DIDIER DAENINCKX
NA WSZELKI WYPADEK
Przełożył: Ziemowit Fedecki
Wydanie polskie: 1988
Kto chce zapomnieć o przeszłości,
ten przeżyje ją jeszcze raz.

Rozdział I
SAID MILACHE

Deszcz zaczął padać koło czwartej. Said Milache sięgnął po bańkę z rozpuszczalnikiem, żeby zmyć z rąk niebieską farbę drukarską. Odbieracz, młody rudzielec, który dostał właśnie kartę mobilizacyjną, zajął jego miejsce.
Maszynista Rajmund zwolnił na chwilę prędkość druku, ale zaraz powrócił do poprzedniego tempa. Plakaty układały się w stertę na palecie przy akompaniamencie suchego postukiwania łapek. Od czasu do czasu Rajmund brał zadrukowany arkusz, składał go we dwoje, sprawdzał pasowanie i przesuwał kciukiem po apli, kontrolując właściwe nadanie farby.
Said Milache po krótkim namyśle poprosił go o jeden z takich kontrolnych plakatów. Przebrał się szybko i wyszedł z drukarni. Strażnik przepisowo przechadzał się przed bramą. Said wręczył mu zezwolenie na wyjście z zakładu, które dostał tegoż ranka w dyrekcji z powodu nagłej choroby stryja. Trzy idiotyczne preteksty w ciągu dziesięciu zaledwie dni! Co za dużo, to nie zdrowo.
Strażnik wziął papierek i schował do kieszeni.
- Przyznaj się, Said, chyba sam fabrykujesz te druczki? Niedługo przestaniesz w ogóle do nas przychodzić. Wyślesz zwolnienie pocztą i sprawa załatwiona.
Said zmusił się do uśmiechu. Dbał o dobre stosunki z kolegami w pracy, puszczał więc mimo uszu ich nieustanne żarty i docinki, choć nieraz go irytowały.
Ruszył na spotkanie z Lounesem, który miał czekać na niego w górze uliczki w pasażu Albinel. Droga wiodła przez most na drugi brzeg kanału Saint-Denis, a potem wzdłuż nędznych drewnianych domków krytych falistą blachą. Most wyginał się w kabłąk. Przy dobrej pogodzie w jego prześwicie, hen za ogromnym ceglanym kominem fabryki Saint-Gobain, można było zobaczyć Sacre Coeur w całej okazałości. Said zwalniał wtedy kroku i dla zabawy jednym ruchem głowy umieszczał bazylikę na stosach siarki wznoszących się za murem fabrycznym. Żeby osiągnąć ten efekt, czasem nawet przysiadał, nie zwracając uwagi na spojrzenia zdumionych przechodniów. W dole, na brzegu kanału, dźwig wydobywał z głębi barki bloki metalu, które ogromna ciężarówka odwoziła natychmiast do składów firmy Prosilor.
Przeciął aleję Adrien Agnes i znalazł się w zwartym czworoboku slumsów. Kilka francuskich rodzin mieszkało jeszcze na peryferiach tej enklawy. Dwie stare kobiety z wielkimi ceratowymi torbami na zakupy w rękach dyskutowały głośno na temat wad i zalet oleju jadalnego "Dulcine" w porównaniu z margaryną "Planta". Kawiarnia "Bretońska" świeciła pustkami. Jedyny klient, młody chłopak, grał w bilard elektryczny.
"Pod Różą", "U Mariusza", "Kawiarnia Sprawiedliwości", "Przekąska", "Bar pod Gazem". Said mijał kawiarnie, restauracje, hotele, jedne nędzniejsze od drugich. Z biegiem lat właściciele posprzedawali swoje lokale Algierczykom, którzy z oszczędności zachowali stare szyldy.
Wyjątek stanowiła "Dżiurdżiura", ostatnia placówka arabska przed dzielnicą hiszpańską. Said pchnął oszklone drzwi i wszedł do obszernej sali. Charakterystyczny zapas wilgotnych trocin i chlorku unosił się nad niedawno umytą podłogą. Kilkunastu mężczyzn siedziało na krzesłach wokół żelaznego piecyka i przyglądało się dwóm graczom w domino.
Said oparł się łokciem o ladę, nikt nie zwrócił na niego najmniejszej uwagi.
- Lounes już przyszedł?
Właściciel pokręcił przecząco głową i podał mu filiżankę kawy.
Przez szybę widać było okazały budynek, największy, poza fabrykami, w całej dzielnicy. Jedynie dzwonnica z trzema dzwonami świadczyła o jego charakterze. Said tylko raz w życiu przekroczył próg "Misji Świętej Teresy od Dzieciątka Jezus", kiedy kolega z pracy, Katalończyk, zaprosił go na swój ślub.
