Wyższa Szkoła Bankowa we Wrocławiu Sylabus Wykład V TEMAT: Religia w życiu jednostki i społeczeństwa Opracował: prof. dr hab. inż. Jan Maciejewski Wprowadzenie: Nie jest łatwo zdefiniować czym jest religia i jakie dokładnie pełni funkcje w społeczeństwie, najczytelniej definiuje N. Goldman, twierdząc, że jest to pewien system wierzeń i rytuałów obejmujących obszar świętości. W moim wykładzie pragnę poruszyć problem wpływu religii na ład społeczny i dokonać porównania społeczeństw świeckich i sakralnych. Główna definicja religii, jaką przyjmę, pochodzi z dzieła Socjologia Anthony ego Giddensa, któremu udało się wyróżnić kilka cech wspólnych wszystkim religiom: wszystkie religie posiadają zbiór darzonych poszanowaniem i czczonych symboli związanych z rytuałami, czyli obrzędami w których uczestniczy społeczność wiernych [1]. Społeczeństwo sakralne to takie społeczeństwo, w którym związek z Bogiem jest przeżywany w ścisłym powiązaniu z konstytutywnymi dla życia ludzkiego rzeczywistościami tj., Zycie rodzinne, praca, relacje z przedmiotami, z innymi ludzmi, życie polityczne, wiedza. Wszystko to, według wierzących, jest przepełnione tajemniczą, boska obecnością i zawiera w sobie znak pozytywny lub negatywny względem tej obecności. Bóg (lub bogowie lub boskość pojmowana jakikolwiek sposób) wyznacza bezpośrednią zasadę norm życiowych [2]. Oznacza to, że wszelkie zasady podyktowane są normami religijnymi takimi jak szariat, czyli prawo muzułmańskie wywodzące się bezpośrednio z Koranu. Prawo to dotyczy wszystkich sfer życia, od zagadnień bardzo intymnych po regulacje życia politycznego.
[1] A. Giddens, Socjologia , Warszawa 2005, s 554 [2] F.Crespi w : Socjologia Religi i- wybór tekstów pod red. F.Adamskiego, Kraków 1983, s.394 Wprowadzenie: c.d. Społeczeństwem świeckim z kolei, nazywa się takie społeczeństwa, w których występuje wyrazny rozdział sfery religijnej od pozostałych sfer życia. Życie codzienne nie jest bezpośrednio powiązane z religia a życie polityczne nie ma w ogóle wymiaru religijnego. Prawo obowiązujące w takim społeczeństwie nie wynika bezpośrednio z wyznawanej religii, takiej czy innej. Sama religia wydaje się być niezwykle ciekawym zagadnieniem dla socjologów ponieważ jest obecna w historii naszego Świata od początku człowieczeństwa. Czy były to prymitywne kulty, czy skomplikowane systemy religijne, miały dla rodzaju ludzkiego olbrzymie znaczenie. Praktycznie brak na świecie grup czy plemion nie mających jakiegoś własnego wyznania lub nie należących do wyznań światowych, stąd wniosek, ze religia musi pełnić istotną funkcję społeczną i być może w jakiś sposób uczestniczyć w konstytuowaniu się społeczeństwa i utrzymywaniu ładu społecznego. Już Karol Marks, za Ludwikiem Feuerbachem twierdził, że religia stanowi zbiór idei i wartości wytworzonych przez ludzi, którzy nie rozumieją i nie znają historii w związku z czym pochodzenie człowieka, praw moralnych przypisują bogom. Wbrew powszechnej opinii Marks nie był zagorzałym przeciwnikiem religii. Twierdził, ze jest ona samoalienacją człowieka , odsuwa szczęście i nagrodę w czasie, do ewentualnego, przyszłego życia przez co uczy rezygnacji i akceptacji istniejących warunków. Zwrócił uwagę na takie cytaty z Biblii jak : ulegli dziedziczą świat skłaniające do pokory i nieopresyjnych zachowań. Religia mocno akcentuje wizję przyszłego życia, co odwraca uwagę społeczeństwa od nierówności społecznych, często je wręcz usprawiedliwiając. Etyka protestancka, poprzez predestynację wyjaśnia różnice między biednymi i bogatymi, bogactwo stanowiło oznaką łaski Boga, natomiast bieda oznaczała brak tej łaski. Marks zauważył, że z tych powodów religia nie może być czynnikiem sprzyjającym działaniom rewolucyjnym a społeczeństwo sakralne jest statyczne i wszelkie zmiany społeczne zachodzą w nim trudem. Marks był bardzo przekonany o konieczności upadku tradycyjnych form religijności, na rzecz dalszego rozwoju cywilizacji wokół tych samych pozytywnych wartości, pozbawionych religijnej otoczki, Swoistego opium dla ludu . Wprowadzenie: c.d. E. Durkheim natomiast odniósł religię do całości instytucji społecznych, Jego definicja religii opiera się na rozróżnieniu sfery sacrum i profanum, zdaniem Durkheima to, co czci grupa jej sfera sacrum symbolizuje samą grupę oraz wartości, które są dla tej grupy najważniejsze. Kult jest wyrazem szacunku, wobec czego przedmiotem wiary jest w istocie sami społeczeństwo. Dla Durkheima doniosłe znaczenie miały praktyki rytualne, potraktował je jako okazję do spotykania się wyznawców, którzy poprzez regularne uczestnictwo wzmacniają i utwierdzają solidarność grupową. Rytuał pozwala uciec ludziom od szarej rzeczywistości i umożliwia obcowanie z czymś wyższym , duchowym. Ten wyższy wymiar, wyrażający się poprzez totemy, boskie siły lub bogów jest w rzeczywistości wyrazem wpływu wywieranego na jednostkę przez zbiorowość [1]. Rytuał ma