O. Krzysztof Osuch SJ

RACHUNEK SUMIENIA CODZIENNYM PRZYGOTOWANIEM DO
SAKRAMENTU POKUTY I POJEDNANIA

Słowo jedno jedyne – fundamentem i glebą
Konieczność walki duchowej
Rachunek sumienia szczegółowy i codzienny
Rachunek sumienia ogólny
Punkt 1. Dziękować Bogu Panu naszemu za o otrzymane dobrodziejstwa.
Punkt 2. Prosić o łaskę poznania grzechów i odrzucenia ich.
Punkt 3. Żądać od duszy swojej zdania sprawy.
Punkt 4. Prosić Pana Boga naszego o przebaczenie win.
Punkt 5. Postanowić poprawę przy jego łasce.
Zakończenie.

Słowo jedno jedyne – fundamentem i glebą

Praca około zjednoczenia z Bogiem i naszej świętości to cel naszego życia na ziemi.
Obecne rozważania o rachunku sumienia i Sakramencie Pokuty i Pojednania są
przyczynkami do naszego zjednoczenia z Bogiem i świętości. Wszelkie tego rodzaju
rozważania domagają się, by wyraźnie odnieść je do najważniejszego Słowa Boga.
Pięknie i trafnie mówi o tym Słowie ta modlitwa:

Jezu Chryste,
Ty odwiecznie czekasz,
by mi powiedzieć to Słowo,
to jedyne Słowo,
dla którego zostałem stworzony.
Słowo dla mnie,
jeśli tylko ucichnie krzyk mego strachu,
jeśli tylko umilknę na chwilę, by słuchać,
jeśli tylko urwę rozmowę z samym sobą
i pozwolę Ci powiedzieć
to jedno Słowo,
to Słowo, dla którego powołałeś mnie z nicości

[1]

Czy to Słowo wyraźnie tkwi w naszej pamięci i rozbrzmiewa w sercu? W tle i u

podstaw każdego duchowego tematu winno rozbrzmiewać właśnie to jedno jedyne
Słowo, dla którego Bóg powołał nas z nicości. Słysząc to jedyne Słowo, rodzimy się z
Ducha, stale się odradzamy i stajemy się bogaci w sens i w radość. To Słowo Boga jest
najpiękniejszą pieśnią życia. To Słowo wywołuje najgłębsze i najwznioślejsze
doświadczenia mistyków. My, „zwykli” chrześcijanie, też winniśmy coraz wyraźniej

1

grawitować wokół tego Słowa, ponieważ Ono stworzyło świat i wypełnia całą Historię
Zbawienia, w Starym i Nowym Testamencie. Ono powołuje do istnienia Kościół –
Chrystusową Oblubienicę. Ono wypowiadane jest przez Chrystusa we wszystkich
sakramentach. Nasze obecne życie polega na rosnącym zachwycie wspaniałością tego
jedynego Słowa. Pełni tego Słowa doświadczymy wtedy, gdy staniemy „twarzą w twarz”
wobec Boga.

Jak brzmi to Słowo? – ... Że Bóg jest Miłością (por. 1 J 4,16). Że Bóg miłuje każdego
człowieka i ma wobec niego łaskawy plan zbawienia. Że ufnie wierząc Bogu, podążamy
do pełni życia w jedności z Bogiem.

Niestety, to Słowo mówiące o łaskawym zamyśle Boga jest atakowane i zagłuszane

od zarania dziejów. Po grzechu pierworodnym rodzimy się skomplikowani i
niejednoznaczni. Wszyscy utraciliśmy dziecięcą prostotę serca. Ufanie Bogu nie jest już
pierwszym odruchem naszej zranionej i skażonej natury. Jesteśmy „zainfekowani”
demoniczną logiką nieufania i nieposłuszeństwa wobec Boga. Porywają nas fale śmierci i
rozpaczy. Naszą główną chorobą jest odwracanie się od Boga i wielki smutek.

Bóg zna naszą sytuację i przeciwdziała naszemu zamykaniu się w sobie. Wywabia

nas z kryjówek, kierując do nas słowa pełne miłości. Nie zraża się naszą chorobliwą
podejrzliwością. Bóg wie, że On jeden może przekroczyć przepaść zionącą między nami
a Nim.

Na przestrzeni wieków Bóg wiele razy zwracał się do ludzi jako pierwszy, pobudzał i

uzdalniał do ufnej wiary w Jego Miłość. Najdoskonalej i najpełniej Bóg Ojciec zwrócił się
do nas i pociągnął nas ku Sobie, dając nam swego Syna Jednorodzonego. On jako
jedyny Pośrednik między Bogiem i ludźmi wyzwolił nas z grzechu i dał śmiały przystęp
do Ojca (por. Ef 3,12). Miłość Ojca do nas wypowiadana w Synu ma niezwykłą moc. Ona
stale nawraca nas i przynagla do wzajemności w miłowaniu (por. 2 Kor 5,14). Miłość
Ojca czyni nas braćmi i siostrami Jezusa Chrystusa. W Nim zyskaliśmy dziecięctwo
Boże (por. 1J 3,1) i możliwość realnej współpracy z Bogiem. Możemy realnie przyczyniać
się do coraz ściślejszego zjednoczenia z Bogiem, upodabniając się do Jezusa Chrystusa
i żyjąc życiem Eucharystii. Ona jest źródłem życia Bożego w nas i szczytowym kształtem
naszego miłosnego zjednoczenia z Bogiem.

Konieczność walki duchowej

Mimo tak wielkich Bożych obdarowań i naszych szczerych starań, żeby coraz

bardziej zakorzeniać się w „eucharystycznej” Miłości Jezusa, co jakiś czas
sprzeniewierzamy się tejże Miłości. Naciski starego człowieka w nas i uwodzące
kłamstwa szatana a także świata bywają tak duże i natarczywe, że nieraz słabniemy w
dążeniu do Boga. Niekiedy ulegamy złu i nawet całkiem upadamy.

2

Pan Jezus na tę smutną i bolesną okoliczność pozostawił nam specjalny sakrament

– Pokuty i Miłosierdzia. W tym skutecznym znaku zbawienia stale czeka na nas
Zbawiciel. Spotykając się z Nim poprzez akt wiary, skruchy i prośby o przebaczenie,
zanurzamy się w jego śmierć dla grzechu i z Nim powstajemy do nowego życia w
miłości. – Jest to wielkie wydarzenie zbawcze.

