P R A C A P R Z E G L 
D O W A
Agnieszka Malczewska
Polskie Towarzystwo Suicydologiczne
Rola pedagoga szkolnego
w zapobieganiu zachowaniom
samobójczym wśród uczniów
The role of school educator in suicidal behaviours prevention among secondary
school students
Adres do korespondencji:
Streszczenie
mgr Agnieszka Malczewska
W wielu krajach, także w Polsce, zwiększa się liczba samobójstw wśród dzieci i młodzieży w wieku 10 19
Polskie Towarzystwo Suicydologiczne
lat. Samobójstwa stanowią drugą najczęstszą przyczynę zgonów w tej grupie wiekowej.
Warszawa Kraków
ul. Bałuckiego 7b/2
Depresja i skłonności samobójcze są obecnie jednym z ważniejszych problemów dotyczących młodzie-
30 318 Kraków
ży szkolnej. W przypadku braku reakcji i odpowiedniej terapii mogą mieć dramatyczne skutki; w konsek-
tel.: [phone]
wencji może dojść do zachowań samobójczych. W profilaktyce zachowań samobójczych wśród uczniów
[e-mail], [e-mail]
szczególnie ważna jest rola pedagoga szkolnego i psychologa, a także wychowawcy klasy. W ramach
wczesnej diagnozy należy identyfikować potencjalnie zagrożonych uczniów z grupy ryzyka i udzielić im
odpowiedniego wsparcia lub objąć specjalistyczną opieką psychologa lub psychiatry.
Wyniki badań wskazują na istotną dla działań profilaktycznych analogię między stwierdzaną w grupie
uczniów potencjalnie zagrożonych relatywnie wysoką i zawyżoną samooceną, będącą projekcją ich ma-
rzeń i nierealnej oceny rzeczywistości, a cechami młodocianych pacjentów z oddziału toksykologicznego
po przebytych próbach samobójczych. Zwrócono także szczególną uwagę na cechy osobowościowe
związane z rozwojem psychospołecznym młodzieży.
W pracy przedstawiono uwarunkowania zachowań samobójczych w środowisku szkolnym i rodzinnym
oraz, co najważniejsze, podano przykładowe sposoby zapobiegania tym zachowaniom.
Wiedza na temat uwarunkowań zachowań samobójczych i problemów dotyczących młodzieży szkolnej
powinna być pomocna w lepszym diagnozowaniu, w tym rozpoznawaniu uczniów najbardziej zagrożo-
nych i udzielaniu im skutecznej pomocy.
słowa kluczowe:
słowa kluczowe:
słowa kluczowe: pedagog szkolny, samobójstwo, zapobieganie
słowa kluczowe:
słowa kluczowe:
Abstract
In many countries including Poland an increase in suicide rates among children and adolescents is no-
ted. Suicide is the second most frequent cause of death in the age group between 10 and 19 years.
Depression and suicidal tendencies constitute a major problem in secondary school students. If neglec-
ted and untreated the conditions may lead to dramatic consequences, including suicidal behaviours. As
regards suicidal behaviour prevention at school the role of educators, psychologists and teachers seems
to be of particular importance. The students at risk for suicidal behaviours should be identified, diagno-
Suicydologia Tom 2, nr 1, 100 107
sed early and provided with appropriate care and support.
Copyright © 2006 Polskie
Research findings indicate a similarity between students at-risk and adolescent patients with attempted
Towarzystwo Suicydologiczne
suicide hospitalised at a toxicology ward  subjects in both these groups were found to have a relatively
ISSN 1895 3786
www.suicydologia.viamedica.pl
high self-esteem and an overrated self-image, which was interpreted as a projection of their dreams and
100
www.suicydologia.viamedica.pl
Agnieszka Malczewska, Rola pedagoga szkolnego w zapobieganiu zachowaniom samobójczym wśród uczniów
as an unrealistic assessment of the real world. The similarity is important for preventive interventions.
Particular attention was paid to personality traits associated with adolescents psychosocial develop-
ment.
Suicidal behaviour determinants in school settings and in the family were discussed. Moreover, examples
of preventive interventions were presented. Knowledge about determinants of suicidal behaviours and
problems that occur in adolescents may be a useful contribution to a better diagnosis, permitting to
recognise students at risk and to help them effectively.
key words:
key words:
key words: educator, suicide, prevention
key words:
key words:
Wprowadzenie z trudności ustalenia korelacji między sposobem doko-
nania samobójstwa, zamiarem targnięcia się na życie
W wielu krajach, także w Polsce, samobójstwo zajmuje a osobowością ucznia lub uczennicy.
wśród dzieci i młodzieży w grupie wiekowej 10 19 lat Należy odróżnić samookaleczenie, zwłaszcza pozorowa-
drugie miejsce na liście najczęstszych przyczyn zgonu ne podcięcie żył nadgarstków czy ramion, od potencjal-
[1]. Jest dokładnie na drugim miejscu wśród chłopców nie śmiertelnych nieudanych prób samobójczych. Nie-
i trzecim wśród dziewcząt. zagrażające życiu samookaleczenie czasami wiąże się
Chłopcy przeciętnie 3 4-krotnie częściej niż dziewczę- z próbą rozładowania napięcia czy też zwrócenia uwagi
ta umierają na skutek samobójstwa. Ma to związek mię- na kryzys emocjonalny. Ten typ samookaleczenia jest
dzy innymi z doborem metod odebrania sobie życia; często poprzedzony uczuciem pustki i depersonalizacji
chłopcy częściej wybierają bardziej drastyczne i skutecz- (poczucie niebycia sobą). Jest to zjawisko powszechne
ne sposoby. wśród nastolatków, które wcześniej były molestowane
W większości przypadków młody człowiek decyduje się lub zaniedbywane, oraz wśród uczniów podejmujących
na zastosowanie środków najbardziej dostępnych w da- powtarzające się próby samobójcze.
