek.

6. Konieczne jest wprowadzenie regulacji ustawowych eliminujących nadużycia związane z 
racjonalizacją (wątpliwe jest nagradzanie za racjonalizację osób z grona ścisłych kierownictw 
państwowych podmiotów gospodarczych, bowiem poszukiwanie lepszych, bardziej 
wydajnych i efektywnych rozwiązań organizacyjnych oraz technicznych należy do ich 
obowiązków), co może być dokonane w trakcie prac nad ustawą o ochronie własności 
przemysłowej.

7. Głównym instrumentem ograniczenia zagrożenia korupcją w obszarze zamówień 
publicznych powinno być usprawnienie kontroli wewnętrznej w jednostkach dokonujących 
zamówień, a także stanowcze egzekwowanie odpowiedzialności od urzędników naruszających
reguły ustawy.

8. Istotne jest wzmocnienie roli Urzędu Zamówień Publicznych, dla osiągnięcia ściślejszej 
współpracy z innymi urzędami naczelnymi i centralnymi administracji państwowej.

9. Każda decyzja prezesa UZP o odstąpieniu od przetargu powinna być poprzedzona 
zasięgnięciem opinii właściwego ministra.

10. W 1998 r. minister finansów zaniechał wydawania zaleceń dla urzędów skarbowych w 
konkretnych sprawach, problematyka ulg uznaniowych powinna być nadal pilnie 
obserwowana (planowane kontrole NIK).

11. Należy koncentrować się na uproszczeniu prawa podatkowego, ograniczeniu liczby ulg 
uznaniowych i ścisłym kontrolowaniu ich udzielania, zwiększeniu częstotliwości kontroli u 
podatników przy równoczesnym wprowadzeniu mechanizmu "kontroli kontrolerów", czyli 
kontroli prowadzonych przez zespoły kontrolerów spoza terytorialnego zakresu działania 
określonych urzędów.

12. Ważną sprawą jest przyśpieszenie i sfinalizowanie prac nad kompleksową informatyzacją 
urzędów skarbowych.

13. Konieczne są daleko idące zmiany organizacyjne w systemie pracy urzędów celnych oraz 
w systemie nadzoru i kontroli nad nimi. Niezbędne jest wyposażenie służb celnych w 
potrzebny sprzęt. Nadto konieczne jest wprowadzenie organizacyjnych rozwiązań 
antykorupcyjnych. Chodzi m.in. o rozdzielenie czynności celnych między różnych 
funkcjonariuszy, dokonywanie doraźnych wymian załóg celnych, zwiększenie liczby kontroli 
poza przejściem granicznym oraz weryfikacja zgłoszeń celnych. Istotne jest również 
wprowadzenie motywacyjnego systemu nagradzania celników za wyniki ich pracy. Konieczne
jest zwiększenie nadzoru nad funkcjonowaniem składów celnych.

14. Konieczne są zmiany w sposobie pełnienia przez policjantów służby na drogach.

Mechanizmy korupcji rozpoznane i sygnalizowane w kontrolach NIK: 

 1.Nadmiar kompetencji w ręku jednego urzędnika. 
1.Dowolność decyzji. 
1.Lekceważenie dokumentacji i sprawozdawczości. 
1.Słabość kontroli wewnętrznej. 
1.Nierówność w dostępie do informacji. 
1.Brak odpowiedzialności osobistej. 
1.Brak specjalnych działań antykorupcyjnych. 

KERM przedyskutował raport Biura Banku Światowego w Warszawie pt. "Korupcja w 
Polsce. Przegląd obszarów priorytetowych i propozycji przeciwdziałania zjawisku".

Niniejszy raport opracowano na zlecenie polskiego rządu w celu syntetycznego przeglądu 
obszarów szczególnie podatnych na korupcję i ich wstępnej hierarchizacji. Może być on 
przydatny przy formułowaniu przez rząd skutecznej strategii i programu zwalczania korupcji. 

