„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

MINISTERSTWO EDUKACJI

NARODOWEJ

Andrzej Pyszczek

Charakteryzowanie czynników klimatycznych i glebowych
321[03].O1.02

Poradnik dla ucznia

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

1

Recenzenci:
mgr inż. Renata Kacperska
mgr inż. Mirosława Pajestka


Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Joanna Wdowska


Konsultacja:
mgr inż. Marek Rudziński

Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 321[03].O1.02
„Charakteryzowanie czynników klimatycznych i glebowych”, zawartego w modułowym
programie nauczania dla zawodu technik ogrodnik

Wydawca

Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2007

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

2

SPIS TREŚCI

1.

Wprowadzenie

3

2.

Wymagania wstępne

5

3.

Cele kształcenia

6

4.

Materiał nauczania

7

4.1.

Wpływ czynników klimatycznych i siedliska na wzrost rozwój i plonowanie

roślin

7

4.1.1.

Materiał nauczania

7

4.1.2. Pytania sprawdzające

11

4.1.3. Ćwiczenia

12

4.1.4. Sprawdzian postępów

13

4.2.

Przyrządy do pomiaru temperatury, opadów i wilgotności

14

4.2.1. Materiał nauczania

14

4.2.2. Pytania sprawdzające

15

4.2.3. Ćwiczenia

16

4.2.4. Sprawdzian postępów

17

4.3.

Budowa, składniki oraz właściwości fizyczne i chemiczne gleby

18

4.3.1. Materiał nauczania

18

4.3.2. Pytania sprawdzające

23

4.3.3. Ćwiczenia

23

4.3.4. Sprawdzian postępów

25

4.4.

Bonitacyjna klasyfikacja gleb

26

4.4.1. Materiał nauczania

26

4.4.2. Pytania sprawdzające

28

4.4.3. Ćwiczenia

28

4.4.4. Sprawdzian postępów

29

4.5.

Erozja i degradacja gleb

30

4.5.1. Materiał nauczania

30

4.5.2. Pytania sprawdzające

32

4.5.3. Ćwiczenia

32

4.5.4. Sprawdzian postępów

34

4.6.

Rekultywacja i zwiększanie urodzajności gleb

35

4.6.1. Materiał nauczania

35

4.6.2. Pytania sprawdzające

37

4.6.3. Ćwiczenia

38

4.6.4. Sprawdzian postępów

39

5.

Sprawdzian osiągnięć

40

6. Literatura

44

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

3

1.

WPROWADZENIE

Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy i umiejętności w zakresie

charakteryzowania czynników klimatycznych i glebowych.

W poradniku zamieszczono:

−

wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,

−

cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas zajęć,

−

materiał nauczania

−

„pigułkę” wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania

umiejętności praktycznych,

−

zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś określone treści,

−

ć

wiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz opanować

umiejętności praktyczne,

−

sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw pytań i zadań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas zajęć i ukształtowałeś umiejętności z zakresu
tej jednostki modułowej,

−

wykaz literatury uzupełniającej.
W materiale nauczania zostały opisane zagadnienia dotyczące wpływu czynników

siedliska na wzrost, rozwój i plonowanie roślin, klimatycznych czynników siedliska, wpływu
warunków klimatycznych na wzrost, rozwój i plonowanie roślin, przyrządów do pomiaru
temperatury, opadów kształtujących wilgotności, czynników kształtujących glebę,
składników gleby, fizycznych i chemicznych właściwości gleby, bonitacyjnej klasyfikacji
gleb, erozji gleb, degradacji gleb, rekultywacji gleb, zwiększania urodzajności gleby.

Materiał nauczania umieszczony w poradniku zawiera najważniejsze, ujęte w dużym

skrócie treści, dotyczące omawianych zagadnień. Powinieneś korzystać także z innych źródeł
informacji, a przede wszystkim z podręczników wymienionych w spisie literatury na końcu
poradnika.

Bezpieczeństwo i higiena pracy

W czasie pobytu w pracowni, a także wykonywania ćwiczeń musisz przestrzegać

regulaminów, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy oraz instrukcji przeciwpożarowych,
wynikających z rodzaju wykonywanych prac. Przepisy te poznasz podczas trwania nauki

.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

4

Schemat układu jednostek modułowych

321[03].O1

Podstawy zawodu

321[03].O1.02

Charakteryzowanie czynników

klimatycznych i glebowych

321[03].O1.04

Planowanie upraw pod osłonami

321[03].O1.03

Planowanie zabiegów uprawowych

321[03].O1.01

Przestrzeganie przepisów bezpieczeństwa

i higieny pracy, ochrony przeciwpożarowej

oraz ochrony środowiska

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

5

2.

WYMAGANIA WSTĘPNE

Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

wyszukiwać podstawowe informacje na temat czynników klimatycznych, rodzajów gleb
i procesów glebotwórczych,

−

wyszukiwać informacji w różnych źródłach,

−

selekcjonować, porządkować i przechowywać informacje,

−

dokumentować, notować i selekcjonować informacje,

−

obserwować i opisywać zjawiska przyrodnicze,

−

dostrzegać i opisywać związki między naturalnymi składnikami środowiska,
człowiekiem i jego działalnością,

−

współpracować w grupie,

−

obsługiwać komputer na poziomie podstawowym.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

6

3. CELE KSZTAŁCENIA

W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:

−

wyjaśnić pojęcia: siedlisko, pogoda, front atmosferyczny, masa powietrza, niż, wyż,
klimat, mikroklimat,

−

dokonać analizy warunków klimatycznych regionu,

−

określić wpływ warunków klimatycznych na wzrost, rozwój i plonowanie roślin,

−

dobrać rośliny ogrodnicze do uprawy w określonych warunkach klimatyczno-glebowych,

−

wykorzystać prognozę pogody i komunikaty IMiGW,

−

określić pogodę na podstawie obserwacji zjawisk przyrody,

−

określić wpływ ukształtowania terenu na wzrost i rozwój roślin,

−

określić zasady zapobiegania skutkom zjawisk atmosferycznych szkodliwych dla upraw
roślin ogrodniczych,

−

wyjaśnić pojęcia: gleba, rola, podglebie, żyzność, urodzajność, kultura gleby,

−

scharakteryzować czynniki kształtujące glebę,

−

wyjaśnić pojęcia: poziomy genetyczne gleb, tekstura, układ gleby, nowotwory glebowe,
klasa, typ, podtyp, rodzaj, gatunek,

−

scharakteryzować kompleksy glebowo-rolnicze najbliższego otoczenia,

−

określić skład mechaniczny oraz fizykochemiczne właściwości gleby,

−

określić zasady bonitacyjnej klasyfikacji gleb,

−

ocenić przydatność gleby pod uprawy ogrodnicze,

−

odczytać mapy glebowo-rolnicze,

−

wykonać odkrywkę glebową,

−

określić rodzaje erozji i degradacji gleby, sposoby zapobiegania i rekultywacji,

−

określić zależności między stanem gleby i sposobem jej użytkowania,

−

określić sposoby zwiększania urodzajności różnych rodzajów gleb.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA

4.1. Wpływ czynników klimatycznych i siedliska na wzrost,

rozwój i plonowanie roślin

4.1.1. Materiał nauczania

Poznanie podstawowych wiadomości dotyczących czynników siedliska, w jakim żyją

rośliny uprawne, oraz poznanie wpływu czynników siedliska na wzrost i rozwój roślin,
a także roślin uprawnych na siedlisko, potrzebne jest do poprawienia lub przekształcenia
siedliska stosownie do wymagań uprawianych roślin. Wszystkie czynniki siedliska działają
na roślinę zespołowo i wzajemnie się warunkują. Aby otrzymać wysokie plony roślin
niezbędne jest poznanie wpływu czynników siedliska na ich rozwój, wzrost i plonowanie.
Aby działalność ogrodnika była prawidłowa i przynosiła korzystne efekty musi posiadać
wiedzę na temat czynników wpływających na ich rozwój.
Siedlisko jest to zespół naturalnych i sztucznych czynników zewnętrznych działających na
rośliny w czasie ich wzrostu i rozwoju. Możemy wymienić rodzaje siedlisk: ciepłe i chłodne,
suche i wilgotne, nasłonecznione lub zacienione. Wśród czynników naturalnych możemy
wyróżnić:
–

geologiczne (rodzaje skał),

–

klimatyczne (promieniowanie słoneczne, temperatura, wilgotność, wiatry, opady),

–

glebowe (rodzaje gleb, zasobność w składniki pokarmowe, podatność na erozję),

–

topograficzne (wzniesienie terenu nad poziomem morza, nachylenie zboczy),

–

wodne (rzeki, jeziora, bagna),
Do czynników sztucznych zaliczamy:

–

agrotechniczne (uprawa roli, nawożenie, zmianowanie),

–

techniczne związane z budową sieci komunikacyjnych,

–

melioracyjne (urządzenia nawadniające i odwadniające, agromelioracje).

Pogoda ma duży wpływ na rozwój roślin i na ich siedlisko. Pogoda jest to stan faktyczny
atmosfery nad obszarem w określonym czasie. Jest on wynikiem zachodzących procesów
w atmosferze, przy jej współudziale i współdziałaniu z powierzchnią ziemi. Pogoda ulega
bardzo częstym zmianom, które mogą być okresowe lub nieokresowe. Zmiany okresowe
pogody są wywołane porą doby i roku, jak również ruchem kuli ziemskiej dookoła Słońca.
Zmiany nieokresowe wywołuje ciągłe przemieszczanie się mas powietrza o różnych
właściwościach fizycznych (temperatury).

Masa powietrza to duże objętości powietrza, o rozmiarach poziomych sięgających kilku

tysięcy kilometrów, a pionowych kilku kilometrów, których cechy fizyczne, temperatura
i wilgotność, odznaczają się jednorodnością. Od mas powietrza uzależniona jest pogoda, to
one decydują o pogodzie. Gdy na miejsce zajmowane przez pewną masę powietrza napływa
inna, o odmiennych właściwościach fizycznych, następuje zmiana pogody.

Obszar atmosfery będący strefą przejściową pomiędzy dwiema różnymi masami

powietrza, nazywa się powierzchnią frontową, która w miejscu przecięcia się z powierzchnią
Ziemi wyznacza linię frontu nazywamy frontem atmosferycznym. Rozróżniamy fronty ciepłe
i chłodne. Front ciepły jest to powierzchnia rozdzielająca powietrze chłodne odpływające
dołem od powietrza ciepłego wślizgującego się na nie górą. Front chłodny jest to
powierzchnia oddzielająca powietrze chłodne, wdzierające się od dołu, pod ustępujące przed
nim powietrze ciepłe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

8

Wyż jest układem wysokiego ciśnienia atmosferycznego, w którym

ciśnienie rośnie od

peryferii ku środkowi układu, gdzie osiąga wartość najwyższą. Podczas wyżu najczęściej jest
pogoda bezchmurna, a więc i bezopadowa; latem gorąca, zimą mroźna.

Niż jest to układ niskiego ciśnienia atmosferycznego, w którym ciśnienie maleje od

peryferii ku środkowi układu, gdzie osiąga wartość najniższą. Podczas przechodzenia niżu
barycznego pogoda jest wietrzna i chmurna, z opadami atmosferycznymi.
Klimatem nazywamy charakterystyczny dla danego obszaru (miejscowości, regionu)
wieloletni przebieg pogody, w którym uwzględnia się wszystkie możliwe na tym obszarze
typy pogody, jak i ich przeciętne wieloletnie następstwo. Klimat powstaje w wyniku
oddziaływania promieniowania słonecznego, zjawisk fizycznych zachodzących w podłożu
atmosfery, cyrkulacji atmosferycznej. Określenie klimatu następuje na podstawie
wieloletnich obserwacji meteorologicznych.

Mikroklimat jest to klimat małego obszaru i odnosi się do przygruntowej warstwy

powietrza, do wysokości około 1,5 m. Mikroklimat występuje w warstwie silnego ściszenia
prędkości wiatru, powstaje pod wpływem zróżnicowanych właściwości cieplnych
i wilgotnościowych glebowego podłoża atmosfery, ukształtowania terenu, szaty roślinnej.

Te wiadomości powinny wystarczyć do prawidłowej oceny wpływu czynników siedliska

na rozwój i plonowanie roślin.
Klimatyczne czynniki środowiska – zależną od czynników pogody i klimatu. Pogoda
wpływa na wzrost, rozwój i plonowanie roślin uprawowych, oraz na rozmnażanie
i rozmieszczanie szkodników, chorób w uprawach roślin. Od warunków pogodowych zależy
rozpoczęcie prac polowych, zastosowanie ciężkiego sprzętu, oraz skutecznego działania
ś

rodków ochrony roślin i nawozów. Warunki mikroklimatyczne i topoklimatyczne siedlisk

rolniczych

wywierają

znaczący

wpływ

na

rozmieszczenie

upraw

i

dobór

najodpowiedniejszych zabiegów uprawowych. Do klimatycznych czynników siedliska
zaliczamy:
–

promieniowanie słoneczne,

–

temperaturę powietrza,

–

wilgotność powietrza,

–

wiatr,

–

opady.