nej chwili. Jeżeli czasami następuje pewnego rodzaju Nie zawsze jednak można ocenić obecność intencji
reżyserowanie próby samobójczej, jest ono najczęściej samobójczej na podstawie zastosowanej skutecznej
odzwierciedleniem wpływów społeczno-kulturowych metody odebrania sobie życia. Gdy nastolatek z
le
najbliższego środowiska. Mogą się one wiązać ze sto- ocenia skuteczność danej metody samobójstwa, na-
sowanymi przez młodzież pewnymi rytuałami czy ob- wet zwykłe parasamobójcze gesty mogą prowadzić
rzędami inicjacji, które często są niebezpieczne dla ich do śmierci [3].
zdrowia i życia. Można je uznać za swego rodzaju ekwi- Nawet stosunkowo mała liczba zachowań samobój-
walent samobójstwa. Do takich rytuałów zalicza się ry- czych może zaowocować skutecznym samobójstwem.
zykowną, nadmiernie szybką jazdę samochodem czy Każde uzewnętrznienie takiego zamiaru w słowie czy
też nadużywanie narkotyków, co dotyczy głównie groz
ba tego rodzaju mogą być przejawem rzeczywi-
chłopców. stego pragnienia zadania sobie śmierci [2].
Kobiety wybierają takie sposoby popełnienia samo- Dojrzewająca młodzież trudniej rozstaje się z myślami
bójstwa, jak: utopienie się, otrucie gazem czy inny- samobójczymi i wykazuje znacznie większy upór w trwa-
mi substancjami toksycznymi  najczęściej są to leki niu przy swoim zamiarze.
psychotropowe i nasenne. Ogólnie, dziewczęta wy-
bierają łagodniejsze sposoby dokonania samobój-
stwa. Pozostaje to w zgodzie z pewnymi cechami Czynniki sprzyjajÄ…ce wystÄ…pieniu
pasywności kobiecej, zaznaczającymi się jeszcze sil- skłonności autodestrukcyjnych
niej u młodych dziewcząt [2]. Dlatego dziewczęta
częściej podejmują zachowania samobójcze, które na Depresja i skłonności samobójcze są obecnie jednym
szczęście nie są zakończone zgonem. Należy zazna- z ważniejszych problemów stwierdzanych wśród nasto-
czyć, że w tej grupie wiekowej zarówno wśród dziew- latków. W przypadku braku reakcji i odpowiedniej te-
cząt, jak i chłopców notuje się wielokrotnie  we- rapii mogą one doprowadzić do próby samobójczej,
dług wielu badań i szacunków nawet 15 20-krotnie a nawet do dokonania samobójstwa zakończonego zgo-
 więcej prób samobójczych niż samobójstw zakoń- nem. Dlatego też problem depresji i prób samobójczych
czonych śmiercią. staje się przedmiotem szczególnej troski profesjonali-
Każdy przypadek samobójstwa powinien być analizo- stów zajmujących się zdrowiem publicznym, edukacją
wany jednostkowo z jednoczesnym uwzględnieniem czy polityką społeczną.
pewnych ogólnych tendencji. Jest to uwarunkowane Depresja w wieku dziecięcym lub w okresie dojrzewania
głównie możliwością popełnienia błędów wynikających (adolescencji) jest szczególnie negatywnym doświadcze-
101
www.suicydologia.viamedica.pl
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
niem zarówno dla młodej osoby znajdującej się w tym Kiedy ograniczenia zewnętrzne lub uwewnętrznione
stanie, jak i jej otoczenia, zwłaszcza rodziny. Okres doj- normy uniemożliwiają odreagowanie silnej agresji, może
rzewania i wchodzenia w dorosłość obfituje w silne uczu- ona zostać skierowana na własną osobę.
cia i emocje. Nienadążanie dojrzałości umysłowej i emo- Uczucie lęku, niepokoju, obawa o przyszłość, poczucie
cjonalnej za biologiczną powoduje niestabilność psychiki mniejszej wartości towarzyszące dziecku na co dzień
i skrajne nastroje [4]. powodują wystąpienie u niego odmiennych zachowań
Badania dowodzą, że o ile większość młodych ludzi jest niż u jego rówieśników.
