Echa różnych filozofii w liryce Młodej Polski.
Filozofie końca wieku zdominowały trzy koncepcje filozoficzne, które, jak się
później okazało, miały ogromny wpływ na sposób myślenia ludzi, literaturę i
sztukę a nawet historię. Pierwsza koncepcja filozoficzna to - schopenhaueryzm,
czyli dekadencki nastrój pesymizmu, smutku i rozpaczy. Jej twórcą był Artur
Schopenhauer, a dzieło, które zyskało rozgłos, to "Świat jako wola i
wyobrażenie". Była to filozofia skrajnie pesymistyczna. Na pytanie: czym jest
życie? - uczony odpowiada - "pasmem cierpień". Człowiek pragnie szczęścia, dąży
do niego, lecz nigdy go nie osiągnie, człowiek całe życie zabiega o
podtrzymanie egzystencji, i kończy się to śmiercią, istotą ludzkiego żywota
jest bezrozumny popęd życia, bez celu, który nie może być zaspokojony.
Schopenhauer postuluje, by wyzbyć się pożądań i potrzeb, wejść w stan nirwany.
Nirwana bowiem, czyli niebyt, wyzbycie się namiętności, niezmienny stan
spokoju, daje ucieczkę od pragnień tego świata. Idea nirwany na wzór wschodnich
joginów fascynowała środowiska artystyczne, podobnie zresztą jak idea sztuki
jako jedynej wartości. Oto - wg Schopenhauera - sztuka jest wartością samą w
sobie, bez praktycznego celu, jest bezinteresowną kontemplacją. Sposobem na
życie jest więc uprawianie lub kontemplacja sztuki. Echa filozofii w liryce: -
Leopold Staff "Deszcz jesienny" - prezentuje pesymistyczne, dekadenckie
nastroje epoki, smutku i zniechęcenia. - Jan Kasprowicz "Dies irae" - kryzys
zaufania do Boga, upadek dawnych wartości, katastrofizm, wizja świata dążącego
do zagłady, tendencja głosząca upadek i zagładę Ziemi. - Jan Kasprowicz "Krzak
dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach" - dekadencka wymowa utworu, krzak dzikiej
róży i limba są symbolami młodości i przemijalności, pełnych sił twórczych i
schyłku istnienia, róża - symbol filozofii dekadentyzmu - podlega lękom
istnienia, wtula się w skały, lękając się życia. - Kazimierz Przerwa-Tetmajer
"Koniec wieku XIX" - poeta szuka sensu życia, ale go nie odnajduje, pesymizm,
przygnębienie, beznadziejność, człowiek skazany na cierpienie, interpretacja
życia, które jest złem. - Kazimierz Przerwa-Tetmajer "Nie wierzę w nic" -
podejmuje kwestie podstawowe dla egzystencji człowieka i nie znajduje
pozytywnej odpowiedzi, lekarstwo na ból istnienia może być tylko jedno:
nirwana, śmierć, niebyt. - Kazimierz Przerwa-Tetmajer "Hymn do Nirwany" -
nirwana ma przynieść zapomnienie, wyzwolenie od życia, które składa się z klęsk
i cierpień, apatia, obojętność. Drugą koncepcję filozoficzną tworzą poglądy
Nietzschego. Friedrich Nietzsche (autor dzieła: Tako rzecze Zaratustra")
pogardzał wizją człowieka jako słabej, pesymistycznej jednostki, głosił kult
życia, siły, tężyzny biologicznej i "woli mocy" człowieka. Jego dziełem jest
koncepcja nadczłowieka - jednostki silnej, powołanej do rządzenia, należącej do
"rasy panów", winnej tworzyć "państwo nadludzi". Koncepcja ta została
wykorzystana później dla innej ideologii przez Hitlera. Kontrowersyjny wydaje
się także specyficzny kodeks moralny i hasło "przewartościowania wszystkich
wartości", gdyż czy może budzić zaufanie postulat pogardy dla "przeciętnych
zjadaczy chleba", odrzucenie altruizmu, litości na rzecz działania "poza dobrem
i złem". Echa filozofii w liryce: - Leopold Staff "Kowal" - prezentuje typową
dla filozofii nietzschego jednostkę, która używa "woli mocy", aby wypracować
własną siłę, indywidualność i osobowość. Trzecią koncepcją filozoficzną jest
bergsonizm. Henri Bergson (główne dzieło to: "Ewolucja twórcza") głosił:
intuicjonizm i koncepcje elane vitale. W myśl intuicjonizmu nie można poznać
świata ani przez doświadczenie, ani przez racjonalne myślenie, lecz jedynie za
pomocą intuicji. Z kolei elan vitale - to siły wewnętrzne, które tkwią w
człowieku, z nich wynika ciągły rozwój, ta wewnętrzna energia kieruje
człowiekiem. Bergsonizm to filozofia życia, wolności i intuicji. Świat jest tu
dynamiczny, a człowiek w nim aktywny. Wpływy filozofii Bergsona odnajdujemy w
liryce Młodej Polski w poezji Bolesława Leśmiana, który uważał, że intuicja
jest jedyną drogą wiodącą ku prawdzie, ku poznaniu rzeczywistości, a wyrażenie
tych dążeń jest istotą artyzmu. Poezję Leśmiana wyróżnia stosunek do przyrody,
której częścią jest człowiek, choć jednocześnie jest i częścią świata
niematerialnego. - Bolesław Leśmian "Przemiany" - zespolenie człowieka z
naturą, natura nie jest tłem, lecz główną siłą wiodącą. - Bolesław Leśmian
"Zmory wiosenne" - człowiek musi być częścią natury, która go przytłacza swoim
ogromem, nie można uciec przed własną naturą. Twórcy Młodej Polski często
nawiązywali także do filozofii franciszkańskiej. Święty Franciszek z Asyżu
stworzył system, który stanowił niezwykłą, radosną filozofię wiary. Głosił on
wszechogarniającą miłość do świata, braterstwo wszelkich żyjących istot,
uwielbienie świata i jego piękna, radosną wiarę w Boga oraz ideał ubóstwa.
Występował przeciw okrucieństwu, nienawiści, zabijaniu i chciwości. Stworzył
zakon wędrujący, legendy dotyczące jego życia zawierają "Kwiatki św. Franciszka
z Asyżu". Echa filozofii w liryce: - Leopold Staff "Sonet szalony" - argumentem
aprobaty życia jest poczucie nieograniczonej ludzkiej wolności, swobody. -
Leopold Staff "O miłości wroga" - skrzywdzony woła o modlitwę za duszę wroga,
bo jest ona zagubiona - w ten sposób realizuje chrześcijański nakaz miłości
wroga, wybaczenia i miłości bliźniego. - Leopold Staff "Kwiatki św. Franciszka
z Asyżu", "Przedśpiew" - ochota do życia, pochwała życia, które składa się na
równi z momentów rozkwitu i rozkładu, które dostarcza smutków i radości,
optymizm. - Jan Kasprowicz "Księga ubogich" - pokora, akceptacja cierpienia,
jako naturalnego dla życia, umiłowanie ubóstwa, prostoty, podziwia piękno
przyrody, mądrość ludzi ubogich. - Jan Kasprowicz "Hymn św. Franciszka z Asyżu"
- pochwała Boga, pogodził się ze złem, które jest wynikiem postępowania
człowieka, cierpienie jest konieczne dla odczucia radości, Bóg daje cierpienie
jako dar.