W opinii Banku Światowego korupcja to wykorzystanie urzędu publicznego do uzyskania 
osobistych korzyści. Rozprzestrzenia się ona szczególnie szybko tam, gdzie korzyści są duże, 
uznaniowość kompetencji szeroka, a sprawność systemu nadzoru i rozliczanie z efektów 
słabe. 

Efektywną metodą zwalczania korupcji jest wprowadzenie rozwiązań mogących ograniczać 
do minimum wpływ, jaki wyżej wymienione czynniki mają na ludzkie zachowania.

Koszty korupcji:

- makrofiskalne polegają na utracie przychodów z podatków, ceł, prywatyzacji oraz 
ponoszeniu nadmiernie wysokich kosztów, np. przez korupcyjnej natury obciążenia związane 
z zamówieniami publicznymi; 

- redukcja produktywnych inwestycji i wzrostu gospodarczego np. przez nadużywanie 
kompetencji regulacyjnych, niewłaściwe zamówienia publiczne itp. (im wyższy w danym 
kraju wskaźnik korupcji, tym niższa w nim stopa inwestycji i wzrostu gospodarczego); 

- obciążenie społeczeństwa, a szczególnie uboższych obywateli; 

- utrata zaufania do instytucji życia publicznego.

I Główne obszary występowania w Polsce korupcji.

1.Korupcja na najwyższych stanowiskach. 

Polega głównie na:

- promowaniu lub blokowaniu projektów ustaw i nowelizacji ustaw; 

- niezgodnej z przyjętymi zasadami realizacji zamówień publicznych; 

- manipulowaniu prywatyzacją; 

- ingerencji w proces przyznawania koncesji, licencji i zwolnień podatkowych; 

- konflikcie interesów przy powoływaniu osób na stanowiska we władzach spółek będących 
własnością Skarbu Państwa lub przedsiębiorstw państwowych; 

- wywieraniu presji na służby odpowiedzialne za egzekwowanie obowiązku celnego.

2.Sądownictwo, prokuratura i policja. 

Patologia w tych obszarach polega na tym, że:

- wyrok sądu można kupić, procedury są uciążliwe, czas pracy sędziów krótki (często np. od 
godz. 10.00 do 13.00, trzy razy w tygodniu), nie podejmuje się lub opóźnia egzekucje 
wyroków, są opóźnienia w rejestrach hipotecznych i rejestrach spółek; 

- na czele urzędu prokuratora generalnego stoi polityk, zalecenia NIK są wykonywane w 
małym zakresie; 

- UOP podlega wpływom politycznym, istnieją powiązania policji z przestępczością 
zorganizowaną, łapówkarstwo wśród policji drogowej.

3.Władze szczebla lokalnego.

 Korupcja w tej sferze wiąże się z:

- finansowaniem partii politycznych; 

- transakcjami dotyczącymi nieruchomości;

- zamówieniami publicznymi; 

- przydziałem mieszkań; 

- nadużyciami związanymi z dokumentami osobistymi. 

4.Zamówienia publiczne: 

- ceny umowne przekraczają często dwu- trzykrotnie ceny rynkowe;

- istnieje możliwość wcześniejszego dostępu do informacji na temat wymagań technicznych 
oraz specyfiki kryteriów;

- nieprzejrzyste są oceny;

- istnieje zmowa pomiędzy oferentami.

5.Organy nadzoru i kontroli: 

- autonomia i bezstronność nie są jeszcze dobrze utrwalone;

- przy nominacjach występuje nepotyzm;

- zbyt słabe są bodźce do wykorzystywania znacznych uprawnień organów kontroli.

6.Prywatyzacja: 

- brakuje przejrzystości kryteriów mianowania i kwalifikacji niezbędnych do członkostwa w 
komisjach prywatyzacyjnych i przetargowych oraz przejrzystości interesów i powiązań 
zachodzących między członkami.