w stanie poradzić sobie z depresją w ciągu roku, to często Według Bogdanowicz [14] poczucie mniejszej warto-
nigdy nie  wyrastają oni z depresyjnego nastroju [5 7]. ści u dziecka pojawia się w wyniku wygórowanych wyma-
Epizody depresyjne często mają charakter nawracają- gań w stosunku do niego. Niska samoocena oraz posta-
cy, dlatego młodzi ludzie dotknięci zaburzeniami tego wa wycofująca się dziecka często nastawiają do niego nie-
typu są bardziej niż ich wolni od depresji rówieśnicy chętnie rówieśników, co z kolei nasila zaburzenia o cha-
skłonni do zapadania na tę chorobę jako ludzie dorośli, rakterze nerwicowym, utrudniające prawidłowe funkcjo-
chociaż nie występują u nich z tego powodu inne zabu- nowanie w grupie. W konsekwencji powoduje to trudno-
rzenia psychiczne [3]. ści w dostosowaniu się do społecznych form współżycia
W wielu opracowaniach na temat samobójstw młodzie- w grupie. Powyższe problemy mogą się nasilać w wieku
ży dowodzi się, że największą rolę w genezie zachowań młodzieńczym, a niekiedy utrzymywać w życiu dorosłym.
samobójczych odgrywa środowisko rodzinne. Spośród
wielu zróżnicowanych czynników determinujących wy-
stępujących w rodzinie badacze problemu podkreślają Uwarunkowania społeczno-psychologiczne
przede wszystkim brak poczucia bezpieczeństwa w okre-
sie dzieciństwa, brak oparcia w rodzinie oraz niemoż- W badaniach etiologii samobójstw przeważają dwa typy
ność nawiązania kontaktu z rodzicami, czyli zaburzenia osobowości:
w komunikacji [8].  pierwsza, kształtująca się na podłożu psychopatycz-
Według Uzan czynniki traumatyczne, takie jak: utrata nym, którą cechują: brak psychicznego środowiska
rodziców w wyniku ich śmierci lub dom rozbity przez wewnętrznego, silne skłonności do autoagresji, sła-
rozwód bądz
separację, alkoholizm rodziców czy cho- bość, wzmożona pobudliwość psychiczna;
roby psychiczne, sÄ… z
ródłem niezaspokojenia potrzeby  druga, kształtująca się na podłożu nerwicowym, cechu-
bezpieczeństwa [9]. jąca się podatnością na socjoterapię i psychoterapię [13].
Brak poczucia bezpieczeństwa to także jeden z najistot-
niejszych motywów samobójstwa wyszczególnionych Czynniki psychologiczne
w badaniach przez CekierÄ™ [10].
Badania wykazują związek konfliktów w rodzinie Czynniki psychologiczne zwiększające ryzyko samobój-
z kształtowaniem się sytuacji suicydogennej młodego stwa u nastolatków to:
człowieka [8].  zespoły depresyjne o różnym natężeniu;
Richman podaje cztery istotne cechy charakterystycz-  negatywne zaburzenia poznawcze;
ne dla rodzin osób po próbach samobójczych:  natrętne negatywne myśli;
 rozluz
nienie więzi ze społeczeństwem;  negatywna kontrola wewnętrzna;
 wstrzymanie kontaktów z osobami spoza kręgu ro-  nadmierny samokrytycyzm;
dziny;  mała skuteczność podejmowanych działań;
 dominujące znaczenie słabego członka lub członków  oczekiwanie porażki i brak umiejętności społecznych
rodziny, których należy ochraniać; uniemożliwiające uzyskanie pozytywnego wzmocnie-
 izolacja osoby w rodzinie [11] nia;
Ponadto z badań Pospiszyl i Zabczyńskiej [12] wyni-  niski poziom samowzmocnienia;
ka, że u około 1/3 badanych dzieci, których rodzice roz-  niski poziom samooceny;
wodzą się lub są po rozwodzie, występują także objawy  skłonności do wymierzania sobie kary i obwiniania się;
nerwicowe.  zachowania autoagresywne;
Według Menningera [13] w każdym akcie samobój-  zażywanie narkotyków;
czym można wyróżnić trzy podstawowe czynniki skła-  nadużywanie alkoholu;
dowe:  niedojrzałe mechanizmy obronne;
 pragnienie zabicia siebie, które zawiera elementy  dysfunkcyjne mechanizmy radzenia sobie z proble-
masochizmu; mami [3];
 pragnienie zabicia kogoś z otoczenia poprzez swoją  perfekcjonizm z reguły prowadzący do zawyżonych
śmierć, które zawiera elementy sadyzmu; oczekiwań wobec siebie, które w praktyce mogą być
 pragnienie śmierci. trudne do spełnienia.