Promieniowanie słoneczne dochodzące do Ziemi jest jedyną postacią energii decydującą
o zasobach energetycznych środowiska. Pozostałe ciała niebieskie wysyłające promienie
w kierunku Ziemi nie mają istotnego wpływu na zachodzące tu procesy energetyczne.
W skali lokalnej dużą rolę może odgrywać ciepło wytwarzane przez człowieka w rejonie
zakładów przemysłowych i na obszarach większych aglomeracji. Promieniowanie słoneczne
w kontakcie z glebą, roślinami jest w 75–90% absorbowane i zamienia się w ciepło. Prawie
cała energia słoneczna jest zużywana na różne procesy energetyczne w środowisku:
nagrzewanie wody, powietrza, roślin, gleby oraz transpirację. Kształtowanie się pogody
i ruch powietrza jest zależne od promieniowania. W procesach fotosyntezy i w tworzeniu
suchej masy roślin uczestniczy tylko kilka procent promieniowania. Dotychczas

warunki

klimatyczne Polski nie doprowadzały do niedoboru światła lub jego nadmiaru
w prawidłowym przebiegu fotosyntezy. Energia promieniowania słonecznego charakteryzuje
się dwoma wskaźnikami fizycznymi: długością fali i natężeniem promieniowania. Do
powierzchni Ziemi promieniowanie dociera jako:
–

bezpośrednie (jest to część, która dociera do powierzchni ziemi bezpośrednio od słońca),

–

rozproszone (promieniowanie, które po załamaniu bądź odbiciu fali od napotkanych
przeszkód (chmury, zanieczyszczenia) dociera do powierzchni ziemi,

–

całkowite (to promieniowanie bezpośrednie i rozproszone dochodzące do powierzchni
Ziemi).

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

9

W procesach siedliskowych roślin udział bierze promieniowanie bezpośrednie

i rozproszone, które podlega zjawisku absorpcji i odbicia. O kształtowaniu się pogody
i klimatu decyduje wysokość jak również szerokość geograficzna i długość dnia
w poszczególnych porach roku. Dla prawidłowego rozwoju roślin ważnym czynnikiem są
również: czas trwania nasłonecznienia, długość dnia.
Temperatura powietrza – w wyniku absorpcji promieniowania słonecznego nagrzewa się
Ziemia, a od niej kilku milimetrowa warstwa powietrza. Zjawisko to początkuje proces
nagrzewania się powietrza w troposferze, ponieważ ciepłe powietrze jest lżejsze i unosi się ku
górze, a na jego miejsce napływa powietrze chłodniejsze. Temperatury powietrza ulegają
zmianom okresowym i nieokresowym w przebiegu dobowym i okresowym. Okresowe
zmiany to występowanie dobowego maksimum około godziny 14 i minimum nad ranem.
Nieokresowe zmiany temperatury powietrza to występowanie minimum dobowego
w godzinach dziennych w wyniku napływu chłodnego powietrza, a także maksimum
dobowego nocą, gdy napłynie powietrze ciepłe. Temperatura powietrza i gleby ma zasadnicze
znaczenie dla wzrostu i plonowania roślin. Dokładne określenie najniższej temperatury
potrzebnej do kiełkowania i wschodów jest trudne do określenia, zależy od wielu czynników.
Siewy powinny być dostosowane do optymalnych temperatur, aby temperatury powietrza
i gleby nie były zbyt niskie. Po ukorzenieniu i wschodzie, temperatura ma zasadniczy wpływ
na przebieg fotosyntezy, obieg wody, kwitnienie i formowanie się plonu. Metody pomiaru
i przyrządy do określania temperatur omówiono w punkcie 4.4.1. poradnika dla ucznia.
Wilgotność powietrza – w przygruntowej warstwie powietrza występuje para wodna, która
jest bezbarwnym gazem (często nazywana mgłą unoszącą się nad powierzchniami
parującymi). Ilość pary wodnej znajdującej się w określonej chwili i miejscu zależy od
temperatury powietrza i parowania. Wilgotność powietrza charakteryzują następujące
wskaźniki:
–

ciśnienie maksymalne pary wodnej zawartej w powietrzu (e), zależy od temperatury (t)
i szybko wzrasta wraz z jej wzrostem,

–

ciśnienie aktualne pary wodnej w powietrzu (e), jest to ciśnienie, jakie wywiera na
powierzchnię ziemi para wodna aktualnie zawarta w powietrzu,

–

wilgotność względna (f) jest to procentowy stosunek zawartości pary wodnej, znajdującej
się w powietrzu (e) do maksymalnej zawartości pary wodnej w powietrzu (E)

e

f = x 100%

E

gdzie: f – wilgotność względna, e – zawartość pary wodnej w powietrzu, E

−

maksymalna

zawartość pary wodnej w powietrzu.
–

niedosyt wilgotności powietrza (d) określa ilość pary wodnej potrzebnej do osiągnięcia

stanu nasycenia powietrza w chwili obserwacji d

=

E – e,

–

temperatura punktu rosy (td) jest to temperatura, w której para wodna zawarta
w powietrzu (e) jest w stanie nasycenia i następuje kondensacja, e

=

E, f

=

100%,

d

=

0 hPa.

Wiatr to poziomy ruch powietrza względem powierzchni Ziemi, wywołany różnicą ciśnienia
atmosferycznego. Określa się cechy wiatru: prędkość, kierunek i siłę. Kierunek wiatru określa
się według stron świata, z których wieje, wyznacza się w stopniach miary kątowej według 16-
stopniowej skali lub w rumbach. Prędkość wiatru jest to droga, jaką przebywa masa
poruszającego się powietrza w jednostce czasu. Prędkość wiatru podaje się w metrach na
sekundę lub w kilometrach na godzinę. Siła wiatru jest to parcie wywierane przez poruszające
się powietrze na napotkaną przeszkodę. Do pomiaru i obserwacji wiatru używa się
wiatromierzy.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

10

Opady atmosferyczne to opadające z atmosfery na powierzchnię Ziemi ciekłe lub stałe
produkty kondensacji pary wodnej. Opady charakteryzują się rodzajem i charakterem.
Głównymi rodzajami opadów są:
–

deszcz, są to pojedyncze krople wody o średnicy od 0,5 mm do 5 mm, lub mniejsze,

–

mżawka to opad drobnych kropel o średnicy mniejszej od 0,5 mm, padających gęsto,

–

ś

nieg to opad kryształków lodu często o rozgałęzionych strukturach w formie gwiazdek,

–

ś

nieg ziarnisty to ziarna lodowe podobne o średnicy około 1 mm,

–

krupy śnieżne to opad białych nieprzejrzystych ziaren lodu o kształcie kulistym i średnicy
2–5 mm, występują w temperaturze około 0ºC,

–

grad to opad bryłek lodu o rozmiarach 5–50 mm, niekiedy większe. Opad gradu ma
charakter przelotny.
Ze względu na czas trwania, opady dzielimy na ciągłe (trwające kilkanaście godzin) oraz

przelotne (krótkotrwałe, do kilkudziesięciu minut o zmiennym natężeniu). Do pomiaru opadu
służy deszczomierz. O właściwym wykorzystaniu warunków klimatycznych przez ogrodnika
na wzrost, rozwój i plonowanie roślin decyduje jego wiedza. Dzięki tej wiedzy można
w pewnym zakresie kształtować środowisko tak, aby roślinie stworzyć jak najlepsze warunki
do pełnego wykorzystania jej naturalnego potencjału plonotwórczego. Każdy z warunków
klimatycznych opisany powyżej ma inny wpływ na rozwój i plonowanie roślin, jednocześnie
aby rozwój roślin następował prawidłowo muszą wszystkie w niej brać udział.

Na rozwój i plonowanie roślin wywiera wpływ stosunek dnia do długości nocy. Z tego

względu w Polsce uprawiane są głównie rośliny długiego dnia (np. zboża), natomiast
występują trudności z uprawą roślin krótkiego dnia. Rośliny krótkiego dnia mają stosunkowo
duże wymagania cieplne (często nazywane są ciepłolubnymi). W ostatnim czasie proces
produkcji roślin ciepłolubnych zostaje dostosowany do warunków cieplnych panujących
w Polsce. Temperatura powietrza i gleby ma zasadnicze znaczenie dla wzrostu i plonowania
roślin. Dokładne określenie najniższej temperatury potrzebnej do kiełkowania i wschodów
jest bardzo ważnym czynnikiem. Zbyt niska temperatura w okresie kiełkowania doprowadza
do gnicia nasion. Siewy wiosenne nie powinny być z tego powodu zbyt wczesne. Siewy zbyt
późne są również niekorzystne, gdyż rośliny wschodzą za późno, co może spowodować zbyt
duże straty w plonie. Po wschodach roślin, temperatura wywiera zasadniczy wpływ na
przebieg fotosyntezy, obieg wody, kwitnienie i formowanie plonu. Część roślin, zwłaszcza
tych które pochodzą z naszego klimatu potrafi bronić się przed przemarznięciem poprzez
zagęszczenie soku komórkowego, co powoduje obniżenie temperatury krzepnięcia soku
komórkowego o kilka stopni Celsjusza w dół, a tym samym pozwala na cofnięcie się procesu
zamarzania komórki. Zjawisko to znajduje zastosowanie w procesie hartowania rozsad roślin
dość odpornych na niskie temperatury. Hartowanie polega na stopniowym przyzwyczajaniu
roślin do niskich temperatur i suszy, która występuje nawet przy dużej ilości wody w glebie,
gdy gleba jest zmarznięta. Hartowanie trwa od kilku do kilkunastu dni przed sadzeniem
rozsady do gruntu. Nie może przypadać jednak na okres przymrozków. Roślin ciepłolubnych
hartować w pełnym znaczeniu tego słowa się nie daje, należy je tylko przez kilka dni
przygotować do zmienionych warunków. Zahartowane rośliny odznaczają się krępym
pokrojem, ciemnozielonym wybarwieniem, zwiększoną ilością wosku lub włosków na skórce
i wyższą suchą masą, niż rośliny niezahartowane. Hartowanie jest jednym z najważniejszych
sposobów zabezpieczania roślin przed szkodliwym działaniem niskich temperatur.
Przymrozki

napływowe

są

zwykle

sygnalizowane

przez

stacje

hydrologiczno-

-meteorologiczne na klika godzin przed nadejściem. W takiej sytuacji można przeciwdziałać
skutkom przymrozku stosując:
–

okrywanie, folią, włókniną na małych powierzchniach upraw,

–

odymianie, dymem z wilgotnych tlących się materiałów jak słoma, łęty,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

11

–

deszczowanie, drobnokroplistym płynem wodnym z deszczowni, zamarzające kropelki
oddają ciepło roślinom, pozwalając im przeżyć najbardziej niekorzystny okres.

Innym sposobem może być ratowanie przemarzniętych roślin spryskując je zimną wodą, aby
nie dopuścić do zbyt szybkiego rozmarzania. Wskazane jest również chronienie roślin przed
bezpośrednio padającymi promieniami słonecznymi.

Temperatury wyższe, przy odpowiedniej wilgotności oznaczają wyższe plony. Zbyt

wysoka temperatura hamuje rozwój roślin i wpływa na spadek plonu. Wilgotność powietrza
ma duże znaczenie dla roślin w okresie siewu i ich wzrastania. W warunkach klimatu Polski,
parowanie z gruntu jest korzystne wiosną, gdyż przyczynia się do szybkiego odprowadzania
nadmiaru wody nagromadzonej w okresie jesienno zimowym i podniesienia temperatury
gleby. W okresie letnim parowanie jest niekorzystne, ponieważ zmniejsza się bilans wodny
pola

uprawowego.

W takich

wypadkach

wskazane

są

zabiegi

agrotechniczne

przeciwdziałające wysychaniu głębszych warstw gleby, lub zabiegi melioracyjne
(deszczowanie, zamykanie lub otwieranie zastawek w rowach melioracyjnych). Opady
atmosferyczne decydują o bilansie wodnym gleby i stanowią główne źródło zaopatrzenia
roślin w wodę. Wiatr oddziałuje na roślinność w mniejszym stopniu niż ciepło, światło
i woda, to jego działanie jest zarówno pożyteczne i szkodliwe dla roślin. Pożyteczne działanie
wiatru polega na zapylaniu roślin wiatropylnych, rozsiewaniu nasion, regulowaniu ilości
dwutlenku węgla w warstwie powietrza, umacnianiu systemu korzeniowego roślin. Natomiast
szkodliwe działanie wiatru polega na odkrywaniu korzeni roślin, zwiewaniu śniegu,
kaleczeniu roślin piaskiem, zniekształcaniu koron i pni drzew, przenoszeniu na znaczne
odległości zarodników chorób i szkodników.

4.1.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Jak rozumiesz pojęcie siedlisko?

2.

Co to jest pogoda?

3.

Co to jest front atmosferyczny?

4.

Co to jest niż?

5.

Co to jest wyż i jaką pogodę przynosi latem i zimą?

6.

Co to jest klimat?

7.

Jakie znasz klimatyczne czynniki siedliska?

8.

O czym decyduje promieniowanie słoneczne?

9.

Co to jest promieniowanie bezpośrednie i rozproszone?

10.

Jaki wpływ ma temperatura na plonowanie i wzrost roślin?

11.

Jakie czynniki charakteryzują wilgotność powietrza?

12.

Co to jest wilgotność względna?

13.

Jak określamy kierunek wiatru?

14.

Jakie znasz rodzaje opadów atmosferycznych?

15.

Jakim urządzeniem dokonujemy pomiaru opadu?

16.

Jakie znasz klimatyczne czynniki siedliska?

17.

Jaki wpływ ma temperatura na rozwój roślin?

18.

Jaki wpływ ma wilgotność na wzrost i rozwój roślin?

19.

Jaki jest wpływ opadów atmosferycznych na rozwój roślin?

20.