kluczowe znaczeni dla integracji społecznej, dlatego też towarzyszą ludziom w życiu codziennym ale są też obecne w momentach kryzysowych a także w momentach zmiany. Rytuał pogrzebu pokazuje jednostce, że wartości grupy i sama grupa jest trwalsza niż życie jednostki, co pomaga pogodzić się ze śmiercią bliskiej osoby. Także w sytuacjach konieczności przystosowania się do nowych warunków społecznych życia, religia jest spoiwem integrującym i chroniącym przed rozpadem. W małych, tradycyjnych kulturach religia przenika wszystkie aspektu życia i kształtuje myślenie jednostek, Durkheim przewidywał, że wraz z rozwojem społeczeństw nowoczesnych znaczenie religii będzie słabło, zostanie wyparte prze zmyślenie naukowe, zastępujące religię w funkcji wyjaśnianie zjawisk, przewidział też spadek udziału w rytuałach. Nie oznaczało te jednak końca religii, możliwość przetrwania dostrzegł Durkheim w tworzeniu nowych form religijnych ponieważ warunkiem spójności nawet społeczeństw nowoczesnych jest utrwalanie ich wartości; można więc oczekiwać, że w miejsce dawnych obrzędów pojawią się nowe. [2]
[1] A. Giddens , Socjologia , Warszawa 2005, s.560 [2] A Giddens , Socjologia , Warszawa 2005, s.561 Wprowadzenie: c.d. W tym ujęciu religia jest postrzegana jako jeden z podstawowych czynników integrujących społeczeństwo, i nie jest, jak u Marksa, czynnikiem hamującym rozwój lecz modyfikuje się i nadąża za zmianami społecznymi. W ujęciu Durkheima religia jest w istocie kultem wartości, który jest nieodłącznie związany z formami rytualnymi. Rytuał ma tu kluczowe znaczenie ponieważ nawet gdy jedne formy zanikną, pojawią się nowe. Z kolei Max Weber wiąże religię ze zmianą społeczną, podczas wnikliwych studiów nad zjawiskiem religii dostrzegł w niej czynnik rewolucyjny, pchający ludzi do wywrotowych działań (np. rewolucyjny ruch kalwinistów). Weber pokusił się także o zbadanie religii Wschodu i dokonał ciekawego porównania funkcji jakie obie religię pełnią w wyznających je społeczeństwach. Z owej analizy wyciągnął wniosek ,że religie Wschodu same w sobie stanowią barierę dla zaistnienia np. kapitalizmu przemysłowego ponieważ kultywują zupełnie inne wartości niż w Europie zachodniej. Uczucia i motywacje kształtowane przez hinduizm nie sprzyjają przejęciu kontroli nad światem materialnym, wręcz przeciwnie, odwodzi od zabiegania o sukces materialny jednocześnie nakazując Życie w harmonii ze światem, nie panowanie nad nim. Ponadto religia hinduistyczna dokonuje sztywnego i nieprzekraczalnego podziału społeczeństwa na kasty, co uniemożliwia wszelką zmianę oraz rewolucję społeczną. Chrześcijaństwo zostało zaliczone przez Webera do tzw. religii zbawienia , oznacza to, że nieustanna wizja grzechu i zabiegania o zbawienie stwarzają pewne napięcie o charakterze rewolucyjnym. Ta ciągła walka z grzechem stymuluje do zmiany, rewolty. Zatem wyznaniom Chrześcijańskim przypisywał Weber charakter dynamiczny, stymulujący do zmiany zastanego porządku rzeczy podczas gdy religiom wschodu statyczny, dzielący społeczeństwo. Religia jednoczy i integruje ludzi powszechna opinia Według Marksa religia z pewnością łagodzi wybuchowe napięcia i rewolucyjne dążenia społeczeństw jednocześnie przyczyniając się do utrwalania podziałów i nierówności społecznych. Z kolei Merton , że wnioski o stricte integracyjnej funkcji religii zostały wyciągnięte w oparciu o obserwacje społeczeństw niepiśmiennych, tradycyjnych o prymitywnej kulturze. Merton zapytał co się dzieje jeśli dwie religie współistnieją obok siebie. Otóż zawsze prowadzi to do dysharmonii i jest niezwykle mało prawdopodobne by takie społeczeństwo było zintegrowane. Inna podniesioną przez Merona kwestią jest, podobnie jak u Webera, niski stopień integracji hinduskiego społeczeństwa kastowego, nie można stwierdzić, ze w tym przypadku religia pełni funkcję zespalającą ponieważ trwale dzieli społeczeństwo. Cechy religii: Obawa przed karą oraz publicznym ośmieszeniem, wykluczeniem społecznym, izolacją, ostracyzmem a także przemocą i usankcjonowanymi karami. (Takie występują w społeczeństwach sakralnych). Sankcje nieformalne są często niewystarczające więc normy muszą być wspierane z zewnątrz , dzieje się tak przede wszystkim w dużych społeczeństwach. Poza integracją wynikającą z kontroli społecznej religia integruje poprzez proces socjalizacji. Wspólne dla wszystkich wartości mają niewątpliwie charakter integrujący. Religia daje podporę wartościom emocjonalnym, kładzie nacisk na te wartości, które są osiągalne dla wszystkich, co więcej, redukuje napięcie psychiczne osób, które z różnych względów nie zostały dopuszczone do dóbr społeczeństwa. Według Bergsona religia przyczynia się do utrzymywania ładu społecznego ponieważ : jest reakcja obronna przeciw rozkładowej sile intelektu. Bez zasady normatywnej rozum jednostkowy skłaniałby prawie zawsze do działanie egoistycznego. Religia pierwotna jest jakąś ochroną