102
www.suicydologia.viamedica.pl
Agnieszka Malczewska, Rola pedagoga szkolnego w zapobieganiu zachowaniom samobójczym wśród uczniów
Czynniki społeczne  poświęcanie uwagi głównie swojej karierze  opie-
ka nad dzieckiem ogranicza się głównie do dawania
Nastolatki po próbach samobójczych podają najczęś- mu pieniędzy;
ciej te same motywy: irytacja, porażka, niepowodzenia  dostarczanie negatywnych wzorców postępowania
szkolne, problemy w domu, zawód miłosny, zniechę- przez rodzinę patologiczną lub z wyraz
nie zazna-
cenie, znużenie życiem, całkowita obojętność wobec czonymi cechami patologii. Alkoholizm bywa za-
różnych aspektów rzeczywistości. Jednak dwa główne równo przyczyną rozpadu rodziny, jak i pretekstem
czynniki skłaniające młodego człowieka do podjęcia sięgania po alkohol. W takim przypadku zaniedby-
próby samobójczej to warunki panujące w rodzinie wanie obowiązków rodzicielskich prowadzi do tego,
i w szkole, które mogą kształtować pewne tendencje że dzieci są często pozbawione kontroli rodziciel-
już od najmłodszych lat i nieodwracalnie wpływać na skiej, a pozostawione same sobie, pozbawione wię-
jego psychikę. Duże znaczenie mają stosunek rodzi- zi emocjonalnej, dysponując przy tym nadmierną
ców i postawy wychowawcze wobec młodego człowie- wolnością, szukają oparcia poza domem, często
ka reprezentowane przez jego nauczycieli. poddając się wpływom różnych organizacji, takich
jak grupy przestępcze, gdzie picie alkoholu, zaży-
Wpływ środowiska rodzinnego wanie narkotyków i rozboje są na porządku dzien-
nym. Osoby takie są również podatne na agitację
Można wyróżnić następujące elementy oddziaływania sekt, w których może dojść do totalnej degradacji
środowiska rodzinnego: osobowości;
 faktyczna lub symboliczna obecność ojca jako jeden  inne przypadki patologii rodziny związane z pro-
z ważnych czynników sprzyjających samobójstwu; blemem alkoholowym, na przykład ojciec pracu-
 alkoholizm ojca; jący w dużej firmie jako jedyny żywiciel rodziny,
 ciężka choroba lub też śmierć kogoś z rodziny, który z powodu nadmiernych stresów po pracy
zwłaszcza samobójcza. W tych ostatnich przypadkach regularnie nadużywa alkoholu, znęcając się przy
samobójstwo może wynikać z chęci połączenia się tym psychicznie i fizycznie nad rodziną. W opi-
z utraconą osobą; sywanym przypadku matka jest osobą młodą,
 oddanie dziecka pod opiekę instytucji, na przykład około 34 roku życia, w rodzinie jest dwoje dzieci,
domu dziecka. jedno w wieku około roku, drugie w gimnazjum.
Najczęstsze błędy popełniane przez rodziców to: Oczywiście problemy występują u młodego gim-
 świadome lub też nieświadome pokładanie nazjalisty, który najczęściej nie może sobie po-
w dziecku ambiwalentnych pragnień, a tym samym radzić z zaistniałą sytuacją. Matka nie chce pro-
stawianie mu wymagań nieadekwatnych do jego sić nikogo o pomoc, a dziecko, nie mając wspar-
sił i możliwości. Pragnienia te są często wspierane cia w żadnym z rodziców, popada w coraz większą
dużymi nakładami finansowymi na dziecko  ro- depresję; zaczynają się u niego pojawiać myśli sa-
dzice płacą za dodatkowe korepetycje, zajęcia, mobójcze.
które tak naprawdę nie interesują młodego czło- Niestety, rodzice nie zawsze chcą rozmawiać, a tym bar-
wieka, czuje się on jednak zobligowany do uczest- dziej współpracować; w takich przypadkach rola peda-
nictwa w nich. Przemęczenie, świadomość niemoż- gogów szkolnych jest szczególnie ważna.
ności podołania wymaganiom rodziców prowadzą
najczęściej do poczucia niedowartościowania Oddziaływanie środowiska szkolnego
i bezradności. Dziecko przenosi te zachowania ze
swojej świadomości, ujawniając je w stosunku do Szkoła jest kolejną ważną instytucją społeczną odgry-
grupy rówieśniczej i w obawie przed brakiem ak- wającą po rodzinie najważniejszą rolę w życiu młodego
ceptacji zaczyna się od niej izolować. Staje się człowieka, gdzie spędza on często więcej niż pół dnia.
obojętne wobec otoczenia, a w końcu popełnia sa- Coraz częściej wśród uczniów zdarzają się próby samo-
mobójstwo; bójcze, o które opinia publiczna obwinia szkołę [16].
 niezgodność rodziców w stosowaniu metod wycho- W takich przypadkach podkreśla się nie tylko nieko-
wawczych, wzajemne oskarżanie się i podważanie rzystną, traumatyczną atmosferę w szkole, ale też czę-
swojego autorytetu w obecności dzieci może w kon- sto działania lub brak działań nauczyciela, który dopro-
sekwencji prowadzić do przesadnego ograniczenia wadził ucznia czy uczennicę do tego desperackiego kro-
wolności dziecka bądz
też do pobłażliwości i braku ku. Szkoła może być czasem przysłowiową kroplą prze-
ingerencji w jego zachowanie [15]. W efekcie dziec- pełniającą czarę goryczy.
ko może zacząć szantażować rodziców pod groz
bÄ… W sytuacji rodzinnej dziecka najlepiej orientuje siÄ™ wy-
wyrządzenia sobie krzywdy w celu wymuszenia ko- chowawca klasy. Jeszcze około 15 lat temu w niektó-
rzyści dla siebie; rych szkołach praktykowano zwyczaj, że wychowawca
103
www.suicydologia.viamedica.pl
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
odwiedzał każdego swojego ucznia w domu i poznawał  sytuacja o najwyższym stopniu alarmowym, gdy wy-
jego rodzinę, dzięki czemu mógł ocenić potencjalne za- obraz
nia zajmuje się już konkretnym planowaniem
grożenia. Jednak czasy się zmieniły. Dodatkowo spra- sposobu dokonania samobójstwa i koncentruje się na
wę utrudnia ochrona danych osobowych. Analiza do- detalach z nim związanych. Wówczas pojawia się pre-
kumentów nie daje już tylu informacji co wcześniej. Trze- sja działania wynikająca z nastawienia wyobraz
ni na
ba więc bardziej polegać na takich metodach jak obser- jedną określoną metodę [13].
wacja, wywiad, rozmowa.