Nikt nie usłyszał dzwoneczka u drzwi wejściowych, tak głośno stukały kamienie domina o blaty stolików pokryte laminatem.
- Cześć, Said. Spóźniłem się, szef nie chciał mnie puścić...
Said odwrócił się i położył dłoń na ramieniu przyjaciela.
- Grunt, że jesteś. Chodźmy do biura, mamy niewiele czasu...
Po chwili znaleźli się w pokoiku zawalonym skrzyniami i butelkami. Na stole, wśród stosów prospektów i rachunków, stał czarny telefon.
Said zdjął ze ściany kalendarz reklamowy wytwórni win "Picardy", wyciągnął go z ramki i nadzwyczaj ostrożnie wydobył karteczkę ukrytą między kartonem ochronnym a reprodukcją.
- Widziałeś, jak Reims dostał w kość? Zrobią ich na szaro jeszcze przed końcem rozgrywek. Przegrać 1:3 z Sedanem! Jeszcze jeden taki mecz i Lens obejmie prowadzenie.
- Mamy na głowie ważniejsze sprawy niż piłka nożna. Bierz telefon i dzwoń po kolei do piętnastu kierowników grup. Powiedz im tylko: "Rex", wystarczy. Ja tymczasem pogadam z chłopakami odpowiedzialnymi za odcinek. Spotkamy się za trzy kwadranse, przyjedziesz po mnie samochodem przed "Pigmy-Radio". Nie zapomnij schować tej listy w starej skrytce.

* * *

Said i Lounes zaparkowali citroena w la Villelte, na bulwarze Mac Donalda, tuż za przystankiem autobusowym, i poszli w stronę metra. Lodowaty wiatr wymiatał z ulic zeschłe liście, siąpił deszcz, który natychmiast przemoczył całkowicie lekkie kurtki obu mężczyzn. W koszarach Gwardii Ruchomej na pozór nic się nie działo, ale przyległy parking wypełniły ściśle granatowe berliety CRS.
Kontroler marudził przy dziurkowaniu biletów i pociąg uciekł im sprzed nosa. Lounes podszedł do planu metra i nacisnął palcem guzik z nazwą stacji "Bonne-Nouvelle". Zapaliły się światełka wskazujące trasę.
- Można się przesiąść na "Gare de lłEst", a potem na "Strasbourg-Saint-Denis". Albo pojedzmy na "Chaussee dłAntin"?
- Walmy na "Chaussee dłAntin", trochę dalej, ale tylko z jedną przesiadką. Prędzej będziemy na miejscu.
Na kolejnych stacjach do wagonów wsiadali prawie sami Algierczycy. Na stacji "Stalingrad" zrobiło się już tłoczno. Nieliczni Europejczycy wymieniali zaniepokojone spojrzenia. Said uśmiechnął się. Przypomniał sobie naraz o plakacie, który dostał od Rajmunda przed wyjściem z drukarni. Wyjął go z kieszeni, rozprostował starannie i pokazał Lounesowi.
- Zobacz, co od dwóch dni trzaskam na swojej maszynie. Krótki napis umieszczony nad fotografiami Betty Schneider i Gianiego Esposito zapowiadał pierwszy film Jacquesa Rivette. Tytuł filmu wydrukowany niebieskimi literami zajmował całą szerokość plakatu: "PARYŻ BĘDZIE NASZ!".
- Masz pojęcie, Lounes? Paryż będzie nasz!
- Tylko przez jeden wieczór... Jeżeli o mnie chodzi, oddałbym im z przyjemnością Paryż. Cały Paryż i całą Francję za jedną małą wioskę w Hodna.
- Chyba nawet wiem, jak się ta wioska nazywa...
- Jak wiesz, to powiedz!
Said spoważniał.
- Nie przejmuj się, stary. Będziemy tam dziś wieczorem właśnie po to, żeby mieć prawo zestarzeć się spokojnie w Dżebel Refaa.

* * *

O dziewiętnastej dwadzieścia pięć we wtorek 17 października 1961 roku Said Milache i Lounes Tourgourd wychodzili po schodach ze stacji metra "Bonne-Nouvelle". W zeroekranowym kinie "Rex" grano "Działa Nawarony". Setki paryżan czekały cierpliwie na początek seansu o dwudziestej.

ROGER THIRAUD

Ospała i gnuśna atmosfera ciążyła nad klasą nie tylko za sprawą średniowiecza. Pierwsze jesienne chłody, siąpiący od rana deszcz, a pewnie i obfity posiłek spożyty w refektarzu też przyczyniły się walnie do tego, że stary gmach Liceum Lamartineła tchnął tego dnia większą nudą niż zazwyczaj.