7.Rola Ministerstwa Skarbu: 

- przedsiębiorstwa państwowe są w wielu przypadkach chronione przed dyscypliną rynkową 
oraz sankcją upadłości. To, wraz z ich powiązaniami z partiami politycznymi i blisko 
powiązanymi przedsiębiorstwami prywatnymi, stwarza okazje oraz zachęty do korupcji.

- wynagrodzenia oraz doświadczenia i kwalifikacje wielu urzędników zajmujących się 
prywatyzacją są niskie,

8. Fundusze pozabudżetowe:

- brak monitoringu udzielania kredytów przyznawanych przez fundusze;

- niewłaściwa kontrola nad wydatkami, łącznie z zamówieniami publicznymi oraz inną 
działalnością funduszy;

Agencje sektora publicznego są rodzajem "państw w państwie". Kontrolują znaczne środki 
finansowe, a w niektórych przypadkach także je pożyczają. Są powiązane z sektorem 
prywatnym oraz partiami politycznymi, których działalność nie zawsze jest przejrzysta. 
Wokół agencji tworzone są spółki, we władzach których zasiadają urzędnicy macierzystego 

ministerstwa lub osoby z nimi związane, osiągające bezpośrednie korzyści, wliczając w to 
zawierane kontrakty. 

9.Administracja celna i podatkowa: 

a. Pomimo relatywnego braku pozataryfowych barier w handlu oraz ostatnich obniżek w 
stawkach podatkowych i celnych, nadal istnieją dość spore rozbieżności pomiędzy stawkami 
dla krajów największego uprzywilejowania oraz pozostałymi stawkami, a także między 
towarami rolnymi i pozostałymi towarami. Wszystko to zwiększa potencjalne możliwości 
występowania korupcji. b.Korupcję potęgują niskie płace służb w porównaniu z wysokimi 
łapówkami. c."Prane brudne pieniądze" i zyski z przestępczości zorganizowanej przechodzą 
przez branże trudne do monitorowania. Władze podatkowe koncentrują się raczej na wielkich 
płatnikach, niż na wzmacnianiu sieci podatkowej w całej gospodarce.

d.  Najważniejszymi źródłami korupcji w systemie podatkowym jest szeroki system 
uznaniowych zwolnień (chociaż zjawisko to się zmniejsza) oraz podobnie uznaniowo 
stosowane prawo do anulowania zaległości podatkowych dla wybranych podatników. 

10.Koncesje i licencje: 

W Polsce ponad 50 rodzajów działalności gospodarczej jest regulowanych administracyjnie. 
Najbardziej problematyczne obszary to:

- licencje na nadawanie programów telewizyjnych i radiowych;

- koncesje telekomunikacyjne;

- koncesje transportowe udzielane przez Ministerstwo Transportu, szczególnie na transport 
międzynarodowy dla ciężarówek wjeżdżających do Niemiec i dalszych krajów;

- zezwolenia związane z budownictwem, nieruchomościami i działalnością handlową.

11.Służba zdrowia: 

Na patologię w tej sferze mają wpływ następujące czynniki:

- brak dyscypliny finansowej i nawyk niespłacania długów, odziedziczony po poprzednim 
systemie;

- brak doświadczenia i słabość nowych instytucji stworzonych w związku z reformą służby 
zdrowia;

- ogromne sumy - ponad 22 mld zł w 1999 r. - przekazane Regionalnym Kasom Chorych, są 
przez nie rozdzielane, w związku z tym konieczne jest wypracowanie skutecznych 
mechanizmów monitorowania rozdziału tych środków oraz jasne reguły zawierania 
kontraktów;

- niskie wynagrodzenie lekarzy i pozostałego personelu medycznego;

- styk na linii szpitale, lekarze i przemysł farmaceutyczny sprzyjający nadużyciom przez 
apteki i firmy farmaceutyczne;

- fałszywe zaświadczenia za nieobecność w pracy oraz dotyczące zasiłków chorobowych i 
niezdolności do pracy.

Rozwiązania i wnioski proponowane przez Bank Światowy.