W toku pracy pedagoga szkolnego wielokrotnie prze-
prowadzałam z uczniami rozmowy problemowe. Naj- Diagnoza i profilaktyka
częstszymi gośćmi mojego gabinetu były osoby z rodzin
niepełnych lub w trakcie rozpadu oraz dzieci przebywa- Problemem jest skuteczna diagnostyka psychopeda-
jące czasowo w internacie z dala od środowiska rodzin- gogiczna, która pozwoliłaby na wcześniejsze rozpo-
nego, czyli, jak wskazują wyniki wielu badań, tworzące znanie symptomów niekorzystnych zmian w zakresie
grupę potencjalnego ryzyka, charakteryzujące się także poziomu społecznego nieprzystosowania ucznia lub
prawdopodobieństwem wystąpienia skłonności do za- uczennicy.
chowań suicydalnych. Grupa ta przejawia wiele podob- Profilaktyka zachowań samobójczych powinna stanowić
nych zachowań. system określonych działań i przebiegać wielotorowo.
Prawie połowa uczniów z tej grupy większego ryzyka Dlatego wskazane jest stałe pogłębianie wiedzy o pro-
sama szuka kontaktu, zmierza do nawiązania rozmowy cesach motywujących działania autodestrukcyjne.
i oczekuje pomocy w rozwiązywaniu swoich problemów. Należałoby również podjąć próbę przeprowadzania ba-
Natomiast drugą połowę uczniów można podzielić na dań diagnostycznych z udziałem specjalistów z różnych
dwie grupy. dziedzin (pedagogów, psychologów, psychiatrów, socjo-
Pierwsza grupa stwarza poważne problemy wychowaw- logów) [16].
cze w szkole. Są to dzieci demonstracyjnie zwracające Po postawieniu właściwej diagnozy i identyfikacji grup
na siebie uwagę zarówno podczas lekcji, jak i na prze- oraz jednostek szczególnie zagrożonych zachowaniami
rwie, otrzymujące najwięcej uwag negatywnych i ocen suicydalnymi następuje etap określenia sposobów i me-
nagannych z zachowania. tod postępowania z takimi uczniami.
Dzieci z drugiej grupy sÄ… wyciszone, nie szukajÄ… kon-
taktu z innymi, są zamknięte w sobie. To indywidualiści
ze skłonnością do cierpienia w milczeniu. Mają one przy Sposoby i metody postępowania w szkole
tym duże ambicje. Osiągają dobre wyniki w nauce, czę- z uczniami o skłonnościach samobójczych
sto też biorą aktywny udział w życiu szkoły, ale ciężko
znoszą niepowodzenia, które urastają w ich oczach do Jednym z ważniejszych sposobów pomocy jest odpowied-
rangi porażki osobistej. Zdarza im się też niekiedy od- nie podejście personelu szkoły, zwłaszcza wychowawców
grywać rolę ofiary klasowej lub szkolnej. Nie mają na i pedagogów, do potencjalnego samobójcy. Nie wszyscy
tyle wewnętrznej siły, żeby się bronić. pracownicy szkoły potrafią się właściwie zachować. Uczeń
Grupa rówieśnicza pełni bardzo ważną funkcję w życiu mło- w stanie kryzysu emocjonalnego potrzebuje szczególne-
dego człowieka. Traumatyczny wpływ środowiska szkolne- go wsparcia. Wymaga empatycznego, wrażliwego i spo-
go jest efektem zarówno niepowodzeń szkolnych związa- kojnego działania ze strony nauczyciela, a nie przenosze-
nych z nauką, jak i nieudanych kontaktów z grupą rówie- nia na ucznia własnych frustracji z życia prywatnego.
śniczą. Kontakt z nieformalną grupą młodzieżową (sekty, Dla wielu nauczycieli praca w szkole jest tak zwanym złem
podkultury, grupy przestępcze) to kolejny czynnik zagraża- koniecznym. Wykazują oni uogólniony stosunek wobec
jÄ…cy. Potencjalne groz
by słowne czy też wcześniejsze usiło- uczniów. Boją się szkoły i przemocy ze strony młodzieży.
wania samobójstwa nie mogą być zlekceważone, podobnie Biorąc pod uwagę nasilenie zachowań agresywnych i de-
jak potencjalnie niegroz
ne fantazje i myśli samobójcze. wiacyjnych wśród współczesnej młodzieży, lęki te często
są uzasadnione. Znaczna liczba nauczycieli zażywa i czę-
Myśli, fantazje i plany samobójcze sto nadużywa leków uspokajających i nasennych.