W tym miejscu nasuwa się jednak pytanie, czy sakrament Pokuty i Eucharystii jest

czymś jedynym, co służy naszej więzi z Bogiem. Co jeszcze możemy i winniśmy czynić,
by trwać w Miłości Bożej i nie dać się zwyciężyć temu, który jest kłamcą i zabójcą od
początku (por. J 8, 44). Z pomocą jakich „narzędzi” i duchowych środków możemy toczyć
zwycięską walkę duchową z nieprzyjaciółmi naszego zbawienia i szczęścia?

Dobitnie mówi o tym św. Paweł w 6 rozdziale Listu do Efezjan. Na przestrzeni

wieków Duch Święty jeszcze dokładniej pouczał, że do prowadzenia duchowej walki z
szatanem, starym człowiekiem i światem należy użyć „technik” wyspecjalizowanych. Są
one opisane i złożone w skarbcu Kościoła. Kto chce, zdobywa wiele praktycznych rad,
które pouczają, jak współdziałać z Bogiem, a odcinać się od złośliwych wpływów wroga
ludzkiej natury. Nie mogąc przyswoić sobie całej duchowej mądrości zgromadzonej w
skarbcu Kościoła, dobrze czynimy, jeśli poznajemy i stosujemy minimum duchowej
wiedzy i mądrości.

Takie minimum, stanowiące zresztą zwartą całość, znajdziemy w książeczce

Ćwiczeń duchownych św. Ignacego Loyoli. Głównym elementem tej całości są cztery
tzw. tygodnie rekolekcji, w czasie których medytujemy Słowo Boże i kontemplujemy
Oblicze Jezusa Chrystusa. W tok miesięcznych rekolekcji św. Ignacy wpisuje też kilka
ciągów reguł i ćwiczeń duchowych, które pomagają przyswoić sobie jedno jedyne Słowo
Boże i dać na nie odpowiedź – własną, jedyną i niepowtarzalną.

To, co jest istotą Bożego Słowa, przyswajamy sobie na wiele sposobów. Jeden ze

sposobów to odprawienie Ćwiczeń duchownych św. Ignacego Loyoli. Nie wszyscy mogą
i chcą je odprawić, to oczywiste. Wszyscy chętni mogą jednak wyciągnąć z książeczki
Ćwiczeń duchownych św. Ignacego te elementy, które pouczają, jak odnosić zwycięstwo
w duchowej walce. Mam tu na myśli dwa rodzaje rachunku sumienia; jeden nazywa się
szczegółowym, a drugi ogólnym rachunkiem sumienia.

O rachunku sumienia szczegółowym mówi się dziś raczej rzadko wprost. Częściej

mówi się pośrednio. Tak czyni np. o. Anselm Grün OSB

[2]

, gdy mówi o przezwyciężaniu

myślenia negatywnego czy o walce ze złem i ze Złym poprzez częste powtarzanie
starannie dobranych zdań z Pisma świętego. Powoli wraca także przekonanie, że
wykorzenianie wad i negatywnego myślenia nie dokona się samo, lecz wymaga pewnych
ćwiczeń długo ponawianych. Łaska buduje na naturze, zaś natura jest taka, że rośnie,
doskonali się i zmienia na lepsze w czasie. Posłuchajmy, co na ten temat mówi św.
Ignacy, proponując codzienny rachunek sumienia szczegółowy i ogólny.

3

Rachunek sumienia szczegółowy i codzienny

„Zawiera w sobie trzy pory i dwukrotne rachowanie się z sobą.

Pora pierwsza: Rano, zaraz przy wstawaniu z łóżka, powinien człowiek postanowić

pilnie wystrzegać się pilnie tego określonego grzechu lub tej wady, z której chce się
poprawić i wyleczyć.

Pora druga: Po obiedzie. Powinien człowiek prosić Boga o to, czego chce, a

mianowicie o łaskę przypomnienia sobie, ile razy upadł w ten grzech określony lub w tę
wadę, i o łaskę poprawy na przyszłość. Potem niech zrobi pierwszy rachunek sumienia,
żądając od swej duszy zdania sprawy z tej rzeczy określonej i postanowionej, tj. z tego, z
czego chce się poprawić i wyleczyć. Niech zatem przechodzi w myśli godzinę po
godzinie lub poszczególne pory dnia, poczynając od godziny wstania aż do godziny i
chwili tego rachunku sumienia, i niech zaznaczy na pierwszej linii podanego niżej
rysunku tyle kropek, ile razy popadł w określony grzech lub w wadę. Następnie niech
ponownie postanowi poprawić się aż do najbliższego rachunku sumienia, który ma
odprawić.

Trzecia pora: Po kolacji. Odprawi się drugi rachunek sumienia podobnie przechodząc

godzinę po godzinie od pierwszego rachunku aż do obecnego. Na drugiej linii tegoż
rysunku zaznaczy się tyle kropek, ile razy upadło się w określony grzech lub w wadę.

Następują cztery uwagi dodatkowe (CD 24-31), [pomocne] do rychlejszego

usunięcia tego określonego grzechu lub wady.

Uwaga pierwsza. Za każdym razem, gdy człowiek upadnie w ten określony grzech

lub w tę wadę, niech przyłoży rękę do piersi bolejąc nad swym upadkiem. A może to
czynić nawet w obecności wielu osób bez zwracania na siebie uwagi.

Uwaga druga. Ponieważ pierwsza linia rysunku oznacza pierwszy rachunek

sumienia, druga zaś drugi rachunek, przeto wieczorem należy patrzeć, czy jest poprawa
od pierwszej linii do drugiej, to jest od pierwszego rachunku do drugiego.

Uwaga trzecia. Porównać dzień drugi z pierwszym, tj. oba rachunki sumienia dnia

obecnego z oboma rachunkami dnia poprzedniego i patrzeć, czy od jednego dnia do
drugiego nastąpiła poprawa.

Uwaga czwarta. Porównać jeden tydzień z drugim i patrzeć, czy w obecnym

tygodniu poprawił się [człowiek] więcej niż w pierwszym tj. poprzednim.”

Wczytanie się w opis metody szczegółowego rachunku sumienia daje wyraźne

przeczucie tego, jak wielką stanowi on pomoc w przygotowaniu się do Sakramentu
Pojednania... i w realizacji postanowienia poprawy po spotkaniu z Jezusem w
sakramencie Pokuty.

4

Nie mamy czasu na dokładniejsze omówienie szczegółowego rachunku sumienia.

Wszystkich przeczuwających znaczenie tego ćwiczenia odsyłam do znakomitego
objaśnienia, które znajduje się w książce Silvano Fausti SJ, Okazja czy pokusa? Sztuka
rozeznania i podejmowania decyzji

[3]

.