przeciwko niebezpieczeństwom egoizmu, który jawi się wówczas gdy człowiek zaczyna samodzielnie myśleć . Cechy religii: (c.d.) Religia może sprawi, że podział klasowy nie jest postrzegany jako ucisk, o czym była mowa wcześniej, religia uzasadnia i tłumaczy nierówności, które są wynikiem Boskiej woli, natury itp. Jest kwestia dyskusyjną czy ten aspekt religii jest integrujący czy dezintegrujący. Można przyjąć, ze jeśli religia wpływa hamująco na zmianę społeczną, czyli klasy bądz kasty nie dążą do zmiany położenia i bezwzględnie akceptują zastany porządek to religia utrzymuje w ten sposób ład i pewien aspekt integracji. W swojej pracy poświęconej problemowi wpływu religii na integracje i powstawanie konfliktów Milton Yinger wyróżnił także te sytuacje, które ograniczają tę funkcję. Są to przypadki gdzie: W obrębie jednego społeczeństwa funkcjonują dwie lub więcej religii. W tej sytuacji nie jest możliwa religijna integracja ponieważ duża cześć wyznań ma charakter ekspansywny. Przykładem, który może zilustrować to zjawisko jest Irak, gdzie 60% społeczeństwa stanowią szyici a 37% sunnici, społeczeństwo tego kraju jest bardzo słabo zintegrowane co przejawia się chociażby w problemach tworzenia nowego rządu. Cechy religii: (c.d.) - Także w sytuacji gdy oczekiwania części społeczeństwa nie zostają spełnione, wtedy jego członkowie nie zaczynają przestrzegać innej, bardziej jednoczącej tradycji religijnej lecz religia służy do wyrażania odłączenia Lu broni w celu egzekwowania swoich praw. - Przeobrażenia społeczne odciągają od wierzeń i praktyk religijnych, to co dla jednej generacja stanowiło jednoczące ogniwo , dla kolejnej może by całkowicie niezrozumiałe lub wręcz obce. Pejoratywne podejścia w fundamentalizmie religijnym W ujęciu religii, jako czynnika integracji społecznej warto przyjrzeć się zagadnieniu fundamentalizmu. Pojęcie fundamentalizm stosuje się w różnych kontekstach w odniesieniu do bezwarunkowego podporządkowania się określonym zasadom lub posiadania sztywnych przekonań . Fundamentalizm religijny zakłada dosłowna interpretację pism religijnych i przekonanie, że taką interpretację doktryny religijnej należy odnosić do wszystkich aspektów życia społecznego, politycznego, gospodarczego itp.. Fundamentalizm jest powrotem do sacrum, może przyjmować normalne, zindywidualizowane formy lub zwyrodniałe, zideologizowane. Stąd bierze się nieprawdziwe przekonanie o jedności świata Islamu, terroryzm postrzegany jest jako głos Islamu , w rzeczywistości jest on bardzo podzielony (są to przede wszystkim dwa odłamy islamu szyicki i sunnici). Fundamentalizm łączy ludzi w specyficzny sposób: Religie fundamentalistyczne są wojownicze, zaangażowane w nieustającą walkę zarówno, gdy ich orężem jest słowo, idea czy karta do głosowania, jak i w skrajnych sytuacjach broń i ostra amunicja . Jest to walka przeciw terazniejszości toczona w imię przeszłości. Fundamentaliści bronią swojej religijnej koncepcji świata przed sekularyzmem i relatywizmem, sięgają po broń wszelkiego rodzaju, czasem zapożyczona od wroga ale pieczołowicie dobraną by gwarantowała ich tożsamość. Fundamentalizm jest wojną przeciwko wartościom zachodniego świata, świeckiej władzy politycznej, westernizacji związanej z technologią. Modernizacja oznacza sekularyzację, niesie zgubę religii, niszczy moralność i tkankę społeczną utrzymująca ludzkie wspólnoty. Pejoratywne podejścia w fundamentalizmie religijnym (c.d.) Specyfika islamskiego fundamentalizmu polega między innymi na tym, że w świecie Islamu religia i państwo są nierozłączne ponieważ powstały równocześnie wobec czego nie ma tam miejsca na sekularyzacje i świecką władzę. Kolejna cecha charakterystyczną to fakt, że w przeciwieństwie do innych fundamentalizmów, islamski fundamentalizm nie jest ograniczony przez ideologie narodowe ani obietnicę jedności wszystkich muzułmanów niezależnie od przynależności narodowej czy etnicznej. By odda charakter tego ruchu warto przytoczyć wypowiedz jednego z ojców islamskiego fundamentalizmu, Hasana al.-Banna: Kiedy was spytają, do czego wzywacie, odpowiadajcie, że di Islamu, posłannictwa Mahometa, religii, w której zawarte są rządy, w której jednym z obowiązków jest wolność. Jeśli wam powiedzą, że ma to charakter polityczny, odpowiedzcie, że Islam nie zna takiego rozróżnienia. Jeśli was oskarżą, że jesteście rewolucjonistami, odpowiedzcie: Jesteśmy głosem prawa i pokoju, w które szczerze wierzymy i z których jesteśmy dumni. Jeśli powstaniecie przeciwko nam na drodze naszego posłannictwa, wtedy Bóg nas upoważni, byśmy się bronili przeciw niesprawiedliwości . Świat Islamski, mimo podziałów etnicznych oraz doktrynalnych potrafi się jednoczyć gdy atakowane są ich święte symbole. Niektóre radykalne organizacje nawoływały do rozpoczęcia Dżihadu-święte wojny przeciwko całemu Zachodowi. Chrześcijaństwo, także nie jest wolne od ruchów fundamentalistycznych (działalność