W myślach i fantazjach samobójczych można wyodręb-
nić trzy stadia: Profilaktyka ogólna  zapobieganie
 stosunkowo niegroz
ne fantazjowanie o tym, że się wystąpieniu zachowań samobójczych
 już nie żyje ;
 wyobrażanie sobie aktu samobójczego (wchodzą tu Podstawą profilaktyki ogólnej jest wczesne rozpozna-
w grę bardziej konkretne wyobrażenia dotyczące nie zagrożeń suicydalnych. W ramach działań profilak-
sposobu dokonania próby samobójczej); tycznych należy się skupić na sytuacji personelu szkoły,
104
www.suicydologia.viamedica.pl
Agnieszka Malczewska, Rola pedagoga szkolnego w zapobieganiu zachowaniom samobójczym wśród uczniów
a przede wszystkim na potencjalnie zagrożonej tym pro-  wczesnym kierowaniu do specjalistów (w wypadku,
blemem grupie uczniów. gdy taka interwencja jest bezwzględnie potrzebna);
Musimy być szczególnie czujni, jeżeli uczeń:  usuwaniu i ograniczaniu dostępu do potencjalnych
 wykazuje brak zainteresowania zwykle wykonywa- środków umożliwiających popełnienie samobójstwa [3];
nymi zajęciami;  częstych rozmowach z młodzieżą, wychwytywaniu
 ma coraz gorsze oceny; i rozwiązywaniu na bieżąco trudnych problemów
 coraz częściej zachowuje się nieodpowiednio, szczegól- na godzinie wychowawczej. Dobrze sprawdza się
nie jeżeli wcześniej do takich sytuacji nie dochodziło; również tzw. plan opieki, tzn. pedagog szkolny czy
 przestaje uczęszczać do szkoły, wagaruje, zwiększa wychowawca, obserwując już ucznia potencjalnie
się u niego liczba godzin nieusprawiedliwionych; zagrożonego wystąpieniem zachowań samobój-
 pali nadmierne ilości papierosów, spożywa alkohol czych, rozmawia z jego najbliższymi kolegami, pro-
czy też używa, a nawet nadużywa środków psycho- sząc ich o jego specjalne nadzorowanie. Zagrożo-
tropowych i psychoaktywnych  legalnych leków ny uczeń w ten sposób na bieżąco ma wsparcie
i nielegalnych narkotyków; kogoś bliskiego, nawet o tym nie wiedząc. Jego
 wykazuje nadmierną agresję wobec innych uczniów koledzy cały czas współpracują z pedagogiem, in-
 zdarzają się także incydenty z jego udziałem pro- formując go o ewentualnym pogorszeniu jego sta-
wadzące do interwencji policji. nu. Taka współpraca powinna przebiegać dwuto-
Są to pierwsze niepokojące sygnały. rowo, także przez bezpośredni kontakt z pedago-
Wielu ekspertów zgadza się co do tego, że przekazywa- giem, a jeszcze bardziej pożądane i skuteczne są
nie młodym ludziom w procesie nauczania treści odno- działania na trzech frontach, gdy współpracy po-
szących się wprost do samobójstwa nie jest wskazane. dejmują się również rodzice.
Zalecają natomiast, aby kwestie związane z problema- Powyższe metody i sposoby działania oraz pomocy wy-
tyką samobójstw zastąpić pozytywnym podejściem, magają jednak dużego wyczucia sytuacji i oczywiście dys-
a szczególnie zająć się problemem zdrowia psychiczne- krecji. Sprawdzają się w praktyce, ponieważ nauczyciel
go i moralnego młodzieży [1]. nie może być wszędzie. Często zaś się zdarza, że młodzi
W ramach profilaktyki powinno się skupić na: ludzie pytają, jak mogą pomóc w takiej sytuacji.
 wzmacnianiu zdrowia psychicznego nauczycieli i in-
nych pracowników szkoły (powinni oni również mieć
dostęp do wsparcia, pomocy psychologicznej, a na- Sytuacja po samobójstwie
wet terapii); lub próbie samobójczej
 wzmacnianiu poczucia własnej wartości uczniów (ak-
ceptacja, pozytywne wzmacnianie, empatia, indywi- Jeżeli doszło już do aktu samobójstwa lub próby samobój-
dualne podejście do ucznia); czej, należy poinformować personel szkolny i uczniów i bez-
 uczeniu wyrażania własnych emocji (zachęcanie do względnie nie zapomnieć o wsparciu terapeutycznym. Szkoła
rozmowy z jednoczesnym zapewnieniem dyskrecji); powinna mieć opracowany plan na wypadek takiej sytuacji,
 zapobieganiu tyranizowaniu i przemocy w szkole choćby dlatego, żeby nie doszło do kolejnych aktów samo-
(stworzenie bezpiecznej szkoły zarówno dla ucznia, bójczych mogących wystąpić na terenie tej samej szkoły.
jak i nauczyciela); Jeśli w szkole już rozpoznano grupę uczniów z ryzykiem
 dostarczaniu nauczycielom i innym pracownikom suicydalnym, można się spodziewać, że inne nastolatki
informacji o placówkach, w których można uzy- mogą się identyfikować z zachowaniem ofiary, nawet
skać pomoc (należy zapewnić młodzieży i ich ro- jeżeli jej nie znały lub znały ją bardzo mało, i przez efekt
dzinom dostęp do określonych służb i ośrodków naśladowania, który psychologowie nazywają modelo-
poprzez upowszechnienie ich numerów telefo- waniem, pójść w jej ślady.
nów, np.: kryzysowego telefonu zaufania, porad- Poniżej przedstawiono fragmenty badań przeprowadzo-
ni psychologiczno-pedagogicznej, poradni zdro- nych w jednej z takich przykładowych grup.