A. Zagadnienia średniookresowe - reforma sektora publicznego. 

Uczciwość, skuteczność i przejrzystość organów państwa we wszystkich jego działaniach są 
głównym gwarantem chroniącym przed korupcją. Działania te muszą być uzupełnione ustawą 
o wolności informacji, zapewniającej dostęp do informacji z sektora publicznego z 
zachowaniem tajemnic handlowych i prywatności osób fizycznych.

Pomimo wysiłków związanych z reformą państwa, zarówno administracja publiczna, jak i 
służby publiczne mają jeszcze wiele do zrobienia. 

Rozpoznane problemy to:

- zwiększające się upolitycznienie administracji publicznej;

- zwiększenie liczby zatrudnionych (o blisko 50 proc. w administracji państwowej w ciągu 5 
lat, licząc od 1998 roku, z czego zatrudnienie przynajmniej pewnej części pracowników, jak 
się wydaje, jest konsekwencją nepotyzmu i protekcji);

- nieracjonalna różnica w wynagrodzeniach, w połączeniu z nadmiernie niskimi 
wynagrodzeniami na niektórych kluczowych stanowiskach;

- brak przejrzystości w zarządzaniu finansami;

- brak zawodowej kultury służby.

Jaki powinien być polski model reformy sektora publicznego? Niektórzy uważają, że modele 
menedżerskie. W kontekście zjawisk opisanych w raporcie byłoby rzeczą nierozsądną przyjąć 
takie modele, zanim określone powyżej problemy nie zostaną wyeliminowane. Polska 
potrzebuje dobrze wykształconej, zawodowej służby cywilnej, przejrzystego systemu 
wynagradzania, skutecznych mechanizmów zarządzania publicznego i zarządzania finansami, 
wliczając w to kontrolę oraz minimalizacji ingerencji władzy i polityków w procedury 
zamówień publicznych, a także proces mianowania na stanowiska. 

Ważnym priorytetem powinna być reforma wynagrodzeń. W nowej strukturze wynagrodzeń 
należy zminimalizować premie i dodatki przyznawane ad hoc, włączając je w przejrzystą 
skalę płacową o szerokiej rozpiętości, z jasnymi kryteriami określającymi stawki płacowe na 
różnych stanowiskach i umiejętności oraz możliwości awansu.

Niezbędne jest określenie opisów stanowisk i wymaganych kompetencji potrzebnych do 
określonych stanowisk. Należy "odchudzić" nadmierne zatrudnienie, ale nie przez arbitralne 
cięcia, lecz po przeanalizowaniu funkcji ministerstw i agencji, w celu określenia, które można 
wyeliminować, usprawnić lub pozostawić sektorowi prywatnemu. Po tym powinien nastąpić 
etap konsultacji i negocjacji oraz opracowanie planu działania w celu wdrożenia koniecznych 
zmian w sposób ludzki i nie szkodzący normalnemu funkcjonowaniu administracji. Kolejnym 
priorytetem powinno być sprawdzenie struktur zarządzania publicznego (niekopiowanie 
struktur z sektora prywatnego). 

Priorytetem jest też zarządzanie finansami. Rząd musi mieć dostęp do aktualnych statystyk 
finansowych dotyczących sektora publicznego, umożliwiających monitorowanie wydatków 
oraz innych finansowych transakcji i stworzenie bazy do sprawdzania, czy sektor publiczny 
wydaje pieniądze efektywnie. Konieczne jest też podniesienie jakości analizy budżetu, aby 
można było dokładniej oszacować koszty propozycji dotyczących realizacji różnych polityk. 
Istnieje potrzeba utworzenia jednego rachunku Skarbu Państwa, co poprawi możliwość 
kontroli i monitorowania. Jeśli ta reforma ma być w pełni efektywna, muszą jej towarzyszyć 
ujednolicone procedury księgowe i przejrzyste praktyki dotyczące zarządzania finansami dla 
wszystkich ministerstw i agencji. Fundusze pozabudżetowe powinny być zintegrowane z 
budżetem.