W jaki sposób można zabezpieczyć uprawy przed przymrozkiem?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

12

4.1.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj pozytywne i negatywne warunki klimatyczne wpływające na rozwój

roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać informacje zamieszczone w poradniku o warunkach klimatycznych,

2)

odnaleźć informacje w Internecie o warunkach wpływających na rozwój roślin,

3)

zanotować w notatniku pozytywne warunki klimatyczne wpływające na rozwój roślin,

4)

zanotować w notatniku negatywne warunki klimatyczne wpływające na rozwój roślin

5)

zaprezentować na forum grupy uzyskane i zapisane informacje.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

stanowisko komputerowe z dostępem do Internetu,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Dokonaj pomiaru temperatury powietrza przez kolejne 7 dni.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wyszukać informacje na temat wykonywania pomiaru temperatur w poradniku dla ucznia,

2)

dokonać pomiaru temperatury powietrza o godzinie 7

00

i 20

00

,

3)

porównać zmierzone temperatury z temperaturami podawanymi w telewizji,

4)

zanotować w notatniku zbadane temperatury,

5)

przedstawić na lekcji wykonane pomiary i podać średnią temperaturę z siedmiu dni
w podanych godzinach.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

termometry do mierzenia temperatury powietrza,

−

poradnik dla ucznia,

−

dostęp do telewizji,

−

dostęp do Internetu,

−

notatnik materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Zaplanuj uprawy roślin ogrodniczych z uwzględnieniem prognoz pogody.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

13

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

określić uprawę roślin korzystając z informacji IMiGW, zawartych w Internecie,

2)

określić uprawę na podstawie wiadomości uzyskanych z podręcznika, poradnika,

3)

zaplanować najkorzystniejszy termin uprawy roślin,

4)

zaplanowane terminy prac zanotować w notatniku,

5)

zaprezentować na forum grupy planowany termin uprawy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

poradnik dla ucznia,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

4.1.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić, co to jest siedlisko?

2)

wymienić rodzaje siedlisk?

3)

wyjaśnić, co to jest klimat?

4)

wyjaśnić, od jakich czynników zależy pogoda?

5)

wymienić rodzaje frontów atmosferycznych?

6)

określić, jaka panuje pogoda podczas niżu latem i zimą?

7)

wymienić klimatyczne czynniki siedliska?

8)

wyjaśnić, jaki wpływ ma temperatura na plonowanie i wzrost roślin?

9)

dokonać pomiaru temperatury powietrza?

10)

wyjaśnić, co to jest opad?

11)

wymienić rodzaje opadów?

12)

wymienić klimatyczne warunki rozwoju roślin?

13)

dobrać najkorzystniejsze warunki uprawy roślin?

14)

wyjaśnić znaczenie opadów dla roślin?

15)

wykorzystać istniejące warunki klimatyczne do planowania uprawy
roślin?

16)

dokonać analizy pogody?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

14

4.2. Przyrządy do pomiaru temperatury, opadów i wilgotności

4.2.1. Materiał nauczania

Temperatura powietrza jest jednym z bardzo ważnych elementów pogody, którego

pomiary rozpoczęto stosunkowo wcześnie, bowiem już w XVIII w. Temperatura jest
wielkością fizyczną określającą stopień nagrzania ciała. Powierzchnia Ziemi, grunty i wody,
które otrzymują energię promieniowania słonecznego, stają się same wtórnym źródłem
ciepła. Temperatura powierzchni gruntu jest trudno mierzalna, ze względu na to, iż jest
powierzchnią dwuwymiarową, a ponadto ciepło, które gleba otrzymuje przenika
równocześnie w jej głąb oraz promieniuje do atmosfery.

Temperaturę określa się w stopniach skali termometrycznej. W użyciu są różne skale.

Najpowszechniejszą skalą stosowaną w naszym regionie klimatycznym jest skala Celsjusza
(t

o

C). Jako zero w tej skali (0

o

) przyjęto temperaturę powodującą topnienie chemiczne

czystego lodu, a temperaturę wrzenia wody chemicznie czystej przy ciśnieniu 760 mm Hg
jako 100

o

C. Pomiarów temperatury powietrza dokonuje się systematycznie w stacjach

i posterunkach meteorologicznych za pomocą różnych termometrów. Termometry stosowane
w pomiarach meteorologicznych można podzielić na:
–

cieczowe,

–

deformacyjne,

–

oporowe,

–

termoelektryczne.
Do najczęściej używanych termometrów na stacjach meteorologicznych należą te,

w których wykorzystano zjawisko objętościowej rozszerzalności cieplnej cieczy, najczęściej
rtęci lub alkoholu. Posługując się termometrami cieczowymi w praktyce mierzymy długość
znajdującego się w szklanej rurce słupka cieczy. Termometry używane w stacjach
meteorologicznych to termometry stacyjne, gruntowe. Termometr stacyjny służy do pomiaru
aktualnej temperatury powietrza. Termometry gruntowe są nieco inaczej zbudowane od
stacyjnych, jest znacznie wydłużona część zawierająca zbiorniczek z cieczą, umożliwiając
umieszczenie go na żądanej głębokości w gruncie. Do ciągłej rejestracji temperatury
powietrza używamy termografu samopiszącego.

Opady – pod pojęciem opadów atmosferycznych rozumie się opadające z atmosfery na

powierzchnię Ziemi ciekłe lub stałe produkty kondensacji pary wodnej. Wysokość opadu
wyraża się w milimetrach, oznacza grubość warstwy wody, jaka utworzyłaby się na
powierzchni Ziemi, gdyby woda pochodząca z opadu nie spływała, nie wsiąkała i nie
parowała. Podstawowym przyrządem do pomiaru opadu jest deszczomierz.

b)

Rys. 1. Deszczomierz Hellmanna (a) i jago części składowe (b) 1

−

powierzchnia zbierająca opad, 2

−

odbiornik,

3

−

podstawa, 4

−

zbiornik na wodę opadowa, 5

−

menzurka, 6

−

wkładka na śnieg, 7 – trzymadło [6, s. 29]

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

15

Stanowi go okrągły blaszany pojemnik o określonej powierzchni wlotowej, mający wewnątrz
mniejszy zbiornik, w którym gromadzi się woda opadowa. Pomiar wysokości opadu
wykonywany jest w Polsce za pomocą deszczomierza Hellmanna (Rys. 1). Deszczomierz ten
składa się z trzech części. Cześć górna

−

to zbiornik, czyli metalowy walec zakończony w górnej

części krawędzią, a w dolnej części lejkiem. Powierzchnia zbiorcza ma 200 cm

2

. Zbiornik

nałożony jest na podstawę, w której znajduje się zbiornik na wodę. Deszczomierz znajduje się na
trzymadle założonym na słupku w taki sposób, aby powierzchnia zbiorcza znajdowała się na
wysokości 1 m.

Wilgotność powietrza to zawartość pary wodnej w powietrzu. Para wodna przedostaje się

do atmosfery głównie w wyniku parowania z powierzchni wodnych, lądowych, transpiracji
roślin. Najpowszechniej stosowanym w praktyce meteorologicznej przyrządy służące do
pomiaru wilgotności powietrza skonstruowano opierając się na zjawisku pochłaniania pary
wodnej przez niektóre ciała lub przy ich konstrukcji wykorzystano zależność intensywności
parowania od niedosytu wilgotności. Najprostszym przyrządem, za pomocą, którego można
zmierzyć wilgotność powietrza jest higrometr włosowy. Przyrządem rejestrującym w sposób
ciągły wilgotność jest higrograf. W przyrządach tych, wykorzystano właściwości wydłużania się
odtłuszczonego włosa w miarę wzrostu wilgotności i kurczenia się w przypadku zmniejszania
się wilgotności powietrza.

Rys. 2. Higrometr włosowy: 1

−

napięte włosy, 2

−

układ dźwigniowy,

3

−

wskazówka, 4

−

skala wilgotności [11, s. 63]

4.2.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Do czego służy termometr?

2.

W jakiej skali wykonujemy pomiar temperatury?

3.

Jakie znasz termometry używane w stacjach meteorologicznych?

4.

Do czego służy termometr gruntowy?

5.

Czy temperaturę można rejestrować w sposób ciągły?

6.

Jakim przyrządem dokonujemy pomiaru opadu atmosferycznego?

7.

Jak jest zbudowany deszczomierz Hellmanna?

8.

Na jakiej wysokości dokonujemy pomiaru opadów za pomocą deszczomierza Hellmanna?

9.

Jakimi przyrządami dokonujemy pomiaru wilgotności?

10.

Na jakiej zasadzie działa higrometr?

11.

Z jakich elementów zbudowany jest higrometr włosowy?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

16

4.2.3.

Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Narysuj schemat deszczomierza Hellmanna, nazwij jego części.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wyszukać schemat deszczomierza w Internecie lub poradniku dla ucznia,

2)

wykonać schemat w notatniku,

3)

nazwać poszczególne części deszczomierza.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura z rozdziału 6,

−

przybory do rysowania,

−

notatnik.

Ćwiczenie 2

Określ jednostki temperatury powietrza.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wyszukać w niezależnych źródłach, korzystając z Internetu, encyklopedii informacje
dotyczące jednostek temperatury,

2)

zanotować informacje, określając ich źródło.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

układ jednostek SI,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Opisz zasadę działania higrometru włosowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

odszukać w literaturze, Internecie, poradniku dla ucznia

−

informacje dotyczące działania

higrometru włosowego,

2)

opisać zasadę działania higrometru włosowego w zeszycie.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

komputer z dostępem do Internetu,

−

literatura z rozdziału 6.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

17

4.2.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić zasadę wykonywania pomiaru temperatur powietrza?

2)

wymienić rodzaje termometrów?

3)

określić jednostki temperatury?

4)

określić, jak dokonać pomiaru opadu?

5)

scharakteryzować budowę deszczomierza Hellmanna?

6)

dokonać pomiaru opadu?

7)

wyjaśnić zasadę działania higrometru włosowego?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

18

4.3. Budowa, składniki oraz właściwości fizyczne i chemiczne gleby

4.3.1. Materiał nauczania

Naukę zajmującą się badaniem gleb, ich składu, budowy i właściwości oraz poznaniem

procesów zachodzących w glebach, w zależności od układów czynników środowiska, nazywamy
gleboznawstwem. Wiadomości z tej dziedziny mają duże znaczenie praktyczne, dają bowiem
podstawę do racjonalnej uprawy roli, nawożenia, nawadniania roślin, układania płodozmianów,
a także rejonizacji upraw towarowych roślin. W ogrodnictwie znajomość gleboznawstwa
pozwala stwarzać warunki glebowe dla uprawy na podłożach nie spotykanych w naturalnych
warunkach. Gleba jest to przekształcona i ożywiona powierzchniowa część gruntu. Wytworzona
z różnych skał w skutek działania klimatu, organizmów żywych, wody, rzeźby terenu, czasami
przy udziale człowieka. Wykazuje zdolność do produkowania roślin, co odróżnia ją od martwej
skały. Znaczący wpływ na kształtowanie się gleb ma czas trwania poszczególnych procesów.

Proces glebotwórczy to działanie zespołu czynników fizycznych, chemicznych

i biologicznych przekształcające skały i inne powierzchniowe utwory geologiczne w glebę
o określonych właściwościach biochemicznych i morfologicznych. Procesy glebotwórcze
prowadzą do wytworzenia charakterystycznych dla danego środowiska gleb. Czynniki
glebotwórcze to:
–

klimatyczne (opady, temperatura, wiatr),

–

geologiczne (skład skały macierzystej, rzeźba terenu),

–

biologiczne (wpływ organizmów glebowych

−

edafonu),

–

gospodarcze (działalność człowieka).
Procesy kształtujące glebę to:

a)

procesy przygotowawcze tak zwane wietrzenie – proces ten prowadzi do rozdrobnienia skał
oraz tworzenia się nowych, wtórnych minerałów; powierzchnia staje się przepuszczalna dla
wody i powietrza; w takich warunkach mogą rozwijać się korzenie roślin,

c)

właściwe procesy glebotwórcze – podczas ich trwania następuje przeobrażenie substratu
glebowego w utwór częściowo ożywiony przy udziale organizmów żywych, głównie
drobnoustrojów, które wzbogacają go w próchnicę, witaminy, enzymy, hormony,

c)

procesy przemieszczania produktów wietrzenia i humifikacji (powstawania próchnicy)
procesy te mogą prowadzić do koncentracji pewnych składników w jednym miejscu, a ich
ubytku w innych.
Podczas tych procesów następuje przemieszanie się materiałów chemicznych wywołane

przemywaniem pionowym i poziomym. Pierwszy etap tworzenia się gleb to wietrzenie podłoża.
Jego intensywność zależy od klimatu oraz rodzaju wietrzejącej skały. Następnie rozpoczyna się
działalność organizmów żywych: bakterii, grzybów, mchów i porostów. Ze względu na różną
aktywność organizmów na poszczególnym podłożu, w różnym tempie zachodzą przemiany
chemiczne. Drugi etap procesu glebotwórczego dokonuje się pod wpływem wkraczającej
roślinności trawiastej i wysokiej. Rośliny odżywiają się składnikami mineralnymi podłoża.
Rozwijające się jednocześnie drobnoustroje przyspieszają rozkład obumierających roślin, co
sprzyja wytwarzaniu się próchnicy. Ta z kolei wykorzystywana jest ponownie przez rosnące na
tym podłożu rośliny. W końcowym kształtowaniu się gleby uczestniczą, więc: mikroflora oraz
fauna glebowa. Dlatego też takie same gleby mogą powstawać na różnym podłożu skalnym.
Czarnoziemy, gleby brunatne, gleby płowe mogą powstawać – na lessach, a czarne ziemie,
gleby brunatne, gleby płowe