Od samego początku lekcji Roger Thiraud zadawał sobie z niepokojem pytanie, czy aby przyczyna owego letargu nie tkwi przypadkiem w specyficznej atmosferze wykładu. Odkąd jego żona zaszła w ciążę, zaczął się pasjonować problematyką dziecięcą, czemu dawał wyraz w licznych dygresjach i rozważaniach na ten temat.
Czy ktoś przyjrzał się kiedykolwiek z należytą troską, jak pielęgnowano niemowlęta w XIII wieku? Nikt! A zdawać by się mogło, że ten kierunek dociekań naukowych nie ustępuje bynajmniej badaniom prowadzonym przez dziesiątki wybitnych specjalistów nad kwestiami tak doniosłej wagi jak obieg monet z brązu w Basenie Akwitańskim czy ewolucja kształtu halabardy w Dolnym Poitou.
Chrząknął i kontynuował:
... Po okresie karmienia naturalnego (nie śmiał powiedzieć przy swoich uczniach - "karmienia piersią"), kiedy niemowlęciu zaczynały się wyrzynać ząbki, w XIII wieku można było nieraz zaobserwować jak mamka przeżuwa sama pokarm, by następnie wepchnąć go dziecku do ust.
Dwudziestu dwóch uczniów przebudziło się natychmiast, żeby burzliwie zaprotestować przeciwko tak odrażającym praktykom. Roger Thiraud pozwolił im na chwile relaksu po czym uderzył lekko końcem linijki o tablice.
- Hubercie, proszę tu podejść, wziąć kredę i wypisać nazwiska autorów oraz tytuły dzieł, z którymi wszyscy, powtarzam - wszyscy panowie będą musieli zaznajomić się w naszej bibliotece. Primo: Bartholomeus Anglicus, "De proprietatibus rerum", rozdział szósty - co pozwoli panom na zawarcie bliższej znajomości z łaciną. Secundo: Guibert z Nogentu, "Confessions". To już koniec wykładu. Zobaczymy się ponownie w piątek o trzeciej.
Klasa błyskawicznie opustoszała. Został tylko młodzieniec, który dwa razy w tygodniu pobierał u profesora prywatne lekcje łaciny i który mieszkał na placu Kairskim. Zazwyczaj wracali we dwójkę przez Faubourg Poisonniere rozmawiając o wydarzeniach dnia. Zanim dotarli do bulwarów, Roger Thiraud pod pretekstem zamówienia obiadów na wynos dla żony pożegnał się z chłopakiem. Skręcił w ulicę Bergere, okrążył gmach, w którym mieści się redakcja "Humanite", i znów się znalazł na bulwarze. Dostrzegł swojego ucznia, który dwieście metrów przed nim przebiegał pędem na drugą stronę jezdni, lawirując między pędzącymi samochodami. Pomaszerował w tym samym kierunku i wkrótce znalazł się przed kinem "Midi-Minuit". Przemknął się chyłkiem do kasy, kupił bilet i wszedł do ciemnej sali. Wręczył bileterce swój bilet wraz z dwudziestocentymowym napiwkiem. Film już się zaczął i profesor musiał zaczekać do następnego seansu, żeby dowiedzieć się co oglądał.
Każdego tygodnia, we wtorek lub w środę, te dwie godziny ułudy wynagradzały mu z nawiązką trud podjęcia decyzji, a następnie ryzykownej wyprawy do siedliska rozpusty. Nie chciał być taki jak oni wszyscy. Za żadne skarby!
Wyobrażał sobie zgorszenie swoich kolegów gdyby się dowiedzieli, że Roger Thiraud - no, wiecie, ten młody profesor historii i łaciny, którego żona spodziewa się dziecka, lubuje się w filmach niegodnych człowieka o wyższych aspiracjach intelektualnych.
Czy zdołałby im wytłumaczyć swoje zamiłowanie do fantastyki? Przecież żaden z nich nie czytał Lovecrafta. Najwyżej coś tam słyszeli, piąte przez dziesiąte, o Edgarze Poe... Aha, więc tym razem był to "Porywacz trupów" z Borysem Karloffem i Donną Lee. Film trwał zaledwie godzinę i kwadrans, Thiraudowi utkwiło w pamięci nazwisko reżysera. Wise, Robert Wise. Filmowiec, którym warto się zainteresować.
