Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu Sylabus Wykład IV TEMAT: Grupy społeczne w życiu człowieka Opracował: prof. dr hab. inż. Jan Maciejewski Wprowadzenie: Ludzkie życie jest życiem grupowym. Jednostka związana jest z : rodziną grupą zawodową społeczną wypoczynkową szkolną itd. Każda osoba rodzi się w grupie społecznej, zdobywa pierwsze doświadczenia. Dorasta, uczy się, zarabia na życie i opuszcza świat żywych. Definicja grupy: to dwie i więcej osób o poczuciu wspólnej tożsamości i strukturalnie uporządkowanych interakcjach opartych na zestawie oczekiwań co do zachowania się partnera. W rzeczywistości społecznej istnieje wiele typów grup. Grupa społeczna Grupa społeczna uważana jest za podstawową formę życia zbiorowego, która kształtuje społeczne cechy jednostki. Wynika to przede wszystkim z charakteru stosunków społecznych, jakie występują w grupie. Każda osoba już od chwili narodzin należy do jakiejś grupy społecznej. Na początku jest to rodzina, w której człowiek zdobywa pierwsze doświadczenia, rozwija się i dojrzewa. W miarę upływu czasu poszerza się krąg grup, w których człowiek uczestniczy. Może należeć do grup koleżeńskich, zawodowych, partii politycznych, czy też przede wszystkim zakłada własną rodzinę, która jest najbardziej znaną grupą społeczną. Uczestniczenie w każdej grupie może być wynikiem świadomego wyboru dokonanego przez człowieka, jednak bardzo często jest tak, że przynależymy do jakiejś grupy społecznej, ale jest to niezależne od naszej woli. Każda grupa charakteryzuje się tym, że zachodzi w niej proces socjalizacji, czyli proces uczenia się zasad oraz norm, które obowiązują we współżyciu miedzy ludzmi, proces pozyskiwania nowych wartości, nabywania wiedzy i umiejętności poprzez uczestnictwo w życiu społecznym. W każdej grupie społecznej zachodzi tak powszechny proces, jakim jest proces wzajemnego oddziaływania na siebie członków grupy. Jest to tzw. proces interakcji. Wszystkie procesy grupowe zachodzą w szerokim kontekście społecznym, który ma bardzo duży i istotny wpływ na to, co dzieje się w grupie. Grupa społeczna (c.d) Najczęściej jest tak, ze człowiek jednocześnie przynależy do wielu grup różnych społecznych, z których każda wywiera na niego wpływ. Jednak przynależność do tych grup jest niezbędna dla pełnego rozwoju osobowości, zwłaszcza ludzi młodych. Z drugiej strony natomiast, taka przynależność do wielu grup społecznych może wywoływać u człowieka stany silnego napięcia emocjonalnego. Dzieje się tak najczęściej wówczas, gdy cele, normy oraz wartości grup, do których człowiek należy, nie są ze sobą spójne. Wówczas człowiek zmuszony jest dokonać wyboru między interesami, wartościami i celami poszczególnych grup. Definicje grup społecznych: Grupą społeczną jest pewna liczba osób (minimum dwie) powiązanych systemem stosunków uregulowanych przez instytucje, posiadających pewne wspólne wartości i oddzielonych od innych zbiorowości wyrazną zasadą zbiorowości [Szczepiński]. Grupa społeczna stanowi stosunkowo niewielką strukturę społeczną złożoną z jednego lub kilku rodzajów pozycji społecznych, małej liczby osób zajmujących te pozycje, ścisłych więzi pomiędzy tymi pozycjami oraz jasnych kulturowych oczekiwań, co osoby te powinny robić[Turner H.]