Autonomia Galicji, a sytuacja Polaków w pozostałych zaborach w II połowie XIX i
na początku XX wieku.



W drugiej połowie XIX wieku istniały poważne różnice w sytuacji Polaków pod
różnymi zaborami. Było to spowodowane różną polityką zaborców, wobec
społeczeństwa polskiego. W najcięższej sytuacji znajdowała się ludność
zamieszkująca tereny zaboru rosyjskiego i pruskiego. Natomiast stosunkowo duże
swobody panowały w Galicji, pod zaborem austriackim. W poniższej pracy ukażę
główne różnice w trzech zaborach, oraz ograniczenia i represje jakie stosowały
władze wobec Polaków (głównie po powstaniu listopadowym).
Na terenach znajdujących się pod zaborem rosyjskim stłumienie powstania
narodowego 1863/64 r., zapoczątkowało represje narodowościowe. Skonfiskowano
dobra narodowe, poduchowne i prywatne, rozdając je osobom zasłużonym w
tłumieniu powstania. Królestwo zaczęto nazywać "Priwislianskim Krajem". Carska
polityka zmierzała do pełnej likwidacji odrębności ziem polskich. W tym celu w
Petersburgu powstał specjalny komitet, którego zadaniem była likwidacja
wszelkich instytucji autonomicznych Królestwa. W 1865 roku wprowadzono język
rosyjski do administracji. Zlikwidowano Radę Stanu, a w związku z tym osobny
budżet. Podjęto również likwidację autonomicznych Komisji Rządzących, Komisji
Spraw Wewnętrznych (1865), Wyznań i Oświecenia (1867) i Skarbu (1869). W ich
miejsce tworzono instytucje mające swoje odpowiedniki w innych prowincjach.
Wprowadzono urząd generał-gubernatora. W ten sposób władzę cywilną i wojskową
skupiono w jednym ręku. Praktycznie przez cały okres, od powstania
styczniowego, aż do wybuchu I wojny światowej, na terenie zaboru rosyjskiego
panowały prawa wyjątkowe, dające m.in. gubernatorowi prawo oddawania cywilów
pod sąd wojenny, oraz deportowania ich do odległych prowincji Rosji.
Administracja gubernialna otrzymała również uprawnienia w stosunku do Kościoła
katolickiego. Już od 1864 roku zaczęto likwidować kościoły, klasztory.
Również na terenie zaboru pruskiego istniały poważne ograniczenia w autonomii.
Polakom zabroniono zajmować jakiekolwiek stanowiska urzędowe. Zamknięto ważny
ośrodek polskości
gimnazjum polskie w Trzemesznie. W styczniu 1867 roku
Poznańskie wcielono do Związku Północnoniemieckiego, likwidując w ten sposób
jego odrębność. Również na terenie tego zaboru prowadzono politykę antypolską.
Jej przejawem był między innymi tzw. Kulturkampf. Wyrażał się on na ziemiach
polskich powiązaniem polityki antykościelnej i zaostrzeniem praktyk
germanizacyjnych. Antypolska polityka Bismarcka godziła głównie w oświatę i
życie kulturalne społeczeństwa. Germanizacja środowisk szkolnych, usunięcie
języka polskiego z sądownictwa i administracji w 1876 r., to główne posunięcia
rządu pruskiego w celu germanizacji społeczeństwa. Próbowano również wprowadzić
język niemiecki jako obowiązkowy na zebraniach i zgromadzeniach publicznych.
Innym przejawem antypolskiej polityki Bismarcka były tzw. rugi pruskie. Były to
masowe rugi Polaków nie będących poddanymi pruskimi. W ten sposób z Rzeszy
wypędzono, tylko w
1885 r., 30 tysięcy ludzi. Aby zadać polskości decydujący cios Bismarck wydał
tzw. ustawę kolonizacyjną. W Reichstagu uzyskał na ten cel 100 mln marek.
Pieniądze te miały być przeznaczone na wykup ziem z rąk polskich.