Zastanawiał się, czy wstąpić do "Tabac du Matin", czy do baru samoobsługowego na parterze "Humanite". Można tam było wziąć przy barze filiżankę kawy, zanieść ją na tacce do stolika i, smakując gorący napój, zabawiać się w rozpoznawanie znanych współpracowników tego pisma, a zarazem wybitnych działaczy Francuskiej Partii Komunistycznej. Thorez, Ducloz, a nawet Aragon wpadli tu, żeby się pokrzepić w przerwie między dwoma zebraniami, albo zaczekać przy stoliku na świeży numer gazety z ich artykułem.
Tego wieczoru, niestety, za długo już krążył po mieście, przełknął więc tylko coś na stojąco w "Tabac du Matin" zerkając na tytuły w "Le Monde". Informowały przeważnie o kłopotach z zawarciem układu francusko-niemieckiego oraz o pogłoskach krążących w kuluarach XXII Zjazdu, tam, w Moskwie.
Kupił kilka gałązek mimozy, dwa ciastka, po czym przeszedł na drugą stronę bulwaru Bonne-Nouvelle pod świetlistą girlandą "Rexa" zapowiadającą "Feerię Fontann Paryskich". Uśmiechnął się na myśl, że już niebawem będzie przynosił do domu potrójną porcję słodyczy. Rozmarzony, o mały włos nie wpadł pod pomarańczowy motorower, którym przemknął jakiś chłopak z dziewczyną.
Jeszcze tylko piętnaście stromych schodków na ulicy Notre-Dame de Bonne i będzie w domu. Spojrzał mimo woli w stronę metra, jak to robił przed kilku laty, kiedy spotykał się tam z Muriel. Jego wzrok zatrzymał się na dwóch Algierczykach w kurtkach z postawionymi kołnierzami, którzy jakby wyrośli spod ziemi. Zegarek Rogera Thiraud wskazywał godzinę 19 minut 25. Był wtorek, 17 października 1961 roku.

KAIRA GUELANINE

Dwa przerażone barany cofnęły się gwałtownie, kiedy motorower zboczył ze ścieżki i zatrzymał się na placyku, który służył im jako pastwisko. Aounit nie wyłączył silnika, trzymał go na wolnych obrotach, od czasu do czasu dodając gazu. Gwizdnął na dwóch palcach wolnej ręki i gestem przywołał stojącego opodal chłopca.
- Wracaj natychmiast do domu, jesteś potrzebny ojcu w sklepie.
- A moje barany?
- Nie bój się, nie uciekną! Niby jak? Wpław przez Sekwanę? No, siadaj z tyłu!
Chłopiec wgramolił się na motorower, wparł obcasami w wystające nakrętki amortyzatorów i uchwycił mocno pasa przy siodełku. Aounit prowadził szybko i zdecydowanie. Mogłoby się zdawać, że jazda pochłania go całkowicie, przez cały czas jednak rozmawiał z bratem.
- Dziś wieczorem muszę odwieźć Kairę do Paryża. Trochę mi to nie na rękę, bo trzeba rozebrać jeszcze trzy tusze baranie. Na wesele syna Latrecha. Idziesz jutro do szkoły?
- Nie, nauczyciel zachorował. A we wtorek gramy z tymi z alei Republiki.
- Na Starym Cmentarzu?
- Nie, w Hirondelles, na ich boisku. Bardzo ciężki mecz. Jak nie przyjdę, to zamiast mnie postawią na bramce El Oueda. On ma dziurawe łapy, puści każdą piłkę.
Motorower zjechał na wybrzeże i okrążył składy Zjednoczonych Papierni. Chłodne opary na pół przemieszane z deszczem opadały coraz niżej, górne kondygnacje gazowni ginęły już we mgle.
Wpadli jak burza do slumsów ulicą des Pres. Warkot dwutaktu ściągnął natychmiast chmarę smarkaczy, z których każdy marzył tylko o tym, żeby przejechać się na trzeciego wspaniałym pojazdem. Aounit zwolnił i zatrzymał się przed jednym z nielicznych cementowych baraków. Jakiś mężczyzna niósł na plecach wypatroszonego barana. Pchnięciem nogi otworzył drzwi, na których widniał wykonany kredą napis: MASARNIA.
Okno baraku służyło zarazem jako kasa, dwaj klienci czekali na ulicy, aż właściciel ich obsłuży. Nieco dalej kilku Arabów łatało dach nędznej rudery przybijając gwoździami do desek pasy gumy wycięte ze starych opon.
Aounit wszedł do sklepu i pchając przed sobą motorower przecisnął się przez wąskie pomieszczenie na podwórko. Jego ojciec przed pięciu laty kupił za 300 000 starych franków barak nr 247 od pewnej rodziny z Gemaru, która powracała do stron ojczystych. Wtedy, w 1956 roku, mieli do swojej dyspozycji zaledwie trzy klitki. Sklepik, pokój rodziców, gdzie spały także najmłodsze dzieci, i pokój, który Aounit dzielił z bratem i z Kairą. No i podwórko. Potem wspólnie z ojcem dobudował jeszcze dwa pokoiki, co zapewniło jego siostrze większą niezależność.