Rachunek sumienia ogólny

Ogólny rachunek sumienia praktykujemy zwykle przed przystąpieniem do

sakramentu Pokuty i Pojednania. Św. Ignacy Loyola zachęca, by praktykować go
codziennie. W życiu zakonnym jest to praktyka, jak sądzę, powszechna. Czy jednak czas
na nią przeznaczony nie bywa za krótki? Według rozumienia św. Ignacego wypada
poświęcić na ten rodzaj modlitwy przynajmniej piętnaście minut. Poważne podjęcie
pięciu punktów wymaga odpowiedniego czasu.

A oto schemat ogólnego rachunku sumienia:
Punkt 1. Dziękować Bogu Panu naszemu za o otrzymane dobrodziejstwa.
Punkt 2. Prosić o łaskę poznania grzechów i odrzucenia ich precz.
Punkt 3. Żądać od duszy swojej zdania sprawy od godziny wstania aż do chwili
obecnego rachunku. Czynić to przechodząc godzinę po godzinie lub jedną porę dnia po
drugiej, a najpierw co do myśli, potem co do słów, a wreszcie co do uczynków.
Punkt 4. Prosić Pana Boga naszego o przebaczenie win.
Punkt 5. Postanowić poprawę przy jego łasce.
Odmówić Ojcze nasz. (CD 43)

Jest stosunkowo sporo opracowań, które wprowadzają w praktykę rachunku sumienia.

[4]

Poniżej zaproponuję własne objaśnienie pięciu punktów rachunku sumienia.

Punkt 1. Dziękować Bogu Panu naszemu za o otrzymane dobrodziejstwa.

Pewien niewierzący Rosjanin tak pisze:
„Wierzący w swych rozmowach z Bogiem mają własne słowa.
Jeden mówi: - Panie, zmiłuj się nade mną!
Drugi woła: - Zbaw, zachowaj mnie, Panie!
Trzeci powtarza: Daj, Panie Boże! Czwarty: - Oświeć mnie, Panie!
Piąty zaś prosi: - Nie pozostawiaj mnie samego! Itd.
Gdybym ja był wierzący i gdybym się modlił, powtarzałbym zawsze tylko jedno słowo.
A byłoby to słowo: Dziękuję.”

[5]

My też w każdej Mszy św. – w odpowiedzi na słowa kapłana Dzięki składajmy Panu

Bogu naszemu – chętnie przyświadczamy Godne to i sprawiedliwe. Czy jednak
naprawdę pielęgnujemy postawę dziękczynienia? Nigdy dość pobudzania siebie do
dziękczynienia składanego Bogu za ogrom Jego darów. Któż dojrzy i wypowie wszystkie
dary Boże? W Księdze Mądrości Syracha czytamy: Nie jest dane świętym Pana, by
mogli opowiedzieć wszystkie godne podziwu dzieła Jego (...)zaledwie iskierką są te,

5

które poznajemy ( Syr 42,17. 22). Bierzmy sobie do serca zachętę św. Pawła, by zawsze
być wdzięcznym: Dziękujcie zawsze za wszystko Bogu Ojcu w imię Pana naszego
Jezusa Chrystusa! (Ef 5, 20)

[6]

. Piękna jest też zachęta archanioła Rafała z Księgi

Tobiasza: Ogłaszajcie przed wszystkimi ludźmi dzieła Boże, jak są godne uwielbienia, i
nie wahajcie się wyrażać Mu wdzięczności (Tb 12, 6). Podobnie zachęca Psalmista:
Złóż Bogu ofiarę dziękczynną (Ps 50, 14). I zapewnia: Dobrze jest dziękować Panu i
śpiewać imieniu Twemu, o Najwyższy (Ps 92, 2). Kto składa Mi ofiarę dziękczynną, ten
Mi cześć oddaje (Ps 50, 23).

Bycie niewdzięcznym to rzecz bardzo naganna. Przenikliwa intuicja świętego

Ignacego tak to widzi: „Kiedy się to rozważa w obliczu Jego Boskiej dobroci, to wśród
wszelkich wyobrażalnych niegodziwości i grzechów niewdzięczność należy do
najbardziej obrzydliwych rzeczy wobec naszego Stwórcy i Boga i wobec stworzeń, które
uczynił On dla swojej Boskiej i wiecznej chwały; jest ona zapoznaniem otrzymanych
dóbr, łask i darów; przyczyną, początkiem i źródłem wszelkiego zła i grzechów.”

[7]

„W ludzkim życiu – pisze o. Willi Lambert – istnieją przede wszystkim trzej „zabójcy

wdzięczności". Pierwszym jest duma, która wierzy, że wszystko musi sama zrobić i być
„sobą” tylko wtedy, kiedy sama wszystkiemu podoła i wszystko jedynie sobie
zawdzięcza. Drugim jest łatwość, z jaką wszystko się przyjmuje; nie uświadamia się już
sobie, że zdrowie, udane przedsięwzięcie, wspaniała pogoda itd. są darami. Trzecim
„zabójcą wdzięczności” jest fałszywe myślenie wymaganiami, które sądzi, że do
wszystkiego ma prawo, i wymaga tego, co może być jedynie darowane. Niewdzięczny
człowiek jest człowiekiem biednym i samotnym.”

[8]

Bywa nieraz i tak, że mamy szczere pragnienie, by być wdzięcznym, ale bywamy

nieporadni; brak nam wprawy w unaocznianiu sobie Bożych dobrodziejstw. – Jest na to
jeden praktyczny sposób: trzeba zacząć ćwiczyć się w ustawianiu takiego kąta patrzenia,
który wydobywa z tkaniny codzienności złotą nić miłości Boga, obecnej w niezliczonych
darach. Bardzo pomocne okazują się proste pytania, poprzez które patrzymy na miniony
dzień (czy dłuższy okres).

Pytajmy zatem być może najpierw o to, co bardziej uchwytne, czyli o dobro

wyświadczone nam przez dobrych ludzi:

- Kto był dziś dla mnie dobry? Kto i czym dziś mnie obdarował? I konkretniej: ile

to osób trudziło się dzisiaj dla mnie, bym miał jedzenie, wodę, dostęp do wiedzy i
dóbr kultury?

- Co dobrego dziś mnie spotkało?
Pytajmy też wprost o Boga:
- Jak Bóg pracował dziś dla mnie w Kosmosie i przyrodzie, a także dając mi

duszę ze zdolnościami poznawczymi i ciało z niezliczonymi działaniami, które tworzą
funkcjonalną całość, znakomicie zorganizowaną?

