Nadużywanie i uzależnienie od alkoholu  zarys problematyki1
Musicie zrozumieć, dlaczego się pije. W świecie, w którym prawo jest przeciw ludziom, jeśli
kiedykolwiek okażą emocje lub chcą wyzwolić się od szarzyzny swych dni, picie nie jest
obrządkiem towarzyskim. Jest to rzecz, której potrzebujesz aby żyć.2
Problem alkoholowy jest jednym z zaburzeń funkcjonowania człowieka
uwidaczniający się m.in. w jego relacjach interpersonalnych. Aby dobrze problem zrozumieć
należy odwołać się do wiedzy z zakresu psychologii, medycyny, prawa, socjologii. Każda z
tych dziedzin w swoisty dla siebie sposób próbuje ująć ów jeden z największych problemów
społecznych, degradujący człowieka jako osobę. Nazwa alkohol pochodzi z języka arabskiego
al-kuhl bądz
al-akhul oznacza delikatny puder do malowania powiek albo wysublimowaną,
delikatną substancję do upiększania.3
Opracowania poświęcone tematyce uzależnień podają, że upajające napoje i ich skutki
są dobrze znane od czasów starożytnych, a odkrycia archeologiczne wykazują, że sztuka
fermentacji jest dawniejsza niż pisana historia cywilizacji. Już 8000 lat p.n.e., w paleolicie,
znany był miód pitny, a piwo i wino spożywano 6400 r. p.n.e.4 Od najdawniejszych czasów
produkowano alkohole w różnych postaciach, z różnych surowców i o różnym stężeniu od
0,5% zawartości alkoholu w niskoprocentowym piwie do 75% w niektórych gatunkach
rumu.5 Prawdopodobnie alkohol był pierwszym znanym ludzkości środkiem kojącym, od
początku najczęściej i najpowszechniej wykorzystywanym.6 Używany jako lekarstwo pełnił
więc najczęściej funkcję fizjologiczną, a ponadto funkcję psychologiczną powodując
obniżenie sprawności psychicznej czy chorobowe zespoły alkoholowe, także wzbudzał
specyficzne stany emocjonalne, zmiany stanu świadomości, sposobu myślenia i zachowania.7
Wskazuje się również na funkcję społeczną alkoholu - używany jest w życiu towarzyskim,
pomocny w nawiązywaniu kontaktów czy pokonaniu nieśmiałości oraz funkcję ekonomiczną
związaną z jego produkcją, handlem, dystrybucją, także polityczną wynikająca z kierowaniem
produkcją i dystrybucją, podatkami pobieranymi od producentów i sprzedawców oraz walką z
nielegalnym przemytem i handlem.8
 Jednakże w ostatnich kilku stuleciach coraz wyraz
niej okazywało się, że alkohol i
życie człowieka nie tworzą dobrej mieszanki. 9 Jak pisze Cz. Cekiera  Długa i niezwykle
bogata jest historia alkoholu, jego produkcji, różnorodnych postaci i gatunków oraz
obyczajów picia. Krótkie i ubogie jest natomiast życie alkoholika. 10
Obecnie, alkoholizm stał się jednym z najpoważniejszych nałogów zarówno ze
względu na rozpowszechnienie, jak i konsekwencje. Życie osób nadużywających alkoholu
jest poważnie zaburzone we wszystkich sferach: ekonomicznej, społecznej i rodzinnej.
Podkreśla się także społeczne koszty nadużywania alkoholu takie jak wypadki, szczególnie
1
Artykuł jest częścią teoretyczną uzupełniającą projekt  Foto  Al. czyli problem alkoholowy w obiektywie
opracowany w Stowarzyszeniu na Rzecz Pomocy Osobom Niepełnosprawnym  Tratwa w Sandomierzu przy
wykorzystaniu środków Gminnej Komisji ds. Profilaktyki i Rozwiązywania Problemów Alkoholowych. Artykuł
objęty jest prawem autorskim. EMN
2
J. Breslin, cytowany w  Time ie , 28 lutego 1969, s.76 cyt. za P. Zimbardo Psychologia i życie, Warszawa
1997, s.449.
3
Cz. Cekiera Ryzyko uzależnień, Lublin 1994, s.77.
4
R. Meyer Psychopatologia, Gdańsk 2003, s.202.
5
Cz. Cekiera op. cit., s.77.
6
P. Zimbardo op. cit., s.448.
7
Por. J. Melibruda Psychologiczna problematyka uzależnień od alkoholu i narkotyków w: red. J. Strelau
Psychologia t.3, Gdańsk 2002, s.691.
8
Cz. Cekiera op. cit., s.77.