Kaira czekała na podwórku. Nie przypominała w niczym młodych kobiet ze slumsów. Wszystkie jej rówieśniczki dawno powychodziły za mąż, za każdą z nich ciągnęła dziś czereda bachorów. Takie podwórko lub inne, niemal identyczne, stanowiło wraz z pobliskim domem towarowym w Nanterre cały ich świat. Połacie dzikich terenów między Sekwaną a dzielnicą fabryczną, o niecałe dziesięć minut jazdy autobusem od Pól Elizejskich! Kaira znała kobiety, które od ładnych kilku lat nie zrobiły nawet kroku poza dzielnicę slumsów.
Taki właśnie żywot prowadziła ich matka. W dniu jej śmierci Kaira poprzysięgła sobie, że wyrwie się z tego zaklętego kręgu. Opiekowała się swoimi braćmi i siostrami, prowadziła dom dla sześcioosobowej rodziny. Zakupy, sprzątanie, gotowanie, cerowanie i łatanie odzieży, przywożenie węgla i drzewa na zimę, a na dobitkę - potworna mordęga z wodą. Te niezliczone wiadra, które co dzień, latem i zimą, musiała napełniać z pompy, przynosić do domu i ustawiać na podwórku. Do prania, do gotowania, do mycia i kąpieli, do sklepu...
Wierna swojej przysiędze, jakby w odwet za przeraźliwą harówkę dla dobra rodziny, wyzwalała się stopniowo spod jarzma tradycji. Ta powolna ewolucja wyrażała się w postępkach niebywale zuchwałych, zdaniem sąsiadów, i niegodnych "prawdziwej kobiety algierskiej".
Kaira pamiętała dobrze ranek, kiedy dygocąc ze strachu ośmieliła się po raz pierwszy wyjść z domu w spodniach. W żadnych tam dżinsach, takich, jakie nosili jej bracia, ale w szerokich tergalowych spodniach, które równie dobrze zasłaniały jej kobiece kształty, co zwykła suknia. Nikt nie pozwolił sobie na głośną uwagę, dostrzegła tylko kilka uśmieszków, które znikły natychmiast pod jej stanowczym spojrzeniem. Była ambitna i harda. Wolałaby raczej umrzeć, niż przyznać się, że całymi tygodniami przygotowywała się w domu do tej konfrontacji z opinią publiczną.
Podeszła do brata i podała mu szklankę.
- Napij się oranżady. No jak, pójdziesz dziś z nami czy nie?
- Już ci mówiłem. Owszem, odwiozę cię na twoją randkę, ale potem natychmiast pędzę do Klubu. Dziś wieczorem występują "Dzikie Koty" w programie Alberta Reisnera. I tak się spóźnię na początek.
- Jeżeli ci sprawiam kłopot, mogę pojechać metrem i autobusem.
Aounit objął Kairę ramieniem i delikatnie pocałował ją w policzek.
- Na samą wzmiankę o twoim ukochanym robisz się okropnie drażliwa...
Uwolniła się gwałtownie z braterskich objęć i uciekła do kuchni.
- Co ty pleciesz! Żeby zdążyć do Paryża na wpół do ósmej, musiałabym natychmiast wyjechać, a ja mam się jeszcze spotkać z ludźmi z Nanterre, nie mówiąc już o tym, że couscous nie gotów. Ty przecież dzieci nie nakarmisz
- Nie złość się, chciałem ci tylko trochę podokuczać. O której to się skończy?
- A bo ja wiem? O dziesiątej albo o jedenastej. Ale nie przejmuj się, Said i Lounes odprowadzą mnie do domu. Przenocują u kolegi, który mieszka na ulicy Garenne. Jutro rano pójdą do Porte Maillot, a stamtąd pojadą autobusem do la Villette. Lounes zostawił tam swój samochód.
- Nie byłoby prościej, gdybyście wszyscy razem poszli dziś w nocy po samochód! Narobicie tylko kłopotu temu chłopakowi z Garenne...
- Pewnie masz rację, ale takie otrzymaliśmy instrukcje. Po tej niespodziance, którą im szykujemy, w metrze będzie znacznie bezpieczniej, niż w samochodzie.
Rozmawiając z bratem Kaira przez cały czas miesiła couscous i rozgniatała w palcach grudki kaszy. Włożyła łyżką kilka jajek do rondelka z wrzątkiem, nakryła stolik dla dzieci i wyjęła trzy jogurty "Vitho" z drucianej spiżarenki ściennej.