wia psychicznego, ośrodków interwencji kryzyso-
wej itp.) [1];
 interwencjach skupiających się na działaniu przez Badania wybranych grup
rozmowy odreagowujÄ…ce, wyznaczaniu sensownych
i mobilizujących zadań, psychoedukacji, w tym ucze- Badaniami objęto grupę uczniów prywatnego gimnazjum
niu radzenia sobie ze stresem, relaksacyjnych ćwi- i liceum w Krakowie w wieku 13 18 lat. Młodzież podda-
czeniach i organizowaniu grup wsparcia [3]; no obserwacji od września 2004 roku do kwietnia 2005 roku.
 zwiększaniu umiejętności personelu szkolnego (kur- Pedagodzy szkolni wielokrotnie przeprowadzali rozmowy
sy ukierunkowane na poprawę komunikacji między skupione na problemie zachowań samobójczych. Dzięki
nauczycielem a uczniem); analizie danych z dokumentów personalnych uczniów
105
www.suicydologia.viamedica.pl
SUICYDOLOGIA 2006, tom 2, nr 1
w szkole uzyskano informacje na temat ich wieku, płci, sta- kiem pierwszej fazy, w której u pacjentów przeważa sa-
nu rodziny (rodzina pełna, półsierota, sierota, rodzina w moocena zawyżona, a u uczniów wysoka.
rozpadzie). Ocena zawyżona występuje u 8 uczniów i 14 pacjen-
Spośród uczniów wybrano grupę reprezentatywną skła- tów, wysoka  u 17 uczniów i 12 pacjentów, umiar-
dającą się z osób z rodzin niepełnych lub w rozpadzie kowana w takiej samej ilości: 7 vs. 7, natomiast niska
oraz dzieci przebywających czasowo w internacie z dala  dotyczy tylko 2 uczniów, a pacjentów nie dotyczy.
od środowiska rodzinnego. Sytuacja przedstawia się odwrotnie w przypadku sa-
Według wyników wielu badań można było wstępnie oce- mooceny zaniżonej  dotyczy ona tylko 1 pacjenta.
nić, że ci młodzi ludzie stanowili grupę większego ryzy- W przypadku ocen zawyżonych nie pokrywają się one
ka zachowań dewiacyjnych, w tym także zagrożenia su- z rzeczywistością, sa raczej projekcją marzeń, bowiem
icydalnego. pacjenci są osobami pełnymi leków i obaw [18] .
Analizowano i porównano wyniki powyższych badań
z wynikami badań przeprowadzonych w 2000 roku na
Oddziale Toksykologii w Wojewódzkim Szpitalu im. Podsumowanie
Rydygiera w Krakowie. Przebadano wówczas grupę mło-
dzieży po próbach samobójczych między 15 a 18 rokiem Wychowawcy klas i inni nauczyciele powinni zwracać
życia. W czasie badań wybrano wzorcową grupę 34 osób znacznie większą uwagę na to, co się dzieje z uczniami
i starano się odpowiedzieć na pytanie, jakie czynniki zarówno podczas lekcji, jak i podczas dyżuru szkolne-
psychospołeczne skłaniają młodych ludzi do tak drastycz- go, a o wszelkich obawach i nieprawidłowościach infor-
nych zachowań jak targnięcie się na własne życie [17]. mować przede wszystkim pedagoga i psychologa szkol-
Podczas obecnych badań nad uczniami prywatnego gim- nego. Nie należy lekceważyć nawet najmniejszych symp-
nazjum i liceum zbadano poziom samooceny, by przeko- tomów zmian w zachowaniu uczniów.
nać się, czy nie występują pewne analogie i podobieństwa Często zdarza się jednak, że nauczyciele przychodzą do
pomiędzy uczniami gimnazjum i liceum z potencjalnej gru- szkoły tylko po to, by przeprowadzić lekcje, i uważają,
py ryzyka a pacjentami szpitala po próbach samobójczych. że na tym ich rola się kończy. Złe lub dziwne zachowa-
W badaniach wzięło udział 34 uczniów, w tym 20 chłop- nie ucznia często odbierają jako skierowane przeciwko
ców  8 z gimnazjum i 12 z liceum oraz 14 dziewcząt własnej osobie, zagrożenie swojego autorytetu, i nie mają
 4 z gimnazjum i 10 z liceum (ryc. 1). ani czasu, ani ochoty interesować się tym, co tak na-
Zarówno u uczniów, jak i u pacjentów skala porównaw- prawdę leży u z
ródła problemów danego ucznia. Słabe
cza wykazuje tendencje do pokrywania się  z wyjąt- wyniki w uczeniu się nie są rezultatem tylko i wyłącznie
Rycina 1. Wykres porównawczy samooceny badanych uczniów i pacjentów po próbach samobójczych
Figure 1. The self-esteem comparative diagram of examined students and patients suicide attempts
106
www.suicydologia.viamedica.pl
Agnieszka Malczewska, Rola pedagoga szkolnego w zapobieganiu zachowaniom samobójczym wśród uczniów
lenistwa i niechęci ze strony uczni, jak niektórym jesz- Natomiast uczniowie wyciszeni i  cierpiący w milcze-
niu często nie mają szans zostać zauważeni. Tym sa-
cze zdarza się sądzić; problem jest znacznie głębszy
mym najprawdopodobniej nie otrzymajÄ… potrzebnej im
i często ma swoje z
ródło w sytuacji osobistej i rodzinnej
ucznia, a może się zaostrzyć na skutek jego cech i pro- pomocy. Tu wielką rolę może odegrać wychowawca kla-
sy. W tym przypadku to on powinien umieć wybrać
blemów osobowościowych.
z klasy zagrożonych uczniów i skierować ich do pedago-
Depresja i samobójstwo to tylko jeden z efektów zbyt
ga szkolnego i psychologa.
póz
nego rozpoznania problemu i niezastosowania wcze-
śniej działań profilaktycznych.
