Wymiary kultury wg Charlesa Hampdena-Turnera i Fonsa Trompenaarsa
F. Trompenaars i Ch. Hampden-Turner [2002] obserwujÄ…c sposoby reagowania na podobne
zjawiska przedstawicieli różnych kultur, określili siedem podstawowych wymiarów kultury.
Należą do nich:
·ð zasady a stosunki miÄ™dzyludzkie (uniwersalizm a partykularyzm),
·ð stosunek do jednostki i grupy (indywidualizm a kolektywizm),
·ð sposób okazywania uczuć (powÅ›ciÄ…gliwość a emocjonalność),
·ð sposób widzenia Å›wiata (wycinkowość a caÅ‚oÅ›ciowość),
·ð sposób zdobywania pozycji (osiÄ…ganie a przypisywanie statusu),
·ð stosunek do czasu,
·ð stosunek do otoczenia.
Ponieważ wymiar kultury  stosunek do jednostki i grupy pokrywa się z wymiarem
 indywidualizm i kolektywizm opisanym przez G. Hofstede a, zdecydowano siÄ™
zrezygnować z ponownego omawiania tego wymiaru.
1. Zasady a stosunki międzyludzkie (uniwersalizm a partykularyzm)
Uniwersalizm a partykularyzm można opisać jako dylemat, co zrobić, kiedy żaden kodeks,
reguła ani prawo nie uwzględnia danego wyjątku, czy należy zastosować najbardziej
odpowiednią z istniejących reguł, choć jest to rozwiązanie niedoskonałe, czy też rozważyć
przypadek w całej jego wyjątkowości, niezależnie od reguły?
Wymiar uniwersalizm-partykularyzm opisuje więc stosunki międzyludzkie w danej kulturze i
dotyczy sposobu oceny zachowań innych ludzi. Zdaniem cytowanych autorów, wyróżnić
można dwa odmienne rodzaje zachowań i ocen:
·ð na jednym biegunie znajdujÄ… siÄ™ te, które sÄ… oparte na powszechnie przyjÄ™tych w danej
kulturze zasadach postępowania:,, Nie kłam, nie kradnij, nie czyń drugiemu, co tobie
niemiłe itp. Uniwersalizm, czyli działanie zgodnie z zasadami, ma z natury rzeczy
charakter abstrakcyjny: człowiek nie dostosowuje działania do specyficznej sytuacji, ale
postępuje zgodnie z odpowiednią zasadą o charakterze ogólnym. Ludzie są równi i w tym
sensie wszyscy podlegają takim samym zasadom oraz powinni być traktowani
identycznie,
·ð na drugim biegunie spotyka siÄ™ zachowania i oceny wynikajÄ…ce z partykularnych
zobowiązań (zależnych od stopnia zażyłości) między poszczególnymi osobami:  X jest
moim przyjacielem, więc jest oczywiste, że nie będę go okłamywał ani okradał. Obaj
byśmy cierpieli, gdybyśmy nie traktowali się życzliwie . W podejściu
partykularystycznym wszystko rozpatruje siÄ™ w odniesieniu do konkretnej sytuacji
Człowiek nie jest tu traktowany, jak anonimowy obywatel ale jak przyjaciel, brat, mąż,
dziecko lub inna wyjÄ…tkowa (w sensie pozytywnym lub negatywnym) osoba. Nie
oglądając się na zasady można więc albo popierać i chronić daną osobę, albo
dystansować się od niej.
F. Trompenaars i Ch. Hampden-Turner podają przykładowe pytania, które pozwalają
stwierdzić różnice w ukształtowaniu się postaw uniwersalnych bądz
partykularnych.
Pytanie:
Jedziesz samochodem prowadzonym przez bliskiego przyjaciela, PotrÄ…cacie pieszego. Wiesz,
że twój przyjaciel jechał z prędkością przynajmniej 60 km/godz. w terenie zabudowanym, w
którym maksymalna dozwolona prędkość wynosi 30 km/ /godz. Poza tobą nie ma świadków
wydarzenia. Adwokat przyjaciela mówi, że jeśli zeznasz pod przysięgą, że jechał on z
prędkością 30km/godz., możesz go uchronić przed poważnymi konsekwencjami.
Tabela 1
Procent respondentów skłaniających się bardziej ku uniwersalistycznemu
systemowi zasad niż partykularystycznemu systemowi zobowiązań międzyludzkich
(procent osób, które nie skłamią)
Wenezuela 32 Polska 74
Nepal 36 Hiszpania 75
Korea Południowa 37 Brazylia 79
Rosja 44 Czechy 83
Chiny 47 Węgry 85
Indie 54 Niemcy 87
Bułgaria 55 Rumunia 88
Indonezja 57 Holandia 90
Grecja 61 Wielka Brytania 91
Meksyk 64 Australia 91
Kuba 65 Szwecja 92
Japonia 68 Irlandia 92
Singapur 69 Kanada 93
Argentyna 70 USA 93
Nigeria 73 Szwajcaria 97
Francja 73
 y
ródło: Opracowanie własne na podstawie [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002]
Zdaniem F. Trompenaarsa i Ch. Hampden-Turnera, zwolennicy uniwersalizmu pochodzÄ…
raczej z kultur związanych z protestantyzmem, w którym stosunek do Boga jest uwidaczniany
w przestrzeganiu jego pisanych praw. Nie ma ludzkich pośredników między Bogiem a jego
wyznawcami, nie ma nikogo, kto wysłuchuje spowiedzi, wybacza grzechy albo godzi się na
wyjątki od reguły.
Odmiennie, według cytowanych autorów, kultury w krajach  katolickich , zawierają w sobie
partykularystyczne elementy przejęte z tej religii, co oznacza, że w pewnych szczególnych
okolicznościach ludzie mogą łamać boskie przykazania, znajdować współczucie i
zrozumienie dla swego (niezgodnego z normalni) postępowania. Co więcej, według katolików
Bóg zrozumie, że ktoś skłamał, by pomóc przyjacielowi, który miał pecha i któremu jakiś
przechodzień wszedł prosto pod kola samochodu.
Dalsze różnice między krajami  uniwersalistycznymi i  partykularnymi zawarto w tab. 2.