9
P. Zimbardo op. cit., s.448.
10
Cz. Cekiera op. cit., s.77.
samochodowe spowodowane pod wpływem alkoholu czy niska wydajność oraz straty w
pracy. W świetle badań J. Mellibrudy różnorodne szkody związane z nadużywaniem alkoholu
mogą obejmować ok.10% populacji, a ich wymiar ekonomiczny szacowany jest nieraz na
3%-5% produktu narodowego brutto.11 W Szwajcarii codzienne straty ponoszone przez
gospodarkę ocenia się na 2,9 mln dolarów. Należy ponadto dodać, że wpływy ze sprzedaży
alkoholu stanowią często istotny element dochodu. We Francji blisko 5 mln osób czerpie
bezpośredni lub pośredni zysk z produkcji i sprzedaży alkoholu. W ścisłym związku z
alkoholizmem pozostają gwałt i zbrodnia. Dotyczy to 69% zabójstw (w Polsce 77%), 58%
umyślnych podpaleń, 29% pobić i zranień (w Polsce 79%), 27% przestępstw i wykroczeń
seksualnych (w Polsce 82% zgwałceń popełniono pod wpływem alkoholu).
Alkoholizm to  ogół zaburzeń fizycznych i umysłowych spowodowanych spożyciem
napojów alkoholowych .12 Żniwo tej choroby jest ogromne. Ocenia się, że w Stanach
Zjednoczonych jest ponad 10 mln osób uzależnionych od alkoholu, ok. 10%-14% obywateli
amerykańskich ma problemy alkoholowe, a ok. 35% osób cierpi na wywołane alkoholem
zaburzenia psychiczne.13 We Francji liczbę osób dotkniętych chorobą alkoholową ocenia się
na 2 mln. (w tym 600 tys. kobiet), w Polsce zarejestrowanych jest 900 tys. osób
uzależnionych od alkoholu.14 Inne statystyki podają, że ok. 600 tys. do 800 tys. osób jest
uzależnionych i podobna liczba pijących szkodliwie.15  Co trzecia osoba umierająca między
35 a 50 rokiem życia jest w sposób bardziej lub mniej bezpośredni ofiarą alkoholizmu. We
Francji od zakończenia II wojny światowej do 1975 r. liczba zgonów spowodowanych przez
alkoholizm i marskość wątroby stale wzrastała. W Polsce liczba zgonów na marskość wątroby
wg danych szacunkowych wynosi 13,5 na 100 tys. zgonów u mężczyzn i 9,2 na 100 tys.
zgonów u kobiet. 16
Różne kręgi kulturowe wykształciły charakterystyczne dla siebie modele picia
alkoholu. Jak napisał M. Gossop  Każde społeczeństwo ma własne środki odurzające. 17 W
wielu rejonach spożycie alkoholu jest nierozerwalnie związane z obchodami świąt, a
częstowanie nim stanowi nieodłączną część dobrego wychowania. W Polsce preferowane są
alkohole wysokoprocentowe wypijane w dużych ilościach w krótkim czasie. Efektem tego
jest większa liczba zaburzeń zachowania takich jak zachowania agresywne, autoagresywne,
przestępstwa, burzliwie przebiegające psychozy alkoholowe.18 Alkoholizm jest jedną z
przyczyn zaburzeń psychicznych, obniża sprawność intelektualną, wpływa na zmianę
charakteru, niszczy sferę emocjonalną pijącego, degraduje jego osobowość.19
W psychiatrii wyróżnia się picie ryzykowne, picie szkodliwe czyli nadużywanie
alkoholu oraz uzależnienie od alkoholu. Picie w okolicznościach narażających pijącego na
szkody zdrowotne to już pice ryzykowne, które w odniesieniu do alkoholu zostało
zdefiniowane także ilościowo. Znaczy to, że wypijanie przez co najmniej 5 dni w tygodniu
średnio dziennie co najmniej 3-4 standardowych porcji alkoholu u mężczyzn, a 1-2 porcji u
kobiet jest już ryzykowne. Standardowa porcja to ilość napoju alkoholowego, która zawiera
ok.10 g alkoholu (np. jeden 25 ml kieliszek wódki, jedna 100 ml lampka wina, pół 0,5-
litrowej butelki piwa).20 Niestety, kategoria picia ryzykownego jest w Polsce bardzo rzadko
11
Por. J. Mellibruda Ludzie z problemami alkoholowymi, Warszawa 1996.
12
N. Sillamy Słownik psychologii, Katowice 1994, s.16.
13
R. Meyer op. cit., s.202.
14
N. Sillamy op. cit., s.17
15
B. Habrat Zaburzenia psychiczne spowodowane przyjmowaniem substancji psychoaktywnych w: red. A.
Bilikiewicz Psychiatria. Podręcznik dla studentów medycyny, Warszawa 2004, s.242.
16
N. Sillamy op. cit., s.17.
17
M. Gossop, Narkomania. Mity i rzeczywistość. Warszawa 1993, s.7.
18
B. Habrat op. cit., s.242.
19
N. Sillamy op. cit., s.17.
20
B. Habrat op. cit., s.242.
rozpoznawana. Najczęstszymi powodami sięgania po alkohol są przyczyny indywidualne
takie jak frustracje i samotność oraz przyczyny społeczne.
