Niepełnosprawność intelektualna
oligofrenopedagogika
Kinga Ober- A
opatka
Wydział Studiów Edukacyjnych
Zakład Pedagogiki Specjalnej
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza
w Poznaniu
Definicja niepełnosprawności intelektualnej
� Amerykańskie Stowarzyszenie Upośledzenia
Umysłowego (American Association on Mental
Retardation)
� Niepełnosprawność intelektualna
niepełnosprawność charakteryzująca się znaczymy
ograniczeniem zarówno w zakresie funkcjonowania
intelektualnego, jak i zachowań
przystosowawczych, które wyrażają się w
umiejętnościach poznawczych, społecznych i
praktycznych. Niepełnosprawność ta ujawnia się
przed 18 rokiem życia.
Pięć założeń rozszerzających definicję:
1. ograniczenia w bieżącym funkcjonowaniu muszą
być rozpatrywane w kontekście społeczno 
środowiskowym typowym dla wieku i kultury
rówieśników danej osoby;
2. w procesie orzekania niepełnosprawności
intelektualnej bierze się pod uwagę zróżnicowanie
kultury i języka, jak również różnice w
komunikowaniu oraz czynniki sensoryczne,
motoryczne i behawioralne;
3. ograniczenia często koegzystują z mocnymi
stronami jednostki;
4. celem opisu ograniczeń jednostki jest opracowanie
profilu potrzebnego wsparcia
5. dzięki właściwemu, zindywidualizowanemu
wsparciu zapewnionemu przez odpowiednio długi
okres czasu, funkcjonowanie życiowe osoby z
niepełnosprawnością intelektualną na ogół ulega
poprawie
� wcześniejsze definicje koncentrowały się przede
wszystkim na opisie deficytów intelektualnych
jednostki  zmiana paradygmatu z negatywnego na
bardziej pozytywny, odejście od stosowania
kryterium IQ
Komponenty niepełnosprawności intelektualnej:
� 3 komponenty niepełnosprawności intelektualnej:
�� organiczny  uszkodzenia w budowie i fizjologii
układu nerwowego
�� psychologiczny  obniżenie sprawności
intelektualnej i jej konsekwencje
�� społeczny  szczególne uwarunkowania roli
społecznej osób upośledzonych
Komponenty niepełnosprawności intelektualnej
� Niepełnosprawność intelektualne jest opisana i
zdefiniowana przez 3 główne komponenty wg AAMR:
�� funkcjonowanie intelektualne
�� zachowanie przystosowawcze
�� system wsparcia
� w ramach każdego z komponentów nasilenie
niepełnosprawności ma charakter kontinuum  w
zależności od stopnia niepełnosprawności ilość i
złożoność i stopień nasilenia objawów jest różny
I Funkcjonowanie intelektualne
� funkcjonowanie intelektualne osób z NI poniżej
przeciętnej lub poniżej poziomu charakteryzującego
97% całej populacji
� poziom jest określany na podstawie badania
klinicznego lub wyników testu IQ
� w testach standaryzowanych badany musi uzyskać
wynik poniżej 2 SD od średniej
� IQ jest cechą rozkładającą się w populacji w postaci
krzywej Gausa (rozkład normalny)
� wartością progową IQ d" 70 (pogranicze)
Stopnie niepełnosprawności intelektualnej
� lekkie upośledzenie umysłowe: IQ 55-69 (Wechsler)
�� trudności w nauce, zdolność do pracy,
utrzymywanie prawidłowych stosunków
społecznych, wnoszenie wkładu w życie
społeczności
� umiarkowane upośledzenie umysłowe: IQ 40-54
�� znaczne opóz
nienie rozwojowe w dzieciństwie,
pewien zakres samodzielności w sferze
samoobsługi, dostateczne umiejętności
komunikacyjne i szkolne, zapotrzebowanie na
różnego stopnia wsparcie, aby żyć i pracować w
społeczności
� znaczne upośledzenie umysłowe: IQ 25-39
�� stała potrzeba wsparcia
� głębokie upośledzenie umysłowe: IQ 0-24
�� poważne ograniczenia samodzielności w zakresie
samoobsługi, kontroli potrzeb fizjologicznych,
