Gross przemilczeń
Piotr Gontarczyk
Po raz pierwszy publikujemy zeznania świadków mordu w Jedwabnem. Wynika
z nich, \
e za zbrodnię odpowiedzialni są Niemcy, a nie polskie społeczeństwo.
Co się wydarzyło w Jedwabnem 10 lipca 1941 r? Do tej pory znaliśmy jedną
wersję wydarzeń, upowszechnioną przez Jana T. Grossa. Przed kilkoma dniami
udało nam się dotrzeć do akt śledztwa w tej sprawie z 1949 r. To te same akta,
którymi posługiwał się autor "Sąsiadów". Zdumiewa, jak wiele z zawartych tam
informacji i wątków profesor Gross pominął. Pomijał to, co nie pasowało mu do z
góry zało\
onej tezy, \
e niemiecki udział w zbrodni w Jedwabnem ograniczył się
tylko do filmowania.
Oto, co udało się ustalić na podstawie tych akt: 10 lipca 1941 roku przyjechali do
Jedwabnego Niemcy. Nie wiadomo dokładnie ilu. Według nie- których osób
składających zeznania jeden samochód z pięcioma funkcjonariuszami gestapo; wedle
innych "kilka taksówek", co nale\
y rozumieć jako kilka samochodów osobowych. W
ka\
dym razie mo\
na przypuszczać, \
e krytycznego dnia nie było w Jedwabnem
\
adnych du\
ych oddziałów niemieckich. Ale to właśnie ci Niemcy, którzy przybyli
rano do miasteczka, wydają się być spiritus movens póz
niejszej tragedii. W dokonaniu
zbrodni posłu\
yli się miejscową \
andarmerią i członkami władz magistratu na czele z
Karolem Bardoniem i burmistrzem Marianem Karolakiem.
Gross przedstawia wspomnianych jako przedstawicieli społeczeństwa polskiego, choć
bardziej prawdopodobne jest, \
e do zarządu miasta powołali ich Niemcy spośród
swoich lokalnych zauszników. Na przykład Bardoń, jeden z głównych bohaterów
negatywnych z 10 lipca 1941 r., w czasie I wojny słu\
ył w armii austriackiej i był
traktowany przez Niemców jako "swój". Wkrótce po tragedii w Jedwabnem,
prawdopodobnie jako volksdeutsch, został funkcjonariuszem niemieckiej policji
pomocniczej. W ramach jej działalności między innymi przeprowadzał aresztowania
Polaków.
Wspomniani dobrali sobie do towarzystwa jeszcze kilku Polaków; przynajmniej
niektórzy z nich cieszyli się fatalną opinią u miejscowej ludności. Jeden został potem
zabity przez polskie podziemie. Inny znalazł się w szpitalu dla umysłowo chorych.
To właśnie oni, zmuszając przy okazji niektórych Polaków, wypędzili du\
ą grupę
jedwabieńskich śydów na centralny plac miasteczka. Potem, ju\
po spędzeniu śydów
na rynek, wspomniani osobnicy, w towarzystwie niemieckich \
andarmów, poczęli
wyciągać kolejnych Polaków z domów i zmuszali ich do udania się na rynek w celu
pilnowania śydów.
Oto fragmenty zeznań, zło\
onych w śledztwie przez mieszkańców Jedwabnego w 1949
r.:
Roman Górski: "(...) przyszedł do domu Karolak Marian, który był burmistrzem i
\
andarm niemiecki, który mnie kopnął i zabrali mnie na rynek m. Jedwabnego gdzie
kazali mi pilnować (...) śydów".
Władysław Miciura: "W lipcu 1941 roku daty dokładnej nie pamiętam przyjechało
kilka taksówek z gestapo i urządzili łapankę na \
ydów spędzając ich na rynek. Mnie
samego wysłali \
andarmi do domu na śniadanie i po powrocie moim do pracy po
godzinie czasu przyszedł \
andarm i kazał mi iść na rynek pilnować \
ydów, by nie
uciekali. Ja pilnowałem \
ydów (...) do godziny 16-tej, udając się następnie spowrotem
do pracy, lecz nie kazali mi pracować, tylko wyganiać \
ydów do stodoły co ja te\

uczyniłem. I byłem tam a\
do czasu podpalenia pełnej stodoły z \
ydami".