Należy też zwiększyć możliwości kontroli i badania finansowego. Ministerstwa muszą 
wzmocnić swoją kontrolę wewnętrzną i badania finansowe.

B. Wnioski szczegółowe 

(Pominąłem. Przypis Z.U.)

KERM przedyskutował raport Urzędu Zamówień Publicznych pod nazwą "Zjawiska 
patologiczne w zamówieniach publicznych". 

Z raportów: Banku Światowego (z października 1999 r.) i Najwyższej Izby Kontroli (z marca 
2000 r.) dotyczących korupcji w Polsce wynika, że do obszarów szczególnie nią zagrożonych 
zalicza się m.in. sektor zamówień publicznych.

W opinii ww. instytucji, nieprawidłowa realizacja zamówień publicznych przy wielkich 
kontraktach rządowych kosztuje państwo polskie miliony złotych. Nieprawidłowości 
dotyczące procedur udzielania zamówień publicznych wynikają z niekompetencji organów 
udzielających zamówień. BŚ i NIK wskazują również na przypadki celowego naruszania 
przepisów ustawy o zamówieniach publicznych.

Wśród praktyk korupcyjnych wymieniono m.in.: wcześniejszy dostęp niektórych oferentów 
do szczegółowych informacji o przedmiocie zamówienia oraz systemie oceny ofert w 
planowanym zamówieniu publicznym, opracowywanie kryteriów - zawartych w specyfikacji 
istotnych warunków zamówienia - w sposób ułatwiający wygranie przetargu przez konkretną 
firmę, nadmierne korzystanie przez zamawiających z zamówienia z wolnej ręki i negocjacji, 
praktykę negocjowania ceny po udzieleniu zamówienia.

Korupcja przy udzielaniu zamówień publicznych dotyczy nie tylko zamówień rządowych, ale 
wiąże się również z zamówieniami udzielanymi przez jednostki samorządu terytorialnego. 
Mają one - z racji mniejszej intensywności kontroli - większe możliwości bezkarnego 
naruszania prawa. Korupcja przy udzielaniu zamówień publicznych na szczeblu komunalnym 
polega m.in. na przyjmowaniu łapówek stanowiących określony procent od wartości kontraktu
zawartego z wybranym oferentem. Wskazano również na powiązanie zwycięskich firm z 
rodzinami radnych bądź członków komisji przetargowych, tworzenie fikcyjnych firm na 
potrzeby konkretnego przetargu.

Najwyższa Izba Kontroli podkreśliła jednocześnie, że od momentu wejścia w życie ustawy 
o zamówieniach publicznych systematycznie zmniejsza się liczba naruszeń procedur 
dotyczących udzielania zamówień.

W raporcie z kwietnia 2000 r. Bank Światowy stwierdził, że dzięki ustawie o zamówieniach 
publicznych kraj nasz zrobił imponujące postępy w reformowaniu sytemu zamówień 
publicznych, co zapewnia mu miejsce w czołówce państw regionu Europy Wschodniej. BŚ 

podkreślił, że jeśli chodzi zagrożenia korupcyjne w sferze zamówień publicznych, to Polska 
jest krajem tzw. średniego ryzyka. 

NEGATYWNE ZJAWISKA SYSTEMOWE WEDŁUG UZP:

(Pominąłem. Przypis Z.U.)

NARUSZANIE PRZEPISÓW USTAWY O ZAMÓWIENIACH PUBLICZNYCH W OPINII 
UZP:

(Pominąłem. Przypis Z.U.)