. Grupą społeczną jest zespół ludzi, których łączą stosunki społeczne określonego rodzaju, jakaś odpowiednio doniosła więz społeczna. Więz łącząca ludzi może różnić się złożonością i siłą decydującą o trwałości łączących ich związków [Kosiński]. Grupę społeczną definiuje jako dwie lub więcej osób o poczuciu wspólnej tożsamości, miedzy którymi dochodzi do strukturalnie uporządkowanych interakcji, opartych na wspólnym zestawie oczekiwań co do zachowania partnera [Goodman]. Cechy charakterystyczne grup: Składa się z minimum trzech osób. W niektórych przypadkach zakłada się, że do utworzenia grupy społecznej wystarcza dwie osoby, jednakże dopiero przy trzech osobach występować może struktura społeczna i niektóre typy stosunków społecznych (m.in. tworzenie koalicji). Zachodzą w niej trwałe, częste i bezpośrednie interakcje nastawione na wspólne osiąganie wyznaczonego celu. Socjologami, którzy podkreślali te cechę jako konstytuującą grupę społeczną byli przede wszystkim Merton. Grupa społeczna charakteryzuje się względnie trwałą strukturą społeczną. Każdy jej członek zajmuje określoną pozycję i między nim a innymi członkami występują więzi społeczne. Miejsce w strukturze jest powiązane z przestrzeganiem przez jednostkę przyjętych w grupie norm społecznych. Grupę społeczną ująć można, więc jako system statusów społecznych a także jej strukturę można ujmować jako powiązane ze sobą role społeczne wynikające z pozycji społecznych odgrywających je członków. Członkowie należący do grup społecznych mają świadomość przynależności do grupy oraz istnieją mniej lub bardziej wyrazne kryteria wyodrębniające tę grupę z szerszego otoczenia. Aspekt świadomościowy podkreślany był przede wszystkim w socjologii humanistycznej, m. in. przez Floriana Znanieckiego. Ponadto każdą grupę charakteryzują takie cechy jak: wielkość, cel i normy, typ struktury. Rodzaje grup społecznych: Grupy formalne (zorganizowane). Grupy nieformalne. Grupy małe. Grupy duże. Grupy pierwotne. Grupy wtórne. Grupy nietrwałe. Grupy trwałe. Grupy odniesienia. Grupy formalne (zorganizowane) To grupy, których struktura, cel i normy są ściśle określone, często zewnętrznie wyznaczone. Piotr Sztompka grupy formalne określa jako konglomeraty powiązanych pozycji społecznych. W takich grupach człowiek uczestniczy jako bezosobowy personel zajmujący pewne pozycje, jako wykonawca pewnej roli. Osobiste zalety czy wady człowieka, poza tymi, które wiążą się z wykonywanie ról, nie mają dla grupy znaczenia.. w grupach zorganizowanych bardzo często nawiązują się miedzy członkami takiej grupy stosunki nieformalne. Przenikanie się organizacji formalnej i sieci kontaktów nieformalnych jest bardzo typowe dla wielu organizacji w dzisiejszym społeczeństwie. Grupami formalnymi są stowarzyszenia, związki zawodowe, partie polityczne. Jednak najlepszym przykładem grupy formalnej jest rodzina. Rodzina w ujęciu socjologicznym jest podstawową grupą pierwotną złożoną z małżonków i dzieci (także adoptowanych) oraz ogółu krewnych każdego z małżonków. Istota rodziny są dwa rodzaje więzi społecznych: małżeńska i rodzicielska. Rodzina jest grupą, która odgrywa szczególnie doniosłą rolę w życiu społecznym, ponieważ spełnia funkcje prokreacyjne i socjalizacyjne. Zapewnia ciągłość biologiczną społeczeństwa. Grupy formalne (zorganizowane) c.d. Zadanie socjalizacyjne rodziny polega na przekazywaniu dzieciom dziedzictwa kulturowego szerszych grup, takich jak klasy społeczne, naród. Mimo iż rodzina nie jest jedyną grupą, w której odbywa się socjalizacja, to jest grupą o decydującym znaczeniu dla kształtowania się osobowości człowieka. Rodzina powstaje w sposób naturalny, wskutek zaspokajania podstawowych potrzeb człowieka: potrzeby miłości, bezpieczeństwa, przynależności, a także potrzeby seksualnej. Rodzina stwarza własny styl życia, własne zwyczaje, sposoby wyrażania się, nawyki. To rodzinne środowisko kulturowe kształtuje w procesie socjalizacji osobowość dzieci. Rodzina przekazuje tradycje kulturowe kolejnym pokoleniom. Stosunki między członkami rodziny są wynikiem wzajemnych więzi uczuciowych, ale określa je również prawo, obyczaj, religia, tradycja. Rodzina, mimo dużego zakresu autonomii i prywatności, podlega znacznej kontroli społecznej. Różne instytucje państwowe, kręgi towarzyskie i