Władysław Dąbrowski: "Zadaniem moim było pilnować \
eby ani jeden \
yd nie
wyszedł za linię co ja uczyniłem, otrzymałem ja taki rozkaz od Karolaka, Sobuty i
jednego Niemca".
Stanisław Zejer: "Razem ze mną brali udział jeszcze w spędzaniu \
ydów z rozkazu
burmistrza i gestapo (...)".
Feliks Tarnacki: "(...)burmistrz Karolak (...) wraz z gestapowcem wypędzili mnie na
rynek".
Antoni Niebrzydowski: "W 1941 r. przyszedł do mego mieszkania Karolak burmistrz
niemiecki Bardoń [nieczyt.] dali mnie rozkaz pilnować \
ydów na rynku których oni
zganiali na rynek".
Do wspomnianej stodoły, nale\
ącej do Bronisława Śleszyńskiego zapędzono
ostatecznie kilkaset osób. Po zamknięciu stodoła została oblana naftą i podpalona. Z akt
śledztwa nie wynika dokładnie przez kogo.
Jest za to oczywiste, \
e Niemcy nie byli neutralnymi obserwatorami wydarzeń w
Jedwabnem, lecz ich organizatorami. Ale taka wersja wydarzeń została odrzucona
przez Jana Tomasza Grossa.
Postawy wobec zbrodni
Na podstawie wspomnianych dokumentów archiwalnych mo\
emy wyró\
nić kilka
kategorii osób uczestniczących w interesujących nas wyda- rzeniach.
- Pierwszą z nich są niewątpliwie Niemcy, którzy byli inicjatorami i główną siłą
sprawczą jedwabieńskiej tragedii. To oni wyciągali Polaków z domów, stali za plecami
Karolaka, Bardonia i ich kompanów.
- Druga grupa to Polacy, którzy prawdopodobnie byli poinformowani o mającej
nastąpić zbrodni i wzięli w niej ochotniczy udział. W sumie było to kilka osób, jednak
zostali wyraz
nie zauwa\
eni jako ci, którzy wykonują polecenia Niemców, ale te\
i z
własnej inicjatywy znęcają się nad śydami. Motywy działania tych ludzi są trudne do
przeniknięcia. Wydaje się, \
e siłą motoryczną ich zachowania było wojenne zdziczenie
i \
ądza zemsty za sowiecką okupację.
- Trzecia grupa to osoby, które zmuszone przez Niemców brały udział w gromadzeniu
śydów na rynku, pilnowaniu ich oraz w zapędzeniu do stodoły. Liczebność tej grupy
jest najtrudniejsza do ustalenia, choć wydaje się, \
e było to co najmniej kilkanaście
osób. Postawy tych ludzi były zró\
nicowane: niektórzy bez sprzeciwu wykonywali
rozkazy, inni uciekali w czasie, kiedy prowadzono ich na rynek lub przy pierwszej
nadarzającej się okazji. Niektórzy nawet ratowali śydów. Mo\
na postawić tezę, \
e
niemal do ostatniej chwili nie byli świadomi, jak tragiczny los zgotowano ich sąsiadom.
Prócz nich tragiczny los części mieszkańców Jedwabnego widziało wielu świadków.
Wyrok, który wydał Sąd Okręgowy w A
om\
y, uznał za niewinnych 10 z 22
oskar\
onych. Z pozostałych na karę śmierci skazany został Karol Bardoń, a jedenaście
osób otrzymało kary wieloletniego więzienia.
W sentencji sąd napisał: "(...) miejscowa ludność, a więc w tej liczbie oskar\
eni [wzięli
udział w zabójstwie śydów] pod terrorem, jak widać ze wszystkich wyjaśnień
oskar\
onych, gdziekolwiek by były one składane i z zeznań świadków oskar\
enia i
odwodowych (...)".