−

na glinach morenowych. Na niektórych skałach powstaje tylko

jeden rodzaj gleb na przykład: rędziny zawsze powstają na skałach węglanowych lub
siarczanowych. Każda gleba ma w przekroju charakterystyczny wygląd i budowę, czyli tak

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

19

zwany profil. Można odczytać z niego poszczególne warstwy glebowe powstałe w wyniku
działania czynników glebotwórczych. Wygląd i budowa profilu świadczą o kierunku procesów
glebotwórczych i wskazują, w jakim stadium rozwoju znajduje się dana gleba. Procesy
glebotwórcze przebiegają w określonych warunkach klimatycznych, na określonych skałach
macierzystych, pod wpływem określonej szaty roślinnej i prowadzą do ukształtowania się
odpowiednich typów gleb. Do podstawowych procesów glebotwórczych zalicza się:
–

proces inicjalny – prowadzący do powstania gleb prymitywnych, przy udziale
zbiorowisk drobnoustrojów, mchów, porostów,

–

proces przemywania (płowienia) – polegający na wypłukiwaniu z górnych poziomów gleby
minerałów bez ich uprzedniego rozkładu,

–

proces bielicowania – przebiega przy kwaśnym odczynie gleby zwłaszcza w lasach
iglastych. Polega na wypłukiwaniu w głąb profilu gleby produktów rozkładu minerałów.
Przemieszczeniu ulegają zwłaszcza żelazo i glin tworząc łatwo rozpuszczalne kompleksowe
związki z substancjami humusowymi,

–

proces oglejenia – to zespół zjawisk polegający na redukcji (odtlenianiu) mineralnych części
utworu glebowego w warunkach dużej wilgotności w obecności substancji organicznej.
Gleby lub oglejone poziomy glebowe mają charakterystyczne niebiesko-zielonkawe
zabarwienie. Proces ten przebiega najczęściej w poziomach nadmiernie wilgotnych, zatem
o ograniczonej ilości powietrza,

–

proces brunatnienia – jest typowy dla wielogatunkowych lasów liściastych. Polega na
rozkładzie glinokrzemianów i wydzieleniu zawartego w nich żelaza, nadając glebie
charakterystyczną barwę: od żółtobrunatnej poprzez ceglastą lub czerwonobrunatną po
brunatną,

–

proces bagienny – to długotrwałe przemiany chemiczne i strukturalne, którym poddawane są
szczątki roślin bagiennych w warunkach stałej, nadmiernej wilgotności i braku dostępu
powietrza (anaerobiozy). W taki sposób tworzą się muły lub torfy,

–

proces murszenia – przebiega po odwodnieniu torfowiska w warstwach gleb mułowych,
torfowych i gytiowych po ustaniu anaerobiozy, czyli po ustaleniu się warunków tlenowych
(aerobowych). Jest to złożony proces biochemiczny, prowadzący do humifikacji
(próchnienia) i częściowej mineralizacji masy torfowej. W wyniku tego zanika pierwotna
włóknista struktura torfu. Odwodniony torf, muł czy gytia kurczą się i pękając tworząc
drobne bryły. W dalszym procesie murszenia bryły te dzielą się, tworząc ziarna
powstającego murszu.
Cechą charakterystyczną procesów glebotwórczych jest wzajemne oddziaływanie masy

mineralnej gleby oraz organizmów żywych i martwych. W glebie zachodzą złożone procesy
rozkładu i przeobrażania substancji organicznej, a procesy dominujące w poszczególnych
etapach rozkładu można określić na podstawie produktów końcowych. Są to:
–

mineralizacja,

–

humifikacja – czyli tworzenie się próchnicy,

–

torfienie,

–

murszenie,

–

zwęglanie (karbonizacja).
Podstawowe pojęcia związane z budową i składnikami gleby to: żyzność, urodzajność,

kultura gleby, poziomy genetyczne, tekstura układ gleby, nowotwory glebowe.

Wierzchnią warstwę gleby na którą oddziałują bezpośrednio maszyny i narzędzia uprawowe

nazywamy rolą. Wartość użytkową gleby określa jej żyzność i urodzajność. śyzność gleby jest
określona jako jej zdolność do dostarczania roślinom wody, składników pokarmowych oraz
powietrza i ciepła. Zależy ona od właściwości fizycznych, biologicznych i chemicznych.
Naturalny stopień żyzności może być zwiększony poprzez racjonalne nawożenie, wapnowanie,
poprawę stosunków wodnych, zwiększenie zawartości substancji organicznej. Urodzajność

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

20

gleby oznacza jej zdolność do wytwarzania plonów stąd niekiedy zwana jest również
produktywnością.

W każdej glebie w określonej kolejności występują charakterystyczne poziomy

zróżnicowania lub warstwy. Poziomy zróżnicowania odznaczają się określonymi cechami,
wykształconymi w procesie glebotwórczym, a zatem wskazują na pochodzenie, czyli genezę
danej gleby i stąd nazywane są poziomami genetycznymi. Obok poziomów występują również
warstwy naniesione przez wiatr lub rzeki oraz powstałe w wyniku procesu biologicznego.

Układ czyli tekstura gleby określa przestrzenne ułożenie cząstek masy glebowej i agregatów

względem siebie. Ułożenie to może być luźne, pulchne, zwięzłe i zbite.
Nowotwory są to widoczne gołym okiem skupienia związków mineralnych i organicznych
w glebie. Mogą one być pochodzenia chemicznego, krzemionkowe, żelaziste, węglanowe
gipsowe lub też pochodzenia biologicznego stanowiące ekskrementy organizmów glebowych,
głównie dżdżownic oraz kretowiny, występujące w formie kopców i chodników.

Gleba jest ośrodkiem porowatym, trójfazowym, jej elementy składowe znajdują się w fazie

stałej, ciekłej i gazowej.

Fazę stałą gleby stanowią cząstki mineralne, organiczne i organiczno-mineralne, w różnym
stopniu rozdrobnienia. Składnikami mineralnymi gleb są okruchy skał i minerały. Składnikami
organicznymi gleb są przede wszystkim: próchnica, resztki roślinne i zwierzęce, znajdujące się
w różnym stopniu rozkładu oraz organizmy żyjące w glebie. Mineralne składniki gleby to:
–

minerały krzemianowe (kwarc, skalenie, łyszczyki, piroksany, amfibole),

–

minerały bezkrzemianowe (kalcyt, dolomit, gips, tlenki żelaza i glinu),

–

minerały ilaste powstałe w wyniku wietrzenia krzemianów i glinokrzemianów (kaolinit,
montmorylonit, ilit).
Wielkość cząstek może być bardzo różnorodna, dlatego cząstki glebowe o zbliżonym

składzie petrograficznym oraz podobnych właściwościach fizycznych zgrupowano we frakcje
granulometryczne. W Polsce obowiązuje podział na dwie grupy:
–

części szkieletowe, o średnicy cząstek większej od 1 mm,

–

części ziemiste, o średnicy cząstek mniejszej od 1 mm.
Określenie zawartość części szkieletowych polega na oznaczeniu zawartości frakcji

szkieletowych ogółem i segregacji na frakcje na sitach o określonej wielkości oczek. Ilość części
ziemistych określa się metodami sedymentacyjnymi, polegającymi na pomiarze szybkości
opadania w wodzie cząstek gleby w zależności od ich średnicy. W zależności od procentowej
zawartości frakcji szkieletowych utwory glebowe dzieli się na: szkieletowe, szkieletowane oraz
bezszkieletowe. Do utworów szkieletowych zalicza się takie, które zawierają powyżej 50%
frakcji kamienistych i żwirowych w stosunku do całkowitej masy próbki. Do utworów
szkieletowych zalicza się takie, które zawierają mniej niż 50% frakcji kamienistych
i żwirowych. Bezszkieletowe utwory glebowe dzieli się na grupy granulometryczne: piaski,
gliny, iły, pyły, a te z kolei w zależności od zawartości frakcji na podgrupy granulometryczne.

Faza ciekła gleby woda glebowa, a właściwie roztwór glebowy, jest jednym ze składników
tworzących trójfazowy układ gleb, bierze udział we wszystkich zachodzących w niej procesach,
wywiera bardzo duży wpływ na życie roślin i uzyskiwane plony. Woda w glebie podlega
działaniu sił, między innymi elektrostatycznych, kapilarnych i osmotycznych. Zależnie od
rodzaju i wielkości sił działających na wodę w glebie można wyróżnić wiele form tej wody.
Do głównych należą:
–

woda w postaci pary wodnej,

–

woda molekularna,

–

woda kapilarna,

–

woda wolna.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

21

Faza gazowa gleby tj. powietrze glebowe, wypełnia przestrzenie wolne w glebie, nie zajęte
przez fazę ciekłą. Ilość powietrza w glebie oraz jego skład chemiczny zmieniają się w ciągu
okresu wegetacyjnego. Powietrze nie jest obojętnym składnikiem gleby, jego zawartość, bowiem
wpływa na prawidłowe zaopatrzenie korzeni roślin w tlen i na aktywność biologiczną gleby.
Natlenienie gleby i korzeni roślin jest efektem wypadkowym procesów biologicznych
i chemicznych, powodujących ciągłe zużycie tlenu przy równoczesnym wydzielaniu dwutlenku
węgla oraz procesów fizycznych, umożliwiających wymianę gazów w układzie atmosfera –
gleba – korzenie roślin.

Podstawą oceny właściwości fizycznych gleby jest jej układ trójfazowy. Polega on na tym,

ż

e składniki gleby występują w trzech stanach – stałym, ciekłym i gazowym. Oznaczanie cech

fizycznych gleb to określanie:
–

składu granulometrycznego gleby,

–

gęstości (ciężaru) gleby – określenie gęstości wymaga pobrania próbek glebowych
z zachowaniem naturalnej struktury, wysuszenia ich, a następnie zważenia i obliczenia
stosunku masy do objętości,

–

zwięzłości gleby,

–

porowatości gleby,

–

plastyczności gleby,

–

przylepności gleby,

–

pęcznienia i kurczenia się gleby,

–

właściwości wodnych gleby,

–

właściwości cieplnych.
Gęstość gleby jest to stosunek masy stałej fazy gleby (wysuszonej w temperaturze 105

°

C) do

jej objętości (bez przestrzeni powietrznych).

Zwięzłość – siła, z jaką cząsteczki glebowe są ze sobą spojone. Zwięzłość gleby poprawiają

występujące w niej związki koloidalne. Zwięzłość gleby określa się na podstawie gęstości gleby.

Tabela. 1. Zwięzłość gleby [7, s. 145]

Porowatość – suma wszystkich wolnych przestrzeni przypadających na określoną jednostkę

objętości gleby. Porowatość gleby zależy od jej struktury, składu mechanicznego, wilgotności,
temperatury, działalności korzeni i zwierząt glebowych. Największą porowatość do 85%
wykazują gleby torfowe, najmniejszą zaś gleby ilaste. Przeciętna porowatość wynosi około 50%
objętości gleby. Zmniejsza się wraz z głębokością.

Plastyczność – jest to podatność gleby będącej w stanie wilgotnym do formowania w różne

kształty. Zależy ona od wymiarów cząsteczek. Gleby cięższe – gliniaste i ilaste są bardziej
plastyczne niż pylaste. Plastyczność gleby ocenia się poprzez próby jej formowania.

Przylepność – to zdolność przylegania gleby do różnych przedmiotów. Nie jest to pożądana

cecha – powoduje zwiększenie oporu podczas obróbki gleby i zużycie większej ilości energii.
Lepkość zależy od wilgotności i składu mechanicznego gleby. Przylepność gleb ocenia się
poprzez sprawdzanie przylegania gleby do przedmiotów. Gleby gliniaste przylegają do
przedmiotów drewnianych, a gleby piaszczyste do żelaza.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

22

Pęcznienie i kurczenie się – występuje w glebach bogatych w związki koloidalne. Pęcznienie

to zwiększanie objętości gleby przy nawilgotnieniu, kurczenie się to tracenie objętości przy
wysuszaniu. Oznaczamy te dwie właściwości gleb na podstawie doświadczeń nawadniania
i suszenia próbek gleb.

Właściwości wodne – to woda i roztwory glebowe wchodzące w skład gleby. Jest to woda

wolna, woda kapilarna, woda błonkowata, woda higroskopowa, woda molekularna, para wodna.
Woda glebowa zawiera sole oraz powietrze i związki organiczne, jest roztworem glebowym,
z którego rośliny czerpią składniki odżywcze i mineralne.

Tabela 2. Właściwości wodne gleby [7, s. 56]

Właściwości cieplne

– to pojemność cieplna. Przewodnictwo i wypromieniowanie ciepła

z gleby. Intensywność nagrzewania gleby i szybkość utraty ciepła związane są z jej barwą
i wilgotnością.

Oznaczanie cech chemicznych gleb to określanie:

–

zawartości substancji organicznych w glebie,

–

zawartości węgla organicznego utlenianego, zawartości próchnicy w glebie,

–

zawartości azotu w glebie,

–

odczynu (pH) gleby,

–

zdolności sorpcyjnych gleby.
Zawartość substancji organicznych w glebie – na glebach prawidłowo wykorzystywanych

panuje równowaga między rozkładem substancji organicznej, a powstawaniem próchnicy. Jeżeli
takiej równowagi nie ma oznacza to, że w glebie toczą się procesy: zakwaszenia, akumulacji
substancji toksycznych. Zawartość substancji organicznych może wahać się od kilku do
kilkunastu i więcej procent.