sąsiedzkie sprawują bezpośrednio lub pośrednio kontrolę nad prawidłowym wykonywaniem zadań. Spoistość rodziny jest ważna dla istnienia społeczeństwa jako całości. Jest ona utrzymywana dzięki wewnętrznym siłom, tzn. wzajemnym uczuciom, stwarzanemu przez nią poczuciu bezpieczeństwa i wzajemnej akceptacji, poczuciu wartości, ale także wskutek nacisków zewnętrznych Grupy nieformalne powstają w drodze spontanicznych interakcji zachodzących między ludzmi. Podstawę pojawienia się grup nieformalnych stanowi wzajemna atrakcyjność osób tworzących taką grypę. Struktura takiej grupy i zasady jej funkcjonowania nie są zewnętrznie określone, lecz powstają jako efekt wzajemnego oddziaływania pomiędzy jej członkami. Są to grupy złożone zwykle z małej liczby osób, połączonych wspólnota interesów, pozostającą w bezpośrednich interakcjach, w których obowiązują niesformalizowane zasady i kryteria członkostwa, kierownictwa i kontroli. Grupy nieformalne istnieją poza lub wewnątrz grup formalnych a ich cele mogą być zgodne lub sprzeczne z działaniami tychże grup. Przykładem tego rodzaju grupy są grupy koleżeńskie. Grupy małe Liczą zazwyczaj do kilkunastu członków, co w decydującej mierze wpływa na kształtowanie się ich cech mających szczególne znaczenie dla oddziaływań wychowawczych. Zachodzą w nich styczności bezpośrednie, osobiste. Stosunki w tych grupach, regulowane przez instytucje nieformalne, mają charakter przyjacielski. Wzajemna bliskość i znajomość członków sprzyjają osiągnięciu przez nich pełnej identyfikacji z grupą. Obok rodziny grupy małe to krąg znajomych czy sąsiadów, grupy koleżeńskie, dziecięca grupa zabawowa, młodzieżowy gang uliczny, mała wioska lub parafia, oddział wojskowy, brygada robocza, komitet badawczy, komisja parlamentarna, drużyna sportowa, więzniowie w jednej celi. W małych grupach ludzie się znają, potrafią się rozpoznać z wyglądu, a nawet nazwać z imienia i nazwiska. Ich interakcje mają charakter bezpośredni, najczęściej polegający na rozmowie. Pozostają w bliskości przestrzennej i dzięki temu ich działania są dla wszystkich widoczne. Grupy duże Zazwyczaj bardzo liczne i mające duży zasięg terytorialny możliwość bezpośrednich stosunków osobistych jest niewielka. Występuje, więc konieczność pośredniego kontaktowania się członków, a ich działanie oraz kontrola społeczna w tych grupach przyjmują formy zinstytucjonalizowane. Współczesne grupy o znacznej liczbie członków i dużym zasięgu terytorialnym często posługują się środkami masowego przekazu (telewizją, radiem, prasą). W grupach dużych kształtuje się hierarchia służbowa (niekiedy złożona, o skomplikowanym stopniu wzajemnych zależności jej ogniw). W miejscu dominującej w małych grupach więzi osobistej występuje w nich więz formalna. Dużych grupach ludzie nie potrafią już dokładnie się rozpoznać, znają się tylko z widzenia". Mieszkańcy wielkiego bloku albo studenci jednego wydziału to przykłady takiej sytuacji pośredniej. A stają się już zupełnie anonimowi w grupach wielkich. Przykładem takiego rodzaju grup są subkultury młodzieżowe. Grupy pierwotne są małymi grupami, których członkowie mają bliskie, osobiste i trwałe związki. Z powodu bliskości i trwałości związków, grupy te mają duże znaczenie dla jednostki. Nazwano je pierwotnymi , dlatego, że stanowią podstawę rozwoju społecznego jednostki. Najlepszym przykładem grupy pierwotnej jest rodzina. Członkowie takiej grupy spędzają razem dużo czasu, podejmują wspólne działania i dzielą się doświadczeniami. Związki między nimi są głębokie ze względu na ładunek emocjonalny. Członkowie grup pierwotnych najczęściej dużo o sobie wiedzą i dbają o wzajemne dobro. Grupy wtórne są zazwyczaj większe, a ich trwałość ma charakter okresowy. Powstają w określonym celu, związki między członkami nie są