ŚRODKI ZARADCZE PROPONOWANE PRZEZ UZP:

(Pominąłem. Przypis Z.U.) "

=============================================
D.c.n.
Z.U.
---------------------------------------------------------------------------------
Komentarz - ciąg dalszy

Śledziłem pobieżnie dyskusję, i doszedłem do wniosku, że nie jestem dostatecznie 
kompetentny do jakiegoś szerszego, wnikliwego wtrącania się do niej. Po prostu brakuje mi 
wiedzy, możliwości zdobycia danych źródłowych, czasu i chęci na głębszą analizę. Ograniczę 
się więc jedynie do kilku luźnych uwag, opartych gównie na intuicji, popartej nieco 
umiejętnością analitycznego myślenia i jakąś ogólną orientacją. 

Uwagi

1. Powtórzę jeszcze raz: nie podoba mi się zdanie ze strony 145 "Wielkiego Przekrętu"
"Nie wykluczone, że z powodu korupcyjnego charakteru prywatyzacji jedynym dostępnym 
wyjściem okażą się rozwiązania polityczne (np. unieważnienie niektórych transakcji, przymus
odsprzedaży akcji krajowcom)."
Przyczyny są oczywiste. Wyjaśniałem swoje stanowisko w pierwszym komentarzu do książki.
Dodał bym w chwili obecnej, że nawet z ewentualnej drogi sądowej trzeba korzystać bardzo 
ostrożnie, i tylko wtedy, gdy są wręcz prawie niezbite dowody, nie pochopnie. Przyczyny też 
są chyba oczywiste.

2. Kto pisał, o pozytywnym ideale Autora, "jakże bliskim Ukrainie i Białorusi", powołując się 
przy tym na "Posłowie", to po prostu nieuważnie przeczytał "Zakończenie"("Posłowia" w 
książce nie ma). Zamieściłem jego odpowiedni fragment na swojej stronie. Co tu 
komentować! 

3. Każdy, kto sprzedaje w sytuacji przymusowej, prawie zawsze na tym traci. Wie o tym też 
prawie każdy. Czy Polska była w sytuacji przymusowej z prywatyzacją i całokształtem jej 
wyboru? W znacznej mierze - zapewne tak. Czy można było lepiej się przygotować i lepiej ją 
rozegrać? Teoretycznie - na pewno! Praktycznie? - Nie wiem! Po prostu wiem, jak słabo 
byliśmy przygotowani do gospodarki konkurencyjnej na jakimś wyższym poziomie. 

4. Nie podzielam poglądów, że "komunizm" pozostawił po sobie tylko "ruiny i zgliszcza", jak 
również poglądów, że prywatyzacja w naszym wykonaniu, to tylko "jedno wielkie pasmo 
klęsk". Po prostu to są "kwieciste wypowiedzi" wypowiadane z jakichś tam racji, a jak jest 
naprawdę, trzeba rzetelnie zbadać, albo nie uogólniać jednostkowych przypadków nawet w 

100% prawdziwych.

5. Wycena przedsiębiorstw należy do zagadnień co nie co trudnych i kontrowersyjnych. 
Eksperci mogą mieć łatwo różne zdania. Zmienia się też sytuacja. Oczywiście, że hasło "firma
jest warta tyle, ile nabywca chce za nią zapłacić", może być często nadużywane. Oczywiście, 
że można czekać (o ile można) na lepszą okazję. Oczywiście, że to czekanie może się różnie 
zakończyć. Nie chcę nudzić. Kto nie zna w ogóle problematyki samych metod wyceny 
stosowanych na świecie, proponuję przynajmniej zajrzeć do mojej "Prezentacji literatury" - 
poz. 55: Mieczysław Kufel : Metody Wyceny Przedsiębiorstw. Książka była wydana w roku 
1992, ma więc między innymi tą zaletę, że nie jest "skażona" późniejszą wiedzą "po fakcie". 
Może to trochę ostudzić zarzuty o złą wolę. 