Zawartość węgla organicznego utlenianego, zawartość próchnicy – jest miarą ilości

substancji organicznej w glebie oraz wskaźnikiem stopnia humifikacji. Ilość węgla organicznego
w warstwie ornej gleb Polski waha się od 1 do 2%, w czarnoziemach, madach i rędzinach
1–3%, w glebach leśnych 10–40%. Na podstawie zawartości węgla w glebie oznacza się ilość
próchnicy. Jest to 58%, taka jest zawartość węgla w substancji próchnicowej.

Zawartość azotu–to obecność w glebie azotu organicznego (w substancjach organicznych

w glebie) oraz różnych związków azotu mineralnego. Wskaźnikiem obecności azotu mogą być
rośliny, na przykład pokrzywa zwyczajna, gwiazdnica i szczyr roczny.

Odczyn (pH) gleby – to odczyn środowiska glebowego określający aktywność biologiczną

gleby, czyli warunki bytowania roślin, mikroorganizmów i fauny glebowej.

Zdolności sorpcyjne gleby – to właściwość polegająca na pochłanianiu i zatrzymywaniu

przez koloidy (rozłożone cząstki skał, resztek roślinnych i zwierzęcych występujących w glebie)
różnych cennych związków i poszczególnych składników wchodzących w skład soli
rozpuszczonych w wodzie glebowej. W szczególności zdolność tą posiada próchnica glebowa.
Od pojemności sorpcyjnej gleby zależy jej odporność na degradację. Właściwości sorpcyjne
chronią składniki pokarmowe: potas, wapń, magnez, grupę amonową przed wypłukiwaniem
z gleb i regulują odczyn. Neutralizują też dostające się do gleby substancje szkodliwe.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

23

4.3.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest gleba?

2.

Jakie znasz procesy glebotwórcze?

3.

Jakie czynniki mają wpływ na proces tworzenia się gleb?

4.

Jakim ośrodkiem jest gleba?

5.

Jakie fazy wchodzą w skład gleby?

6.

Co to jest faza stała gleby?

7.

Jakie są składniki mineralne gleby?

8.

Co to jest faza ciekła gleby?

9.

W jakich procesach uczestniczy woda w glebie?

10.

W jakich formach występuje woda w glebie?

11.

Co to jest faza gazowa gleby?

12.

W jakich procesach uczestniczy powietrze glebowe?

13.

Jakie znasz właściwości chemiczne gleb?

14.

Co oznacza termin sorpcja?

15.

Co to jest pH gleby?

16.

Jakie właściwości gleby określamy metodą sitową?

17.

Jakie są metody oceny właściwości fizycznych i chemicznych gleby?

18.

Jakie właściwości gleby można ocenić na podstawie obecności na niej danych roślin?

4.3.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Scharakteryzuj następujące po sobie procesy glebotwórcze.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wyszukać w poradniku informacje na temat procesów glebotwórczych,

2)

zanotować w notatniku poszczególne etapy powstawania gleby,

3)

scharakteryzować proces glebotwórczy,

4)

rozwiązanie ćwiczenia zaprezentować na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik dla ucznia,

−

mapa gleb,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Dokonaj badania pH gleby za pomocą paska wskaźnikowego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

nasypać niewielką ilość (grudkę) gleby do probówki,

2)

zalać ją 3 cm

3

wody destylowanej,

3)

zatkać korkiem probówkę i wytrząsać przez kilka minut,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

24

4)

odstawić probówkę aż do sklarowania cieczy,

5)

kroplę tej cieczy nanieść pręcikiem szklanym na papierek uniwersalny lub pasek
wskaźnikowy o zasięgu skali pH 1 do pH 14 i wysuszyć,

6)

po wysuszeniu papierka na podstawie skali odczytać wartość pH i określić odczyn gleby,

7)

zapisać wynik,

8)

przedstawić wynik badania na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

probówka,

−

pręcik szklany,

−

paski testowe (wskaźnikowe),

−

notatnik,

−

materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Porównaj skład granulometryczny dwóch próbek gleby na podstawie analizy sitowej.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

nasypać i przesiać kolejno próbki gleby przez sito o średnicy oczek 2 mm, 0,63 mm
i 0,22 mm,

2)

zważyć kolejne frakcje gleby pozostałe na sitach 2 mm, 0,63 mm i 0,2 mm,

3)

zapisać masę kolejnych, pozostałych na sitach frakcji,

4)

porównać wyniki obu prób,

5)

scharakteryzować skład granulometryczny obu prób,

6)

zanotować w notatniku wyniki analizy,

7)

przedstawić wyniki pozostałym kolegom.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

dwie próby gleby,

−

sita: 2 mm, 0,63 mm, 0,22 mm,

−

waga laboratoryjna,

−

pojemniki na kolejne frakcje gleby,

−

notatnik,

−

ołówek,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 4

Oznacz gęstość objętościową gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zważyć wysuszoną próbę gleby,

2)

oznaczyć objętość próby (cm

3

),

3)

podzielić masę gleby przez jej objętość,

4)

zanotować wynik w notatniku,

5)

dokonać porównania wyników z innymi kolegami.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

25

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próba gleby

−

waga laboratoryjna,

−

cylinder miarowy,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

4.3.3.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

określić jakim ośrodkiem jest gleba?

2)

scharakteryzować, na czym polega proces glebotwórczy?

3)

scharakteryzować fazy gleby?

4)

wymienić składniki mineralne gleby?

5)

wymienić formy występowania wody w glebie?

6)

wyjaśnić znaczenie powietrza w glebie?

8)

wymienić cechy fizyczne gleb?

9)

wymienić cechy chemiczne gleb?

10)

wskazać metody badania cech chemicznych gleby?

11)

wskazać metody badania cech fizycznych gleby?

12)

zdefiniować termin „porowatość”?

13)

zdefiniować termin „gęstość gleby”?

14)

zdefiniować termin „zwięzłość gleby”?

15)

zdefiniować termin „plastyczność gleby”?

16)

zdefiniować termin „przylepność gleby”?

17)

zdefiniować termin „pęcznienie gleby”?

18)

określić gęstość gleby ornej?

19)

określić najkorzystniejsze dla poszczególnych roślin pH gleby?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

26

4.4. Bonitacyjna klasyfikacja gleb

4.4.1. Materiał nauczania

Systematyka nazywana również klasyfikacją gleb polega na zaszeregowaniu gleb w większe

zespoły, charakteryzujące się podobną budową i zbliżonymi właściwościami. W zależności od
przyjętych kryteriów rozróżnia się klasyfikację opartą o kryteria przyrodnicze oraz oparte
o kryteria użytkowe i podział na kompleksy przydatności rolniczej. Najnowsza systematyka gleb
Polski jest oparta na kryteriach przyrodniczych, uwzględniających genezę i rozwój gleb,
właściwości biologiczne i fizykochemiczne oraz cechy morfologiczne. Na podstawie tych
kryteriów wyodrębniono następujące jednostki systematyki: dział, rząd, typ, podtyp, rodzaj,
gatunek.

Dział stanowi nadrzędną jednostkę systematyki gleb Polski. Obejmuje on gleby wytworzone

pod przemożnym wpływem jednego z czynników glebotwórczych (gleby napływowe,
antropogeniczne) lub pod wpływem wszystkich czynników bez wyraźnej przewagi żadnego
z nich (gleby autogeniczne).

Rząd obejmuje gleby o podobnym kierunku rozwoju, stopniu zwietrzenia i podobnym typie

substancji organicznej oraz jej przemian i powiązań z częścią mineralną. Poszczególne typy
mogą obejmować gleby różniące się morfologicznie, ale powstałe w zbliżonych warunkach
ś

rodowiska.

Typ jest podstawową jednostką systematyki gleb, która obejmuje gleby o takim samym układzie

poziomów genetycznych, zbliżonych właściwościach chemicznych i fizykochemicznych,
przemieszczania się i osadzania składników oraz podobnym typie próchnicy. W warunkach
naturalnych oraz zbliżonych do naturalnych odpowiada mu określone, charakterystyczne
zbiorowisko roślinne.

Podtyp gleby wyróżnia się wówczas, gdy na cechy głównego procesu glebotwórczego

nakładają się dodatkowo cechy innego procesu glebotwórczego, modyfikujące właściwości
biologiczne, fizyczne, chemiczne i związane z tym cechy morfologiczne profilu glebowego.

Rodzaj gleby jest określany na podstawie genezy i właściwości skały macierzystej, z której

pod wpływem różnych czynników glebotwórczych wytworzyła się gleba.

Gatunek określa skład granulometryczny utworu glebowego, wyrażony procentowym

udziałem poszczególnych frakcji.

Bonitacyjną klasyfikację gleb przeprowadza się według aktualnej lub potencjalnej

(spodziewanej) ich produkcyjności przy odpowiednim użytkowaniu i zagospodarowaniu. Tabela
klas gruntów obejmuje bonitację gleb:
–

gruntów ornych,

–

użytków zielonych,

–

gruntów pod lasami,

–

gruntów pod wodami.
W Polsce, mimo zmian, największą powierzchnię (51,7% w 2003 r.) zajmują nadal gleby

orne. Gleby orne podlegają klasyfikacji w oparciu o wartość rolniczą gleb określaną jako
bonitacja. Klasyfikacja gleb ornych oparta jest głównie na badaniach terenowych odkrywek
glebowych i określania ich właściwości. Klasy bonitacyjne gleb ornych:

–

klasa I – gleby orne najlepsze,

–

klasa II – gleby orne bardzo dobre,

–

klasa III a – gleby orne dobre,

–

klasa III b – gleby orne średnio dobre,

–

klasa IV a – gleby orne średniej jakości – lepsze,

–

klasa IV b – gleby orne średniej jakości – gorsze,

–

klasa V – gleby orne słabe,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

27

–

klasa VI – gleby orne najsłabsze,

–

klasa VI Rz – gleby pod zalesienia.

Klasyfikacja terenów zielonych (bonitacja użytków zielonych) wyodrębnia sześć klas

bonitacyjnych. Klasa I, II, III, IV, V, VI. Grunty pod lasami dzieli się na 6 klas bonitacyjnych,
różnicując je w sposób podany przy klasyfikacji gruntów ornych oraz zespołów roślinnych.
Klasy gleb pod wodozbiorami ustala się według klas przeważających gruntów otaczających
wodozbiór. Grunty pod wodozbiorami zalicza się do 6 klas bonitacyjnych. Powierzchnia
użytków rolnych ciągle maleje, wzrasta natomiast powierzchnia lasów i zadrzewień. Struktura
użytkowania gruntów w Polsce ulega zmianom ze względu na:
–

ewolucję gleb,

–

rozwój mechanizacji

–

chemizację upraw,

–

degradację środowiska naturalnego,

–

upływ czasu.
Powyższa klasyfikacja opierająca się na cechach jakościowych gleb nie wyraża w pełni ich

przydatności do uprawy określonych roślin, a zatem nie stanowi podstawy do właściwego
wykorzystania gruntów. Do jednego kompleksu należą gleby różne pod względem
typologicznym, ale o zbliżonych właściwościach rolniczych. Podstawą do wydzielenia
kompleksów rolniczych przyjęto następujące kryteria: charakter i właściwości gleby, warunki
agroklimatyczne, rzeźba terenu, układ stosunków wilgotnościowych. W oparciu o te kryteria
wydzielono 14 kompleksów przydatności rolniczej gruntów ornych, w tym 9 na terenach
nizinnych i wyżynnych, 4 na terenach górskich i 1 występujący na obydwu obszarach. Produkcja
ogrodnicza stanowi najbardziej intensywną gałąź produkcji roślinnej, charakteryzującą się
wysokimi wymaganiami glebowymi większości uprawianych roślin oraz wysokimi nakładami
pracy żywej i uprzedmiotowionej.

Rośliny warzywne mają zróżnicowane wymagania glebowe. Największymi wymaganiami

glebowymi odznaczają się z reguły warzywa o płytkim systemie korzeniowym takie jak cebula,
ogórek, kalafior, seler, sałata i papryka. Do drugiej grupy o nieco mniejszych wymaganiach
należą warzywa kapustne, rabarbar, chrzan, szparag, rośliny strączkowe. Rośliny korzeniowe jak
marchew, pietruszka, burak ćwikłowy oraz pomidor i szparag mogą być uprawiane na glebach
słabszych, należących do III, a nawet IV klasy bonitacyjnej. Wybór gleby pod warzywa jest
w znacznym stopniu uzależniony od okresu uprawy i planowanego terminu zbioru. Do uprawy
warzyw na zbiór wczesny najbardziej przydatne są gleby lżejsze o dobrych właściwościach
fizycznych, a więc przewiewne, przepuszczalne, szybko obsychające i nagrzewające się na
wiosnę. Pod warzywa uprawiane na zbiór późniejszy należy wybierać gleby cięższe o dużej
pojemności wodnej, zasobne w składniki pokarmowe.

Odrębne wymagania glebowe mają rośliny sadownicze. Sady są uprawiane w dużym

zagęszczeniu na podkładach karłowych i półkarłowych dają wysokie i opłacalne plony jedynie
na dobrych glebach o dużej miąższości i zasobności w składniki pokarmowe. Bardzo ważnym
kryterium przy wyborze gleby do produkcji drzew owocowych jest właściwy poziom wody
gruntowej.