Tabela 2
Różnice między krajami uniwersalistycznymi a partykularnymi
Kraje  uniwersalistyczne krajami  partykularne
·ð W krajach o silnie uniwersalistycznej ·ð Relatywnie niska jest potrzeba istnienia
kulturze częstym miejscem instytucji, których zadaniem jest
rozstrzygania konfliktów są sale sądowe weryfikowanie faktów (stosunkowo
(stosunkowo wysoka liczba prawników niska liczba prawników przypadających
przypadających na jednego mieszkańca) na jednego mieszkańca)  np. Japonia.
 np. USA.
·ð Mniejsze zaufanie do ludzi. ·ð WiÄ™ksze zaufanie do ludzi.
·ð Standardowe produkty krajów ·ð Brak problemów z różnicowaniem
uniwersalistycznych (np. coca-cola i oferty na potrzeby klienta (np.
pepsi-cola, McDonald's i inne podobne luksusowe produkty z Francji czy
bary przeznaczone są dla konsumentów Włoch albo wyczucie potrzeb klienta
o standardowym upodobaniu do przez Japończyków).
prostych potraw).
·ð Wiedza liczy siÄ™ tylko wtedy, kiedy ·ð Ważniejsi sÄ… ludzie, zdolnoÅ›ci twórcze,
można ją skutecznie usystematyzować. więzi miedzy pracownikami czy inne
Dominują te dziedziny, które najłatwiej kwestie o charakterze jakościowym.
poddajÄ… siÄ™ kodyfikacji (finanse, prawo i
ekonomia).
·ð Postrzeganie Å›wiata przez pryzmat ·ð Istotność relacji miÄ™dzyludzkich, które
regułek stawiają reguły na drugim planie
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002]
Poziom uniwersalizmu i partykularyzmu dotyczy oczywiście zasady zaufania w działalności
zawodowej, co F. Trompenaars i Ch. Hampden-Turner ilustrują następującym pytaniem:
 Jesteś lekarzem pracującym dla firmy ubezpieczeniowej. Badasz bliskiego przyjaciela, który
potrzebuje ubezpieczenia na większą sumę. Stwierdzasz, że stan jego zdrowia jest dość dobry,
ale masz kilka drobnych wątpliwości, które trudno rozwiać bez specjalistycznych badań. Czy
twój przyjaciel ma prawo oczekiwać, że zbagatelizujesz swoje wątpliwości? .
Rozkład odpowiedzi na to pytanie zilustrowano w tab. 3.
Tabela 3
Procent respondentów, którzy nie zbagatelizowaliby swoich wątpliwości
(procent osób, które nie skłamią)
Serbia 20 Chiny 57
Czechy 24 Węgry 57
Rosja 29 USA 57
Bułgaria 35 Włochy 58
Egipt 38 Polska 59
Wenezuela 39 Wielka Brytania 60
Belgia 42 Dania 60
Korea Południowa 44 Hiszpania 61
Rumunia 44 Japonia 64
Singapur 48 Indonezja 65
Bahrajn 50 Kanada 66
Nigeria 52 Szweda 67
Indie 53 Szwajcaria 68
Francja 54 Finlandia 68
Grecja 56 Irlandia 70
Filipiny 56
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002]
Przedstawione w tabeli 3 różnice między poszczególnymi krajami, zauważyć można w
przypadku następujących kwestii:
·ð umowa jest bardzo ważna w kulturach uniwersalistycznych. Jest ona nie tylko zapisem
uzgodnień dotyczących zasad, ale kodyfikuje również wzajemne zobowiązania stron 
jest zarazem dowodem akceptacji warunków przez strony i przewiduje prawo regresu,
gdy strony nie dotrzymajÄ… danych obietnic. Gdy proponuje siÄ™ kontrakt z surowymi
żądaniami i klauzulami o karze umownej, oznacza to, że jedna strona jest gotowa oszukać
drugą, jeżeli nie zostanie przed tym prawnie powstrzymana (drugiej strony nie darzy się
ich zaufaniem). Jeśli ktoś pochodzi z kraju  partykularnego , to może zerwać stosunki z
uniwersalistycznym partnerem, ponieważ czuje się urażony jego przezornością,
·ð uniwersaliÅ›ci widzÄ… kontrakt jako dzieÅ‚o skoÅ„czone, tymczasem partykularyÅ›ci uznajÄ… go
jedynie za opis ogólnych ram lub przybliżony obraz przyszłej sytuacji. Partykularyści
będą się starać, by kontrakt miał charakter ogólny i mogą sprzeciwiać się tym jego
warunkom, które będą ich zbytnio wiązały,
·ð kultury uniwersalistyczne lekceważą wagÄ™ stosunków miÄ™dzyludzkich. Dobre stosunki z
klientem i z pracownikami mogą w efekcie sprawić, że robi się więcej, niż wymaga tego
umowa. Takie charakteryzuje też elastyczność i trwałość, których często brakuje
stosunkom regulowanym przez kontrakt,
·ð w kulturze uniwersalistycznej ludzie wykazujÄ… siÄ™ przezornoÅ›ciÄ… i chÄ™tnie planujÄ….
Zwolennicy partykularyzmu stają się zaś podejrzliwi, gdy muszą działać pod presją
terminów. Potrzebują przynajmniej więcej czasu, niż wydaje się to konieczne, aby ustalić
warunki kontraktu mającego stać się podstawą bliższej współpracy. Ważne jest dla nich
wzajemne zaufanie, jakość produktu i stosunków międzyludzkich,
·ð im wiÄ™kszy partykularyzm, tym Å›ciÅ›lejsza wiÄ™z
między pracodawcą i pracownikiem.
Pracodawca w tych kulturach stara się usatysfakcjonować swych pracowników na różne
sposoby; zapewnia im poczucie bezpieczeństwa, pieniądze, pozycję społeczną, pracę w
firmie o dobrej reputacji i wsparcie społeczno-emocjonalne. Rezultatem jest niska
fluktuacja kadr i zaangażowanie siły roboczej,
·ð w kulturze uniwersalistycznej należy dziaÅ‚ać sprawiedliwie, traktujÄ…c wszystkie podobne
przypadki w ten sam sposób, zaś w kulturze partykularnej należy działać sprawiedliwie,
dostosowując wszystkie przypadki w zależności od ich szczególnych cech.