ośrodka toruńskiego), które w swojej istocie mają dużo cech wspólnych z ruchem islamskim. Podobieństwo widać na pierwszy rzut oka: Chcę, żebyście dali się ogarnąć fali nietolerancji, fali nienawiści. O tak, nienawiść to właściwe słowo& naszym celem jest stworzenie chrześcijańskiego narodu. Obowiązek ten nakłada na nas Biblia, sam Bóg nas powołał do podboju tego kraju tymi słowami Randall Terry nawołuje do walki ze współczesnym światem, cechuje go ta sama święta nietolerancja co innych fanatyków z Teheranu czy Bagdadu. Albowiem podłożem fundamentalizmu jest wojna przeciw terazniejszości, zepsuciu moralnemu i chęć budowy przyszłości bardziej podobnej do tego co było. Rola religii w dobie obecnej We współczesnym świecie integracyjna funkcja religii wydaje się być bardzo dyskusyjna. Wydawać się może, że w przeszłości kwestia wiary należała do sfery publicznej, co oznaczało podporządkowanie religii większości sfer życia i duży nacisk kładziony na publicznie widoczne przejawy religijności (pozostałości takiego podejścia widać do dziś na polskiej wsi). Przywiązanie do tradycyjnej obrzędowości jednoczyło społeczeństwo, które, zgodnie z tym co pisał E. Durkheim, zwiększało swoja integracje poprzez regularne spotkania, kościół miał znaczny wpływ na życie codzienne wyznawców. Nowoczesna technologia, b. szybko rozwijająca się nauka wydaja się jednak nie do pogodzenia ze starymi formami religijności. Sekularyzacja bez wątpienia ogarnia coraz więcej sfer życia społecznego, jest jej coraz mniej w szkołach, mediach. Znacznie spadła ilość osób uczestniczących regularnie w mszach, najważniejszych rytuałach Kościoła rzymskiego. Wydaje mi się jednak, ze mimo spadku zainteresowaniem obrzędami religijnymi religia jest wciąż obecna w życiu ludzi. Przeszła w bardziej intymne sfery życia, jest bardziej osobista i wewnętrzną sprawą niż dawniej. Można wyciągną wniosek, że religia obecnie traci integracyjną funkcję ponieważ większość przeżyć z nią związanych odbywa się indywidualnie. Ludzie mimo to poszukują osobistego kontaktu z Bogiem i nie czują dużej potrzeby dzielenia się swoją wiarą z resztą społeczeństwa. Z drugiej strony można zaobserwować odradzanie się zbiorowej religijności w różnych środowiskach, patrząc na wypełnione młodymi ludzmi pola lednickie czy pielgrzymki. Nierzadko grupy o różnych wyznaniach zamieszkują jeden kraj, co prawie zawsze jest przyczyna konfliktów nie dających się rozwiązać w pokojowy sposób. Natomiast odradzające się ruchy fundamentalistyczne występują przeciw pluralizmowi kulturowemu odrzucając hasła tolerancji i dialogu. Ich integracja jest o tyle, o ile daje o sobie znać wspólny wróg, wyłącznie podczas walki. Nie ma tu mowy o ładzie społecznym ponieważ ruchy fundamentalistyczne destabilizują całe społeczeństwo , skazując je na Zycie w ciągłym strachu i niepewności. Najważniejsze religie świata Chrześcijaństwo. Judaizm. Katolicyzm. Protestantyzm. Prawosławie. Islam. Buddyzm. Hinduizm. Konfucjonizm. Chrześcijaństwo Jest jedną z trzech wielkich religii o zasięgu ogólnoświatowym. Religia ta powstała na początku naszej ery równolegle w Palestynie oraz w skupiskach żydowskich na terenie cesarstwa rzymskiego. Według Ewangelii założycielem tej religii był Jezus Chrystus z Nazaretu, uważany za syna Bożego, który przyszedł na świat, by przekazać ludziom pochodzące od Boga zasady wiary i utworzyć organizację wyznaniową, zwaną kościołem. Według innych poglądów chrześcijaństwo zostało ukształtowane przez samych ludzi w wyniku splotu okoliczności ekonomicznych, społecznych i politycznych, i stanowiło rozwinięcie religii żydowskiej, zwanej judaizmem. Podstawą wiary chrześcijańskiej jest Biblia Stary i Nowy Testament - spisana według chrześcijan, przez uczniów Jezusa. Chrześcijanie wierzą w istnienie jednego Boga, który stworzył świat i człowieka oraz decyduje o losach ludzkich. Wierzą w istnienie nieśmiertelnej duszy oraz koniec świata połączony z sądem ostatecznym, na którym wierni Bogu zostaną nagrodzeni życiem wiecznym w niebie, pozostali zaś ukarani zostaną mękami w piekle. Religia ta ma obecnie ponad 1 mld wyznawców w Europie, Ameryce Południowej, Ameryce Północnej, Azji i Afryce. Chrześcijaństwo jest jednak organizacyjnie i programowo podzielone na znacznie różniące się wyznania. Podstawowymi wyznaniami są katolicyzm (ok. 800 mln), następnie protestantyzm (ponad 200 mln) i prawosławie (ok. 100 mln). Judaizm Początki dziejów judaizmu związane są z wierzeniami koczowniczych plemion hebrajskich, żyjących między Mezopotamią a Egiptem. Wyznawana przez Żydów religia powstała między XIX a XVIII w. p.n.e., a podstawową rolę w jej ukształtowaniu odegrali Abraham i Mojżesz. Abraham według Biblii doznał objawienia i przyczynił się do założenia religii, przekazał wiarę w jednego Boga Jahwe, od Mojżesza natomiast pochodzą prawa, które zgodnie ze Starym testamentem, zostało nadane przez Boga na górze Synaj (Dekalog). Wyznawcy judaizmu wierzą w istnienie jedynego Boga - Jahwe, który wybrał sobie naród żydowski i postanowił przynieść mu szczęście i wybawić z cierpień. Wierzą, że pełne wyzwolenie i zbawienie ludzkości nastąpi w chwilą przyjścia na świat Zbawiciela, zwanego Mesjaszem, który za cenę okrutnej śmierci pokona zło na świecie. Podstawowe założenia judaizmu zawarte są w Starym Testamencie, obejmującym Pięcioksiąg zwany Torą, 21 ksiąg proroków i 13 ksiąg pism oraz w komentarzu, zwanym Talmudem, napisanym przez rabinów duchownych żydowskich. Talmud pomaga w rozstrzyganiu sporów życia codziennego i religijnego, zawiera też prawa, obowiązki i zakazy. Religia narzuca wyznawcom judaizmu wiele ograniczeń, np. rygorystyczną dietę i zakaz pracy w szabas, czyli dzień wypoczynku. Treść wierzeń jest w tej religii ściśle związana z historią narodu żydowskiego. Wspólnoty żydowskie rozproszone są po całym świecie. Na przykład na ich osiedlenie się w Ameryce miała bezpośredni związek historia XX w. Wielu Żydów schroniło się tam uciekając przed terrorem hitlerowskim w czasie II wojny światowej. W Polsce żyje ok. 2 tys. wyznawców judaizmu. Katolicyzm Jest jednym z nurtów religii chrześcijańskiej. Początki katolicyzmu to I wiek i okres działalności Jezusa Chrystusa. Po śmierci i zmartwychwstaniu Jezusa jego naukę głosiło dwunastu najbliższych uczniów, zwanych apostołami, wokół których gromadziła się coraz liczniejsza grupa wiernych, początkowo prawie wyłącznie narodowości żydowskiej. Podstawę katolicyzmu stanowi treść Pisma Świętego oraz tradycja kościoła katolickiego, na którą składają się orzeczenia soborów oraz papieży. Podstawowe znaczenie w rozwoju katolicyzmu ma organizacja wyznaniowa, zwana kościołem rzymskokatolickim, ze Stolicą Apostolską spełniającą rolę ogólnoświatowego centrum katolicyzmu. Na czele kościoła katolickiego stoi papież, uważany przez wyznawców za zastępcę Chrystusa na ziemi. Od 1870 r., na podstawie specjalnej uchwały soborowej, jest on uważany za nieomylnego w sprawach wiary i moralności. Na świecie żyje ok. 800 mln wyznawców ochrzczonych w kościele rzymskokatolickim. Protestantyzm Wyodrębnił się po XVI w. z katolicyzmu jako wyraz protestu przeciw sposobowi interpretacji Ewangelii oraz zadań i uprawnień kościoła. Protestanci nie uznają zwierzchnictwa papieża i odrzucają niektóre z obowiązujących w katolicyzmie zasad wiary i zachowań kultowych, np. zaprzeczają szczególnej roli Marii, matki Chrystusa, nie uznają spowiedzi indywidualnej, odrzucają potrzebę istnienia zakonów i celibatu. Jedynym zródłem wiary jest Biblia. Protestantyzm jest wewnętrznie niejednolity. Obejmuje m.in. kalwinistów, anglikanów, luteranów, baptystów, metodystów i adwentystów. Prawosławie Jest również jednym z głównych wyznań chrześcijaństwa, ukształtowanym w XI w. jako rezultat narastania w okresie kilkuset lat nieporozumień organizacyjnych i personalnych między chrześcijanami zamieszkującymi państwo rzymskie oraz bizantyjskie. Centrum prawosławia stanowi Konstantynopol (Stambuł). Kościoły w poszczególnych państwach posiadają jednak swoja samodzielność, zwaną autokefalią. W prawosławiu nie uznaje się zwierzchnictwa papieża nad chrześcijaństwem i odrzuca niektóre dogmaty przyjęte w katolicyzmie, np. o istnieniu czyśćca. Duże znaczenie maja zakony, z których w większości wywodzą się biskupi prawosławni. Prawosławie skupia ok. 100 mln wiernych, z których większość żyje w Europie. W Polsce wyznawcy prawosławia, skupieni w Polskim Autokefalicznym Kościele Prawosławnym, stanowią drugą pod względem liczebności grupę wyznaniową. Islam Jest drugą wielką religią monoteistyczną o zasięgu ogólnoświatowym. Podobnie jak chrześcijaństwo jest religią uniwersalną, zwracającą się do wszystkich narodów świata. Religia ta powstała w VII w. w mieście Mekka w Arabii, gdzie jej założyciel Abd Allah Muhammad, zwany Mahometem, zgromadził wokół siebie grupę zwolenników. Zniszczył wszystkich bożków ze świątyni w Mekce a symboliczny czarny kamień poświęcił Allachowi. Według nauki islamu Abraham, Mojżesz i Jezus byli wielkimi prorokami, których proroctwo zostało dopełnione przez ostatniego z proroków Mahometa. Wyznawcy islamu muzułmanie lub mahometanie - wierzą w istnienie jednego Boga-Allacha, stwórcę nieba, ziemi i człowieka, który wezwie ludzi na sąd ostateczny. Ci, którzy żyli zgodnie z zasadami islamu, nagrodzeni zostaną życiem wiecznym w niebie, pozostali zaś wtrąceni na męki do piekła. Do podstawowych obowiązków religijnych wyznawców Allacha należą: wiara w jedynego Boga - Allacha, modlitwa odmawiana pięć razy dziennie, post w ramadanie trwający miesiąc, obowiązkowa jałmużna i pielgrzymka do Mekki. Mahometan obowiązuje również zakaz spożywania mięsa wieprzowego i alkoholu. Podstawę islamu stanowi zbiór nauk Mahometa Koran, spisany wiele lat po śmierci założyciela tej religii. Koran obok zasad wiary zawiera także wskazania dotyczące