Stanisław Balla ps. "Sowa"

Autor: Bartosz Grabowski

15.03.2012.

Stanisław

Balla ps. Sowa

W

ubiegłorocznym, sierpniowym numerze Debaty ukazał się

artykuł autorstwa Grzegorza Podkomorzego pt. Na

rodzinnej ziemi w walce z komunizmem,

poświęcony działalności podziemia niepodległościowego po roku

1945 na terenie Nowego Miasta Lubawskiego i okolic. Przedstawiona w

nim została działalność Ruchu Oporu AK na przykładzie relacji

Andrzeja Różyckiego ps. Zjawa, jednego z dowódców plutonu w

oddziale Sokół Leśny. W ramach uzupełnienia poruszonego

tematu chciałbym przybliżyć czytelnikom biografię dowódcy

oddziału - Stanisława Balli ps. Sowa.

Stanisław Balla

urodził się 7 lutego 1906 r. w miejscowości Słup gmina Lidzbark

(Welski) pow. Działdowo jako syn Bogumiła i Teofili z domu

Bartkowskiej. Rodzice jego posiadali małe gospodarstwo rolne o pow.

3 h. Ojciec zajmował się ciesielstwem. W 1912 r. S. Balla zaczął

uczęszczać do szkoły powszechnej w Słupie, gdzie w roku 1918

ukończył 6 jej oddziałów. Po ukończeniu szkoły, dwukrotnie ( w

1920 i 1938 r. ) wyjeżdżał m in. w celach zarobkowych do Berlina

do ciotki Zofii Olejniczak. Między wyjazdami pomagał rodzicom w

prowadzeniu gospodarstwa oraz ojcu w pracy ciesielskiej. Dorabiał

sobie również jako pracownik sezonowy w większych majątkach

między innymi u Jana Grajewskiego w Słupie i Szczepana Różyckiego

we Wlewsku. W roku 1927 ożenił się z Genowefą z domu Zakrzewską

i zamieszkał razem z nią u jej rodziców we Wlewsku.

W miesiącu

październiku 1927 r. S. Balla został powołany do służby

wojskowej, którą odbył jako kawalerzysta 18 Pułku Ułanów

Pomorskich w Grudziądzu. Będąc w wojsku ukończył szkołę

wywiadowczą ułanów otrzymując stopień starszego ułana.

Wychodząc do rezerwy 25 października 1929 r. otrzymał stopień

kaprala i powrócił do żony, która w między czasie w raz z

rodziną przeniosła się do Lidzbarka.

Na tydzień przed

niemiecką agresją na Polskę został zmobilizowany do drużyny

saperów I Batalionu Obrony Narodowej z Działdowa, z którym po

wybuchu wojny poszedł na front. W dniu 21 września 1939 r. w

Warszawie w trakcie obrony Pragi, S. Balla został ranny w lewe ramię

i lewe podudzie, w związku z czym został skierowany do szpitala, w

TMZN

http://tmzn.roni.pl

Kreator PDF

Utworzono 26 March, 2013, 11:59

którym przebywał do 12 października 1939 r. W tym to dniu został

zwolniony i powrócił do domu w Lidzbarku Welskim.

Z uwagi na

poniesione rany początkowo leczył się w domu, a w późniejszym

okresie pracował dorywczo przy zarzucaniu rowów wojskowych i

bunkrów.

We wrześniu 1940 r.

miejscowy Arbeitsamt skierował go do pracy w firmie Beton

und Monierbau Gesellschaft.

W sierpniu 1941 r. zostaje przeniesiony do firmy Wandel

und Jur

budującej linie kolejowe, mosty i drogi, w której dokonuje bliżej

nie określonych aktów sabotażu. W maju 1942 r. S. Balla ponownie

zostaje przeniesiony, tym razem do Elbląga, gdzie pracował w

fabryce Szichau

jako ślusarz przy budowie parowozów. Tam też zostaje prześladowany

przez Gestapo za wcześniej popełniony sabotaż.

20 października

1942 r. S. Balla postanowił zbiec i do lata 1943 r. ukrywał się w

okolicy Działdowa, głównie w lesie słupskim, utrzymując się w

tym czasie z wyrobu koszy z korzeni świerkowych. Na przełomie

kwietnia/maja 1943 r. chcąc ugasić pragnienie w leśniczówce Nowy

Dwór obsługiwanej przez leśniczego Waltera Klappera, przypadkowo

natrafia na odprawę członków AK Obwodu Działdowo i Mława.