2. Sposób okazywania uczuć (powściągliwość a emocjonalność)
Sposób okazywania uczuć dotyczy tego, czy jesteśmy uczuciowi, to znaczy, czy okazujemy
swoje emocje (wtedy prawdopodobnie możemy się spodziewać równie żywiołowych reakcji),
czy też cechuje nas powściągliwość.
Członkowie kultur, które są powściągliwe, nie ujawniają swoich emocji, tylko skrupulatnie je
kontrolują i tłumią. Członkowie kultur powściągliwych niekoniecznie są zimni i nieczuli czy
też emocjonalnie zablokowani albo stłumieni. Zakres okazywanych emocji jest wynikiem
umowy społecznej, co i jak się komunikuje.
W przeciwieństwie do tego, w kulturach emocjonalnych natomiast ludzie okazują swoje
uczucia: śmiechem, mimiką, gniewnym spojrzeniem i gestami. Członkowie tych kultur
próbują znalez
ć poparcie słuchaczy. Kiedy ich podejście jest bardzo emocjonalne, szuka się
bezpośredniej reakcji emocjonalnej. Odwrotnie, kiedy podejście jest powściągliwe, szuka się
pośredniej reakcji, ktoś zgadza się z naszymi argumentami czy propozycją i udziela nam
swojego poparcia. Droga pośrednia daje nam wsparcie emocjonalne, które jest uzależnione od
powodzenia wysiłku intelektu. Droga bezpośrednia umożliwia ujawnienie naszych uczuć
dotyczÄ…cych rzeczowej propozycji, a tym samym zaakceptowanie jej.
F. Trompenaars i Ch. Hampden-Turner podają przykładowe pytania, które pozwalają
stwierdzić różnice w sposobie okazywania uczuć.
Pytanie:
Jak byś się zachował, gdyby coś cię w pracy zdenerwowało. Czy otwarcie okazałbyś swoje
uczucia?
Wyniki badań ankietowych przedstawiono w tab. 4.
Tabela 4
Procent respondentów opowiadających się za nieokazywaniem emocji w pracy
Kuwejt 15 Meksyk 41
Egipt 18 USA 43
Oman 19 Czechy 44
Hiszpania 19 Wielka Brytania 45
Kuba 19 Węgry 45
Arabia Saudyjska 20 Holandia 46
Wenezuela 20 Szwecja 46
Filipiny 23 Portugalia 47
Bahrajn 24 Nigeria 48
Rosja 24 Zjed. Emiraty Arab. 48
Argentyna 28 Australia 48
Irlandia 29 Singapur 48
Francja 30 Burkina Faso 49
Malezja 30 Kanada 49
Szwajcaria 32 Bułgaria 50
WÅ‚ochy 33 Indie 51
Dania 34 Indonezja 55
Niemcy 35 Chiny 55
Izrael 38 Austria 59
Grecja 38 Hongkong 64
Tajlandia 38 Nowa Zelandia 69
Norwegia 39 Polska 70
Brazylia 40 Japonia 74
Belgia 40 Etiopia 81
Finlandia 41
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002]
F. Trompenaars i Ch. Hampden-Turner podają przykładowe różnice w okazywaniu emocji:
·ð narody okazujÄ…ce emocje dużo krzyczÄ…, co wyÅ‚adowuje gniew i prowadzi do uspokojenia
ludzi (odwrotnie, narody powściągliwe nie ujawniają, co czują albo myślą  stale tajone
emocje od czasu do czasu wybuchają z całą silą),
·ð narody okazujÄ…ce emocje (np. USA) zwyczaj używajÄ… zdrobniaÅ‚ych imion (Chuck
zamiast Charles, Bob zamiast Robert), stosują emotikony (znaczki np. z uśmiechniętą
buzią), prezenty dla nowych sąsiadów, szybkość, z jaką nawiązywane są serdeczne,
nieformalne stosunki,
·ð kultury powÅ›ciÄ…gliwe majÄ… skÅ‚onnoÅ›ci do uważania zÅ‚oÅ›ci, zachwytu i nadmiernej
uczuciowości za objaw braku profesjonalizmu. Należy jednak zauważyć, że np.
Amerykanie mają skłonność do okazywania emocji, ale oddzielają je od decyzji, które
powinny być obiektywne i racjonalne. Włosi i inni mieszkańcy południowej Europy
generalnie maja. skłonność do ich okazywania i nieoddzielania od decyzji, a Holendrzy i
Szwedzi  skłonność do nieokazywania i oddzielania,
·ð w kulturach powÅ›ciÄ…gliwych, z
le się postrzega wymachiwanie rękami i gestykulację.
Potwierdzają to przysłowia u Japończyków:  Tylko martwa ryba ma otwarty pysk , u
Anglików:  Puste naczynia najgłośniej dzwonią czy u Polaków:  Krowa, która dużo
ryczy, mało mleka daje ,
·ð narody okazujÄ…ce emocje chÄ™tnie dowcipkujÄ… (np. żart rozpoczyna wykÅ‚ad i jest
przyjmowany śmiechem),
·ð kultury powÅ›ciÄ…gliwe kryjÄ… emocje w specyficznie sformuÅ‚owanych wypowiedziach,
·ð w kulturach powÅ›ciÄ…gliwych dominuje komunikacja werbalna (oÅ›wiadczenia przeważnie
są odczytywane monotonnym głosem), w kulturach emocjonalnych niewerbalna
(oświadczenia są wygłaszane potoczyście i dramatycznie).
3. Sposób widzenia świata (wycinkowość a całościowość)
Sposób widzenia świata określa stopień, w jakim dopuszczamy innych do obszarów swojego
życia - czy wycinkowo na pojedynczych poziomach osobowości, czy całościowo do różnych
obszarów i jednocześnie na kilku poziomach osobowości.
Po pierwsze , zdaniem F. Trompenaarsa i Ch. Hampden-Turnera, w kulturach wycinkowych
szef wyodrębnia stosunki zawodowe ze swym podwładnym i izoluje je od innych spraw.