6

- Jak Bóg Ojciec wyznawał mi swoją miłość, wzbudzał radość, dawał pokój, gdy
mówił do mnie poprzez Pismo św., na modlitwie, w liturgii, w lekturach?
O. Tetlow SJ radzi, by dziękować Bogu zwyczajnie za dobre rzeczy, które nas dziś
spotkały. „Czynię to - mówi - dość szczegółowo, zachowując się prawie jak małe dziecko.
Np. dziękuję Bogu za słońce albo za deszcz, za to, że udało mi się naprawić krzesło, że
zadzwonił do mnie przyjaciel, że dobrze się czułem przez cały dzień, że miałem dość
energii wieczorem, by dokończyć pracę”

[9]

.

Ma rację św. Katarzyna Sieneńska, gdy mówi, że cali jesteśmy utkani z miłości Boga.

Ma rację Jerzy Liebert, gdy twierdzi: „W całą naturę wpisana jest miłość, trzeba mieć
tylko otwarte oczy.” Zaś wielki poeta angielski, jezuita, G. M. Hopkins zaświadcza o
wszechobecnej chwale Boga: „Świat nasz jest nasycony świetnym blaskiem Boga. Ten
blask chciałby wybuchnąć jak błysk złotych listków; Wzbiera, tłoczy się, sączy oliwą
kroplistą - na nas. (...)W głuchych głębiach wszechrzeczy śpi olśnienie świeże”. Nie
wszyscy i nie od razu to widzimy, dlatego trzeba się zastanowić, jak wzmocnić swoje
oczy, dobierając odpowiednie okulary. Bez komentarza przytoczę wiersz, który
przedstawia sytuację dobierania okularów u optyka.

[10]

„Co widzisz teraz?
Czerwone, żółte, purpurowe kule.
Chwileczkę! Teraz?
Ojca, siostrę, matkę.
W porządku, a teraz?
Rycerzy w zbrojach, piękne kobiety, miłe twarze.
Weź te!
Łan zboża, miasto.
Świetnie! A teraz?
Młodą kobietę, nad nią schyleni Aniołowie.
Mocniejsze szkła! A teraz?
Liczne kobiety, ich wzrok jasny, usta rozchylone.
Weź te!
Tylko puchar na stole.
Aha. Spróbujmy tych szkieł.
Tylko otwarta przestrzeń – nic określonego.
Zgadza się. Teraz?
Sosny, jezioro, letnie niebo.
Te lepsze. Teraz?
Książka.
Przeczytaj mi stronę.
Nie mogę, wzrok biegnie poza nią.
Przymierz te!
Głębia powietrza.
Wyśmienicie! I teraz?

7

Ś

WIATŁO

! Tylko światło,

W nim każda rzecz jak zabawka.
W porządku. Takie właśnie damy okulary”.

Punkt 2. Prosić o łaskę poznania grzechów i odrzucenia ich.

U podstaw tej prośby leży przekonanie, że sami nie potrafimy ani dostatecznie

poznać swych grzechów, ani ich przezwyciężyć. Wie o tym Psalmista, dlatego prosi:

- Zbadaj mnie, Boże, i poznaj me serce; doświadcz i poznaj moje troski, i zobacz,

czy jestem na drodze nieprawej, a skieruj mnie na drogę odwieczną (Ps 139).

- Bylibyśmy naiwni mniemając, że własne grzechy łatwo można poznać. Dlaczego?

Ponieważ Grzesznik zaślepiony sam sobie schlebia i nie widzi winy swej, by ją mógł
znienawidzić (Ps 36). Kto dostrzega swe swoje błędy? Oczyść mnie od tych błędów,
które są skryte przede mną – słusznie prosi Psalmista (Ps 19).

Są takie sfery ludzkich pragnień, decyzji i motywów działania, które jawią się w całej

prawdzie dopiero wtedy, gdy pada na nie światło Boże. Na to światło otwieramy się,
prosząc o nie. Własna dobra wola, a także psychologiczne techniki penetrowania skażeń
naszej natury – to za mało! Jedynie Duch Święty zna całą prawdę o nas i odsłania ją
umiejętnie. Jasne, a jednocześnie łagodne światło Ducha Świętego ujawnia, że wiele
naszych działań podyktowanych jest szukaniem własnej wygody i przyjemności, a nie
miłością, która z góry zstępuje.

Jest jeszcze jeden powód, poniekąd zewnętrzny, by poważnie traktować prośbę, o

której mowa. Chodzi o upowszechnianą w świecie iluzję na temat rzekomej
bezgrzeszności człowieka. Świetnie zaobserwował to kardynał C. M. Martini: „Jest to
dziwne, ale gdy z jednej strony przybierają na sile zjawiska degradacji ludzkości poprzez
różne formy nałogów indywidualnych i zbiorowych, zjawiska degradacji moralnej
wszelkiego typu, to z drugiej strony upowszechnia się jakieś poczucie niewinności.(...)
Niezdolność do rzetelnego wglądu we własne sumienie rodzi wielką sprzeczność
naszych czasów. Obok tak wielu przejawów zła, tak wielkie przekonanie o niewinności.”

Zapewne zbyteczne jest przekonywanie, że należy prosić także o zdecydowane

odrzucenie swych grzechów. Czyż nie wiemy, jak mało skuteczne bywają nasze
postanowienia poprawy? Od niektórych grzechów, nawet gdy już je widzimy i uznajemy,
nieraz długo nie potrafimy się uwolnić. Wiążą nas nieuporządkowane przywiązania. –
Św. Ignacy radzi, by w tej sytuacji cierpliwie naginać się do miłosnej woli Boga, a także
usilnie

prosić Boga o moc do przeciwstawienia się zniewalającej sile grzechu i

przywiązań wiodących do (por. CD 16).

Punkt 3. Żądać od duszy swojej zdania sprawy.

8

Żądać od duszy swojej zdania sprawy od godziny wstania aż do chwili obecnego
rachunku. Czynić to przechodząc godzinę po godzinie lub jedną porę dnia po drugiej, a
najpierw co do myśli, potem co do słów, a wreszcie co do uczynków (CD 43).

Być może irytuje nas to zalecenie: żądać od siebie zdania sprawy... Z różnych

powodów uciekamy od takiego trudu. Wolimy nie wglądać w gorzką prawdę o motywach
i intencjach naszych działań.