Większość roślin ozdobnych musi być uprawiana na glebach przewiewnych,

przepuszczalnych, zasobnych w wodę i składniki pokarmowe o dużej miąższości warstwy ornej.
Doskonałymi glebami do produkcji kwiaciarskiej są lessy, czarne ziemie, czarnoziemy. Dobre
wyniki uzyskuje się zwłaszcza uprawiając na nich bardzo wymagające co do jakości gleby
rośliny cebulowe, jak tulipany, narcyzy, hiacynty. Gleby gliniaste nadają się pod uprawę roślin
późno kwitnących, róż gruntowych, szkółek bylin oraz drzew i krzewów ozdobnych. Większość
krzewów w tym gatunki zimozielone udaje się na glebach o odczynie lekko kwaśnym lub
obojętnym (pH 5,5–7,0). Specjalne wymagania w tym zakresie przejawia większość gatunków
z rodziny wrzosowatych, jak różaneczniki, wrzosy, wrzośce. Potrzebują one gleb zdecydowanie

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

28

kwaśnych o pH 4,5–5,5 bogatych w próchnicę, stale umiarkowanie wilgotnych. Przeciętna gleba
ogrodowa nie spełnia takich warunków, dlatego należy ją przed sadzeniem odpowiednio
przygotować.

4.4.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest systematyka gleb?

2.

Jakie są jednostki systematyki gleb?

3.

Co nazywamy typem gleb?

4.

Jakie znasz kategorie użytkowe gleb?

5.

Czym charakteryzują się gleby orne?

6.

Co oznacza termin bonitacja gleb?

7.

Jakie są klasy bonitacyjne gruntów ornych w Polsce?

8.

Czym charakteryzuje się klasa bonitacyjna I, III, V i VI?

9.

Jakie klasy bonitacyjne gruntów ornych występują w Twojej okolicy?

10.

Jakie czynniki wpływają na zmianę struktury użytkowania gruntów w Polsce?

11.

Jakie wymagania posiadają warzywa o płytkim systemie korzeniowym?

4.4.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Opracuj schemat klasyfikacji bonitacyjnej gleb gruntów ornych występujących w Polsce.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z materiałem dotyczącym klasyfikacji gruntów ornych,

2)

skonstruować tabelę,

3)

wpisać w tabeli klasy bonitacyjne gruntów ornych w Polsce,

4)

scharakteryzować wymienione klasy bonitacyjne,

5)

wykonać schemat klasyfikacji bonitacyjnej na arkuszu A4,

6)

dokonać porównania wykonanej pracy z pozostałymi uczniami.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

atlas,

−

dane dotyczące klasyfikacji gleb w Polsce z podręcznika i poradnika,

−

arkusz papieru A4,

−

przybory kreślarskie,

−

ołówek, długopis,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Opracuj mapę użytków zielonych Polski. Przygotuj mapę w formie plakatu. Zaprezentuj

mapę na forum grupy.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeanalizować mapę Polski otrzymaną od nauczyciela,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

29

2)

wyszukać

w

materiałach

dydaktycznych

informacje

dotyczące

występowania

poszczególnych klas bonitacyjnych użytków zielonych w Polsce,

3)

nanieść dane na mapę – plakat,

4)

oznaczyć różnymi kolorami poszczególne klasy bonitacyjne użytków zielonych,

5)

zaprezentować kolegom wynik pracy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6,

−

kopia – schemat mapy Polski w formacie A4,

−

atlas,

−

arkusz papieru,

−

kredki,

−

materiały piśmienne.

Ćwiczenie 3

Oceń przydatność gleb pod uprawę cebuli i marchwi.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

zapoznać się z wymaganiami glebowymi cebuli i marchwi,

2)

wyszukać w podręczniku informacje o uprawie cebuli i marchwi,

3)

określić przydatność gleby na podstawie klasyfikacji bonitacyjnej,

4)

zbadać pH gleby,

5)

zanotować w notatniku informacje,

6)

zaproponować miejsca uprawy cebuli i marchwi,

7)

przedstawić propozycje na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6,

−

próbki gleby,

−

probówka,

−

paski testowe,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne.

4.4.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić pojęcie „bonitacja gleb?

2)

scharakteryzować każdą z klas bonitacyjnych gruntów ornych?

3)

wymienić jednostki systematyki gleb?

4)

wyjaśnić co to jest dział, rząd?

5)

wymienić klasy bonitacyjne gruntów ornych w Twojej okolicy?

6)

wymienić wymagania glebowe roślin sadowniczych?

7)

wyjaśnić zmianę strukturę użytkowania gruntów?

8)

wyjaśnić wymagania warzyw o płytkim systemie korzeniowym?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

30

4.5. Erozja i degradacja gleb

4.5.1. Materiał nauczania

Erozja gleb w szerokim ujęciu oznacza niszczenie pokrywy glebowej w skutek działania

wody – erozja wodna i wiatrów – erozja wietrzna. W wyniku erozji zmniejsza się miąższość
gleby obniża się wydatnie jej zasobność i żyzność, zarówno naturalna, jak i antropogeniczna.
Gleby podlegające erozji nie dają spodziewanych plonów mimo odpowiednich zabiegów
uprawowych i właściwego nawożenia.

Największą degradację gleb na terenie Polski powoduje erozja wodna powierzchniowa. Jej

natężenie zależy od wielu czynników, które można wyrazić zależnością funkcyjną:

S = f (ANGLJOZ)

gdzie:

S – straty gleby w t/h,
A – wielkość opadów atmosferycznych,
N – nachylenie terenu,
G – podatność gleb na erozję wodną,
L – długość stoku,
J – kształt zbocza,
O – okrywa roślinna,
Z – zabiegi przeciwerozyjne.

Erozją wodną nazywamy różne zjawiska z rozmywaniem dennym i brzegowym w dolinach

rzecznych, zmywaniem gleby na pochyłych terenach i szczytach górskich oraz z powstawaniem
osadów w postaci deluwiów i aluwiów w miejscach niżej położonych. Zjawiska te prowadzą do
deformacji profilów glebowych, zabagniania terenów niżej położonych i zmian warunków
hydrogeologicznych. Na skutek erozji wiele materiału glebowego z wodą spływa do morza.
Erozja wodna może być powierzchniowa (płaska lub liniowa) i podziemna zwana suffozją.

Erozja powierzchniowa płaska jest to powolne i równomierne zmywanie gleb po stoku,

któremu nie towarzyszy tworzenie żłobin. Erozja powierzchniowa liniowa obejmuje zmywanie
masy glebowej z tworzeniem się żłobin w początkowym okresie (erozja żłobinowa), które
w miarę rozwoju erozji liniowej przeobrażają się w wąwozy (erozja wąwozowa).

Erozja podziemna zwana suffozją, polega na tworzeniu się w warstwach podglebowych

pustych przestrzeni w wyniku podziemnego przepływu wody. Powstają w ten sposób pieczary
i korytarze podziemne, które doprowadzają do zapadania się powierzchniowych fragmentów
gleb, jak to często bywa utworach lessowych i na terenach krasowych. Głównymi czynnikami
warunkującymi procesy erozyjne są: ukształtowanie terenu, częstotliwość i nasilenie opadów,
skład granulometryczny gleby oraz pokrywa roślinna. Na terenie Polski wyróżniamy 5 stopni
zagrożenia gleb przez erozję i proponuje się odpowiednie dla nich zabiegi przeciwerozyjne.
Stopnie zagrożenia gleb erozją nachyleniem stoku:
–

erozja słaba (0–3

°

),

–

erozja umiarkowana (3–6

°

),

–

erozja intensywna (6–10

°

),

–

erozja silna (10–15

°

),

–

erozja bardzo silna (>15

°

).

W celu przeciwdziałania erozji wodnej gleb w Polsce należy stosować zespoły melioracyji

przeciwerozyjnych zmierzających do zwiększania chłonności wodnej gleby, rozproszenia wody
powierzchniowej, zmniejszenia prędkości spływu powierzchniowego i umacniania tras odpływu.
Melioracje przeciwerozyjne powinny być zróżnicowane w zależności od ukształtowania

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

31

powierzchni, podatności gleb na erozję oraz od usytuowania terenu zagrożonego erozją
w zlewniach.

Erozja wietrzną (eoliczną) nazywamy unoszenie cząstek gleby przez wiatr. Dotyczy gleb

suchych i luźnych. Jest spowodowana wiatrami o prędkości przekraczającej 10–20 m/s.
Szczególnie podatne na unoszenie przez wiatr są pyły, luźne piaski drobnoziarniste
i rozdrobnione części organiczne (próchnica, drobny torf). Erozję eoliczną może powodować
również uprawa gleb w okresach suszy, a nawet ruch pojazdów po nieutwardzonych drogach
gruntowych. Tereny narażone na erozję wietrzną należy chronić poprzez trwałe zalesienie,
zakładanie leśnych pasów śródpolnych oraz stosowanie przeciwwiatrowego systemu upraw
wstęgowych, w których bruzdy powinny przebiegać poprzecznie do kierunku dominujących
wiatrów. Jednym z ważniejszych sposobów zwalczania i zapobiegania erozji jest utrzymywanie
bujnej roślinności, która osłania glebę i jednocześnie dostarcza jej odpowiedniego zapasu
substancji organicznej, zwłaszcza próchnicy, regulującej zarówno strukturę, jak i właściwości
wodne gleb.

Degradacją gleby nazywamy niekorzystne zmiany środowiska glebowego, które obniżają

jego aktywność biologiczną, co powoduje obniżenie urodzajności. Wymiernym wskaźnikiem
degradacji gleb jest zmniejszenie produkcji masy roślinnej i obniżenie jej wartości. Degradacja
gleby polega na spadku jej urodzajności spowodowanym niekorzystnymi czynnikami
ś

rodowiska, które:

–

pogarszają warunki życia i plonowania roślin uprawnych,

–

wpływają trwale na skład gatunkowy roślinności,

–

zmniejszają wartość użytkową płodów rolnych i leśnych,

–

pogarszają ekologiczną funkcję pełnioną w ekosystemach przez pokrywę glebowo- roślinną.
Skutki degradacji:

–

obniżanie się jakości i ilości próchnicy w glebie,

–

wymywanie niezbędnych mikroelementów,

–

zakwaszenie gleby,

–

niszczenie struktury gleby,

–

spadek zasobności i żyzności gleby.
Czynniki naturalne, powodujące naturalną degradację gleb:

–

zmiany klimatyczne,

–

zmiany szaty roślinnej, przemieszczanie i degradacja gleb w wyniku erozji.
Czynniki antropogeniczne, powodujące degradację antropogeniczną gleb:

–

uprawa i zmianowanie gleb,

–

mechanizacja,

–

melioracja,

–

chemizacja,

–

działalność gospodarcza: likwidacja lasów i wprowadzanie upraw rolniczych, zakwaszanie
gleb, zbyt intensywne wykorzystywanie terenów rolnych, stosowanie pestycydów jako
ś

rodków ochrony roślin, nawozy mineralne, nieodpowiednie nawożenie gnojowicą,

stosowanie ścieków do nawożenia terenów rolnych,

–

ubytki gleb, nieczynne wyrobiska piasku, żwiru lub gliny.
Najistotniejsze przyczyny degradacji gleb:

–

intensywne zakwaszenie lub alkalizacja gleb,

–

niedobór składników pokarmowych niezbędnych roślinom i naruszenie równowagi jonowej
między nimi,

–

nadmierne stężenie soli w roztworach,

–

akumulacja substancji chemicznych oddziałujących niszcząco na organizmy roślinne,

–

okresowy lub trwały niedobór tlenu i wynikające z tego procesy gnilne,

–

okresowy lub trwały niedobór wody,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

32

–

pogarszanie się struktury lub porowatości gleby,

–

nadmierna mineralizacja substancji organicznej,

–

niszczenie poziomu próchniczego przez erozje,

–

osuwanie się mas ziemnych i ich obrywy,

–

zamulanie i zasypywanie gleby,

–

geotechniczne niszczenie gleb,

–

osiadanie gruntu w rejonach eksploatacji górniczej,

–

podtapianie i zatapianie gruntów.
Większość gleb Polski cierpi na niedobór wody i składników pokarmowych. Jest to

związane z właściwościami gleb piaskowych łatwo ulegających zakwaszeniu i zubożeniu
w substancje pokarmowe. Gleby o zwięzłej strukturze są znacznie bardziej odporne na działania
degradujące przemysłu. Źródłem degradacji gleb są nie tylko zanieczyszczenia przemysłowe.
Duże znaczenie ma nawożenie mineralne i stosowanie chemicznych środków ochrony roślin. Na
degradację gleb wpływ mają również czynniki lokalne – przesuszenie w wyniku obniżenia
nadmiernie eksploatowanej wody gruntowej, wadliwa melioracja, zasolenie gleby lub jej
rozdeptywanie przez ludzi i zwierzęta (zbocza skarp, łąki, trawniki) czy rozjeżdżanie
i rozpylanie przez maszyny i sprzęt rolniczy.

4.5.2.

Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Co to jest erozja?

2.

Jakie są rodzaje erozji?

3.

Co to jest erozja wodna?

4.

Jakie są rodzaje erozji wodnej?

5.

Jakie są czynniki powodujące erozję wodną?

6.

Jakie są stopnie zagrożenia gleb erozją wodną i stopnie nachylenia stoku?

7.

Jakie są sposoby przeciwdziałania erozji wodnej w Polsce?

8.

Co to jest erozja wietrzna?

9.

Czym jest spowodowana erozja wietrzna?

10.

Jakie są sposoby zwalczania erozji wietrznej?

11.

Na czym polega degradacja środowiska?

12.

Jak dochodzi do degradacji gleb?

13.