Każdy obszar, gdzie obaj się spotykają, jest rozpatrywany odrębnie od innych, konkretnych
sytuacji. Np. gdy przełożony spotka jednego ze swych podwładnych w barze, na polu
golfowym, na wakacjach albo w pobliskim sklepie dla majsterkowiczów, jego autorytet
prawie wcale się nie liczy. Mało tego, może jeszcze uważać swego pracownika za bardziej
doświadczonego majsterkowicza albo spytać go o radę, jak poprawić technikę gzy w golfa.
Po drugie, wyróżnić można przestrzenie osobiste i strzeżone przed obcymi oraz tzw.
przestrzenie publiczne dzielone z innymi. I tak np. Amerykanie mają znacznie większą
przestrzeń publiczną niż prywatną. Przestrzeń publiczna jest z kolei podzielona na szereg
oddzielnych segmentów (praca, klub sportowy, chór kościelny). Np. tytuł doktora w USA jest
związany z wykształceniem czy zajmowanym stanowiskiem i jest konkretną etykietką tylko w
konkretnej pracy w konkretnym miejscu, a nie poza nim.
Znajomi, którzy pojawiają się w tych przestrzeniach, niekoniecznie są bliskimi kolegami albo
przyjaciółmi na cale życie. Przestrzeń osobista jest bardzo chroniona, że dopuszczenie do
jednego segmentu przestrzeni publicznej nie stanowi zbyt wielkiego zobowiÄ…zania.
U Niemców przestrzeń publiczna jest stosunkowo mała. Przestrzenie prywatne są duże i
całościowe, to znaczy, że kiedy raz się dopuści do nich przyjaciela, zyskuje on prawo
wkraczania do wszystkich albo niemal wszystkich segmentów przestrzeni prywatnych. Co
więcej, pozycja i reputacja także przenikają do tych obszarów. Nie ma tu segmentów, jak u
Amerykanów  Herr Doktor Schmidt jest nim wszędzie na uniwersytecie, u rzez
nika i w
warsztacie samochodowym.
Pytanie:
Szef zwraca się do swego podwładnego, by pomógł mu przy malowaniu domu. Podwładny,
który niezbyt się do tego pali, omawia tę sprawę ze swoim kolegą. Kolega twierdzi:  Nie
musisz mu pomagać, jeśli nie masz ochoty. Jest twoim szefem w pracy. Poza pracą nie ma
nad tobą władzy . Podwładny na to:  Chociaż nie mam ochoty, pomogę mu malować dom.
Jest moim szefem i nie mogę o tym zapominać nawet poza miejscem pracy . Kto ma rację?
Tabela 5
Procent respondentów, którzy nie pomogliby szefowi
Chiny 32 Pakistan 74
Nepal 40 Izrael 75
Burkina Faso 41 Polska 76
Nigeria 46 Zjed. Emiraty Arab. 76
Kuwejt 47 Brazylia 77
Wenezuela 52 Oman 78
Kenia 53 Australia 78
Singapur 58 Filipiny 78
Indonezja 58 Norwegia 80
Bahrajn 63 USA 82
Egipt 63 Belgia 83
Korea Południowa 65 Niemcy 83
Austria 65 Irlandia 84
Etiopia 66 Urugwaj 85
Indie 66 Rosja 86
Arabia Saudyjska 67 Kanada 87
Kuba 67 Francja 88
Grecja 67 Wielka Brytania 88
Tajlandia 69 Dania 89
Nowa Zelandia 70 Węgry 89
Meksyk 70 Finlandia 89
Japonia 71 Czechy 89
Hiszpania 71 Bułgaria 89
Malezja 72 Szwajcaria 90
Hongkong 73 Holandia 91
Portugalia 73 Szwecja 91
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002]
Zdaniem F. Trompenaarsa i Ch. Hampden-Turnera różnice w sposobie widzenia świata
wpływają m.in. na:
·ð szybkość nawiÄ…zywania kontaktów - dla narodów caÅ‚oÅ›ciowych nie do pomyÅ›lenia jest
robienie interesów, które byłyby traktowane jako coś odrębnego, nie mającego związku z
resztą życia (wszystko łączy się tu ze wszystkim). Partner w interesach może chcieć
wiedzieć, gdzie chodziło się do szkoły, kim są nasi przyjaciele, jakie są nasze poglądy na
życie, politykę, sztukę, literaturę i muzykę. Mówienie o takich sprawach nie jest stratą
czasu, ponieważ wszystko to świadczy o charakterze rozmówcy i umożliwia zawarcie
przyjaz
ni. Wyklucza też niemal całkowicie ewentualność oszukania. W przeciwieństwie
do tego w krajach wycinkowych do robienia interesów przechodzi się szybko,
·ð sposób prowadzania negocjacji  w przypadku prowadzenia negocjacji z narodami
całościowymi najpierw  krąży się wokół nieznajomego, gruntownie go poznając, i
dopiero póz
niej, kiedy zdobyło się zaufanie, przechodzi do konkretnych interesów. W
kulturach wycinkowych zaczyna się od robienia interesu, a jeśli druga strona okaże
zainteresowanie,  krąży się wokół niej, by ją poznać i sfinalizować umowę. Zaletą
podejścia całościowego, jest z reguły niższe ryzyko (jest czas na odebranie sygnałów
świadczących o czyjejś nierzetelności), a w podejściu wycinkowym nie traci się czasu na
poznawanie osoby, która nie zamierza prowadzić z nami interesów,
·ð wÄ…ski i szeroki kontekst kontaktów miÄ™dzyludzkich (ile trzeba wiedzieć o sobie
nawzajem, nim może dojść do efektywnego porozumienia się, do jakiego stopnia
rozmówcy muszą mieć wspólne poglądy oraz jaki jest zakres podzielanych przekonań).
W kulturach o szerokim kontekście, jak japońska i francuska, uważa się, że nim się
przejdzie do omawiania interesów, obcych trzeba  wprowadzić , Przedstawiciele kultur o
wąskim kontekście, np. Amerykanie czy Holendrzy, są zdania, że obcy powinien
uczestniczyć w ustalaniu reguł, a im mniej wstępnych warunków, tym lepiej. Kultury o
wąskim kontekście charakteryzuje elastyczność i łatwość przystosowania się. Kultury o
szerokim kontekście są bogate i subtelne, ale niosą sporo bagażu i obcy mogą nigdy nie
poczuć się w nich dobrze, jeśli się w pełni nie zasymilują.