Największą autonomię z pośród trzech zaborów posiadała Galicja. Jej oblicze
społeczno-gospodarcze instytucji autonomicznych, ostatecznie ukształtowało się
po roku 1873, po wprowadzeniu bezpośrednich wyborów do Rady Państwa. Sejm
Krajowy utracił tym samym wpływ na tok obrad parlamentu centralnego. Decydował
więc tylko o nielicznych sprawach:
kulturze krajowej
budowlach publicznych
zakładach dobroczynnych, szpitalach
Do sejmu należało również całe ustawodawstwo gminne, a także częściowo szkolne.
Miał jeszcze pewne uprawnienia w zakresie ustawodawstwa finansowego, mógł
nakładać dodatkowe podatki. W sejmie galicyjskim zasiadało głównie ziemiaństwo.
Prawa głosowania pozbawiona była najbiedniejsza ludność miast i wsi, elementy
proletariackie i półproletariackie. Polskie klasy starały się powiększyć swoją
przewagę w sejmie. W tym celu stosowano przekupstwo, nacisk na chłopów a także
fałszerstwa wyborcze. Organem wykonawczym sejmu był Wydział Krajowy. Składał
się on tylko z 6 osób, pod przewodnictwem marszałka krajowego. Niższymi
organami autonomicznymi były rady powiatowe i gminne. Były one również obierane
na podstawie ordynacji wyborczej. W pewnym sensie do władz częściowo
autonomicznych należała Rada Szkolno Krajowa. Sprawowała ona nadzór nad
szkołami podstawowymi, średnimi, a później także zawodowymi. Imponujący był
rozwój szkolnictwa wyższego w Galicji. Uniwersytet krakowski przyciągał wielu
studentów i profesorów z innych zaborów. Polscy nauczyciele odegrali później
znaczną rolę w niepodległej Polsce, zasilając szkolnictwo w dwu pozostałych
zaborach.

Niezależnie od organów autonomicznych, na terenie Galicji istniała druga
hierarchia władz, mianowana przez rząd wiedeński. Na jej czele stał namiestnik
kraju, wraz z podległymi sobie naczelnikami urzędów powiatowych-starostami.
Również ta hierarchia opanowana była przez konserwatywne ziemiaństwo polskie.
Dotyczyło to zwłaszcza urzędu namiestnika, którego nominacja uzgadniana była
przez władze wiedeńskie z prezydium Koła Polskiego w Wiedniu.
Wydaje mi się, że sytuacja Polaków w zaborze austriackim, w porównaniu do
pozostałych zaborów, była bardzo korzystna. Na terenie Galicji nie prowadzono
polityki antypolskiej, ani nie prześladowano ludności. Można powiedzieć, że
autonomia galicyjska była znaczna. Zwłaszcza po roku 1867 (po powstaniu
monarchii austro-węgierskiej), Galicja uzyskała szerszą niż dotychczas
autonomię. W okresie tym zrujnowana gospodarka zaczęła powoli rozkwitać.
Rozwinęła się sieć kolejowa, jak również sieć dróg. Dla rozwoju przemysłu,
pomyślny okres nastąpił po roku 1896, kiedy to powstał Komitet Krajowy do Spraw
Przemysłu. Zauważalny był również rozwój szkolnictwa.
W tym samym czasie na terenach zaboru rosyjskiego i pruskiego, gospodarka była
rujnowana, a tereny znajdujące się pod tymi zaborami traktowane były jak
kolonie, które należy bezwzględnie wykorzystać przez nakładanie nowych
podatków.
Uwzględniając te wszystkie aspekty należy podkreślić, że zabór austriacki był
zaborem najlżejszym (zwłaszcza po roku 1896). Warunki jakie tam panowały,
umożliwiały w miarę swobodny rozkwit przemysłu i rozwój szkolnictwa. Wydaje mi
się, że dużo się nie pomylę jeśli powiem, że Galicja w tym okresie stanowiła
zaplecze kulturalne, gospodarcze i przemysłowe przyszłej, niepodległej już
Polski.