Dowódca Obwodu Działdowo kpt. Paweł Nowakowski ps. Leśnik,

po uzyskaniu odpowiednich informacji od swoich podkomendnych na temat

S. Balli, prawdopodobnie po dwóch lub trzech miesiącach wprowadza

go w szeregi AK pod ps. Sowa.

W grudniu 1943 r. S.

Balla powrócił do domu w Lidzbarku. W mieszkaniu ukrywał się do

maja 1944 r. korzystając w razie zagrożenia z urządzonej pod

podłogą kryjówki. W tym czasie otrzymał informację, że Niemcy

chcą go ująć, w związku z czym zmuszony był powrócić do lasu

nowodworskiego. W parę dni po opuszczeniu domu Niemcy aresztują

jego żonę i syna Eugeniusza lat 17. Syn po siedmiu tygodniach

zostaje zwolniony, natomiast żona Genowefa została skazana na trzy

i pół roku więzienia.

W połowie

października 1944 r. członkowie organizacji podległej Leśnikowi

nawiązują kontakt z grupą dywersyjno-zwiadowczą krypt. Pomorze

podlegającą II Frontowi Białoruskiemu, z którą współpracują

do stycznia 1945 r. W tym też okresie Sowa wraz z innymi

spalonymi członkami obwodu ukrywał się w nowo wybudowanym bunkrze

w lasach między Klonowema a Noskiem.

19 stycznia 1945 r.

oddziały sowieckie po zdławieniu oporu nielicznych oddziałów

hitlerowskich opanowały miasto Lidzbark, które uległo w 75%

zniszczeniu. S. Balla po powrocie do domu, w którym czekała na

niego wcześniej zwolniona z więzienia żona, nie ujawnił się ze

swojej działalności w podziemiu, jak również nie zdał broni. Pod

koniec miesiąca stycznia 1945 r. wstąpił w szeregi MO w Lidzbarku

Welskim. Jak twierdził, w tym czasie nie utrzymywał kontaktów z

TMZN

http://tmzn.roni.pl

Kreator PDF

Utworzono 26 March, 2013, 11:59

byłymi członkami AK. Jednak według charakterystyki batalionu, miał

on łączność z Pawłem Nowakowskim, który zlecił mu

wyczekiwanie, obserwację ludzi i zachodzących wydarzeń oraz

utrzymanie w konspiracji dotychczasowej działalności.

Według Andrzeja

Różyckiego ps. Zjawa miejscową komendę MO utworzyła część

akowców w celu zabezpieczenia miejscowej ludności. W

połowie maja 1945 r. Sowa zwolnił się z MO z powodu nie

płacenia za wykonywaną pracę, i co się z tym wiąże,

niemożliwością utrzymania rodziny( Eugeniusz l. 18, Stefan l. 14,

Maria l. 13 i Irena l. 4). W tym czasie aby zapewnić jej byt,

nielegalnie polował w lesie oraz korzystał z pomocy znajomych

gospodarzy, od których w zamian za wykonywaną dorywczo pracę

otrzymywał różne artykuły żywnościowe.

25 VIII 1945 r. w

trakcie kłusowania, S. Balla został ujęty przez pracowników UB z

Lidzbarka Welskiego i osadzony w więzieniu. W ty samym dniu

aresztowano również jego syna Eugeniusza, który od czerwca 1945 r.

pracował jako funkcjonariusz PUBP w Działdowie. Eugeniusz po

złożeniu wyjaśnień został w tym samym dniu zwolniony do domu. W

trakcie przesłuchania funkcjonariusze UB oświadczyli Sowie,

że jest członkiem AK i zgnije w więzieniu. Mimo wszystko w tym

samym dniu został

zwolniony, czy to ze względu na syna, czy dlatego, że sam wcześniej

był funkcjonariuszem MO. Kazano mu jednak zameldować się na drugi

dzień, czego nie uczynił. Od tego dnia zaczął się ukrywać,

między innymi dlatego, że wiedział o wcześniejszych zatrzymanych

przez UB osobach, z których jedna została rozstrzelana, a druga

powieszona.