Ponadto:
·ð ludzie  wycinkowi kierujÄ… siÄ™ zasadami i odznaczajÄ… siÄ™ tÄ… samÄ… postawÄ… moralnÄ…
niezależnie od tego, do kogo się zwracają. Odwrotnie, ludzi całościowych charakteryzuje
wysoki poziom relatywizmu moralnego liczy się osoba i kontekst, do której dostosowuje
siÄ™ zachowanie,
·ð w kulturach caÅ‚oÅ›ciowych dobrze jest pamiÄ™tać o tytule rozmówcy, jego wieku i
koneksjach bez względu na to, jakie zagadnienie jest omawiane. W kulturach
wycinkowych lepiej nie posługiwać się tytularni ani nie zwracać uwagi na umiejętności,
które nie są istotne dla dyskutowanej kwestii.
4. Sposób zdobywania pozycji (osiąganie a przypisywanie statusu)
Wymiar określany jako  sposób zdobywania pozycji można opisać jako dylemat, czy
pozycja pracownika powinna zależeć od tego, co osiągnął i jaki włożył w to wysiłek, czy też
od innych jego cech liczących się w danym momencie, na przykład wieku, płci,
wykształcenia, zdolności, roli strategicznej? Niektóre społeczności przyznają więc status
ludziom na podstawie ich osiągnięć, inne  z uwagi na przykład na wiek, przynależność
klasową, pleć, wykształcenie. Pierwszy rodzaj statusu nazywamy statusem osiągniętym, a
drugi, przypisanym.
W celu określenia, czy kultura danego kraju preferuje osiąganie pozycji albo jej
przypisywanie, F. Trompenaars i Ch. Hampden-Turner, postanowili zadać dwa pytania, a
mianowicie jak ludzie ustosunkują się do dwóch stwierdzeń:
Pytanie:
Najważniejsze w życiu jest myśleć i postępować w sposób, który najlepiej odpowiada temu,
jacy naprawdę jesteśmy, nawet jeśli przez to niewiele się w życiu osiągnie.
Tabela 6
Procent respondentów, którzy nie zgadzają się z twierdzeniem, że najważniejsze w
życiu jest myśleć i postępować w sposób, który najlepiej odpowiada temu, jacy
naprawdę jesteśmy, nawet jeśli przez to niewiele się w życiu osiągnie
Egipt 4 Brazylia 33
Nepal 9 Filipiny 33
Urugwaj 10 Izrael 33
Argentyna 12 WÅ‚ochy 33
Czechy 13 Francja 33
Hiszpania 13 Szwajcaria 34
Kuba 15 Tajlandia 35
Bułgaria 16 Indie 37
Węgry 19 Singapur 37
Rumunia 20 Kenia 38
Korea Południowa 20 Portugalia 39
Polska 21 Niemcy 40
Indonezja 24 Finlandia 41
Etiopia 25 Dania 49
Austria 25 Nigeria 51
Japonia 26 Szwecja 54
Grecja 27 Wielka Brytania 56
Chiny 28 Nowa Zelandia 62
Oman 28 Irlandia 65
Wenezuela 29 Kanada 65
Holandia 30 Australia 70
Rosja 30 USA 75
Meksyk 31 Norwegia 77
Hongkong 32
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002]
Pytanie:
Szacunek okazywany drugiemu człowiekowi jest w dużym stopniu uwarunkowany tym, z
jakiej rodziny ten ktoÅ› pochodzi.
Tabela 7
Procent respondentów, którzy nie zgadzają się z twierdzeniem, że szacunek zależy od
pochodzenia społecznego
Kuwejt 50 Japonia 79
Arabia Saudyjska 50 Singapur 79
Austria 51 Grecja 79
Oman 53 WÅ‚ochy 80
Tajlandia 57 Polska 80
Indie 57 Chiny 81
Hongkong 58 Meksyk 81
Serbia 60 Hiszpania 82
Filipiny 62 Węgry 83
Kenia 62 Francja 83
Burkina Faso 63 Portugalia 86
Bahrain 67 Australia 86
Kuba 69 Czechy 87
Brazylia 70 Szwecja 87
Belgia 72 Kanada 87
Szwajcaria 73 USA 87
Korea Południowa 73 Wielka Brytania 89
Rosja 74 Nowa Zelandia 89
Niemcy 74 Finlandia 89
Etiopia 76 Dania 92
Pakistan 78 Irlandia 94
Bułgaria 78 Norwegia 94
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002]
Zdaniem F. Trompenaarsa i Ch. Hampden-Turnera istnieje związek między protestantyzmem
a przyznawaniem statusu za osiągnięcia oraz związek między kulturami: katolicką, buddyjską
i hinduistyczną a statusem przypisanym. W krajach, w których statusu przypisanego i
osiągniętego współistnieje (np. Japonia i Niemcy) można się wybić jako jednostka i zdobyć
status (status osiągnięty) jedynie podczas łat zdobywania wykształcenia. Od menedżerów
często oczekuje się współdziałania  dążenie do osiągnięcia sukcesu jest nie tyle celem
jednostek rozpychających się łokciami, by zyskać przewagę, ile całych grup, na których czele
stoją ci, którzy wcześniej wyróżniali się indywidualnie.
Jak zauważają cytowani autorzy, w analizie danych należy pamiętać, że różne zasady
przyznawania statusu nie muszą się wzajemnie wykluczać. Status osiągnięty może za sobą
pociągnąć status przypisany, na przykład kiedy się  proteguje zwycięzców . Albo status
przypisany może za sobą pociągnąć status osiągnięty, kiedy najpierw się arbitralnie decyduje,
które przemysły zaliczyć do kluczowych, a potem zdobywają sobie one wysoką pozycję
dzięki  krajowym mistrzom .