Problem zapobiegania piciu ryzykownemu, przeciwdziałania nadużywaniu alkoholu i
alkoholizmowi komplikują istniejące w społeczeństwie postawy wobec picia.  Umiarkowane
picie alkoholu jest tolerowane przez prawo a często spotyka się z zachętą społeczną. Jednakże
jednostka, która uzależniła się od alkoholu, nie budzi współczucia, lecz jest ganiona za  brak
siły woli , krytykowana za nieodpowiedzialność i pozostawiona sama sobie, ponieważ
zakłada się, że jednostka taka po prostu  nie chce , aby jej pomagano. 21
W ostatnim dziesięcioleciu w Polsce obserwuje się jednak zmiany w zakresie postaw
wobec problemu alkoholowego. Coraz powszechniejsze jest przekonanie, że alkoholizm to
choroba, którą można skutecznie leczyć.  Społeczna akceptacja chorobowego charakteru
alkoholizmu dotyczy jednak głównie okresu intensywnego picia i wczesnego etapu
zdrowienia osób uzależnionych. Tymczasem skutki alkoholizmu przez szereg lat dotykają
wszystkich, którzy znajdują się w otoczeniu osoby uzależnionej  pracodawców, przyjaciół,
znajomych i oczywiście rodzinę alkoholika. 22 Dlatego właśnie problem ów nie może być
obojętny społeczeństwu, którego członkowie mają niemal stały kontakt z osobami
uzależnionymi. Nie zawsze są świadomi problemu z jakim boryka się ich znajomy, kolega
czy osoba z rodziny. Tym bardziej potrzebne są działania uświadamiające wagę problemu,
formy pomocy uzależnionym oraz przeciwdziałające przyczynom alkoholizmu.
Skutki problemu alkoholowego dotykają szczególnie dotkliwie dzieci i młodzież.
Badania J. Sierosławskiego z 1997 r. wskazują, że ok. 2% - 4% populacji dzieci pochodzi w
rodzin, w których występuje uzależnienie od alkoholu, a 14% stanowią dzieci z rodzin z
problemem alkoholowym.23 B. Chrostowska ujmuje problem w dwóch aspektach: picie
młodych ludzi i wzrastanie u boku nietrzez
wego rodzica bądz
rodziców.24 Zwłaszcza ta druga
sytuacja powoduje wzrastanie w poczuciu zagrożenia, cierpienia, wstydu, lęku, chaosu.
Zagrożenia, jakie dotykają te dzieci dotyczą rozwoju fizycznego, psychicznego i duchowego
(np. role pełnione w rodzinie), społecznego (konflikty z prawem, problemy w szkole),
niebezpieczeństwa przemocy, innych uzależnień i zachowań kompulsywnych.25 Dzieci te
uczą się szczególnego sposobu widzenia świata i specyficznych w nim strategii przetrwania.
Należy wszakże pamiętać, że w tej grupie są także dzieci uśmiechnięte, dobrze radzące sobie
w szkole, nadobowiązkowe i przestrzegające reguł. Wynika to jednak z ich poczucia
obowiązków stąd utrzymują one w domu porządek, płacą rachunki, gotują, sprzątają, opiekują
się młodszym rodzeństwem, a nierzadko pijanym rodzicem. Ich dzieciństwo zostaje
zdominowane przez problemy zwykle zarezerwowane dla dorosłych. Nadmiernie rozwinięte
poczucie odpowiedzialności, potrzeba wykazania się, perfekcjonizm powoduje odsuwanie na
bok własnych odczuć i potrzeb, ukrywanie niskiej samooceny, poczucia małej wartości.26
Jednak to, co pomagało im przetrwać w rodzinie, staje się balastem utrudniającym dojrzałe i
szczęśliwe życie.27 Prawdopodobieństwo wystąpienia u nich w przyszłości problemów
alkoholowych jest czterokrotnie wyższe niż wśród dzieci z rodzin bez problemów
alkoholowych.28
21
P. Zimbardo op. cit. S.448-449.
22
H. Kędzierska Obraz systemu rodzinnego w doświadczeniach dorosłych dzieci alkoholików, w: red. J. Wilk W
służbie dziecku t. II, Lublin 2003, s.161.
23
J. Sierosławski Ile ich jest w rodzinach z problemem alkoholowym?,  Świat Problemów 1997, nr 2.
24
Por. B. Chorostowska Problem szkód związanych z alkoholizmem dotyczących dzieci i młodzieży w: red. J.
Wilk op. cit. t.III, s.133-141.
25
Por. A. Lipowska  Teutsch Rodzina a przemoc, Warszawa 1995.
26
B. Chorostowska op. cit., s.133-134.
27
H. Kędzierska op. cit., s.161.
28
Por. B. E. Robinson Pomoc psychologiczna dla dzieci alkoholików, Warszawa 1998, K. Wojcieszek Pozwólmy
im kochać,  Remedium 1998, nr 1.