Gross oparł swoją ksią\
kę na aktach omawianej sprawy. Z pewnością czytał cytowane
zeznania świadków oraz konstatacje z wyroku sądowego. Ale w ksią\
ce napisał, \
e
udział Niemców w zbrodni w Jedwabnem "ograniczył się przede wszystkim do robienia
fotografii...".
y
ródła profesora Grossa
Bardzo szczególną rolę w ksią\
ce Grossa odegrały zło\
one w czasie śledztwa zeznania
dwóch świadków: Eljasza Grądowskiego i Abrama Boruszczaka. Obydwaj mieli być
naocznymi świadkami wydarzeń, którym udało się jakoś uratować \
ycie. Ich opowieści
o wyczynach Polaków, stanowiące jedno z podstawowych z
ródeł narracji historycznej
Grossa, są doprawdy wstrząsające. Eljasz Grądowski stwierdził na przykład: "Czesław
Mierzejewski najprzód zgwałcił a potem zamordował Judes Ibram".
Drugi ze wspomnianych świadków, Abram Boruszczak, opisał zbrodnię, jakiej mieli się
dopuścić Polacy na terenie \
ydowskiego cmentarza: "Wybrali zdrowszych mę\
czyzn i
zagnali na cmentarz i kazali im wykopać rów, po wykopaniu rowu przez \
ydków wzięli
ich pozabijali bili kto czym [tak w tekście] kto \
elazem, kto no\
em, kto kijem".
Obydwaj mocno podkreślali, \
e to Polacy mordowali śydów, a Niemcy jedynie patrzyli
z boku i fotografowali.
I tu pojawia się jeden z najwa\
niejszych problemów z ksią\
ką Grossa. Otó\
z akt
sprawy jednoznacznie wynika, \
e obydwaj w ogóle nie byli świadkami tragedii w
Jedwabnem. Jeszcze nim zaczął się proces sądowy, jeden z uratowanych śydów (Józef
Grondowski) zeznał: "Co do Eljasza Grądowskiego wyjaśniam, \
e on w czasie okupacji
niemieckiej zupełnie nie mieszkał w Jedwabnym, poniewa\
został wywieziony do Rosji
w roku 1940 i powrócił dopiero po wyzwoleniu. Mieszkam w Jedwabnym od urodzenia
do obecnej chwili i nie jest mi znany Abram Boruszczak, aby taki zamieszkiwał na
terenie Jedwabnego bardzo dobrze wszystkich znam".
Niedługo póz
niej do prokuratury w A
om\
y wpłynęło pismo podpisane przez siedmiu
mieszkańców Jedwabnego: "Niniejszym zwracam się do ob. Prokuratora w A
om\
y.
Otó\
Eljasz Grądowski który zło\
ył oskar\
enie został aresztowany przez władze
Rosyjskie za to \
e skradł w klubie patefon który był własnością klubu, został ukarany i
aresztowany w 1940 roku ukarano go 1,5 więzienia i cały czas od 1940 roku przebywał
w Rosji, a\
powrócił po wyzwoleniu Polski z pod okupanta, a Boruszczak Abram to
zupełnie takiego nie było nigdy w Jedwabnem".
Wszystkie te informacje dotyczące wiarygodności wspomnianych świadków znajdują
się w aktach sprawy, ale zostały one przez autora "Sąsiadów" pominięte. Za to innym
osobom, na przykład Czesławowi Laudańskiemu, Gross wło\
ył w usta opisy czynów,
jakich mieli dokonać feralnego 10 lipca 1941 roku. A tymczasem Czesław Laudański w
trakcie przesłuchań stwierdził, \
e tego dnia le\
ał w łó\
ku cię\
ko chory, po wyjściu z
sowieckiego więzienia. Potwierdziło to wielu świadków.
Jeden z ocalałych śydów zło\
ył nawet zeznanie, jak w czasie okupacji Laudański
pomagał ukrywającym się śydom.
Takimi metodami w ksią\
ce Grossa Polacy, którzy nie mieli nic wspólnego z mordem
na śydach, a nawet ich ratowali, stają się mordercami, a świadkowie niewiarygodni -
jak Boruszczak czy Grądowski - oskar\
ycielami Polaków.