Różnice w sposobach zdobywania pozycji widoczne są m.in:
·ð w mÅ‚odszym wieku ludzi  robiÄ…cych karierÄ™ w krajach, w których status jest
osiągany. W kulturach, w których obowiązuje status przypisany, należy się on tym,
którzy w sposób naturalny budzą podziw u innych, to znaczy ludziom starszym,
mężczyznom, osobom o wysokich kwalifikacjach i (lub) biegłym w dziedzinach czy
przedsięwzięciach uznawanych za ważne w skali całego kraju. Status jest wtedy
generalnie niezależny od zadania czy konkretnej funkcji. Uważa się też, że każdy
człowiek jest inny i niełatwo o jakiekolwiek porównania,
·ð w posÅ‚ugiwaniu siÄ™ tytuÅ‚ami  w krajach, w których status jest osiÄ…gany, tytułów
używa się jedynie wtedy, gdy wiążą się one z wiedzą potrzebną przy wykonywaniu
danego zadania. Odwrotnie, w krajach, w których status jest przypisany, tytuły służą
łatwiejszemu określeniu statusu w organizacji,
·ð w strukturze personelu wyższego szczebla  kiedy status jest osiÄ…gany, wÅ›ród
najwyższego kierownictwa spotyka się osoby w różnym wieku i różnej płci, które
wykazały się osiągnięciami w konkretnej pracy,
·ð w oznakach statusu, które w krajach w których status jest przypisany, muszÄ… być
proporcjonalne. Jeśli np. w wyniku wzrostu sprzedaży jest podstawa do wypłacenia
gratyfikacji, należy to zrobić proporcjonalnie do statusu przypisanego, a nie wyróżnić
jedynie najlepszego sprzedawcę. Jeśli przełożony robi coś, co obniża jego status, w
konsekwencji odbija się to niekorzystnie na statusie wszystkich jego podwładnych.
5. Stosunek do czasu
Stosunek do czasu dotyczy dwóch zasadniczych kwestii, po pierwsze relatywnego znaczenia
przeszłości, teraz
niejszości i przyszłości w poszczególnych kulturach oraz po drugie czy
poglÄ…d na czas jest sekwencyjny  to znaczy, czy jest postrzegany jako ciÄ…g przemijajÄ…cych
wydarzeń, czy też synchroniczny  kiedy to przeszłość, teraz
niejszość i przyszłość są ze sobą
powiązane w taki sposób, że wizje dotyczące przyszłości i wspomnienia z przeszłości
kształtują teraz
niejszość.
W przypadku orientacji na przeszłość, teraz
niejszość i przyszłość wyróżnić można
społeczeństwa zorientowane na teraz
niejszość, które są relatywnie pozbawione czasu, tradycji
i ignorują przyszłość. Inne społeczeństwa są z kolei zorientowane na przeszłość,
zainteresowane głównie utrzymaniem i przywróceniem tradycji w teraz
niejszości. Trzecia
grupa społeczeństw jest zorientowana na przyszłość, marzy o lepszym jutrze i pragnące
doprowadzić do urzeczywistnienia tej wizji (uważa się, że rozwój ekonomiczny i społeczny
jest głównie udziałem kultur należących do tej ostatniej kategorii).
W przypadku sekwencyjnego i synchronicznego pojmowania czasu wyróżnić można
społeczeństwa sekwencyjne, które odbierają czas jako linię prostą podzieloną na równe
odcinki. Wydarzenia są organizowane przez pewną liczbę owych odcinków poprzedzających
je i po nich następujących. Zgodnie z tą koncepcją wszystko ma swój czas i miejsce. W
społeczeństwach synchronicznych ludzie potrafią robić wiele rzeczy jednocześnie, a czas jest
nieuchwytny i elastyczny (giętki). Różnice między społeczeństwami sekwencyjnymi i
synchronicznymi przedstawiono w tab. 8.
Tabela 8
Różnice między społeczeństwami sekwencyjnymi i synchronicznymi
Ludzie  sekwencyjni Ludzie  synchroniczni
" Robią jedną rzecz naraz; czas jest " Robią wiele rzeczy jednocześnie; czas
namacalny  podzielny jest nieuchwytny i elastyczny - giętki.
" KoncentrujÄ… siÄ™ na pracy " A
atwo się rozpraszają  można oderwać
ich od pracy
" Poważnie traktują zobowiązania " Uważają, że zobowiązania czasowe
terminowe; pilnujÄ… przestrzegania (plany, porzÄ…dek dnia, ostateczne
planu terminy) są celami pożądanymi, lecz nie
bezwzględnymi; kładą akcent na
dopełnienie zobowiązań
" Przywykli do częstych " Są przyzwyczajeni do trwałych więzi,
krótkotrwałych związków, które kształtowanych przez całe życie, i
Å‚atwo zrywajÄ…, tworzÄ…c nowe okresowo, cyklicznie odnawianych
" Jako jednostki są odpowiedzialni za " Należy uczyć się od przeszłości w
teraz
niejszÄ… pracÄ™, to znaczy za teraz
niejszości, dla lepszej przyszłości
dany czas wypełniony ich własnymi
obowiÄ…zkami
" Czas jest zagrożeniem; to " Czas jest przyjacielem, który powraca,
niesamowicie szybki i kosztowny niosąc przy każdej okazji nowe
bieg wydarzeń, który trzeba w pełni możliwości
spożytkować
" Konflikty rozwiÄ…zujÄ… na zasadzie " RozwiÄ…zujÄ… konflikty, zaspokajajÄ…c kilka
 kto pierwszy, ten lepszy ; rodzajów potrzeb z minimalnego
problemy czekajÄ… na swojÄ… kolej zestawu starannie skoordynowanych
" Rozsądek i logikę uznają za wolne procesów
od wad proste sekwencje przyczyn i " Rozsądek polega na ogarnięciu i
skutków, przesłanek i wniosków synchronizacji kilku zadań i celów w
całym procesie
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002]
Ciekawy sposób mierzenie różnic kulturowych w odniesieniu do czasu opracował Tom
Cottle, który stworzył tzw. test kołowy. Do respondentów zwrócono się z następującą prośbą:
Proszę sobie wyobrazić przeszłość, teraz
niejszość przyszłość jako okręgi. Proszę
narysować trzy okręgi, reprezentujące przeszłość, teraz
niejszość oraz przyszłość, i
rozmieścić je w sposób, który najlepiej ilustruje relacje między przeszłością,
teraz
niejszością i przyszłością. Można posłużyć się okręgami różnej średnicy. Proszę
podpisać każdy okrąg, by wskazać, który przedstawia przeszłość, który teraz
niejszość,
a który przyszłość.