życia publicznego, m.in. organizacji państwa. Miliard muzułmanów żyje rozproszonych po całym świecie, zwłaszcza w Afryce, na Bliskim wschodzie, w Azji oraz w Europie. W Polsce żyje ok. 1000 wyznawców tej religii. Buddyzm Powstała ona w Indiach na przełomie VI i V w. p.n.e. Jej założycielem był syn księcia z rodu Sakyów - Siddhartha Guatama, który zgodnie z legendą od chwili swoich narodzin miał przeznaczone życie religijne, opuścił dom rodzinny i przybrał imię Budda. Początkowo buddyzm ograniczał się do systemu etycznego i nie proponował żadnego wyznania wiary czy form kultowych. W religii tej nie ma Boga ani bóstw. Opiera się ona na Czterech Szlachetnych Prawdach, głoszonych przez Siddhartha, których zrozumienie ma prowadzić do nirwany całe życie jest cierpieniem, cierpienie jest spowodowane pragnieniami dotyczącymi rzeczy materialnych, odrzucenie tych pragnień powoduje koniec cierpień, istnieje sposób na spowodowanie wygaśnięcia pragnień. Zrealizowaniu tych założeń ma pomóc system zwany Ośmioraką Ścieżką, tzn. należyta wiara, należyte myślenie, należyte słowo, należyte czyny, należyte życie, należyte dążenie, należyte przemyślenia i należyte zagłębianie się w sobie. Celem życia człowieka jest więc ciągłe doskonalenie się a istotą życia jest cierpienie, które może być przezwyciężone i zastąpione wieczną doskonałością - nirwaną. Buddyści wierzą w istnienie duszy ludzkiej oraz w to, że po śmierci człowieka, który żył zgodnie ze wskazaniami Buddy, jego dusza przechodzi do nowej formy istnienia, bliższej stanu doskonałości. W religii tej duże znaczenie mają zakony, których członkowie zwani mnichami, żyją w ubóstwie, pogrążeni w medytacjach. Buddyzm od początków swojego istnienia był religią o bardzo luznej strukturze, zarówno do strony organizacyjnej, jak i doktrynalnej. Powstały liczne jego odmiany i szkoły, które zazwyczaj tolerowały się nawzajem, a nawet czasem wspierały. Liczba sympatyków buddyzmu, uznających go przede wszystkim za zbiór zasad moralno-etycznych, systematycznie wzrasta, wraz z zainteresowaniem tą religią. Obecnie religia ta wyparta z Indii przez hinduizm ma około 500 mln wyznawców w Azji, Afryce, Ameryce Północnej i Europie. W Polsce żyje co najmniej kilkuset wyznawców buddyzmu. Hinduizm Jest to religia indyjska ukształtowana w swoich podstawowych zasadach w wieku VII., po kilkuwiekowym procesie rozwojowym. Przedmiotem czci jest jeden Bóg, przejawiający się jednak w wielu postaciach (Brahma, Wisznu, Siwa, Genesis, Kriszna). Wyznawcy wierzą, że człowiek po śmierci przechodzi w nowe wcielenie, które dzięki dobrym uczynkom lub łasce boga, może być lepsze od poprzedniego i może zbliżać do doskonałości i zbawienia. Hinduizm dzieli wyznawców na kilka jakościowo różnych grup kast, z których każda ma inne obowiązki, prawa i autorytet, co skutecznie do dziś utrwala podziały społeczne w Indiach. Deizm Jest to pogląd zakładający istnienie jakiejś nieokreślonej dokładnie duchowej siły sprawczej, która stworzyła świat materialny i prawa nim rządzące, jednak nie ingeruje ona obecnie bezpośrednio w jego działanie. Według deistów istnienie tej siły sprawczej wyjaśnia racjonalną strukturę świata i stałość praw fizyki. Deiści twierdzą, że bezpośrednie poznanie owej siły sprawczej jest niemożliwe i można ją poznawać jedynie pośrednio, poprzez odkrywanie naukowych praw rządzących materią. Odrzucają w całości prawdy wszystkich religii instytucjonalnych, uważając objawienia i święte księgi za pozbawione faktycznej wartości poznawczej. Deizm był bardzo popularny w XVIII wieku zwłaszcza we Francji oraz w Stanach Zjednoczonych. Najbardziej znanymi deistami tych czasów byli Wolter, Denis Diderot, Jan Jakub Rousseau, Napoleon Bonaparte, Jerzy Waszyngton. Ateizm Jest to pogląd zaprzeczający istnieniu Boga, bóstw oraz innych istot nadprzyrodzonych. Odrzuca religijne teorie powstania świata i człowieka a także wszystkie poglądy dotyczące uzależnienia życia ludzkiego od woli bóstw. Ateiści dowodzą, że religie są dziełem ludzi, a jej powstanie wynika z zagubienia człowieka w świecie przyrodniczym i społecznym. Według nich w ten sposób ludzie wierzący starają się wyjaśnić sobie i zrozumieć zjawiska, których nie potrafią wyjaśnić w sposób naukowy. Według ateistów jedyną drogą zrozumienia zjawisk i procesów zachodzących w przyrodzie oraz istoty człowieka i praw rządzących społeczeństwem jest poznanie naukowe. Sekty Są to podgrupy religijne, różniące się od innych grup swoistymi praktykami religijnymi oraz swoistym doborem pism kanonicznych. Sekta przyjmuje w stosunku do społeczeństwa i różnych tworów religijnych postawę ekskluzywną, tzn. zamkniętą i konfliktową. To grupa wyznawców, których poglądy religijne są przez tradycyjne Kościoły uznane za nieoficjalne i niezgodne z oficjalną, dominującą doktryną. Z punktu widzenia doktryny Kościoła rzymskokatolickiego sektą będzie np. wspólnota Świadków Jehowy. W