Kluczowe relacje i zeznania, na których Gross oparł "Sąsiadów", nie zostały poddane
naukowej krytyce. Po jej dokonaniu okazuje się, \
e faktografia oraz główne tezy
ksią\
ki nie mają powa\
niejszych podstaw naukowych. Narrację historyczną Grossa
tworzą ludzie, którzy nie byli wtedy w Jedwabnem (o czym autor wie jak sądzę),
stereotypy, uprzedzenia i przekonanie, \
e społeczeństwo polskie wymordowało śydów,
a księ\
a i biskupi są łapownikami. y
ródła historyczne zostały przez niego dobrane nie
według oceny ich naukowej wiarygodności, tylko według klucza: im więcej polskich
zbrodni i polskich zbrodniarzy, tym lepiej.
Po zastosowaniu wy\
ej wspomnianych metod naukowych - no i oczywiście po
usunięciu z opisu rzeczywistej roli Niemców - śmiało postawił tezę, \
e śydów w
Jedwabnem zamordowało "polskie społeczeństwo". Tymczasem konstatacja ta wydaje
się być nieuprawniona.
Jak to się mogło stać, \
e pomimo ewidentnego mijania się treści "Sąsiadów" z
dostępnym materiałem z
ródłowym ksią\
ka ta jest dość powszechnie traktowana w
kategoriach naukowych?
Tezy "Sąsiadów" mają swoich zwolenników nawet w świecie nauki. Nale\
y do nich na
przykład Andrzej śbikowski, który w styczniu 2001 roku napisał: "W przeciwieństwie
do kilku krytycznych recenzentów ksią\
ki Grossa uwa\
am, \
e pod względem
warsztatowym 'Sąsiedzi' są pracą wzorcową. Gross przeprowadził bardzo staranną
analizę dostępnych przekazów z
ródłowych"...
Prof. Jerzy Jedlicki skrytykował w czasie dyskusji w Polskiej Akademii Nauk tych
historyków, którzy zgłaszali zastrze\
enia do poszczególnych fragmentów narracji
ksią\
ki Grossa: "Diabeł nie tkwi w szczegółach, tylko w generaliach tego, co się stało w
Jedwabnem i innych miejscowościach". A przecie\
wydaje się, \
e historyk powinien
najpierw badać fakty, a dopiero na ich podstawie wyciągać generalne wnioski.
Z drugiej jednak strony "Sąsiedzi" mają swoich krytyków. Ostre sądy o ksią\
ce Grossa
wydawali m.in. prof. Tomasz Strzembosz, prof. Tomasz Szarota, dr Marek Jan
Chodakiewicz i dr Paweł Machcewicz z IPN. Doktor Bogdan Musiał porównał
"Sąsiadów" do pokazywanej ostatnio w Niemczech wystawy "Zbrodnie Wehrmachtu" i
ksią\
ki Daniela Goldhagena "Gorliwi kaci Hitlera" (nienaukowcom wyjaśniam, \
e
mimo początkowych zachwytów tłumów, pierwsze przedsięwzięcie zostało
zdemaskowane przez Musiała jako prymitywna manipulacja z
ródeł, a drugie po prostu
zmiecione przez krytyków za lekcewa\
enie podstawowych zasad warsztatu
naukowego).
Jednak pomimo faktu, i\
ksią\
ka Grossa wśród wielu powa\
nych naukowców po prostu
nie budzi zaufania, z czysto technicznych przyczyn nie mo\
na było dokonać jej
rzeczowej krytyki. Powód jest dość prosty: akta sądowe, które były podstawową bazą
z
ródłową "Sąsiadów", ze względu na likwidację Głównej Komisji Badania Zbrodni
przeciwko Narodowi Polskiemu i tworzenie Instytutu Pamięci Narodowej od dłu\
szego
czasu pozostawały niedostępne. Potem archiwaliów nie mo\
na było dostać, bowiem
zaczęło się śledztwo. Podejrzewam, \
e wielu historyków, którzy wypowiadali się
dotychczas w sprawie "Sąsiadów", jeszcze ich nie widziało, a zatem nie zdają sobie
sprawy, jak daleko sięgają nieprawidłowości poczynione w ksią\
ce Grossa.