W efekcie końcowym uzyskano następujące odpowiedzi ilustrujące stosunek ludzi do
przeszłości, teraz
niejszości i przyszłości  rys. 1.
Rys. 1. Przeszłość, teraz
niejszość i przyszłość według respondentów różnych krajów
y
ródło: [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002, s. 153]
Kolejną kwestią poddaną badaniu był horyzont czasowy. Respondentom przedstawiono
następujące zadanie:
Prosimy rozważyć relatywne znaczenie przeszłości, teraz
niejszości i przyszłości oraz
wskazać relatywne horyzonty czasowe przeszłości, teraz
niejszości i przyszłości,
posługując się poniższymi liczbami: 7  lata, 6  miesiące, 5  tygodnie, 4  dni, 3 
godziny, 2  minuty, 1  sekundy.
Mola przeszłość rozpoczęła się & temu, a zakończyła & temu.
Moja teraz
niejszość rozpoczęta się & temu, a zakończy & od teraz.
Moja przyszłość rozpocznie się & od teraz, a zakończy & od teraz.
Dla obliczenia horyzontu czasowego uwzględniona została średnią z każdego z sześciu
wyników dla poszczególnych krajów  rys. 2.
Horyzont czasowy
Hongkong
5,71
Portugalia
5,62
Czechy
5,55
Pakistan
5,47
Austria 5,44
Serbia
5,33
Korea Południowa
5,28
Węgry
5,25
Szwecja
5,23
Dania
5,22
Finalndia
5,11
Chiny
5,07
Francja
4,89
Szwajcaria
4,88
Egipt
4,83
Rosja
4,75
Bahrajn
4,73
Japonia
4,72
Singapur
4,71
Kuba
4,69
Niemcy
4,69
Urugwaj
4,67
Holandia
4,63
Norwegia
4,56
Indonezja
4,55
Argentyna
4,51
Wielka Brytania
4,50
WÅ‚ochy
4,44
Hiszpania
4,42
Nowa Zelandia
4,41
Tajlandia
4,40
Kanada
4,38
Belgia
4,35
Polska
4,31
USA
4,30
Malezja
4,23
Australia
4,11
Nigeria
4,10
Indie
4,03
Brazylia
3,85
Irlandia
3,82
Filipiny
3,40
Rys. 2. Spojrzenie długo i krótkoterminowe
y
ródło: [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002, s. 155]
Podobnie, kraje różnią się pod względem postrzegania przeszłości (rys. 3) oraz przyszłości
(rys. 4).
Przeciętny horyzont czasowy:
przeszłość
Hongkong
6,17
Izrael
6,05
Korea Południowa
5,84
Szwecja
5,80
Chiny
5,62
Francja
5,58
Singapur
5,36
Szwajcaria
5,33
Niemcy
5,29
Japonia
5,20
Hiszpania
5,18
Rosja
5,13
Wielka Brytania
5,07
Holandia
5,06
Indonezja
5,00
Australia
4,95
Polska
4,81
Norwegia
4,74
Brazylia
4,73
USA
4,69
Indie
4,60
Turcja
4,18
Rys. 3. Horyzont spojrzenia w przeszłość
y
ródło: [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002, s. 156]
Przeciętny horyzont czasowy:
przyszłość
Hongkong
6,58
Izrael
6,14
Chiny
5,84
Czechy
5,75
Korea Południowa
5,62
Francja
5,36
Szwecja
5,33
Japonia
5,24
Szwajcaria
5,17
Niemcy
5,1
Kanada
5,08
Indonezja
5,03
Indie
5,03
Holandia
5,01
Wielka Brytania
4,96
USA
4,93
WÅ‚ochy
4,77
Rosja
4,73
Singapur
4,62
Rys. 4. Horyzont spojrzenia w przyszłość
y
ródło: [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002, s. 156]
Zdaniem F. Trompenaarsa, Ch. Hampden-Turnera można zauważyć, że:
·ð w narodach, które sÄ… silnie zorientowane na przeszÅ‚ość dużo mówi siÄ™ o historii,
pochodzeniu rodziny lub narodu, z
ródłem motywacji jest chęć ponownego stworzenia
złotego wieku, okazuje się szacunek dla przodków, poprzedników i ludzi starszych,
wszystko jest postrzegane w kontekście tradycji lub historii,
·ð w narodach, które sÄ… silnie zorientowane na teraz
niejszość najważniejsze jest to, co się
robi teraz i co teraz sprawia przyjemność, nikt nie sprzeciwia się planom, ale rzadko są
one realizowane, żywe jest zainteresowanie obecnymi relacjami  tu i teraz , wszystko
jest oceniane z punktu widzenia aktualnego wpływu i mody,
·ð w narodach, które sÄ… silnie zorientowane na przyszÅ‚ość dużo mówi siÄ™ o perspektywach,
potencjale, aspiracjach, przyszłych osiągnięciach, z wielkim entuzjazmem planuje się i
wybiera strategię, okazuje się duże zainteresowanie młodością i przyszłymi
możliwościami, teraz
niejszość i przeszłość a nawet eksploatowane dla przyszłych
korzyści.
6. Stosunek do otoczenia
Społeczeństwa reprezentują jedną z dwóch głównych postaw wobec przyrody [F.
Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002]:
·ð uważajÄ…, że mogÄ… i powinny kontrolować przyrodÄ™, narzucajÄ…c jej swojÄ… wolÄ™ zgodnie z
biblijnym nakazem  rozmnażajcie się i czyńcie sobie ziemię poddaną  jest to postawa
skierowana na siebie,
·ð albo wierzÄ…, że czÅ‚owiek jest częściÄ… przyrody i musi siÄ™ podporzÄ…dkować jej prawom
oraz działającym w niej silom  jest to postawa, skierowana na zewnątrz.
Podejście do otoczenia nawiązuje więc do dylematu związanego z wewnątrzsterownością i
zewnątrz sterownością  co jest ważniejsze w wytyczaniu kierunków działania: nasze
wewnętrzne sądy, decyzje i zobowiązania, czy sygnały, wymagania i trendy świata
zewnętrznego, do których musimy się dostosować?