osobiste. Owe wtórne związki" nie zespalają członków grupy tak silnie jak związki pierwotne". Grupy wtórne to zbiorowości dążące do wykonania specyficznego zadania i niewywierające trwałego wpływu na tworzące je jednostki. Aadunek emocjonalny członków grupy wtórnej jest ogólnie bardzo nikły; interakcje między nimi dotyczą w głównej mierze działań grupowych, a nie potrzeb, pragnień czy problemów poszczególnych członków. Członkowie grupy wtórnej nie przejawiają chęci pogłębienia wiedzy na swój temat. Niektóre grupy wtórne (np. grupy pracownicze), które łączą swoich członków na dłużej, przejmują cechy grup pierwotnych. Członkowie takich grup dopuszczają bliższe kontakty osobiste, jadają wspólnie posiłki (np. lunch), organizują wspólne przedsięwzięcia nie związane z pracą (np. zawody sportowe), spotykają się w rodzinnymi gronie. Zasadniczą różnicą między grupami pierwotnymi a wtórnymi jest stopień zaangażowania emocjonalnego w grupie jako całości i wobec jej członków oraz utrzymywanie długotrwałych, głębokich związków między członkami. Grupy nietrwałe grupy istniejące krótko, oparte na przelotnych kontaktach czy znajomościach. Pasażerowie w przedziale kolejowym wciągają się w ciekawą rozmowę, spierają, plotkują, ale na stacji grupa się rozprasza i jej żywot się kończy. Narciarze jadą razem na wycieczkę zorganizowaną przez biuro podróży. Mieszkają razem w pensjonacie, uczą się razem jezdzić na nartach, wieczorami popijają razem piwo, grają w karty. Ale to wszystko trwa tydzień i grupa przestaje istnieć. Grupy te nie są przez ludzi traktowane zbyt poważni. W związku z tym ludzie nie angażują się w pełni, nie wiążą z grupą swoich aspiracji. Są też od takich krótkotrwałych grup mniej uzależnieni, słabiej ulegają ich wpływowi. Ze współtowarzyszami wycieczki nie muszą szczególnie się liczyć, mogą nawet ich ignorować czy od nich się izolować. Grupy trwałe świetnym przykładem może być grupa studentów spotykająca się kilka lat, do końca studiów, czy grupa pracowników, którzy zatrudnieni są przez wiele lat w tej samej firmie. Na ogół znaczną trwałość posiadają wspólnoty lokalne czy sąsiedzkie. Z samej swojej istoty dożywotnią trwałość ma rodzina. Naród czy Kościół trwają przez stulecia. W przypadku grup najtrwalszych spotykamy się z interesującym zjawiskiem: trwają one, zachowują ciągłość i tożsamość, mimo że mają coraz to nowych członków, następuje nieustanna wymiana ich składu. Naród trwa, choć umierają i rodzą się obywatele, Kościół istnieje przez wieki, dzięki pojawiającym się nowym pokoleniom wiernych, uniwersytet świętuje sześćsetlecie istnienia, mimo że mnóstwo razy zdążyli zmienić się profesorowie i studenci. Firma ma długą tradycję, mimo że ciągle zatrudniają się i odchodzą pracownicy. Wszystkie grupy tego rodzaju to grupy zorganizowane. To właśnie organizacja ma trwałość ponadjednostkową, składa się wszak z pozycji społecznych (statusów) i siatki stosunków społecznych, które zajmować mogą i nawiązywać różni ludzie, także jedni po drugich. Grupy odniesienia Ludzie nie zawsze są członkami grup, które są dla nich ważne i wpływają na ich działania. To właśnie grupy odniesienia służą do oceny własnych działań. Główne funkcje grup odniesienia: Normatywna polega na określeniu norm postępowania , zachowania Porównawcza zapewnia wzór do naśladowania lub standard w/g którego osądza się słuszność oczekiwań wyrażonych przez innych w stosunku do jednostki Audytoryjna polega na ocenie stosowności zachowań jednostki. Istotne kryteria klasyfikacji grup społecznych Przynależność (dobrowolna lub narzucona). Uczestnictwo w nich (własny wybór lub nie) Intensywność uczestnictwa w grupie (jednofunkcyjne lub wielofunkcyjne) Zbiorowość swoja lub obca . Zasada celu grupy celowe powstałe by realizować konkretny cel. Struktura