Z uwagi na to, że

S. Balla wciąż był nieuchwytny, UB w miesiącu październiku, bądź

początkach listopada aresztowało jego syna Eugeniusza, którego po

dwóch miesiącach przesłuchań zwolniono. W międzyczasie niejaki

Stanisław Wiśniewski ze Słupa zorganizował sześcioosobową

bandę, która zabiła prawdopodobnie pięciu żołnierzy Armii

Czerwonej i jednego cywila. Prócz tego S. Wiśniewski, podszywając

się pod S. Balla, na zrabowane rzeczy dawał pokwitowania podpisane

jego nazwiskiem. Na podstawie tego PUBP w Lidzbarku wszczęło za

Sową energiczną akcję poszukiwawczą. On sam o tych

zdarzeniach dowiedział się w początkach stycznia 1946 r. W tym

właśnie czasie zorganizował oddział zbrojny, jak sam twierdził,

bez porozumienia z Pawłem Nowakowskim, który sam ukrywał się od 3

lipca 1945 r. kiedy to UB przeprowadziło w jego domu brutalną

rewizję. Wiadomo, że proponował on Leśnikowi objęcie

dowództwa nad nowo powstałym oddziałem, lecz ten początkowo nie

wyraził na to zgody.

Bardzo

prawdopodobne, że początek powstania oddziału sięgał

października 1945 r., wynika to między innymi z relacji A.

Różyckiego ps. Zjawa i Franciszka Wypycha ps. Wilk.

Oddział

początkowo tworzyli, byli członkowie AK, Stanisław Balla ps. Sowa,

Andrzej Różycki ps. Zjawa

i jego brat Władysław ps. Dzik,

Aleksander Powitalski ps. Pierożek oraz

Franciszek Wypych ps. Wilk , który po ucieczce z więzienia,

TMZN

http://tmzn.roni.pl

Kreator PDF

Utworzono 26 March, 2013, 11:59

ukrywał się przed PUBP w Lidzbarku Welskim i był ścigany m in. za

nielegalne posiadanie broni.

Już w styczniu

1946 r. oddział przeprowadził pierwsze akcje, m in. likwidując

funkcjonariuszy UB z Mławy- Stanisława Tuszyńskiego i Hieronima

Chylińskiego i aprowizacyjną na majątek UB w Bałówkach. W marcu

bądź kwietniu 1946 r. P. Nowakowski nawiązuje kontakt ze

Stanisławem Wiśniewskim, w czasie okupacji żołnierzem AK Obwodu

Mława, który będąc wyższym urzędnikiem kolejowym w Toruniu

przyjechał jako emisariusz ROAK I Pomorskiej Brygady, konspiracyjnej

organizacji założonej w 1945 r. w Toruniu, proponując mu

wstąpienie w jej szeregi.

P. Nowakowski

przystał

na złożoną propozycję i w nowej konspiracji przybrał pseudonim

Kryjak. Ponadto zgodził się zostać komendantem na terenie

siedmiu powiatów: Działdowo, Lubawa, Brodnica, Mława, Przasnysz,

Ciechanów i Sierpc i objąć dowództwo nad tzw. dzikimi oddziałami

nienależącymi do żadnej organizacji. Przyszłemu batalionowi

nadał kryptonim Znicz. Pierwszym

zapewne oddziałem, który się podporządkował jego rozkazom, był

właśnie oddział Stanisława Balli ps. Sowa.

W początkach marca 1946 r., w Zieluniu dochodzi do reorganizacji

oddziału, który przechodzi na strukturę wojskową i wchodzi w

skład ROAK III Batalionu Znicz, jako kompania Sowy.

Z dostępnych źródeł

wiemy, że oddział nosił krypt. Sokół Leśny i

dzielił się na dwa plutony, uderzeniowy Franciszka Wypycha ps.

Wilk (15-25 osób) którego członkowie pochodzili z

Kongresówki i obronny Andrzeja Różyckiego ps. Zjawa

(15-25 osób), którego członkowie rekrutowali się głównie z

Pomorza oraz pluton rezerwowy w sile ok. 70 osób. W oddziale

dowodzonym przez Sowę dryl wojskowy były na porządku

dziennym, nie tolerowano nadużywania alkoholu, czego dobitnym

przykładem może być wykonanie wyroku na jednym z podkomendnych,

który złamał ten zakaz.

Oddział operował

głównie na terenie ówczesnych pow. Działdowo, Lubawa, Brodnica i

częściowo Mława. W trakcie swojej działalności organizowane

zbrojne akcje przez oddział Sokół Leśny na posterunki MO,

placówki UB, instytucje państwowe i spółdzielnie miały

przeważnie charakter aprowizacyjny w celu zdobycia broni, amunicji,

artykułów żywnościowych i pieniędzy bez, których nie mógłby

on funkcjonować. Natomiast większe akcje zaczepne podejmowane były

głównie w okresie referendum na Grupy Ochronne w powiecie

działdowskim, gdzie rozbrojono pięć takich grup liczących 48

żołnierzy. Przygotowywano również zasadzki na poszczególnych

funkcjonariuszy UB i partii, bądź na zorganizowane przez nich

grupy pościgowe tak jak np. w dniu 21 III 1946 r. pod Nowym Miastem

Lubawskim. Podejmowano także dwukrotnie śmiałe wypady na teren

woj. olsztyńskiego rozbrajając posterunki MO m in. w Grunwaldzie,

Dąbrównie i Pietrzwałdzie.