W celu określenia, jaki stosunek do zjawisk przyrody preferuje dana kultura, F. Trompenaars
i Ch. Hampden-Turner, postanowili zadać następujące pytania:
Pytanie:
Które z twierdzeń najlepiej odzwierciedla rzeczywistość:
1. Warto próbować kontrolować ważne siły przyrody, na przykład pogodę.
2. Przyrodę należy pozostawić samą sobie, a my musimy się z tym pogodzić i starać się jak
najlepiej dostosować.
Pytanie:
Które z twierdzeń najlepiej odzwierciedla rzeczywistość:
1. Sam jestem kowalem swego losu.
2. Czasem czuję, że nie mam wystarczającej kontroli nad tym, jaki obrót przybierają sprawy
w moim życiu.
Rozkład odpowiedzi na powyższe pytania zilustrowano w tab. 9 i tab. 10.
Tabela 9
Kontrolowanie przyrody  procent respondentów, którzy wierzą, że warto próbować
kontrolować siły przyrody
Bahrajn 9 Holandia 33
Egipt 9 Izrael 33
Oman 11 Arabia Saudyjska 33
Kuwejt 18 Meksyk 34
Japonia 19 Wielka Brytania 36
Singapur 20 Argentyna 36
Szwecja 21 Australia 36
Chiny 22 Tajlandia 36
Indonezja 25 Nowa Zelandia 38
Malezja 26 Irlandia 38
Filipiny 26 Polska 38
Węgry 28 Austria 38
Etiopia 28 Korea Południowa 39
Rosja 28 Brazylia 39
Szwajcaria 29 Grecja 40
Hongkong 29 Kanada 42
Bułgaria 30 Norwegia 43
Niemcy 30 Portugalia 44
Indie 30 Dania 45
WÅ‚ochy 31 Francja 46
Belgia 31 Nigeria 47
Zjedn. Emiraty Arab. 32 Hiszpania 50
Finlandia 32 Kuba 56
USA 32 Rumunia 68
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002]
Tabela 10
Kowale swego losu  procent respondentów, którzy wierzą, że to, co ich spotyka,
jest ich zasługą
Wenezuela 33 Indonezja 71
Chiny 39 Szwecja 71
Nepal 40 Kuba 72
Rosja 49 Belgia 72
Egipt 49 WÅ‚ochy 72
Arabia Saudyjska 52 Korea Południowa 72
Oman 53 Tajlandia 73
Kuwejt 55 Dania 74
Bułgaria 56 Holandia 75
Singapur 57 Austria 75
Czechy 59 Argentyna 75
Portugalia 62 Brazylia 76
Japonia 63 Hiszpania 76
Indie 63 Francja 76
Zjed. Emiraty Arab. 64 Irlandia 77
Etiopia 64 Szwajcaria 77
Hongkong 65 Wielka Brytania 77
Polska 66 Kanada 79
Kenia 66 Nowa Zelandia 80
Niemcy 66 Australia 82
Grecja 67 USA 82
Finlandia 68 Norwegia 86
Nigera 69 Izrael 88
Rumunia 70 Urugwaj 88
y
ródło: Opracowanie własne na podstawie [F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, 2002]
Wyniki badań ankietowych zamieszczone w tab. & , wskazują, że pewne kraje są złożone
niemal wyłącznie z osób wewnątrzsterownych (np. USA 82%). W przeciwieństwie do tego, w
byłych krajach komunistycznych (Rosja czy Chiny) w zdecydowany sposób dominuje
zewnątrzsterowność. Autorzy zwracaj też uwagę na Japonię, która jako jedno z najbogatszych
państw świata jest silnie zewnątrzsterowna. Japończycy wyznają sintoizm, czyli, dosłownie,
 drogę bogów . Boskie moce (kami) istnieją w przyrodzie, w strumieniach, wietrze,
przypływach, na polach, a także na rynku i w obiegu informacji. Sztuka życia polega na tym,
żeby płynąć z ich prądem. Ich działanie jest często przypadkowe i nieprzewidywalne, ale
jednostka musi się do nich przystosować. Co ciekawe, nawet w rywalizacji,
podporządkowanej idei zwycięstwa, najlepszym sposobem jest dostosować się do siły
przeciwnika (dżudo).
Zdaniem cytowanych autorów między krajami o różnym stosunku do otoczenia można
zauważyć następujące różnice:
·ð w krajach o kulturze wewnÄ…trzsterownej czÄ™sto wystÄ™puje postawa dominowania,
granicząca z agresywnością wobec środowiska, konflikt i opór są równoznaczne z
istnieniem własnych przekonań, ludzie koncentrują się na sobie, funkcji, własnej grupie i
organizacji, odczuwany jest dyskomfort, gdy środowisko wydaje się poza kontrolą albo
jest zmienne,
·ð w krajach o kulturze zewnÄ…trz sterownej czÄ™sta jest postawa elastyczna, chęć do
kompromisów i zachowania pokoju. Ludzie skupiają się na  innych , to znaczy na
kliencie, partnerze, współpracowniku. Osoby czują się dobrze, kiedy zmiany są naturalne,
·ð w spoÅ‚eczeÅ„stwach wewnÄ…trzsterownych panuje przekonanie, że jeÅ›li pozwoli siÄ™
przedsiębiorstwom na współpracę, zwykle sprzymierzą się one przeciwko konsumentom
i  ogólnie  społeczeństwu, podnosząc ceny i/ lub kontrolując handel. Postąpią tak, bo
leży to oczywiście w ich interesie. W tej sytuacji jedynym rozwiązaniem jest rywalizacja
i jeszcze raz rywalizacja. W społeczeństwach zewnątrzsterownych uważa się z kolej, że
jeśli pozwoli się przedsiębiorstwom na współpracę, ich klienci skorzystają na
zwiększonej wydajności i oszczędności, ponieważ rozszerzy się rynek. Leży to
oczywiście we własnym interesie przedsiębiorstw oraz ich klientów. Jeśli chce się
konkurować z innymi, jednym rozwiązaniem jest współpraca.
Literatura
F. Trompenaars, Ch. Hampden-Turner, Siedem wymiarów kultury, Oficyna ekonomiczna,
Kraków 2002.