komunikacji, poruszania się, stała potrzeba wsparcia
II zachowanie przystosowawcze
� Zachowanie przystosowawcze  to zbiór
umiejętności koncepcyjnych, społecznych i
praktycznych, których ludzie się wyuczyli aby móc
funkcjonować w codziennym życiu
� brak zachowań adaptacyjnych ogranicza zdolność
do samodzielnego funkcjonowania
� 3 podstawowe obszary umiejętności
przystosowawczych:
�� koncepcyjne
�� społeczne
�� praktyczne
� Umiejętności koncepcyjne: pojęcie pieniądza,
samokontrola, czytanie i pisanie, język
� Umiejętności społeczne: interpersonalne,
samoocena, przestrzeganie zasad,
odpowiedzialność, przestrzeganie prawa,
łatwowierność, naiwność, unikanie prześladowania
� Umiejętności praktyczne: umiejętności życiowe,
bezpieczeństwo, samoobsługa, umiejętności
zawodowe
III system wsparcia
� Cztery poziomy natężenia różnych rodzajów
wsparcia, którego potrzebują osoby z NI:
1. okresowe
2. ograniczone
3. rozległe
4. wszechstronne
� udzielenie wsparcia jest uzależnione od diagnozy
zdolności i umiejętności przystosowawczych osoby,
czynników ryzyka i czynników chroniących oraz
uczestnictwa osoby z NI w środowisku życia
� wsparcie może dotyczyć takich obszarów jak: rozwój
osobowy, nauczanie i edukacja, życie w domu, życie
w społeczności, zatrudnienie, zdrowie i
bezpieczeństwo, zachowanie, kontakty społeczne
� do podstawowych funkcji wsparcia należy zaliczyć:
nauczanie, zaprzyjaz
nianie się, planowanie
finansowe, pomoc pracownikowi, wsparcie
behawioralne, pomoc w życiu domowym,
zapewnienie dostępu i korzystanie z instytucji
społecznych, pomoc medyczna
� pozytywne konsekwencje udzielania wsparcia:
niezależność, nawiązywanie relacji międzyludzkich,
własny wkład w życie społeczności, uczestnictwo w
szkole i społeczności, dobre samopoczucie
Przyczyny występowania NI  kryterium czasu
� 3 grupy czynników:
�� prenatalne
�� okołoporodowe
�� poporodowe
� Przyczyny prenatalne:
�� czynniki genetyczne i dziedziczne
�� zatrucia toksynami
�� choroby i wady cewy nerwowej
�� choroby matki w trakcie ciąży
� Przyczyny okołoporodowe:
�� anoksja  niedotlenienie, zamartwica
�� zawinięcie wokół głowy pępowiny
�� urazy głowy
�� niska waga urodzeniowa (poniżej 2,500 g)
� Przyczyny poporodowe:
�� maltretowanie i zaniedbywanie dziecka  związek
pomiędzy maltretowaniem a dziecka a zaburzeniami
funkcji intelektualnych został potwierdzony w
badaniach. To nie uszkodzenie mózgu, ale
zakłócenie rozwoju mowy spowodowane
maltretowaniem może wpływać negatywnie na
zdolności werbalne i poznawcze
�� zatrucia środowiskowe- metalami ciężkimi i innymi
toksynami
�� wypadki  urazy, wypadki komunikacyjne
�� dyskryminacja i uprzedzenia  dzieci z grup
zróżnicowanych kulturowo i językowo są
nadreprezentowane w szkolnictwie specjalnym
okres prenatalny - przyczyny genetyczne
� obecnie znamy ok. 500 genetycznych schorzeń
związanych z niepełnosprawnością intelektualną
� zespoły spowodowane przez nieprawidłowości
genowe (np.: fenyloketonuria)
� aberracje chromosomowe:
�� w obrębie autosomów: zespół Downa - trisomia 21
�� w obrębie chromosomów płciowych: zespół Turnera 
45 X0, zespół Klinefertera  47 XXY
Diagnostyka prenatalna
� badanie USG (tzw. genetyczne)  ocena powłok
brzusznych, obecność kończyn, zamknięcia cewy
nerwowej, obecność kości nosowej, wykonywane w
12 tyg. ciąży
� amniopunkcja = amniocenteza badanie płynu
owodniowego wykonywane między 13-15 tyg. ciąży
(najmniejsze ryzyko powikłań), poprzez nakłucie
powłok brzusznych pod kontrolą usg.