społeczna Jest trwałym układem relacji między elementami społeczeństwa. Należą do nich : status społeczny; rola społeczna; grupy; organizacje; instytucje społeczne; wspólnoty terytorialne; wspólnoty regionalne. Status: Potocznie to poziom prestiżu, bogactwa czy władzy. Status to pozycja danej osoby w strukturze stosunków społecznych (status matka określa członka struktury społecznej zwanej rodziną , dyrektor szkoły wskazuje na pozycję zajmowaną w systemie edukacji). Strukturalna etykieta odnosi się do sieci stosunków społecznych i określa konkretne miejsce czy pozycję zajmowaną w tej sieci. Niektóre statusy mają charakter zwrotny np. matka dziecko; Nauczyciel uczeń. Statusy przypisywane nadawane są jednostce przez społeczeństwo, grupę bez jej woli przynajmniej na początku np., rasa, wyznanie religijne, pochodzenie etniczne, płeć, klasa społeczna. Statusy osiągalne zależą od jakości na które jednostka ma wpływ (mąż żona lub student absolwent Uczelni). Status dominujący to status główny o dużym znaczeniu w społecznych interakcjach i społecznej tożsamości. Tradycyjnie dla mężczyzny status dominujący to status zawodowy. Status jest pojęciem pozycyjnym , umiejscawia osobę w strukturze społecznej. Rola społeczna Rola to wszystko czego oczekujemy od jednostki mającej określony status. Na rolę składają się zachowania jednostki o konkretnym statusie. Cechy roli: przepisy (wymogi formalne), oczekiwania (wykonanie odgrywanie ról), Rola, a status są powiązane ze sobą ale różne. Osoba ma status ale odgrywa, wykonuje rolę. Status nie miałby sensu bez związanych z nim przepisów roli. Przepisy roli definiują też pewne prawa związane ze statusem. Przywództwo: Większość grup ma przywódcę, osobę, która dzięki zaletom osobowości, osiągnięciami lub pozycji odgrywa główną rolę w kierowaniu działaniem grupy. Przywództwo instrumentalne sprawuje osoba, która mobilizuje grupę do osiągania celów. Przywództwo ekspresywne natomiast wiąże się z tworzeniem harmonii i solidarności w grupie (poziom moralny) Bardzo często w grupach istnieje grupowe podejmowanie decyzji. Istnieje też typ reakcji nazywany myśleniem grupowym. Konflikt jako element działania grupy Są dwa różne aspekty zróżnicowania form konfliktu 1) Konflikt postaci wszystko albo nic oraz postaci mieszanych motywów ani wszystko przegrać ani wygrać 2) W drugim aspekcie przeciwstawić można konflikty osobowościowe konfliktom sytuacyjnym. Rozróżniamy następujące rodzaje konfliktów: Konflikty osobowościowe wywoływane są przez różnice osobowościowe zaangażowanych w nie osób (charakter) Konflikty sytuacyjne zaś powodowane są przez kontekst społeczny , w jakim się partnerzy znalezli ( podział skąpych zasobów pieniędzy) Pod trzecim względem można wyróżnić konflikty fundamentalne i niefundamentalne Konflikt fundamentalny toczy się wokół podstawowych norm związanych z daną sytuacją; angażowanie się w grę zespołu prace porządkowe Konflikt niefundamentalny dotyczy zastosowania uzgodnionych już norm w konkretnej sytuacji np. wybór drużyny przeciwnej ,, wyjście do cioci na imieniny. Nie wszystkie konflikty są negatywne ( niektóre mogą pomóc w ustalaniu celów grupy i jej granic oraz jej członkom) Myślenie grupowe Podzielane przez większość członków grupy złudzenie niezniszczalności ( nic złego nie może nam się przytrafić ), które rodzi nadmierny optymizm i zachęca do podejmowania skrajnie ryzykownych decyzji. Tendencyjna selekcja informacji, która chroni członków grupy przed niepomyślnymi informacjami, w tym o negatywnych skutkach podjętej decyzji. Zbiorowe wysiłki w kierunku racjonalizacji tych informacji, które podważają trafność podjętej decyzji i nakazują jej powtórne rozważenie. Złudzenie posiadania siły moralnej, uprawniającej członków grupy do ignorowania etycznych