- Powiedz ojcu, że kolacja gotowa.
Kaira wyszła z domu, przywitała się na ulicy z klientami ojca, po czym skierowała się w stronę zabudowań stanowiących niegdyś własność Towarzystwa Wodociągów Miejskich, które w swoim czasie zajęli pierwsi mieszkańcy slumsów. Towarzystwo z niewiadomych względów zrezygnowało z wykorzystania tego terenu, zostawiając na pastwę losu cztery prymitywnie wyposażone parterowe domki z czerwonej cegły, przypominające czworokątne pudełka. Wprowadziły się tam liczne rodziny, które powiększyły później swoje mieszkania dobudowując dodatkowe pięterka z desek i z blachy. Z biegiem lat przyłączyli się do nich nowi lokatorzy i dzisiaj domki tworzyły ośrodek, a zarazem szczyt tej aglomeracji budek, baraków i ruder, w której mieszkało pięć tysięcy osób. Slumsy des Pres.
Przed wejściem na pięterko Kaira zapaliła zapałkę, żeby poświecić sobie na koślawych schodkach. Trzy kobiety i jeden mężczyzna czekali na nią w skromnie umeblowanym pokoiku. Wszyscy wstali, gdy weszła, i pozdrowili ją, przykładając rękę do swej piersi i do czoła.
- Słuchajcie uważnie, mamy mało czasu. Pierwszy punkt docelowy - most w Neuvilly. Za pięć ósma spotykacie się z naszymi z Bezons, Sartrouville i Puteaux na Wybrzeżu de Dion Buton, naprzeciwko Ogrodu Lebaudy. Ci z Colombes, Courbevoie i Asniers będą po drugiej stronie mostu, na Wybrzeżu Paula Doumer, na wysokości La Grande Jatte. Do Neuilly pójdziecie przez Puteaux unikając głównych ulic. Pod żadnym pozorem nie zbliżajcie się do Mont Valerien, tam aż się roi od gliniarzy. Najlepiej - ulicą Carnot, a potem Bas-Rogers, do starego cmentarza. Tam zaczekacie spokojnie do za pięć ósma i wtedy ruszycie na most Neuilly. Kemal ze swoimi ludźmi będzie na miejscu i poda wam dalszy kierunek marszu.
Kaira chciała wstać, ale jeden z mężczyzn przytrzymał ją delikatnie za rękaw.
- Kaira, teraz już możesz nam powiedzieć. Dokąd pójdziemy? Na Pola Elizejskie?
- Zobaczymy. Może nawet przemianujemy plac Gwiazdy na plac Półksiężyca z Gwiazdą.
Aounit czekał na nią cierpliwie na ulicy. Podbiegła do niego lekkimi susami, niemal na palcach, starając się, bez większego powodzenia, nie zachlapać pantofli. Zawiązała chustkę pod brodą, usiadła na motorowerze za swoim bratem i objęła go mocno w pasie. Jechali ulicami Nanterre, z których deszcz wypłoszył przechodniów. Kaira poznała w zapadającym zmierzchu zarysy piaskowni i transportera taśmowego, potem zaś, już za ogródkami działkowymi - wieży ciśnień wspartej na czterech betonowych filarach. Niedawno ich grupa specjalna dokonała śmiałego wyczynu, wdrapując się w biały dzień na wieżę i domalowując białą farbą do napisu O.A.S. dwie następne litery: I i S. Zbiornik wody zamienił się dzięki temu w O.A.S.I.S, czyli oazę. Wjechali do Paryża przez most w Puteaux i przedostali się na aleję Focha przez Park de Bagatelle i Lasek Buloński. Aounit znał doskonale miasto, które zjeździł wzdłuż i wszerz jako pracownik niewielkiego przedsiębiorstwa dostawczego. Prowadził pewnie, omijając skrzyżowania zatłoczone o tej porze dnia. Siostra prosiła go, żeby jechał ostrożniej, ale on tylko dodawał gazu. Przeskoczyli na żółtym świetle ostatnie skrzyżowanie na bulwarze Bonne-Nouvelle, o mały włos nie potrącając jakiegoś roztargnionego przechodnia z bukietem kwiatów i pudełkiem ciastek w ręku, który już wpakował się na zebrę.
- Zatrzymaj się, Aounit, jesteśmy na miejscu. Said czeka koło metra przed fotografem. Chodź, przywitaj się z nim przynajmniej.