� test PAPP-A - wykonywany pomiędzy 10 a 14 tyg.
ciąży jako badanie przesiewowe głównie w kierunku
zespołu Downa (trisomia 21), zespołu Edwardsa
(trisomia 18) i zespołu Patau (trisomia 13) płodu.
Składa się z oceny biochemicznych parametrów krwi
matki i parametrów ultrasonograficznych płodu.
Okres prenatalny - toksyny
� spożywanie alkoholu w czasie ciąży (alkoholowy
zespół płodowy, FAS  fetal alcohol syndrome)  nie
ma bezpiecznej dawki alkoholu dla kobiet w
ciąży !!!
� tytoń
� narkotyki
� leki i zioła  nawet te bez recepty !!!
Okres prenatalny  wady cewy nerwowej
� Do najczęstszych wad cewy nerwowej należy
zaliczyć:
�� bezmózgowie
�� rozszczep kręgosłupa
�� wady i zniekształcenia w budowie ośrodkowego
układu nerwowego
� najlepszym sposobem zapobiegania występowaniu
wad cewy nerwowej u płodu jest spożywanie przez
matkę przynajmniej przez 3 miesiące przed zajściem
w ciąże (ten okres powinien wynosić 12 miesięcy
przed poczęciem) i przez pierwsze 12 tygodni ciąży
kwasu foliowego w dawce 0,4 mg
Okres prenatalny - choroby matki
� różyczka
� toksoplazmoza, cytomegalia, listerioza
� zakażenie wirusem opryszczki HSV II oraz HPV
� nieleczone zakażenia dróg moczowych i rozrodczych
� zakażenie wirusem HIV
� ospa wietrzna
� grypa
Zapobieganie niepełnosprawności intelektualnej:
� Kobiety w ciąży:
�� wczesna opieka prenatalna
�� dbałość o dobry stan zdrowia
�� unikanie alkoholu, tytoniu, narkotyków i leków
�� dobre odżywianie się
�� zapobieganie przedwczesnym narodzinom dziecka
�� ochrona przed urazami i infekcjami
�� zapobieganie i natychmiastowe wyleczenie infekcji
�� unikanie chorób przenoszonych drogą płciową
� Dzieci
�� zagwarantowanie badań przesiewowych niemowląt
�� właściwe odżywianie
�� umieszczanie produktów chemicznych poza
zasięgiem dzieci (chemia gospodarcza, leki)
�� korzystanie z pasów bezpieczeństwa i fotelików
samochodowych
�� szczepienia
�� zapobieganie i natychmiastowe leczenie infekcji
�� szybki i łatwy dostęp do opieki zdrowotnej
�� zapobieganie zatruciu ołowiem
�� zagwarantowanie opieki medycznej
�� programy wczesnej interwencji
�� walka z maltretowaniem i zaniedbywaniem dzieci
� Społeczeństwo:
�� wyeliminowanie zagrożenia dzieci biedą
�� powszechna dostępność programów wczesnej
interwencji
�� zapewnienie edukacji i wsparcia rodzicom
�� ochrona dzieci przed maltretowaniem i zaniedbaniem
�� usunięcie toksyn ze środowiska
�� programy planowania rodziny
�� publiczna edukacja dotycząca prewencji NI
�� powszechny dostęp do opieki medycznej
�� szczepienia wszystkich dzieci
Skala oceny noworodka APGAR
� Powstała w 1953 roku
� Ocena stanu noworodka w 1 / 3/ 5/ 10 minucie życia
� A = appearance (skin color) = kolor skóry
� P = pulse = puls / min
� G = grimace (reflex irritability) = reakcja na bodz
ce
� A = activity (musle tone) = napięcie mięśni
� R = respiration = oddychanie
� Wynik min 0 - 10 max
� 10- 9 pkt. = noworodek w dobrym stanie
� 8-7 pkt. = noworodek zmęczony porodem
� 6-7 pkt. = zamartwica średniego stopnia
� 3-0 pkt. = zamartwica ciężka
Cecha 0 punktów 1 punkt 2 punkty
A Sinica całego ciała Tułów różowy, sinica Całe ciało różowe
dystalnych części