6. Sprawa korupcji. Czy i w jakiej skali występowały procesy korupcyjne? Zapewne 
występowały. Grunt był podatny. Sądzę, że Autor ma tu rację, ale chyba "trochę" przesadza. 
Przypuszczam że przesadza, ponieważ w Polsce zbyt silna była i jest opozycja polityczna, i 
gdyby faktycznie było aż tak bardzo źle, to ona by się postarała skutecznie przeciwnikowi 
politycznemu to udowodnić. Napisałem "chyba", bo tak stuprocentowej pewności to i nie 
mam, a skądinąd wiadomo, jak trudne są to do udowodnienia sprawy. W każdym razie nie 
wolno wyciągać wniosków z samych nagłośnień... Trzeba zbadać, przynajmniej statystycznie.
Albo nie uogólniać. 

7. Spotkałem się z publikacjami, także w Internecie, które bardzo konkretnie podają rażące 
przykłady sprzedania zakładów niemal za bezcen. Nie wiem jak tam naprawdę było. 
Elementarna zasada rzetelności wymaga przynajmniej wysłuchania drugiej strony. Jestem 
jednak przekonany, że takich publikacji nie wolno pozostawiać bez przekonywujących 
odpowiedzi. Brak reakcji wzmaga jedynie podejrzenia. Przypuszczam też, że tam gdzie 
zarzuty wyglądają na dobrze uzasadnione, odpowiednie władze powinny je zbadać po to, żeby
wyciągnąć wnioski na przyszłość, naprawić co się jeszcze da naprawić albo wyjaśnić 
nietrafność zarzutów. 

8. Autor wylicza, "Nieśmieszne wyceny" - str.37-41 (fragmenty cytuję), że "polski kapitał 
sprzedaje się za granicę za około 9-12% jego wartości", a dalej (po uwzględnieniu dalszych 
przybliżeń)..."Skąd wynikałoby, że kapitał jest być może sprzedawany za 4-5,5 procent jego 
realnej wartości". Następnie "Na tym jednak nie koniec, gdyż z prywatyzacją wiążą się nie 
tylko wpływy do budżetu, ale też promocyjne wydatki na prywatyzację". Dalej: "Ponieważ 
polskie władze milczą, trzeba sięgnąć do Węgier... W przypadku banków same wydatki na 
rekapitalizację wyniosły..., a więc były prawie równe wpływom ze sprzedaży banków; innymi
słowy, wynikałoby stąd, że istotnie zostały sprzedane za darmo."
Miałem nadzieję, że ktoś wielokrotnie bardziej ode mnie kompetentny ustosunkuje się 
konkretnie, punkt po punkcie, do ciężkich zarzutów, kolejno na zasadzie: prawda, nie prawda, 
jakie są prawdziwe dane, co pominięto, co źle interpretowano, co nie wzięto pod uwagę, co 
jest sporne, co w ogóle nie znane albo są na ten temat różne poglądy. Być może taką 
całościową analizę ktoś i przeprowadził. Ja się nie spotkałem. Zdaję sobie jednak sprawę, że 
czytam kilkakrotnie mniej niż bym chciał. Mogłem więc nie zauważyć. Niestety, warunki. 
Przepraszam więc jeśli się wtrącam do analizy tego co, być może, zostało już wyjaśnione i 
opublikowane.

Moje wątpliwości. 

Wyliczenia podstawowe (sprzedaż za 9-12% wartości), pisząc skrótowo, oparte zostały na 
porównaniu szacowanego dochodu narodowego w latach 1989 - 2004, szacowanych rocznych 
oszczędności i szacowanych wpływów ze sprzedaży. 
Nie miał bym do tych wyliczeń specjalnych zastrzeżeń, choć z zasady, w swoich 
specjalnościach, wolę zawsze analizę makro konfrontować z analizami mikro, gdyby nie to, że
majątek narodowy, który miał autentycznie dużą wartość w warunkach gospodarki 