Pod koniec listopada

TMZN

http://tmzn.roni.pl

Kreator PDF

Utworzono 26 March, 2013, 11:59

1946 r. S. Balla na odprawie u dowódcy batalionu Kryjaka

został mianowany komendantem powiatowym ROAK w stopniu podporucznika

na terenie pow. Działdowo i częściowo Mława. Niestety, już w

grudniu 1946 r. w wyniku aresztowań P. Nowakowski utracił kontakt z

dowództwem ROAK w Toruniu, w związku z czym zrzekł się dowództwa

nad oddziałami w powiecie sierpeckim. Po ogłoszeniu amnestii 22

lutego 1947 r. wysłał do reszty podległych mu komendantów

dokument, w którym informował ich o zrzeczeniu się dowództwa nad

nimi. Jak wiadomo z dostępnych źródeł 10 III 1947 r. w PUBP

Działdowo, ujawnił się Sowa wraz z trzema partyzantami-

Madejem, Przecinkiem i Zielonką. Po skorzystaniu z

amnestii S. Balla rozpoczął pracę w gospodarstwie Kurojady,

następnie w tartaku w Lidzbarku Welskim i rzeźni miejskiej. Do

chwili aresztowania był pod ciągłą obserwacją funkcjonariuszy

UB, którzy dzięki swoim informatorom zebrali dowody świadczące,

że prowadził on walkę w postaci szeptanej propagandy przeciwko

demokratycznemu ustrojowi PRL i sojuszowi z ZSRR.

S. Balla aresztowano

18 X 1950 r. i w trakcie procesu w Działdowie w dniu 21 lutego 1951

skazano na mocy art. 87 K.K.W.P. na siedem lat więzienia, a na mocy

art. 46§1 pkt. b i 48§1 K.K.W. P. na utratę praw publicznych i

obywatelskich praw honorowych na okres trzech lat oraz przepadek

całego mienia na rzecz Skarbu Państwa. Na mocy art. 11 Dekretu z

dnia 13 VI 1946 r. na osiem lat więzienia i na mocy art. 49§2 tegoż

Dekretu na utratę praw publicznych i obywatelskich na okres czterech

lat.

Na zasadzie art.

32§2 i art. 33§1 i 3 K.K.W.P. sąd wymierzył S. Balli jako karę

łączną dwanaście lat więzienia z utartą praw publicznych i

obywatelskich praw honorowych na okres pięciu lat z przepadkiem

całego mienia.

22 listopada 1952

r. została uchwalona ustawa o amnestii dla sprawców i uczestników

przestępstw popełnionych przed dniem 20 listopada 1952 r. 10 IV

1953 r. WSR w Olsztynie na zasadzie tejże ustawy, a konkretnie art.

4 ust. 1 pkt. 2 lit. B i 16 ust. 1 postanowił złagodzić mu karę,

o jedną trzecią do pięciu lat i czterech miesięcy więzienia.

Stanisław Balla

zakończył odsiadkę w dniu 18 II 1956 r. Od tego momentu, aż do

listopada 1974 r. był otoczony licznymi informatorami, obserwowany

i rozpracowywany przez funkcjonariuszy bezpieczeństwa z Działdowa,

Lidzbarka Welskiego, a po przeprowadzce, także z Poznania w ramach

operacji kryptonim Mechanik. S. Balla zmarł w 1980 r. w wieku

74 lat. Pochowany jest w rodzinnym grobowcu na cmentarzu w Lidzbarku

Welskim.

24 I 1995r. do Sądu

Wojewódzkiego w Olsztynie wpłynął list Eryki Balla, córki

Stanisława, w którym zwróciła się ona z prośbą o wydanie

odpisu wyroku wydanego w 1951 r. przeciwko jej ojcu. Tak rozpoczął

się proces rehabilitacyjny, który zakończył się w dniu 4 I 2002

r. w Warszawie, gdzie sąd stwierdził nieważność wyroku byłego

Wojskowego Sądu Rejonowego w Olsztynie.

TMZN

http://tmzn.roni.pl

Kreator PDF

Utworzono 26 March, 2013, 11:59

Bartosz

Grabowski

TMZN

http://tmzn.roni.pl

Kreator PDF

Utworzono 26 March, 2013, 11:59