Na szczęście jest Słowo Boże, które mocno i wyraźnie przestrzega nas przed

opieszałością i iluzją niewinności. W księdze Przysłów słyszymy: Kto powie: Ustrzegłem
czystości serca, wolny jestem od grzechu? (Prz 20, 9). Podobnie mówi Kohelet (7, 20):
Bo nie ma na ziemi człowieka sprawiedliwego, który by zawsze postępował dobrze, a
nigdy nie zgrzeszył. Św. Jan przynagla nas jeszcze mocniej: Jeśli mówimy, że nie mamy
grzechu, to samych siebie oszukujemy i nie ma w nas prawdy. (...) Jeśli mówimy, że nie
zgrzeszyliśmy, czynimy Go kłamcą i nie ma w nas Jego nauki (1 J 1, 8-10).

Boża przestroga dotyczy także bezczelności w grzeszeniu: Nie mów: Zgrzeszyłem i

cóż mi się stało? Albowiem Pan jest cierpliwy. Nie bądź tak pewny darowania ci win, byś
miał dodawać grzech do grzechu. Nie mów: Jego miłosierdzie zgładzi mnóstwo moich
grzechów. U Niego jest miłosierdzie, ale i zapalczywość, a na grzeszników spadnie Jego
gniew karzący. Nie zwlekaj z nawróceniem do Pana ani nie odkładaj tego z dnia na
dzień (Syr 5, 4-7).

Z pomocą przychodzi nam także sumienie, czyli ów głos Ducha Świętego, który

rozbrzmiewa w sanktuarium osoby. On, gdy trzeba, zakłóca nasze uciechy dotkliwym
niepokojem. Zadaje też ból psychiczny i duchowy, gdy pomijamy Boga, lekceważymy Go
i próbujemy zżyć się z „zakrzywieniem ku sobie samym”. Na szczęście smutku ducha
odwróconego od Boga nie da się niczym zagłuszyć. Trzeba wrócić do Boga całym swym
sercem. – Cenna i wiele mówiąca („dialogiczna”) jest także radość, którą Duch Święty
wzbudza w nas wtedy, gdy wyrywamy się z siebie i przechodzimy w Boga (św. Ignacy).
Krótko mówiąc, takie jest nasze podstawowe doświadczenie: smutku i radości, pokoju i
niepokoju. Smutek jest rodzajem doświadczanej nagany za coś, co jest naszym błędem,
grzechem, rozmijaniem się z Bogiem. Radość i wewnętrzny pokój są doświadczaniem
pochwały, której udziela nam Duch Święty, gdy czynimy dobro i kierujemy się ku
Dobremu Bogu.

[11]

Żeby uniknąć pewnego zbanalizowania rachunku sumienia i sprowadzenia go do

jednostronnego moralizmu, który mówi jedynie o dobru i złu, a pomija osoby (Boskie i
ludzkie) i relacje, to warto mieć w pamięci to, co następuje. Otóż my sami i cała
rzeczywistość stworzona przez Boga – przeniknięci jesteśmy jedną wielką Myślą Boga,
który jest Miłością. Ta Myśl wszystko stwarza, organizuje, utrzymuje w istnieniu i
prowadzi do doskonałej jedności oraz szczęścia z udziału w Chwale Boga. – Dzięki
Bożemu Objawieniu wiemy, że miłosna myśl Boga nie jest czymś jedynym, co wpływa na
świat i ludzkie dzieje. Od zarania dziejów wdarła się podstępnie w nasz świat także myśl

9

Lucyfera, szatana, który neguje zamysł Boga i zwalcza go z całą determinacją. Myśl
Boga, czy inaczej zamysł Boga i zamysł Lucyfera oddziałują na nas nieustannie. Św.
Ignacy mówi o tym na samym początku swego wywodu na temat rachunku sumienia: Z
góry przyjmuje się, że są we mnie trzy [rodzaje] myśli, a mianowicie jedna myśl moja, tj.
powstająca z mojej tylko wolności i woli, dwie zaś inne przychodzą do mnie z zewnątrz,
jedna od ducha dobrego, druga od ducha złego (CD 32).

Dotykamy w tej chwili rzeczywistości bardzo podstawowej, złożonej i subtelnej

zarazem. Chcąc mieć ją żywo w tle i u podstaw naszych działań, należy poświęcać jej
sporo uwagi i wysiłku poznawczego. Pomaga nam w tym zwykły przekaz wiary w
Kościele i studium teologii, a także takie doświadczenia jak dłuższe rekolekcje. „Rzecz”,
o której mówimy, winna stać się nam na tyle ważna i bliska, iż zechcemy co dzień pytać,
na bieżąco i pod koniec dnia, gdzie i kiedy miałem do czynienia z miłośnie oddziałującą
na mnie wielką Myślą Boga, a gdzie wpływała na mnie, uwodząco i podstępnie,
nikczemna, śmiercionośna myśl szatana.

Rachunek sumienia jako całość, a szczególniej w trzecim punkcie, zmierza do tego,

byśmy wymogli na sobie możliwie jasne rozeznanie i zdanie sobie sprawy z tego, gdzie i
w czym współdziałaliśmy z wielką miłosną Myślą Boga, a gdzie i w czym
współdziałaliśmy w realizacji zamysłu demona. Zazwyczaj, wchodząc w trzeci punkt
rachunku sumienia, mówimy, że chcemy zdać sobie sprawę z uczynionego dobra albo z
uczynionego zła, czyli z popełnionego grzechu! Jeśli jednak chcemy postawić „kropkę
nad i”, to dopowiedzmy, iż chcemy ustalić, w których czynach współdziałaliśmy z
Bogiem, a w których z szatanem. Analiza naszych uczuć i wewnętrznych poruszeń
pomoże nam ustalić, gdzie i kiedy mieliśmy do czynienia z oddziaływaniem na nas
Ducha Dobrego albo ducha złego.

[12]

Z powyższego wynika, że zadanie czekające nas w trzecim punkcie rachunku

sumienia jest czymś bardzo osobistym i nieschematycznym. Zawsze jednak możemy
liczyć na pomoc Ducha Świętego, który działa w głębi nas, w sumieniu – w sanktuarium
osoby. On mówi do nas także w Piśmie świętym. Czymś pomocnym i znaczącym mogą
się okazać także dobre zestawy pytań, dzięki którym, jakby na skróty i szybciej,
docieramy do sedna „sprawy”. Dobrze zadane pytanie pomaga dokładniej spenetrować
pomijane przez nas obszary życia, pewne relacje i obowiązki. Najważniejsze jest jednak
to, byśmy byli gotowi – z pomocą pytań, cudzych czy własnych – wydobyć na światło
dzienne nasz grzech fundamentalny, który skrywa się za „drobiazgami”. Inaczej mówiąc,
warto szukać tak sformułowanych zestawów pytań w rachunkach sumienia, dzięki którym
powiemy sobie nie tylko to, że „to i to” uczyniłem źle, lecz i to, że oto tu przejawia się
moje praktyczne odstępstwo od mojego Pana, od Jego Miłości!