Młodzież, u której zaczynają się problemy, często nad-
Piśmiennictwo
używa alkoholu czy używa nielegalnych narkotyków.
Często to właśnie pod wpływem środków psychoaktyw-
1. WHO-PTS. Zapobieganie samobójstwom, poradnik dla nauczy-
nych  alkoholu, narkotyków, leków  młody człowiek cieli i innych pracowników szkoły. Genewa Warszawa 2003.
2. Uzan G. Samobójstwa młodzieży. Zdrowie Psychiczne 1997; 1 2:
podejmuje próbę samobójczą lub popełnia samobójstwo
115 117.
zakończone zgonem.
3. Carr A. Depresja i próby samobójcze młodzieży  sposoby prze-
ciwdziałania i reagowania. GWP, Gdańsk 2004; 8, 27, 28, 35, 53 57.
Na tę decyzję wpływa wiele czynników, które wzajem-
4. Olszańska M. Rylke H. Gdy życie traci sens. Remedium 1996; 6: 28
nie wiążą się ze sobą i na siebie wpływają.
5. Harrington R. Depressive disorder in childhood and adolesence.
Wiley, Chichester 1993.
I tak na przykład młody człowiek, który  nie otrzymał
6. Kovasc M. The Emanuel Miller memorial lecture 1994. Depressi-
na czas pomocy , będąc w depresji, sięga po alkohol,
ve disorders in childhood: an impressionistic landcape. J. Child
a w trakcie upojenia alkoholowego po narkotyki, któ- Psychol. Psychiatry 1997; 38: 287 298.
7. Reynolds H., Johnson F. Handbook of depression in children
rych na trzez
wo nigdy by nie wziÄ…Å‚.
and adolescents. Plenum, Nowy Jork 1994.
W pewnym momencie różna częstotliwość wystąpienia
8. Malicka H. Zjawisko samobójstwa w świetle badań empirycznych
i statystyk. W: Urban B. (red.). Problemy współczesnej patologii
problemów i ich znamienne nasilenie w czasie powodują
społecznej. Wydawnictwo UJ, Kraków 1998; 185.
ich skomasowanie; wszystkie problemy stajÄ… siÄ™ tak samo
9. Uzan G. Profilaktyka samobójstw. Zdrowie Psychiczne 1970;
1 2: 120.
ważne lub też potęgują pozostałe, niekiedy też rodzą się
10. Cekiera C. Etiologia i motywacja samobójstw usiłowanych. Stu-
nowe problemy  na przykład problemy rodzinne ucznia
dium Psychologiczne ATK, Warszawa 1975; 108,123.
11. Richman J. Attempted suicide prevention and crisis intervention.
powodują pogorszenie wyników w nauczaniu, co z kolei
Kanada 1979; 107 109.
wywołuje u ucznia stany depresyjne, które  popychają go
12. Pospiszyl K., Zabczyńska E. Psychologia dziecka niedostoso-
w nałogi , a pewnego dnia uczeń niespodziewanie pró- wanego społecznie. PWN, Warszawa 1980.
13. Ringel E. Nerwica a samozniszczenie. PWN, Warszawa 1992;
buje sobie odebrać życie albo, niestety, czyni to skutecz-
114 118.
nie. Wszyscy zadają sobie pytanie  Dlaczego? i nikt już 14. Bogdanowicz M. Psychologia kliniczna. Dziecko w wieku przed-
szkolnym. WSIP, Warszawa 1985.
nie pamięta o tym małym  punkcie zapalnym .
15. Iwaniuk H. Psychologiczno-społeczne uwarunkowania czynów sa-
Oczywisty jest fakt, że w większych szkołach z dużą liczbą
mobójczych młodzieży. Zagadnienia Wychowania a Zdrowie Psy-
chiczne 1988; 1 4: 19 25.
uczniów działania pedagoga szkolnego są utrudnione.
16. Namysłowska I. Samobójstwa wśród młodzieży. Medipress Psy-
Pedagog czy psycholog szkolny przebywa w szkole nie-
chiatria-Neurologia 1998; 2.
17. Malczewska A. Przyczyny zachowań suicydalnych u młodzieży
kiedy tylko 4 godziny dziennie lub krócej. Często też
w wieku między 15 a 18 rokiem życia  praca magisterska. AP
nie ma kontaktu z większością uczniów w szkole.
Kraków 2001.
W swojej pracy zajmuje się przeważnie tylko przypad- 18. Grochmal-Bach B., Malczewska A. Traumatyczne więzi mędzy-
ludzkie a zachowania suicydalne. W: Kubacka-Jasiecka D., Bu-
kami  wyraz
nie dającymi znać o sobie i przysparzający-
dyń K. (red.). Kryzys, interwencja i pomoc psychologiczna. Nowe
mi widocznych problemów nauczycielom. ujęcia i możliwości. Wyd. Adam Marszałek, Toruń 2003; 113 114
107
www.suicydologia.viamedica.pl