Co to jest degradacja naturalna?

14.

Jakie są czynniki degradacji antropogenicznej?

15.

Jakie znasz czynniki powodujące degradację gleb?

16.

Jakie są najistotniejsze przyczyny degradacji gleb?

4.5.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ skutki niestosowania zabiegów przeciwerozyjnych i możliwości użytkowania terenu

ornego.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać materiał dotyczący erozji wodnej gleb,

2)

skonstruować tabelę,

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

33

3)

wypisać w tabeli skutki niestosowania zabiegów przeciwerozyjnych i możliwości
użytkowania terenu ornego,

4)

zaprezentować na forum grupy konsekwencje nie stosowania zabiegów przeciwerozyjnych.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

literatura z rozdziału 6,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne.

Ćwiczenie 2

Zbadaj, jaki wpływ na rośliny ma nadmierne zasolenie gleb.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przygotować dwa roztwory soli kuchennej z wodą destylowaną – jeden 1%, drugi 10%,

2)

napełnić trzy probówki – jedną 10%, drugą 1%, a trzecią wodą z kranu (próba
kontrolowana),

3)

w każdej probówce umieścić po jednym liściu,

4)

zaznaczyć na probówkach poziom wody,

5)

przez kilka dni obserwować zachodzące na liściach zmiany,

6)

zanotować i omówić swoje obserwacje – wygląd liści, poziom wody,

7)

przedstawić wnioski na forum grupy.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

trzy podobnej wielkości liście geranium,

−

trzy probówki,

−

woda destylowana,

−

sól kuchenna,

−

flamaster do oznaczenia poziomu wody,

−

notatnik i materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Zbadaj wpływ skażenia gleby na kiełkowanie roślin.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

pobrać próbki gleby – obrzeże drogi, ziemia zakupiona w sklepie ogrodniczym, ziemia
zakwaszona octem,

2)

wysiać na trzech próbkach gleby rzeżuchę – po 10 ziaren rzeżuchy w jednakowych
odstępach,

3)

przez kilka dni obserwować kiełkowanie roślin na trzech próbkach gleby,

4)

zanotować wyniki obserwacji,

5)

po 5 dniach policzyć, ile ziaren wykiełkowało w każdej próbie,

6)

porównać wygląd prób,

7)

zanotować wyniki obserwacji.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

34

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

próbki gleb: ziemia zakupiona w sklepie ogrodniczym, ziemia zakwaszona octem, ziemia
z obrzeża drogi,

−

nasiona rzeżuchy,

−

doniczki,

−

karta obserwacji,

−

notatnik, materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 4

Odszukaj skutki działania erozji w okolicach swojej miejscowości.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

przeczytać materiał dotyczący erozji,

2)

wykonać serię zdjęć miejsc o występującej erozji,

3)

dokonać analizy zdjęć i foliogramów dotyczących erozji,

4)

wykonać opis działania erozji,

5)

przedstawić na forum grupy informacje o działaniu erozji.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

zdjęcia,

−

aparat fotograficzny,

−

notatnik,

−

literatura z rozdziału 6.

4.5.3.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić pojęcie erozji?

2)

dokonać podziału erozji?

3)

wyjaśnić pojęcie erozji wodnej?

4)

wyjaśnić co to jest erozja powierzchniowa płaska?

5)

wyjaśnić co to jest erozja powierzchniowa liniowa?

6)

wyjaśnić co to jest erozja podziemna?

7)

wyjaśnić jak możemy przeciwdziałać erozji wodnej?

8)

wyjaśnić co to jest erozja wietrzna?

9)

scharakteryzować, jak można chronić gleby przed erozją wietrzną?

10)

wymienić stopnie zagrożenia erozją i nachylenie stoku?

11)

wyjaśnić pojęcie „degradacja środowiska?

12)

wskazać czynniki naturalne degradacji gleb?

13)

wskazać czynniki antropogeniczne degradacji gleb?

14)

określić wpływ zasolenia gleby na wzrost i rozwój roślin?

15)

określić wpływ zakwaszenia gleby na wzrost i rozwój roślin?

16)

wymienić przyczyny niszczenia gleb?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

35

4.6. Rekultywacja i zwiększanie urodzajności gleb

4.6.1. Materiał nauczania

Rekultywacja to przywracanie jej ekologicznych i użytkowych wartości. Rekultywacja to

usunięcie zanieczyszczeń z gleb w celu doprowadzenia ich do stanu określonego standardami
jakości. Ustawowy obowiązek rekultywacji nie może być nałożony w odniesieniu do gleb
i terenów z natury zasobnych w pierwiastki toksyczne. W przypadku terenów
zanieczyszczonych metalami ciężkimi i związkami organicznymi oznacza to konieczność
usunięcia tych pierwiastków z gleby. Rekultywacja gruntów polega na nadaniu lub
przywróceniu gruntom wartości użytkowych przez:
–

właściwe ukształtowanie rzeźby terenu,

–

poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych,

–

uregulowanie stosunków wodnych,

–

odtworzenie gleb,

–

umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg,

–

zagospodarowanie wyrobisk piasku, żwiru, gliny i innych kopalin.
Celem współczesnych metod rekultywacji gleb jest przywrócenie przede wszystkim użytków

produkcyjnych oraz ograniczanie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń. Kierunek rekultywacji
i zagospodarowania nieużytków może być:
–

rolniczy – z przeznaczeniem terenu pod grunty orne, użytki zielone, sady, ogrody,

–

leśny – na zalesienia i zadrzewienia ochronne oraz produkcyjne,

–

wodny – pod budowę stawów i zbiorników,

–

rekreacyjny – na urządzenie terenów wypoczynkowych i turystycznych,

–

infrastrukturowy – budowa zakładów przemysłowych, obiektów komunikacyjnych
i gospodarki komunalnej.
Wybór kierunku rekultywacji gruntu zależy od cech użytku: rzeźby terenu, składu

mechanicznego gruntu, warunków wodnych, potencjalnej produkcyjności, toksyczności gruntu.
Wybrane zabiegi stosowane do rekultywacji gleb i gruntów zdewastowanych:
–

zastosowanie pionowych i poziomych ekranów wodonieprzenikliwych, odcinających dopływ
wód ze stref znajdujących się powyżej wyrobisk,

–

melioracje odwadniające stosowane z jednoczesnym nawadnianiem oraz przebudową
struktury gleby,

–

wapniowanie i magnezowanie gleb,

–

uzupełnianie poziomu niezbędnych składników gleby,

–

uzupełnianie poziomu próchnicy,

–

nawożenie masą roślinną i gnojowicą,

–

nawożenie mineralne,

–

nawożenie organiczne,

–

kształtowanie rzeźby terenu oraz regulowanie stosunków wodnych,

–

odtwarzanie gleb metodami technicznymi (pokrycie terenu warstwą ziemi próchniczej,
użyźnienie materiałami odpadowymi),

–

budowa dróg dojazdowych,

–

neutralizacja utworów glebowych silnie zanieczyszczonych,

–

użyźnienie utworów jałowych,

–

wprowadzenie roślinności odtwarzającej warunki biologiczne w glebie i hamującej erozję.
Urodzajność gleby to zdolność gleby do zaspokajania tych wymagań, które rzutują na

plonowanie, na produkcję tej części masy roślinnej, która ma bezpośrednie znaczenie użytkowe.
Zapewnieniem roślinom odpowiednich warunków wzrostu i poprawą urodzajności gleby
zajmują się różne dziedziny wiedzy rolniczej obejmujące gleboznawstwo, nawożenie, uprawę

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

36

roli, zwalczanie chwastów, chorób i szkodników. Na glebach o wadliwej budowie profilu
glebowego oraz o zbyt lekkim lub zbyt ciężkim składzie granulometrycznym, a także przy nie
właściwych stosunkach powietrzno-wodnych stosuje się zabiegi melioracyjne, aglomerioracyjne
lub fitomelioracyjne. Najważniejszym elementem poprawy urodzajności gleb lekkich będzie ich
wzbogacenie w próchnicę i zwiększenie miąższości poziomu próchnicznego. W tym celu należy
uregulować odczyn gleby przez wapnowanie oraz częste nawożenie obornikiem bądź nawozami
zielonymi, przyorywanymi na większą głębokość, co przy słabszym dostępie tlenu spowalnia
proces mineralizacji tych nawozów. Nie mniej ważnym czynnikiem, wpływającym na
zwiększenie urodzajności gleb lekkich, jest poprawa ich stosunków wodnych. Najbardziej
skutecznym sposobem poprawy zaopatrzenia roślin w wodę jest instalacja urządzeń
nawadniających np. deszczowni lub nawadniania kropelkowego. Nawadnianie, połączone
z odpowiednim nawożeniem umożliwia uzyskanie na glebach lekkich wysokich plonów
wszystkich roślin ogrodniczych. Inną metodą zapewniającą poprawę stosunków wodnych, jest
wprowadzenie do gleb lekkich tzw. dużych melioracyjnych dawek torfu, miału węgla
brunatnego, materiału ilastego czy lessowego, dzięki czemu wzrasta ich pojemność wodna.
Metoda ta jest kosztowna i może być opłacalna jedynie przy transporcie wnoszonego do gleby
materiału na niewielką odległość. Znacznie łatwiej jest na ogół poprawić urodzajność gleb
ciężkich nadmiernie wilgotnych do których należą utwory wytworzone z iłów i glin ciężkich. Są
to gleby bardzo zwięzłe o małej przepuszczalności i przewiewności mające niekorzystne
stosunki powietrzne. Uprawa tych gleb jest możliwa przy odpowiednim poziomie uwilgotnienia.
Zarówno nadmiar jak i niedobór wilgoci w glebie w trakcie uprawy przyczynia się do
zniszczenia ich struktury. Właściwości tych gleb można poprawić poprzez odwadnianie terenu,
głębokie orki oraz wzbogacenie w próchnicę i poprawę struktury. W przypadku występowania
silnie oglejonych poziomów nieprzepuszczalnych dla wody niezbędne staje się wykonanie
głębokiej na 45–70 cm orki melioracyjnej, bez mieszania poszczególnych warstw. Zapewniają
one lepszy dostęp powietrza do tych warstw i poprawę warunków rozwoju systemu
korzeniowego roślin oraz drobnoustrojów.

Na glebach które mają silnie zagęszczone warstwy głębsze w tym także podeszwę płużną

zaleca się spulchnianie gleby na głębokości 40–80 cm. Spulchnianie takie utrzymuje korzyści
przez 4–7 lat i polega na zwiększaniu zdolności gleby do magazynowania wody, lepszego jej
wykorzystania przez rośliny, poprawie warunków powietrznych i ułatwieniu głębszego
korzenienia się roślin.

Miarą urodzajności gleby jest plon (urodzaj) wyprodukowany w jednostce czasu z jednostki

powierzchni. Im większa część masy roślinnej ma znaczenie użytkowe (jak w przypadku drzew),
tym bardziej zacierają się różnice między produktywnością a urodzajnością gleb. Wyróżnia się
dwa pojęcia urodzajności gleby: urodzajność potencjalną i urodzajność aktualną. Urodzajność
aktualna oznacza urodzajność, która odpowiada obecnemu sposobowi zagospodarowania lub
obecnemu stanowi siedlisk (gleby).

Urodzajność potencjalna to taka, którą miałoby dane siedlisko (gleba) w stanie optymalnym.

To pewien pułap, który może być osiągnięty przy możliwie najlepszym sposobie
zagospodarowania. Urodzajność potencjalną można podnieść, jeśli zaistnieje w przyszłości
możliwość zastosowania nowych, skuteczniejszych metod gospodarowania naturalnymi siłami
siedliska, a głównie gleby. Urodzajność gleb ma charakter dynamiczny, uwarunkowany
działaniem wszystkich czynników wpływających na rośliny. W każdym siedlisku urodzajność
gleby zależy od dostatecznego współdziałania wszystkich grup czynników w optymalnym
stosunku. Od poznania i uzupełnienia względnego braku jakiegoś czynnika lub grupy czynników
zależy zwiększenie plonów z naszych gleb. Każde siedlisko ma swoje słabe strony, które należy
poznać i ulepszyć poprzez odpowiednie zabiegi agrotechniczne, fitomelioracyjne oraz należytą
ochronę środowiska glebowego przed czynnikami degradującymi jego aktualne zdolności
produkcyjne.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

37

Przydatność rolniczą gleb obniża duża zawartość piasku i części szkieletowych, zbytnia

suchość, duża wilgotność, niszczące działanie erozji, oraz szkodliwa działalność przemysłu
i kopalnictwa. Zadaniem ogrodnika jest zwiększenie urodzajności gleb i uzyskanie w danych
warunkach możliwie jak największych plonów roślin uprawnych. Zwiększenie urodzajności gleb
można osiągnąć przez stosowanie metod fitobiologicznych, agrochemicznych, agrotechnicznych
i melioracyjnych, a głównie całego zespołu tych zabiegów.

Metoda fitobiologiczna polega na kształtowaniu i polepszaniu warunków środowiska

przyrodniczego. Należą do niej zadrzewiania, należyte rozplanowanie struktury użytków,
wprowadzenie racjonalnego zmianowania, ewentualnie płodozmianu.

Metoda agrochemiczna polega na wprowadzeniu do gleby nawozów organicznych

i mineralnych dostarczającym roślinom składników pokarmowych oraz polepszających
właściwości fizyczne, chemiczne i biologiczne gleby. Szczególne duże znacznie dla utrzymania
wysokiej urodzajności gleby ma polepszenie właściwości gleby. Największy wpływ wywiera
nawożenie organiczne (obornikiem, nawozami zielonymi, kompostami i torfem) oraz
wapnowanie.