kończyn
P Niewyczuwalny < 100 >100
G Brak Grymas twarzy Kaszel lub kichanie
A Brak napięcia Obniżone napięcie, Napięcie prawidłowe
mięśniowego, zgięte kończyny samodzielne ruchy
wiotkość ogólna
R Brak oddechu Wolny i nieregularny Głośny płacz
Charakterystyka funkcjonowania dzieci z lekką NI
� stosunek do własnej niepełnosprawności:
�� lekko upośledzone dzieci doznają często odrzucenia ze
strony rówieśników już w wieku przedszkolnym, na tym
etapie rozwoju nie rozumieją dlaczego tak się dzieje
�� często jako dziecko mniej zaradne i psychicznie słabsze
staje się tzw. kozłem ofiarnym, skupiając na sobie agresję
rówieśników w efekcie przyjmuje postawę lękową,
wycofuje się lub też samo staje się agresywne
�� okresem krytycznym jest rozpoczęcie nauki szkolnej,
dziecko spostrzega swoją odmienność
�� pełna świadomość swojego upośledzenia występuje w
okresie dojrzewania  kiedy kształtuje się tożsamość,
� odmienność dzieci z lekką NI w trzech obszarach:
1. myślenie
2. mowa
3. motoryka
� myślenie:
�� funkcjonowanie na poziomie operacji konkretnych
�� dokonywanie wielu operacji myślowych takich jak
klasyfikowanie przedmiotów zjawisk, czy też ujmowanie
zależności między nimi, potrafią wnioskować, ale opierają się
tylko na zjawiskach i zdarzeniach konkretnych, rzeczywistych
nie potrafią się od nich oderwać
�� niedostępne jest dla nich myślenie formalne czyli
abstrakcyjne, które prowadzi do refleksyjności i krytycyzmu i
do uniezależnienia się od sądów innych ludzi
�� myślowo bierne, nie wykazują ciekawości poznawczej.
�� 3 właściwości ich myślenia: niepewność własnych sądów,
konkretność, mała przerzutność
� Mowa:
�� ubogie słownictwo
�� trudności z uzewnętrznianiem własnych myśli
szczególnie gdy są one oderwane od konkretu
�� mówią często ułamkami zdań,
�� chętniej posługują się czasownikami i rzeczownikami
rzadziej przymiotnikami
�� rozumienie innych jest utrudnione
�� liczne powtórzenia słów
� Motoryka:
�� zarówno upośledzenie globalnej motoryki jak i
koordynacji zmysłowo  ruchowej
��hiperaktywność- zespół trwałego niepokoju i
nieuwagi który rozpoczyna się we wczesnym
dzieciństwie, są niespokojne, mają trudności w
koncentracji uwagi, trudności w kontrolowaniu
swojego zachowania
��dyspraksja niezdarność polega na
nieprawidłowym planowaniu ruchów braku
koordynacji między nimi, dzieci muszą
wielokrotnie powtarzać czynności aby je
opanować. Nie wyczuwają dobrze swojego ciała w
związku z czym nie wykorzystują jego możliwości.
� Problemy dzieci z dyspraksją:
�� czynności dziecka są nieefektywne
�� dziecko robi wrażenie słabowitego
�� potrzebuje więcej ochrony niż inne dzieci
�� częściej zdarzają mu się drobne i większe wpadki
�� odnosi się wrażenie, że dzieci te mają zwiększoną
wrażliwość na ból gdyż reakcje ich nawet na drobne
skaleczenia są niewspółmiernie silne
�� zachowanie dzieci jest mało przystosowalne nie
współpracują, reagują uporem
� Funkcjonowanie społeczne:
�� często bogatsze od ich życia intelektualnego,
�� w kontaktach społecznych uzewnętrzniają swoje uczucia
oraz dążenia,
�� niektóre formy zachowań są bardziej wyraziste,
�� zwiększona zależność od innych