10

Oto kilka przykładowych pytań:

- „Dokąd” wyrywało się moje serce? Dokąd, do kogo najchętniej (spontanicznie)

biegły moje myśli, wyobrażenia, pragnienia? Dla kogo dziś pracowałem, trudziłem się
i cierpiałem?

- Co właściwie, a raczej kto motywował mnie dzisiaj w tylu różnych działaniach

(myślach i dążeniach, słowach i wszelkiej aktywności)? Czy Bóg był w centrum mej
aktywności? Czy raczej ja sam, moje potrzeby i egocentryczne plany były
najważniejszym motywem i celem moich poczynań?

Kolejne pytania mają charakter ogólny i nawiązują do zdrowego poczucia winy:

- Co mi się nie podoba w moim dzisiejszym postępowaniu? Co wywołuje we mnie

niezadowolenie, wyrzut sumienia?

- W których myślach, słowach i czynach zawiodłem mojego Boga i moich bliźnich?

Sprawiłem im przykrość?

- Czy zważałem na natchnienia Ducha Świętego? Które podjąłem, które

zlekceważyłem?

- Czy miałem w minionym dniu dłuższe chwile radości albo smutku? Kto stoi za

tymi stanami tak różnymi?

- Czy zwracałem się dziś do Boga? Jak często? Czy tęskniłem za modlitwą czy

raczej od niej uciekałem?

- Czy życie i cała moja aktywność jawi mi się jako sensowna czy jako banalna i

bez większego znaczenia?

Parę pytań o relacje z bliźnimi:

- Czy dobrze myślałem o moich bliźnich? Czy żywiłem wobec nich szacunek,

wyrażałem moje uznanie? Czy przeciwnie – czułem satysfakcję, poniżając innych, w
myślach i słowach? Konkretnie?

- Kogo i za co szczerze dzisiaj pochwaliłem? Kogo zganiłem, w oczy lub poza?
- Czy dla każdej osoby mam cześć niezachwianą i czy pamiętam, że Serce Ojca

zakochane jest w każdej ludzkiej osobie?

Można spróbować popatrzeć na siebie cudzymi oczyma, pytając:

- Co bliskie osoby powiedziałoby, obserwując moje dzisiejsze postępowanie? Za

co by mnie pochwalili? Za co zganili?

- Czy jestem uważny na ich „zwrotne komunikaty”? Co je cieszy, co je rani we

mnie?

- Czy osoby dziś spotkane utwierdziły się w poczuciu swej godności i wartości?

Czy chętnie spotkają się ze mną ponownie?

- Czy zważałem na sygnały, że ktoś oczekuje poważnej rozmowy czy innej

pomocy?

11

Wobec nieprzyjaciół:
- Jak radziłem sobie z okazaną mi niechęcią, lekceważeniem, wrogością? Kogo
się radziłem, jak reagować na doznane zło, krzywdę; czy wsłuchiwałem się możliwie od
razu w Jezusowe zalecenia z Kazania na Górze? (por. Mt 5-7).

Jest pewien kryształ, który nazywa się „opal Labradoru”. Na pierwsze wejrzenie jest on
matowy i nie widać w nim nic szczególnego. Kiedy jednak obraca się nim powoli pod
światło, wtedy w pewnym momencie przechodzi przez niego promień i dobywa jego
piękno i blask. Każdy człowiek, nawet najbardziej „matowy”, szary czy nawet pełen wad
– jest jak ów opal Labradoru. Trzeba go wziąć pod światło Boskiej Miłości, a wtedy
ujrzymy niepowtarzalne piękno...

Punkt 4. Prosić Pana Boga naszego o przebaczenie win.

W przezwyciężaniu niszczących nas grzechów cząstka trudu należy także do nas.

Bodaj najtrudniej jest uznać odpowiedzialność za uczynione zło moralne – bez
samousprawiedliwień i innych wykrętów. Jest kilka okoliczności, które jakoś nas
tłumaczą. Skłonność do grzechu dziedziczymy wraz z naturą. Z Objawienia Bożego
wiemy, jak bardzo popchnęło nas w stronę grzechu szatańskie kuszenie – zarówno to w
raju jak i to obecne w całych dziejach ludzkości. Nie musimy zatem obarczać się całą
odpowiedzialnością za nieprawość obecną w naszym życiu. Jednak – w imię prawdy –
trzeba przyznać, że pomimo różnych uwarunkowań jesteśmy wolnymi sprawcami dobra i
zła moralnego. Sprawca nie powinien uchylać się od odpowiedzialności.

Podstawowa uczciwość każe nam uznać przyczynowy związek między grzechami i

samozniszczeniem. Zaprawdę, nasze przestępstwa i grzechy nasze ciążą na nas, my
wskutek nich marniejemy (Ez 33, 10) – wyznaje Ezechiel. Gdy pytamy: Jak możemy się
ocalić?, to Pan – „miłośnik życia” odpowiada: Na moje życie!(...) Ja nie pragnę śmierci
występnego, ale jedynie tego, aby występny zawrócił ze swej drogi i żył. Zawróćcie,
zawróćcie z waszych złych dróg! Czemuż to chcecie zginąć, domu Izraela? (Ez 33, 11).

a) Różna bywa nasza świadomość tego, na czym polega nasz grzech, dlatego dobrze
jest mieć pod ręką fragmenty Pisma św., które nazywają grzech po imieniu. Oto kilka
sparafrazowanych nazwań grzechu, widzianego z perspektywy Boga:

- Nudzisz się Mną! Przykrość Mi sprawiasz, zamęczasz Mnie swoimi grzechami!

(por. Iz 43,22 n.).

- Chcesz Mnie oszukać! Nie pamiętasz o Mnie! Nie dajesz Mi miejsca w swym

sercu! (por. Iz 57,11).

- Opuszczasz Pana, odwracasz się od Niego! (por. Jr 1, 16).

12

- Buntujesz się! Trwasz bez końca w odstępstwie! Trzymasz się kurczowo

kłamstwa i nie chcesz się nawrócić! Nie żałujesz swej przewrotności! Biegniesz
swoją drogą niby koń cwałujący do bitwy. (por. Jr 8,5-6).

- Zżymasz się na Mnie! Nie przyjmujesz pouczenia! Nie dajesz odpowiedzi!

Czynisz kark twardym!

-

Skamieniało twe oblicze! (por. Jr 5, 3).

- Mówisz do swego Boga: <On nic nie znaczy! > (por. Jr 5, 12).
- Gardzisz Świętym Izraela! Łamiesz uroczyście zawarte Przymierze! (Iz 1, 4; 5,

24; Ps 10, 13).