Aounit przymocował swój motorower do słupa ze znakiem zakazu postoju i poszedł z siostrą wzdłuż bulwaru. Przed zakładem fotograficznym "Konwalia" nie było jeszcze nikogo. Musieli zwolnić kroku, bo kroczył przed nimi ten sam mężczyzna, którego przed chwilą omal nie potrącili. Na szczęście skręcił na prawo, w uliczkę prowadzącą ku schodom. Naraz Kaira zobaczyła Saida w tłumie ludzi wychodzących z metra. Serce załomotało jej w piersi, mimo chłodu poczuła jak ją palą policzki. Odetchnęła kilka razy głęboko, żeby opanować wzruszenie i nie podbiec do niego pierwsza.
W witrynie sklepu jubilerskiego na rogu bulwaru i ulicy Notre-Dame de Bonne-Nouvelle okazały zegar z miedzianym wahadłem wskazywał godzinę 19 minut 25. Był wtorek, 17 października 1961 roku.
Rozdział II
Dokładnie w tej samej chwili przeszył powietrze gwizd, tak przenikliwy, że warkot samochodów i gwar tłumu jakby umilkły.
Setki muzułmanów czekających na sygnał w kawiarniach, przed wystawami sklepów, w bocznych ulicach, odpowiedziały na sygnał i wyległy na jezdnię. Spod płaszczy wyłoniły się przygotowane zawczasu transparenty, nieco dalej rozwijano długą wstęgę z napisem: "PRECZ Z GODZINĄ POLICYJNĄ!" Grupa kobiet algierskich w tradycyjnych strojach stanęła na czele pochodu wznosząc przeciągłe okrzyki, znane dobrze we Francji pod nazwą "ju-ju". Krzycząc nieustannie powiewały chustami przetykanymi złotą nicią. Inni demonstranci zebrani w korytarzach metra dołączyli do zasadniczej grupy. Już ponad tysiąc Algierczyków blokowało skrzyżowanie Bonne-Nouvelle.
Właściciel piwiarni "Madeleine-Bastille" zdążył się otrzaskać z rozruchami. Szyby lokalu wychodzące na bulwar wybijano mu dwukrotnie. Po raz pierwszy w 1956 roku podczas napadu na redakcję "Humanite", w okresie wydarzeń węgierskich, po raz drugi - z okazji jakiejś akcji bojówek gaullistowskich, czy antygaullistowskich, sam już dobrze nie pamiętał. Przy pomocy kelnerów i kilku stałych bywalców uprzątnął krzesła i stoliki, po czym zaczął wyklejać okna od środka paskami papieru. Ta metoda, stosowana niegdyś w czasie bombardowań, zdała egzamin. Naprzeciwko, w redakcji dziennika lepiej wyposażonego na podobna okazję, spuszczano od frontu żelazną kurtynę.
Roger Thiraud zaintrygowany niezwykłym tumultem wrócił schodkami na ulicę. Ujrzał liczne grupy muzułmanów i usłyszał hasło rzucone donośnym głosem o kilka metrów od niego: "Algieria dla Algierczyków!"
A więc odważyli się na to! Wojna, która dla znacznej większości Francuzów toczyła się wyłącznie na łamach gazet w komunikatach, euforycznych i minorowych na przemian, ta sama wojna stawała się oto realnym faktem w centrum Paryża. Konsjerż z sąsiedniego domu, którego wrzawa oderwała od kolacji, podszedł do Thirauda z serwetką w ręce.
- To już szczyt wszystkiego! Wyobrażają sobie, że są w Algierze... Mam nadzieję, że wojsko weźmie się do roboty i zrobi z nimi porządek.
- Wcale nie wyglądają groźnie. Idą z żonami i z dziećmi.
- Od razu widać, że pan profesor nie czyta gazet. Oni rabują i podrzynają ludziom gardła, nic innego nie potrafią. A te ich baby i bachory podkładają bomby. Chce pan wiedzieć, co myślę o Algierczykach? Trzeba skończyć raz na zawsze z tym paskudztwem!...
Roger Thiraud odszedł pełen niesmaku.
Said ze swoimi przyjaciółmi znajdował się przed "Rexem". Kolejka na "Działa Nawarony" dawno się rozpadła. Aounit majstrował przy zamku od stalowej linki, którą przymocował swój motorower do słupa. A pięćset metrów dalej, w połowie drogi do Opery, kapitan Hernaud z trzeciej kompanii CRS otrzymał właśnie rozkaz rozproszenia demonstracji, która się rozpoczęła w Bonne-Nouvelle. Kompania Druga i Czwarta miały wzmocnić zmotoryzowaną Brygadę Żandarmerii, która obsadziła okolice mostu w Neuvilly, gdzie sygnalizowano obecność licznych grup "Francuzów-muzułmanów". Inne oddziały sił porządkowych ruszyły w kierunku Gare de lłEst i Saint-Michel. Radiowóz powtarzał bez przerwy instrukcje: "Stłumić zamieszki. Nie wahać się w razie potrzeby przed użyciem broni. W przypadku kontaktu fizycznego, każdy członek sił bezpieczeństwa sam decyduje o sposobie walki".