konsekwencji ich decyzji. Przekonanie o wszechmocy grupy i jednoczesne stereotypowe postrzeganie opozycji (konkurentów czy przeciwników) jako słabej, niekompetentnej, złej głupiej. Intensywny nacisk na każdego członka grupy, który nie zgadza się ze stereotypami, złudzeniami lub decyzjami grupy. Samocenzura członków grupy, za pomocą której minimalizują oni własne wątpliwości i zastrzeżenia dotyczące decyzji. Złudzenie jednomyślności, które wynika z samocenzury, oraz przekonania, że milczenie oznacza zgodę. Złudzenie inicjatywy, która polega na przekonaniu, że grupa ma inicjatywę rozwiązywaniu różnych problemów i że od jej decyzji zależą losy jednostek lub organizacji. Problemy sprawdzające: Znać podstawowe naukowe teorie z zakresu socjologii grup. Odnieść prezentowaną teorię do praktyki życia społecznego i kulturowego polskiego społeczeństwa w grupach. Wymienić niezbędne umiejętności funkcjonowania w grupie (w dobie globalizacji); Wymienić niezbędne umiejętności. funkcjonowania w grupach we współczesnym społeczeństwie europejskim. Status społeczny a rola. Literatura: Bauman Z., Płynne czasy. Życie w epoce niepewności , Wyd. Sic!, Warszawa 2007, Berger P.L, Zaproszenie do socjologii , Wyd. PWN Warszawa 1995, Bremond A., Couet J.F., Davie A., Kompendium wiedzy o socjologii , Wyd. PWN, Warszawa 2006, Brzeziński Z, Wielka szachownica , Wyd. Politeja Warszawa 1999 Drucker P. F., Myśli przewodnie Druckera , Wyd. MT Biznes, Warszawa 2001, Fukuyama F, Wielki wstrząs , Wyd. Politeja, Warszawa 2002, Giddens A., Socjologia , Wyd. PWN, Warszawa 2004, Goodman N., Wstęp do socjologii , Wyd. Zysk i Ska, Poznań 2001, Górniak J., Machnicki J., Pierwsze kroki w analizie danych SPSS for Windows , Wyd. SPSS, Kraków 2008, Januszek H., Sikora J., Podstawy socjologii , Wyd. Akademii Ekonomicznej w Poznaniu, Poznań 2003, Literatura: (c.d.) Kosiński St., Socjologia ogólna. Zagadnienia podstawowe , Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2004, Maciejewski J., Motywy wyboru WSB w opinii studentów, Wyd. WSB, Wrocław 2001, Malinowski B., Jednostka, społeczność, kultura , Wyd. PWN, Warszawa 2000, Marody M., Giza Poleszuk A., Przemiany więzi społecznych , Wyd. Scholar, Warszawa 2004, Marshall G. (red.), Słownik socjologii i nauk społecznych , Wyd. PWN, Warszawa 2004, Merton R. K., Teoria socjologiczna i struktura społeczna , Wyd. PWN, Warszawa 2002, Olechnicki K., Słownik socjologiczny , Wyd. Graffiti BC, Toruń 1997, Panek T. (red.), Statystyka społeczna , Wyd. PWE, Warszawa 2007, Partycki S., (red.) Nowoczesność, Ponowoczesność. Społeczeństwo obywatelskie w Europie Środkowej , Tom I, Wyd. KUL, Lublin 2007, Partycki S., (red.) Nowoczesność, Ponowoczesność. Społeczeństwo obywatelskie w Europie Środkowej , Tom II, Wyd. KUL, Lublin 2007, Literatura: (c.d.) Pisza Z., Zadania społeczne , Wyd. Akademii Ekonomicznej im. Oskara Langego we Wrocławiu, Wrocław 2002, Ritzer G., Klasyczna teoria socjologiczna , Wyd. Zysk i Ska, Poznań 2000, Szacka B., Wprowadzenie do socjologii , Wyd. Oficyna Naukowa, Warszawa 2003, Szacki J., Historia myśli socjologicznej , Wyd. PWN, Warszawa 2002, Sztompka P., Socjologia zmian społecznych , Wyd. Znak, Kraków 2005, Tillmann KlausJurgen: Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie , Kraków 1994, Turowski J., Socjologia. Małe struktury społeczne , Wyd. TN KUL, Lublin 2006, Turowski J., Socjologia. Wielkie struktury społeczne , Wyd. TN KUL, Lublin 1994 Zagórski Z., Społeczeństwo Polski współczesnej. Strukturalne konsekwencje reglamentacji, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 1998, Zagórski Z., Społeczeńswo transformacyjne, Wyd. Uniwersytetu Wrocławskiego Wrocław 1997, Znaniecki F., Społeczne role uczonych a historyczne cechy wiedzy , Wyd. Przegląd Socjologiczny 1937,