odróżnieniu od stanowisk kościelnych, które zakładają, że łaska czy zbawienie mogą być dla wiernych dostępne tylko za pośrednictwem kościoła, sekty narzucają swym członkom rygorystyczne zasady, jednocześnie nakazując wiernym indywidualny wysiłek, który może ich do tych łask doprowadzić. Hierarchia kościelna jest wynikiem długiego procesu instytucjonalizacji, podczas gdy w sektach wytwarza się ona dzięki silnej charyzmie przywódcy sekty, często jej założyciela. Sekty odrzucają zasady moralne społeczeństwa, w którym się ukształtowały, podczas gdy Kościół adaptuje je do własnych zasad. Hierarchia kościelna w sektach dodatkowo jest krytykowana, podobnie jak bogactwo, któremu przeciwstawia ascetyczny styl bycia. Asceza i wyzbycie się bogactwa jest jedną z najczęstszych zasad, które muszą być zaakceptowane przez członków sekty. Wpływ sekt na ich członków, sympatyków, rodziny i społeczeństwo miewa charakter destrukcyjny. Charakteryzuje je mała liczebność grupy, wspólnotowy charakter, niechętny, obojętny lub nawet wrogi stosunek do społeczeństwa, brak dążenia do dokonywania fundamentalnych zmian w życiu społecznym, odrzucenie dóbr kulturowych, w szczególności mass mediów, brak własności prywatnej i przekonanie o wyjątkowości. Skierowane są do warstw niższych lub wyrażających dezaprobatę wobec porządku społecznego, a opierają się na osobistej, silnej więzi między członkami. Zawsze w sekcie jest osoba lub grupa tzw. Guru" będący najwyższym autorytetem. Poza wspomnianymi już Świadkami Jehowy inną sektą, która ma już zwolenników w wielu krajach świata, także w Polsce jest Kościół Zjednoczeniowy Moona. Rola religii z życiu społecznym W krajach wysoko rozwiniętych obserwuje się spadek religijności, nie oznacza to jednak jej zaniku. Religia zawsze miała i będzie miała wielki wpływ na życie społeczne. Zwłaszcza młode pokolenia poszukują w religii wartości, sensu i wsparcia dla swoich dążeń życiowych. Różne sytuacje losowe rodzą problemy egzystencjalne. Dlaczego cierpimy, chorujemy, umieramy? Z pomocą przychodzi religia odnosząca te problemy do Boga, a cierpienie widziane jest jako gniew Boga i tajemna wina człowieka. Religia dysponuje utrwalonymi w kulturze i w społeczeństwie wzorami, które dostarczają adekwatnych schematów odpowiedzi na dręczące ludzi problemy egzystencjalne . Ludzie zawsze szukali ideału/ów, według których pragnęli się kształtować. Pierwsze wieki chrześcijaństwa wytworzyły np. wzór świętego, jako dominujący, aczkolwiek nie jedyny, w tej epoce. Religia czy konkretne wyznania zalecają, jako godne naśladowania, lub wręcz nakazują, jako obowiązujące w danej zbiorowości życie wg wzoru, idei, doktryny. Realizowanie tych wzorów czy idei, zbliża człowieka do doskonałości. Przykładem może być buddyzm jako zbiór konkretnych zasad moralno-etycznych, po zrealizowaniu których człowiek osiąga nirwanę. Każda trwała zbiorowość narzuca swoim członkom (& ) wzory zachowania się w różnych okolicznościach, reguły moralne i poczucie tego, co przyzwoite, a co niestosowne, narzuca pewne poglądy i sposoby myślenia. Narzuca je bądz świadomie, za pomocą metod wychowawczych i propagandy, za pomocą oznak aprobaty lub nagany, niekiedy nawet przy użyciu środków zewnętrznego przymusu, bądz nieświadomie, przez sam fakt zbiorowego stosowania się do owych wzorów i reguł . Grupy religijne rozmaitych wyznań, w tym także sekty, oraz bezwyznaniowcy czy ateiści, budują społeczeństwo w wymiarze światopoglądowo-wyznaniowym. Społeczeństwom potrzebne są wzorce i ideały, ułatwiające odnalezienie się i egzystencję we współczesnym świecie zdominowanym przez technikę. Człowiek szuka wartości moralnych nadających sens życiu. Oddawaniu się praktykom religijnym sprzyja powszechny brak wzorów i autorytetów, strach przed śmiercią, chorobami czy końcem świata. Rola religii z życiu społecznym (c.d.) Wartości są regulatorami ludzkich dążeń i postępowania, pozwalają na ocenę postępowania innych, służą jako podstawa oceny społecznej przydatności członków grupy, a zatem wyznaczają zasady hierarchii społecznej i określają zasady współżycia społecznego]. Każda ludzka zbiorowość wykształca sobie jakiś wzór czy wzory człowieka, obiera jakąś ideę, które dla jej członków są przedmiotem aspiracji. Taki wzór lub wzory zachęcają do naśladownictwa, są zbiorem cech idealnych, jakie określona grupa chciałaby widzieć w swoich członkach . Każda z religii czy poszczególnych wyznań ma do zaproponowania człowiekowi konkretny zestaw wzorców czy idei, który dobrze wykorzystany i realizowany sprawia, że czujemy się zadowoleni, usprawiedliwieni, rozgrzeszeni. Treści religijne są współcześnie często odbierane i realizowane wybiórczo, w zależności od potrzeb i celów, jakim mają służyć. Różne grupy religijne wytwarzają pewne wzory zachowania się członków, będące funkcją głoszonych i uznawanych przez nie wartości, stanowiące zespoły norm i ocen, które powinny wywierać wpływ na