Z wypowiedzi Boga jasno widać, że grzech uderza w Niego i rani Jego Serce.

Najwspanialszy miłośnik i dobroczyńca człowieka czuje się pomijany, lekceważony i
wzgardzony. – Gdy się to rozważa, trudno się nie zawstydzić, boleć, płakać i kruszyć
swoje niedelikatne i twarde serce. Trudno nie czuć skruchy i żalu. Ważne jest jednak
jeszcze i to, jaki będzie ten żal: czy Judaszowy czy Piotrowy? Zależy to od tego, czy
dotarła do nas Ewangelia o Bożym Przebaczeniu, które ośmiela nas do proszenia o
przebaczenie.

b) Znaczy to, że winniśmy być bardzo uważni i otwarci na inicjatywę Boga, który jako
pierwszy biegnie do nas z Orędziem o Swojej Miłosiernej Miłości. – Warto zadbać o
to, by mieć pod ręką i w pamięci to, co Bóg Ojciec ma do powiedzenia nam grzesznikom.
Oto kilka fragmentów z Pisma św.: Pan nie postępuje z nami według naszych grzechów
ani według win naszych nam nie odpłaca (Ps 103,10). On odkupi Izraela ze wszystkich
jego grzechów (Ps 130,8). Oczyszczę ich ze wszystkich grzechów, jakimi wykroczyli
przeciw Mnie, i odpuszczę wszystkie ich występki, którymi zgrzeszyli przeciw Mnie i
wypowiedzieli Mi posłuszeństwo (Jr 33,8). Któryż Bóg podobny Tobie, co oddalasz
nieprawość, odpuszczasz występek Reszcie dziedzictwa Twego? Nie żywi On gniewu
na zawsze, bo upodobał sobie miłosierdzie. Ulituje się znowu nad nami, zetrze nasze
nieprawości i wrzuci w głębokości morskie wszystkie nasze grzechy (Mi 7,18-19). –
Jedna uwaga: Nie zadowalajmy się mglistym wspomnieniem miłosiernej miłości, lecz
powtarzajmy sobie konkretne wypowiedzi Boga. Czasem wystarczy jedno zdanie
mówiące o Miłosierdziu Ojca, a już spływa na nas łaska (uświadomionego, a nawet
doświadczanego) przebaczenia, pojednania i pokoju.

Stopniowo możemy ubogacać zbiór zdań, które mówią o bezmiarze Bożego Miłosierdzia
i Boskiej woli ocalania nas. Możemy kojarzyć ze sobą np. słowa zapisane u Izajasza i u
św. Pawła:

- On się obarczył naszym cierpieniem, On dźwigał nasze boleści, a myśmy Go za

skazańca uznali, chłostanego przez Boga i zdeptanego. Lecz On był przebity za
nasze grzechy, zdruzgotany za nasze winy. Spadła Nań chłosta zbawienna dla nas,
a w Jego ranach jest nasze zdrowie. Wszyscyśmy pobłądzili jak owce, każdy z nas
się obrócił ku własnej drodze, a Pan zwalił na Niego winy nas wszystkich (Iz 53, 4nn).

13

- I was, umarłych na skutek występków(...) , razem z Nim przywrócił do życia.

Darował nam wszystkie występki, skreślił zapis dłużny obciążający nas nakazami. To
właśnie, co było naszym przeciwnikiem, usunął z drogi, przygwoździwszy do krzyża
(Kol 2, 13-14).

W przypowieści nazwanej perłą Łukaszowej Ewangelii (por. Łk 15) sam Jezus zapewnia
nas, że Miłosierny Ojciec wciąż wypatruje powrotu swoich marnotrawnych synów. I że
czeka z ucztą, a nie z naganą... Zaofiaruje tyle gestów – czułych i zapewniających o
godności dziecka Bożego, której Bóg nigdy nie odbiera. Poznawszy a) i b), możemy
przejść do c).

c) Mając świadomość, czym jest nasz grzech i jak bardzo ogarnia nas miłosierna miłość
Boga Ojca, pełni żalu i skruchy, prosimy Go o przebaczenie. Znów bardzo pomocne
okażą się słowa natchnione przez Ducha Świętego, np. takie:

- Zmiłuj się nade mną, Boże, w swojej łaskawości, w ogromie swego miłosierdzia

wymaż moją nieprawość! Obmyj mnie zupełnie z mojej winy i oczyść mnie z grzechu
mojego! (Ps 51, 3).

- Nie wspominaj grzechów mej młodości ani moich przewin, ale o mnie pamiętaj w

Twojej łaskawości ze względu na dobroć Twą, Panie (Ps 25,7).

d) Odpowiedź Ojca – przebaczenie – jest natychmiastowa i niezawodna:

- Choćby wasze grzechy były jak szkarłat, jak śnieg wybieleją; choćby czerwone
jak purpura, staną się jak wełna (Iz 1,18).
- W Nim mamy odkupienie przez Jego krew - odpuszczenie występków, według
bogactwa Jego łaski (por. Ef 1,3.7).
- A Bóg, będąc bogaty w miłosierdzie, przez wielką swą miłość, jaką nas
umiłował, i to nas, umarłych na skutek występków, razem z Chrystusem przywrócił do
życia. Łaską bowiem jesteście zbawieni (Ef 2, 4-5).
Miłosierny Ojciec za każdym razem naprawdę wybacza nam grzechy, wymazuje je i
zapomina o nich. Nigdy już do nich nie wróci, by je wypomnieć! I nam nie wolno do nich
powracać, by się nimi zadręczać. Wolno jednak – jeśli dana jest nam taka łaska –
obżałować je kolejny raz, jeszcze bardziej. Czynimy to jednak powodowani nie przykrym
dla Ojca wątpieniem, czy On nam przebaczył, lecz przypływem większej miłości i
pragnieniem wielbienia Boga za wspaniałość Jego zawsze większej Miłości i
Miłosierdzia!

Pod koniec rachunku sumienia, a tym bardziej wychodząc ze spotkania z Chrystusem w
Sakramencie Pokuty i Pojednania, możemy wołać jak Psalmista:
- Szczęśliwy ten, komu została odpuszczona nieprawość, którego grzech został
puszczony w niepamięć (Ps 32,1).
- Oto znów otwarła się przed mną droga, po której mogę wytrwale biec w
wyznaczonych mi zawodach (por. Hbr 12,1).

14

Punkt 5. Postanowić poprawę przy jego łasce.