Dotychczasowa dyskusja toczyła się więc na temat drobiazgów oraz tego, czy i kto
powinien przepraszać. Jednak spostrze\
enia, jakie mo\
na poczynić konfrontując
główne tezy "Sąsiadów" z dokumentacją archiwalną, w znacznej mierze przekreślają
wiarygodność podstawowych ustaleń głośnej ksią\
ki Jana Tomasza Grossa.
Mam nadzieję, \
e Instytutowi Pamięci Narodowej uda się w miarę szybko opublikować
najistotniejsze dla sprawy dokumenty. Dałoby to nadzieję, \
e rozpocznie się wreszcie
rzeczowa wymiana poglądów na temat zbrodni w Jedwabnem.
Trzy lata po wojnie do łom\
yńskiego UB wpłynęła relacja jednego z ocalałych z
jedwabieńskiej tragedii - Szmula Wasersztajna. Relacja ta stwierdzała, \
e zbrodni w
Jedwabnem dokonali Polacy bez udziału Niemców i podawała wiele nazwisk jej uczestników.
8 stycznia 1949 r. miejscowa milicja i funkcjonariusze bezpieki aresztowali kilkanaście osób,
które miały uczestniczyć w mordzie na śydach. Aresztowani zostali przesłuchani w ciągu
kilku najbli\
szych dni. Protokoły przesłuchań, które wówczas prowadzono, znakomicie
ilustrują ówczesne metody pracy UB. Nie chodziło w nich bowiem o wnikliwą analizę
wydarzeń w Jedwabnem, tylko ustalenie nazwisk ludzi, którzy na podstawie tak zwanego
dekretu sierpniowego zostaną skazani za udział w zbrodni. Oczywiście nie oznacza to, \
e
śledztwo było manipulowane. Taki był po prostu schemat pracy ówczesnych organów
ścigania i sposób pojmowania prawa. Obraz prawdy nikogo nie interesował: dopasowywano
zarzuty do sformułowań dekretu, dzięki czemu na jego podstawie jako "faszystowsko-
hitlerowskich zbrodniarzy i zdrajców Narodu Polskiego" skazywano nawet \
ołnierzy AK.
Opis czynów poszczególnych aresztowanych w znacznej mierze narzucał kształt stosownych
zapisów prawa, zaś rolę tez wyjściowych spełniła relacja Wasersztajna.
Protokoły przesłuchań sporządzone w czasie śledztwa są niezwykle sztampowe, często
rozpoczynające się od zdania-tezy, \
e "po wkroczeniu okupantów niemieckich przystąpiła
ludność polska do mordowania śydów", czasem zawierają te same zwroty o tym, jakoby
"Niemcy nie mordowali śydów, a tylko stali i fotografowali, jak ich mordują Polacy".
Wszystko to budzi wątpliwości co do rzetelności przesłuchujących, którzy być mo\
e treść
części zeznań dopasowywali do wyjściowego schematu. Jednak mimo pewnych trudności z
pracą nad tego rodzaju z
ródłami mo\
na z nich, przy zachowaniu odpowiedniej krytyki,
uzyskać wiele cennych informacji. Zeznania te potwierdzają inspirację, obecność i czynny
udział w zbrodni Niemców.
Ponadto w czasie sprawy sądowej wyszło na jaw, \
e relacja Szmula Wasersztajna, która
stanowi kanwę ksią\
ki Grossa, jest z
ródłem mało wiarygodnym. Scenariusz wydarzeń, który
został w niej przedstawiony okazał się być w wielu miejscach nieprawdziwy. Równie\
inne
zeznania i relacje, które w czasie sprawy sądowej okazały się niewiarygodne - stały się
jednym z najwa\
niejszych z
ródeł wykorzystanych przez Jana Tomasza Grossa.
Piotr Gontarczyk
Piotr Gontarczyk, śycie, 2001-03-31
powrot