członków. Członków grup religijnych łączą wspólne działania i czynności, np. udział we mszy św., w uroczystościach czy wspólne pielgrzymki itp. Ośrodki pielgrzymkowe i kierujące się do nich pielgrzymki są zjawiskiem powszechnym i istniejącym we wszystkich religiach, jak buddyzm, judaizm, islam i in. Od zarania ludzkości człowiek przejawiał tendencje do szukania tego, co wydawało mu się tajemnicze. Niektóre religie wprost nakazywały swoim wyznawcom wziąć udział w pielgrzymce do określonych miejsc, np. Żydzi pielgrzymujący do Jerozolimy, czy mahometanie do Mekki . W naszym kraju pielgrzymki grup klasowo-warstwowych i zawodowych np. do Częstochowy religijnej stolicy Polski czy do innych miejsc kultu Maryjnego są często przykładem manifestacyjnej religijności, zwłaszcza dla elit dbających o poparcie katolickiego elektoratu. Jest to jednak odrębny aspekt polskiej religijności, niemniej obrazujący rolę religii i grup religijnych w życiu naszego społeczeństwa. Udział w pielgrzymce dla większości członków grup religijnych pogłębia ich świadomość religijną, wpływa na sumienniejsze sprawowanie praktyk religijnych i życie moralne. Pielgrzymki wpływają na ożywienie religijności, niezależnie od motywów, jakie kierowały pielgrzymami do wzięcia w nich udziału, oraz celu i intencji jakie miały zostać osiągnięte, np. pomoc w ważnej sprawie rodzinnej. Religie zawsze sprzyjały kształtowaniu się narodu i podtrzymywały jego trwanie w sytuacjach zagrożeń. W Polsce w okresie zaborów kościół rzymskokatolicki pełnił istotną rolę w podtrzymywaniu lub pielęgnowaniu języka polskiego i kultury polskiej, a przede wszystkim sprzyjał działalności patriotycznej. Przez wieki ukształtował się stereotyp Polaka-katolika. Kościół katolicki w PRL-u stał się legalną opozycją antykomunistyczną. Wybór kardynała Karola Wojtyły na głowę Kościoła, świadczący o związku Polski z cywilizacją zachodnią, przyspieszył upadek komunizmu w kraju. Papież Jan Paweł II papież Polak - stał się dla większości Polaków autorytetem, zajmował pierwsze miejsce jako wzór człowieka-księdza, jeżdżącego na nartach, biorącego udział w spływach kajakowych, a przecież wybranego na najwyższe stanowisko w hierarchii kościoła chrześcijańskiego. Rola religii w Polsce W naszym kraju ostoją polskości pozostaje rodzina i Kościół [1]. Rodzina jako główne środowisko wychowawcze, posiada wyjątkowe warunki i szanse przekazywania dzieciom religijnych wartości i modeli zachowań. Jeżeli rodzice przestrzegali tradycji religijnych, istnieje duże prawdopodobieństwo kontynuacji ich przez dzieci. Mimo wszystko jednak nawet te rodziny, które sumiennie i z określoną świadomością pełnią religijne funkcje nie są w stanie zapewnić ciągłości życia religijnego wśród młodzieży. Obecnie wyżej cytowane stwierdzenie ma wielorakie znaczenie. Dla większości Polaków rodzina i Kościół są i będą nadal ważne i w swoim życiu codziennym kultywują i realizują tradycje związane z nimi. Elity rządzące wykorzystują jednak często to hasło, zwłaszcza w aspekcie kościelno-religijnym, w celu załatwienia i zrealizowania swoich haseł wyborczych, nie zawsze dbając o autentyczne dobro rodziny.
[1] Z.Zagórski, Społeczeństwo Trzeciej Rzeczypospolitej [w:] Socjologia . Wybrane zagadnienia, pod red. Z. Kurcza, Wałbrzych 1999,s. 201. Problemy sprawdzające: Znać podstawowe naukowe teorie z zakresu socjologii religii. Odnieść prezentowaną teorię do praktyki życia społecznego i kulturowego polskiego społeczeństwa na początku XXI wieku. Wymienić niezbędne umiejętności funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie polskim w dobie wielokulturowości i tolerancji. Wymienić niezbędne umiejętności funkcjonowania we współczesnym społeczeństwie europejskim tak bardzo wielokulturowym i autonomicznym. Literatura: Adamski F., Socjologia Religii wybór tekstów , Kraków 1983 Barber B.R., Dżihad kontra McŚwiat , Warszawa 2005, Berger P.L: Zaproszenie do socjologii, PWN Warszawa 1995 Brzeziński Z, Wielka szachownica, Wyd. Politeja Warszawa 1999 Dyoniziak R. inni, Społeczeństwo w procesie zmian. Zarys socjologii ogólnej, Universitat Fukuyama F, Wielki wstrząs, Wyd. Politeja Warszawa 2002, Giddens A., Socjologia , Warszawa 2005, Goodman N., Wstęp do socjologii, Zysk i S-ka, Poznań 2005 Kłodkowski P., Koran naszą konstytucją w: Newsweek 51- 52/2002 Kosiński St.: Socjologia ogólna. Zagadnienia podstawowe, Literatura: (c.d.) Aobodziński F., Mackowiak T., Nawrócenie Polaków w :Newsweek 35/2004 Olechnicki K., Słownik socjologiczny,Graffiti BC, Toruń 1997 Tillmann Klaus-Jurgen: Teorie socjalizacji. Społeczność, instytucja, upodmiotowienie, Turowski J.: Socjologia. Małe struktury społeczne, TN KUL, Lublin 2006 Turowski J.: Socjologia. Wielkie struktury społeczne, TN KUL, Lublin 1994 Zagórski Z., Społeczeństwo Polski współczesnej.Strukturalne konsekwencje reglamentacji, Zagórski Z., Społeczeńswo transformacyjne, Wyd. UWr, Wrocław 1997