Po przebyciu dotychczasowej drogi rachunku sumienia czujemy się wewnętrznie

odnowieni i skierowani ku lepszej przyszłości. Widzimy też, że jutro nie musimy być tacy
sami jak dziś i wczoraj.

Tę nadzieję daje nam Bóg Ojciec. Współgra ona z naszym pragnieniem osobowego

rozwoju i życia na wysokim poziomie człowieczeństwa. Nikt nie chce być duchowym
karłem. Pragniemy żyć na możliwie najwyższym pułapie człowieczeństwa. Pragniemy
coraz lepszych relacji z Bogiem, z bliźnimi, z samymi sobą i ze światem Bożych
stworzeń. Apostoł Narodów pisze, że naszym powołaniem jest „budowanie Ciała
Chrystusowego, aż dojdziemy wszyscy razem do jedności wiary i pełnego poznania
Syna Bożego, do człowieka doskonałego, do miary wielkości według Pełni Chrystusa” (Ef
4, 11-13).

Czyniąc postanowienie poprawy, dobrze uczynimy, gdy skonkretyzujemy, w czym

szczególniej chcemy się poprawić. Metoda szczegółowego rachunku sumienia może tu
okazać się bardzo pomocna dzięki swej konkretności.

Kończąc nasze rozważanie, powiedzmy, że ujęcie naszych dni w ramy rachunku

sumienia szczegółowego i ogólnego sprawia, że zamykany dzień staje się dla nas
świętem –świętem z powodu doświadczanej Miłości i Miłosierdzia Boga Ojca; zaś na
nowy, nadchodzący dzień patrzymy jako na powód do radości, ponieważ otrzymamy
(jeśli się obudzimy) jeszcze jedną szansę, by optymalizować swoje cztery podstawowe
relacje – do Boga, do siebie samego, do bliźnich i do wszystkich rzeczy stworzonych.
Żywimy taką nadzieję, mimo naszej słabości i zawodności moralnej. Liczymy bowiem -
wraz ze św. Pawłem i rzeszami wierzących - na Łaskę Bożą. Przecież wszystko możemy
w Tym, który nas umacnia (por. Flp 4, 13). Gdy jutro znów objawi się, oprócz dobrych
czynów, także nasza słabość i grzeszność, to z pokorą oprzemy się na zapewnieniu
Pana: Wystarczy ci mojej łaski. Moc bowiem w słabości się doskonali (2 Kor 12, 9).

Odmówić Ojcze nasz.

Zakończenie.

Niewiele powiedziałem o samym Sakramencie Pokuty i Pojednania. Niewiele też

„dowodziłem”, że codzienny rachunek sumienia dobrze przygotowuje do Sakramentu
Pokuty i Pojednania. Kierowałem się przekonaniem, że najważniejsze jest powiedzenie
czegoś, co ugruntuje nas w praktykowaniu codziennego rachunku sumienia bądź
zachęci do tego, by zacząć go praktykować lub poświęcać mu więcej uwagi.

Będę zadowolony, jeśli powyższe myśli pogłębią w nas lub odświeżą praktykowanie

codziennego rachunku sumienia. Zaś odpowiedź na pytanie, jak codzienny rachunek

15

sumienia przygotowuje nas do Spowiedzi, dajmy sobie sami – w oparciu o własną
praktykę i doświadczenie.

AMDG

O. Krzysztof Osuch SJ
Częstochowa, 08 IV 2002

Strona główna Centrum Duchowości

[1] Andrzej Madej OMI, Dobrze, że jesteś, Katowice 1983, za: O. Mieczysław Bednarz
SJ, Skarbnica modlitw, Wyd WAM 1997, s. 170.

[2] Myślę tu o np. w książkach o. Anselma Grüna OSB. Przykładowo: Jak radzić sobie
ze złem?; Rozdarcie; Autosugestia i inne.

[3] Wyd. OO Franciszkanów „Bratni Zew”, Kraków 2001, ss 201. O. Fausti omawia też
ogólny rachunek sumienia, a także dwa inne ważne zagadnienia, mianowicie sztukę
rozeznawania duchów i dokonywania dobrego wyboru.

[4] Np. Józef Augustyn SJ, Kwadrans szczerości; G. Aschenbrenner SJ, Codzienny
rachunek sumienia, w: Co zabrać ze sobą?; Will Lambert SJ, Najważniejszy kwadrans.

[5] Władimir Sołouchin, za: List 4 / 93, s. 28.

[6] Ef 5,4 (...) Raczej winno być wdzięczne usposobienie. Kol 2,7 zapuśćcie w Niego
korzenie i na Nim dalej się budujcie, i umacniajcie się w wierze, jak was nauczono, pełni
wdzięczności. Kol 3,15 (...) I bądźcie wdzięczni!

[7] Za: Willi Lambert SJ, Słownik duchowości ignacjańskiej, Wyd. WAM, Kraków 2001, s.
41.

[8] Willi Lambert SJ, Słownik duchowości ignacjańskiej, s. 48.

[9] Wybrać Chrystusa w świecie. Przewodnik po Ćwiczeniach Duchownych Św. Ignacego
Loyoli według adnotacji osiemnastej i dziewiętnastej (maszynopis).

16

[10] Jest to epitafium nagrobne dla optyka z miasteczka. Za: M. Bednarz SJ, Bóg wiary i
modlitwy, s. 240.

[11] O sumieniu więcej możemy poczytać w Katechizmie Kościoła Katolickiego(=KKK),
Artykuł 6: Sumienie moralne, Formowanie sumienia, Wybierać zgodnie z sumieniem,
Sąd błędny. W pobliżu są tam zagadnienia pokrewne: Grzech, Miłosierdzie i grzech,
Definicja grzechu, Zróżnicowanie grzechów, Ciężar grzechu: grzech śmiertelny i
powszedni, Rozprzestrzenianie się grzechu. Są to numery: 1776-1794 i 1846-1869.

[12] W duchowości ignacjańskiej, a zwłaszcza w Ćwiczeniach duchowych św. Ignacego,
dużo uwagi poświęca się praktycznemu rozeznawaniu i odróżnianiu natchnień
pochodzących od miłującego nas Boga i od nienawidzącego nas szatana. – Jeśli ktoś
chce wejść w tę tematykę przed odprawieniem rekolekcji ignacjańskich czy niezależnie
od nich, to niech sięgnie po cenną książkę włoskiego jezuity Silvano Fausti. Książka nosi
tytuł: Okazja czy pokusa. Podtytuł: Sztuka rozeznania i podejmowania decyzji.
Przewodnik życia wewnętrznego z ćwiczeniami, Wyd. oo. Franciszkanów, Bratni Zew,
2000.

17