socjalistycznej, również autentycznie dużo stracił na wartości po otwarciu się na 
konkurencyjną gospodarkę kapitalistyczną, upadku RWPG, załamaniu się rynku 
wschodniego. Mówiąc lapidarnie: my mieliśmy niedobory produktów, nawet byle jakich, oni 
nadwyżki produktów lepszych. Dla nas problemem była produkcja, dla nich sprzedaż. Do tego
doszła typowa walka konkurencyjna silniejszego ze słabszym, z równie typowym 
wykupywaniem majątku słabszego aby w przyszłości nie wyrósł konkurent. Co tu więcej 
dodać? 
Oczywiście, że w ramach prywatyzacji sprzedawaliśmy zachodnim nabywcom nasze zakłady 
po cenie znacznie niższej niż moglibyśmy ją uzyskać, czekając na "lepsze okazje", roztaczając
lepszy parasol ochronny państwa nad rodzimą produkcją, pochopnie nie tracąc rynków 
wschodnich itp. Czy mogliśmy czekać..., roztaczać... itd. - nie wiem.
Czy jednak sprzedawaliśmy je za 50% wartości, czy też za 25% wartości, a nawet może, jak 
twierdzi Autor, za ca 5- 10% wartości lub za darmo, też nie wiem, choć te ostatnie procenty 
(nie mówiąc już o darmo), wydają mi się mocno przesadne. 
Oczywiście, że Zachodni nabywcy, którzy przecież nie są filantropami (choć zapewne i tacy 
też się mogli zdarzyć), wykorzystali trochę naszą przymusową (może i z naszej własnej winy) 
sytuację, i nabyli dobra za ceny niższe niż te, które by musieli zapłacić, gdyby mieli do 
czynienia z silniejszym i lepiej do tego typu transakcji przygotowanym kontrahentem.
Na ich usprawiedliwienie można powiedzieć, że działali w kraju "podwyższonego ryzyka" i 
normalnie, więcej ryzykując, chcieli też i więcej zarobić. 
W tej chwili nie wiem co więcej do tego mogę dodać. 

9. Autorowi zarzucono nieznajomość historii a w innej publikacji, cytuję dosłownie: "Tak np. 
przejawem nowoczesnej państwowości, której niestety nie udało się wprowadzić w XVII i 
XVIII w. w Polsce, była według Poznańskiego monarchia oświecona. A może jednak należy 
się cieszyć, że żaden król Polski nie mógł powiedzieć o sobie L'etat c'est moi."
Od siebie dodam, "Nie ma też i z czego się cieszyć, że szlachcie udało się utrzymać swoje 
przywileje kosztem słabości władzy państwowej, kosztem doprowadzenia kraju niemal na 
skraj anarchii". Monarchia oświecona też nie musiała być wcale absolutna. Czyli lepiej 
ostrożnie z tą oceną historii. 

Mógłbym tak jeszcze kilkanaście punktów: zarówno "za", jak i "przeciw" albo "nie wiem". 
Przerywam jednak. Po prostu nie czuję się zbyt kompetentny w tych sprawach. Zgadzam się 
też całkowicie z Dariuszem Rosatim: "Można się z nim zgadzać lub nie, ale na pewno nie 
można zignorować." Od siebie dodam: nie wolno też wpadać w zacietrzewienie, do którego, 
niestety, sam Autor mocno sprowokował. 

Stronę jeszcze trochę dopracuję. Dlatego "w budowie" 
Z.U. 

Na marginesie

Aktualnie (początek czerwca 2003 roku) zmieniłem trochę poglądy na temat korupcji w 
Polsce. Chyba jej rozmiary są nieco większe niż mi się wydawało. Może też i Autor mniej 
przesadził niż sądziłem, choć np. w odniesieniu do byłego NRD czytałem artykuły, że była 
RFN „wpompowała” tam bardzo dużo pieniędzy kosztem swoich podatników (inna rzecz, z 
jakim skutkiem), rozbieżność poglądów jest więc duża. Jak było naprawdę? (powinienem 
podać źródła, zestawić rozbieżności itd.; może to jeszcze i zrobię, na razie jednak traktuję 
rzecz nie marginalnie, ale z braku czasu na szukanie,  odkładam na później).
Anonimus
---------------------------------------------------------------------

Literatura | Strona główna | Komentarz1 | KERM