Zabiegi agrotechniczne zmierzają do stworzenia w glebie najkorzystniejszych warunków

rozwoju korzeni oraz utworzenie trwałej struktury gruzełkowatej, zapewniającej korzystne
stosunki wodno-powietrzne. Terminowe prowadzenie podorywek, prawidłowa orka
przedzimowa i inne zabiegi uprawowe przyczyniają się do tworzenia trwałej struktury
gruzełkowatej, do niszczenia chwastów. Skuteczność zabiegów agrotechnicznych uwydatnia się
zazwyczaj przy stosowaniu innych metod.

Metoda melioracyjna zwiększania urodzajności gleb stosowana jest coraz częściej. Wiele

gleb wymaga uregulowania stosunków wodno-powietrznych, gdyż bez poprawienia tych
stosunków wszelkie inne zabiegi (nawożenie) nie dają pożądanego wyniku.

Zabiegi polepszające właściwości gleb. Poprzez właściwe zabiegi agrotechniczne

i racjonalne nakłady można poprawić właściwości gleb słabych i tym samym zwiększyć
asortyment uprawianych na nich roślin.

4.6.2. Pytania sprawdzające

Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.

1.

Na czym polega rekultywacja gleb?

2.

Jakie mogą być stosowane kierunki rekultywacji i zagospodarowania nieużytków?

3.

Od jakich czynników zależy wybór kierunku rekultywacji gleb?

4.

Jakie są zabiegi stosowane do rekultywacji gleb i gruntów zdewastowanych?

5.

Jak zagospodarować nieczynne wyrobisko piasku, żwiru lub gliny?\

6.

Jakie metody prowadzą do zwiększenia urodzajności?

7.

Na czym polegają zabiegi agrotechniczne?

8.

Jakie gleby wymagają stosowania zabiegów zwiększających urodzajność?

9.

W jakim celu stosujemy metody melioracyjne?

10.

Jakie zabiegi prowadzą do osiągnięcia wysokich plonów?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

38

4.6.3. Ćwiczenia

Ćwiczenie 1

Określ zabiegi zwiększające urodzajność gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

scharakteryzować rodzaje prowadzonych zabiegów uprawowych,

2)

wyszukać w poradniku rodzaje prowadzonych zabiegów uprawowych,

3)

zdecydować o wyborze prowadzonych zabiegów zwiększających urodzajność gleby,

4)

dobrać rośliny do uprawy, pamiętając o konieczności płodozmianowania,

5)

zanotować wyszukane informacje w notatniku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

notatnik,

−

materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 2

Dokonaj analizy wpływu melioracji na urodzajność gleby.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

scharakteryzować zasadę działania melioracji,

2)

odnaleźć informacje na temat prowadzenia melioracji w poradniku,

3)

podczas zajęć w terenie, udać się na pole zmeliorowane i sprawdzić działanie melioracji
drenażowej,

4)

zapisać uzyskane i spostrzeżone informacje w notatniku.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

poradnik ucznia,

−

buty do ćwiczeń w terenie,

−

schematy melioracji,

−

notatnik,

−

materiały piśmienne,

−

literatura z rozdziału 6.

Ćwiczenie 3

Sporządź plan zagospodarowania nieczynnego wyrobiska piasku.

Sposób wykonania ćwiczenia

Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:

1)

wykonać analizę mapy terenu i podkładu geodezyjnego,

2)

wyszukać w poradniku sposoby zagospodarowania powierzchni terenu w obrębie leja
depresji (wyrobiska),

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

39

3)

zdecydować,

jak

zagospodarować

powierzchnię

nierolniczą,

uwzględniając

samorekultywację,

4)

zaznaczyć na podkładzie geodezyjnym granice i podać wymiar powierzchni do
zagospodarowania,

5)

nanieść lokalizację drzew i krzewów oraz niskiej roślinności na mapę sytuacyjną
wysokościową (podkład geodezyjny),

6)

sporządzić plan zagospodarowania wyrobiska,

7)

zaprezentować sporządzony plan na lekcji pozostałym kolegom.

Wyposażenie stanowiska pracy:

−

mapa terenu,

−

podkład geodezyjny,

−

literatura z rozdziału 6,

−

ołówek, linijka,

−

notatnik.

4.6.4.

Sprawdzian postępów

Czy potrafisz:

Tak

Nie

1)

wyjaśnić termin rekultywacja gleb?

2)

określić zabiegi nadania lub przywrócenia gruntom wartości
użytkowych?

3)

wskazać kierunki rekultywacji i zagospodarowania nieużytków?

4)

wymienić czynniki determinujące wybór kierunku rekultywacji gleb?

5)

wskazać sposoby rekultywacji i zagospodarowania nieużytków?

6)

wyjaśnić pojęcie urodzajność?

7)

scharakteryzować zabiegi agrotechniczne?

8)

wyjaśnić, czy melioracja zwiększa urodzajność?

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

40

5.

SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ

INSTRUKCJA DLA UCZNIA

1.

Przeczytaj uważnie instrukcję.

2.

Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.

3.

Przeczytaj zestaw zadań testowych.

4.

Test zawiera 20 zadań dotyczących charakteryzowania czynników klimatycznych
i glebowych o różnym stopniu trudności. Są to zadania wielokrotnego wyboru.

5.

Za każdą poprawną odpowiedź możesz uzyskać 1 punkt.

6.

Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi. Dla każdego zadania podane są
cztery możliwe odpowiedzi: a, b, c, d. Tylko jedna odpowiedź jest poprawna; zaznacz ją
znakiem X.

7.

Staraj się wyraźnie zaznaczyć odpowiedzi. Jeżeli się pomylisz i błędnie zaznaczysz
odpowiedź, otocz ją kółkiem i zaznacz ponownie odpowiedź, którą uważasz za poprawną.

8.

Test składa się z dwóch części. Część I zawiera zadania z poziomu podstawowego,
natomiast w części II są zadania z poziomu ponadpodstawowego i te mogą przysporzyć Ci
trudności, gdyż są one na poziomie wyższym niż pozostałe (dotyczy to zadań o numerach 4,
5, 6, 8, 12, 14).

9.

Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję wykonanego zadania.

10.

Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie sprawiało Ci trudność, wtedy odłóż rozwiązanie
zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci czas wolny.

11.

Po rozwiązaniu testu sprawdź czy zaznaczyłeś wszystkie odpowiedzi na KARCIE
ODPOWIEDZI.

12.

Na rozwiązanie testu masz 35 min.

Powodzenia

Materiały dla ucznia:

–

instrukcja,

–

zestaw zadań testowych,

–

karta odpowiedzi.

ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH

1.

Do czynników naturalnych siedliska zaliczamy czynniki
a)

agrotechniczne.

b)

klimatyczne i glebowe.

c)

nawożeniowe i uprawowe.

d)

agromelioracyjne.

2.

Frontem atmosferycznym nazywamy
a)

wyż i niż baryczny.

b)

mikroklimat siedliska.

c)

siedlisko.

d)

dwie różne masy powietrza.

3.

Opady atmosferyczne to
a)

deszcz i zanieczyszczenia.

b)

krupy śnieżne i grad.

c)

kamienie i mżawka.

d)

konary drzew i śnieg.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

41

4.

Pomiar temperatury powietrza dokonujemy
a)

gdziekolwiek za pomocą termometru lekarskiego.

b)

w mieszkaniu.

c)

w ogródku meteorologicznym.

d)

w kosmosie.

5.

Pomiaru wysokości opadu dokonujemy deszczomierzem na wysokości
a)

0,5 m.

b)

2 m.

c)

1 m.

d)

1,5 m.

6.

O kiełkowaniu i wzroście roślin decyduje
a)

wykształcenie rolnika.

b)

niska temperatura podczas kiełkowania roślin.

c)

odpowiedni termin wysiewu, temperatura i wilgotność.

d)

zabiegi agrotechniczne podczas kiełkowania.

7.

Temperaturę powietrza w Polsce określamy w stopniach
a)

Kelwina.

b)

Fahrenheita.

c)

Miary kątowej.

d)

Celsjusza.

8.

Wilgotność powietrza określa
a)

ilość wody opadowej.

b)

ilość wody w rzekach.

c)

zawartość pary wodnej w powietrzu.

d)

wszystkie odpowiedzi są poprawne.

9.

Czynniki glebotwórcze kształtujące glebę to
a)

klimat, woda, czas.

b)

wietrzenie, urodzajność, geologia.

c)

wietrzenie, żyzność, geologia.

d)

sorpcja, uprawa, humifikacja.

10.

Podstawowe procesy glebotwórcze to
a)

proces inicjalny, wymywania, bielicowania, brunatnienia.

b)

proces bonitacji, oglejenia, murszenia, klasyfikacji.

c)

proces aluwialny, iluwialny, glebowy, wymywania.

d)

proces inicjalny, mineralizacji, systematyzacji, sorpcji.

11.

Klasa bonitacyjna określająca gleby orne dobre to
a)

klasa I.

b)

klasa II.

c)

klasa III a.

d)

klasa III b.

12.

Najkorzystniejszą strukturą gleby dla rozwoju roślin jest struktura
a)

gąbczasta.

b)

ziarnista.

c)

gruzełkowata.

d)

proszkowa.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

42

13.

Fizyczne cechy gleby to
a)

nowotwory glebowe, właściwości cieplne, barwa.

b)

skład granulometryczny, przylepność, gęstość.

c)

miąższość gleb, porowatość, układ gleby.

d)

struktura gleby, formacje leśne, kurczenie się.

14.

Właściwości wodne gleb to
a)

para wodna, próchnica, minerały.

b)

plastyczność, filtracja, odczyn gleb.

c)

retencja glebowa, wsiąkanie, filtracja.

d)

składniki mineralne, ruch wody w glebie, filtracja.

15.

Erozja gleb to
a)

utrata powierzchniowej warstwy gleb.

b)

powierzchnia biologicznie czynna Ziemi.

c)

spadek urodzajności.

d)

zdolność gleby do plonowania.

16.

Przyczyny powstawania erozji to
a)

kruszenie skał, odspajanie i odrywanie cząstek.

b)

odpady komunalne i przemysłowe, procesy murszenia.

c)

wiatr, żyzność, herbicydy.

d)

woda, ochrona gleb, zasobność gleb.

17.

Degradacja gleby polega na spadku jej urodzajności spowodowanym niekorzystnymi
czynnikami środowiska które powodują
a)

zmiany klimatyczne.

b)

zmniejszają wartość użytkową płodów rolnych i leśnych.

c)

wprowadzanie zabiegów mechanizacyjnych.

d)

procesy glebotwórcze.

18.

Rekultywacja gruntów polega na przywróceniu gruntom wartości użytkowych przez
a)

wprowadzanie do gleby odpadów i ścieków.

b)

prowadzenie intensywnej uprawy roślin.

c)

prowadzenie działalności przemysłowej.

d)

odtworzenie gleb.

19.

Zabiegi stosowane w rekultywacji gleb i gruntów zdewastowanych to
a)

nawożenie organiczne, mineralne.

b)

geochemiczne przekształcanie gleb.

c)

nadmierne wykorzystywanie zasobów naturalnych.

d)

zakwaszanie gleb.

20.

Urodzajność gleb to
a)

poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych.

b)

zdolność gleby do plonowania w określonych warunkach siedliskowych.

c)

zjawisko obniżania jakości i dużych strat w uprawach.

d)

czynnik prowadzący do powstawania gleb.

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

43

KARTA ODPOWIEDZI

Imię i nazwisko..........................................................................................

Charakteryzowanie czynników klimatycznych i glebowych

Zakreśl poprawną odpowiedź.

Nr

zadania

Odpowiedź

Punkty

1

a

b

c

d

2

a

b

c

d

3

a

b

c

d

4

a

b

c

d

5

a

b

c

d

6

a

b

c

d

7

a

b

c

d

8

a

b

c

d

9

a

b

c

d

10

a

b

c

d

11

a

b

c

d

12

a

b

c

d

13

a

b

c

d

14

a

b

c

d

15

a

b

c

d

16

a

b

c

d

17

a

b

c

d

18

a

b

c

d

19

a

b

c

d

20

a

b

c

d

Razem:

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”

44

6.

LITERATURA

1.

Dobrzański B., Zawadzki S.: Gleboznawstwo. PWRIL, Warszawa 1999

2.

Gawroński A.: Podstawy produkcji roślinnej. Hortpress, Warszawa 2000

3.

Eugeniusz Kołoty praca zbiorowa.: Podstawy Ogrodnictwa. WSiP 2000

4.

Grochowicz E., Korytowski J.: Ochrona gleb. WSiP, Warszawa 1997

5.

Łopata K. Rudnik E.: Tajemnice gleby – Chroń swoje środowisko. WSiP, Warszawa 1997

6.

Skąpski Myśliwska. Dąbrowski Z.: Ogólna uprawa roślin ogrodniczych. PWRL, Warszawa
1986

7.

Myślińska E.: Laboratoryjne badania gruntów. PWN, Warszawa 1998

8.

Pyłka-Gutowska E.: Ekologia z ochroną środowiska. Wydawnictwo Oświatowe Warszawa
1996

9.

Sitek J. R.: Uprawa, nawożenie roślin ogrodniczych. PWRIL, Warszawa 1997

10.

Stępczak K.: Ochrona i kształtowanie środowiska. WSiP, Warszawa 2001

11.

Woś A.: Meteorologia dla geografów. PWN, Warszawa 1997