Kapitan przynaglał żołnierzy, wsiadających do pomalowanych na granatowo berlietów.
- Włożyć i dopasować okulary ochronne. Zaczynamy od granatów z gazem, ale przy tym cholernym wietrze sami się możemy popłakać.
Furgonetka-arsenał była pusta. Regulamin przewidywał, że tylko jedna czwarta stanu kompanii otrzymuje broń na wypadek ostrego pogotowia. Regulamin został jednak tego wieczoru zawieszony. Żołnierzom wydano nawet cztery granatniki i osiem karabinów maszynowych.
Kapitan Hernaud dał rozkaz odjazdu. Kolumna z włączonymi reflektorami i syrenami ruszyła bulwarem Montmartre i bulwarem Poisonniere nie zwracając najmniejszej uwagi na przepisy ruchu drogowego. CRS-owcy ustawili się pod gmachem Szwajcarskiego Towarzystwa Ubezpieczeniowego, kilkunastu z nich usunęło samochody dzielące kompanię od demonstrantów. Następnie berliety utworzyły barykadę całkowicie przegradzającą jezdnię. Jednocześnie inni policjanci zajęli stanowiska za granatowymi wozami i z tego zaimprowizowanego ukrycia zaczęli ciskać w tłum granaty z gazem łzawiącym. Nagły poryw wiatru zepchnął falę gazu na ściany domów i rozproszył ją. Kapitan wstrzymał akcję i ustawił swoich ludzi przed reflektorami berlietów. Demonstranci powitali śmiechem niepowodzenie ofensywy policyjnej, niektórych jednak napełniła nagłą obawą ta masa uzbrojonych ludzi w błyszczących płaszczach z czarnej skóry, te posępne hełmy jakby przecięte pośrodku połyskującą metalową krawędzią, te okulary motocyklistów, za którymi nie było widać ich twarzy. Oślepiające światło reflektorów nie pozwalało dostrzec, jak są uzbrojeni. Ma się rozumieć, mieli swoje drewniane pały, grube i długie jak kłonica, a także kastety i inne specjalne narzędzia do bicia ludzi, błyszczące i kanciaste.
Raptem ta nieforemna poczwara drgnęła i ruszyła naprzód z ponurym pomrukiem. Nabierała rozpędu z każdym krokiem i zdawać się mogło, że nic nie zdoła jej powstrzymać. Dudniący łoskot podkutych butów zwiększał nastrój grozy i niechybnej zagłady. Ci z pierwszej linii, pogrubieni o przeciwkulowe kamizelki włożone pod płaszcze, sprawiali wrażenie zgoła olbrzymów.
Algierczycy osłupieli, niezdolni do jakiejkolwiek reakcji. Do ich szeregów wkradł się lęk. Wszyscy naraz zdali sobie sprawę, że na zorganizowanie obrony jest już za późno. Tłum gwałtownie skręcił w stronę "Rexa" i tam nastąpiło zderzenie. Drewniane pałki spadły na bezbronne głowy, osłaniane jedynie ramionami i dłońmi. Jeden z policjantów okładał pięściami po twarzy jakąś kobietę, potem powalił ją kopniakiem na ziemię i ruszył dalej. Inny z całych sil bił w brzuch młodego chłopaka, a kiedy mu pękła pałka, zadawał nadal ciosy ostrym odłamkiem. Ofiara broniła się, wyciągając przed siebie ręce i usiłując wydrzeć go napastnikowi, ale strzaskane palce odmawiały posłuszeństwa.
Wtem rozległy się strzały przed basenem pływackim "Neptun", tam, gdzie stał wóz policyjny. Trzej ukryci w nim agenci celowali starannie do uciekinierów i przeważnie nie pudłowali. Czerwono-beżowy citroen, za którym ukrywało się kilkunastu muzułmanów był cały posiekany kulami. Ludzie biegali na wszystkie strony krzycząc wniebogłosy. Potykali się w panice o ciała leżące na tarasach kawiarni wśród przewróconych stolików, rozbitych naczyń i pokrwawionych płaszczy.
Kaira i Said również znaleźli się pod ostrzałem. Aounit leżał na chodniku po drugiej stronie ulicy obok swojego motoroweru. Zabity lub ranny. Salwy rozlegały się coraz rzadziej, w końcu umilkły. Zapanowała cisza przerywana jękami konających ofiar. Ale to była tylko przerwa! CRS-owcy przegrupowali się i znów ruszyli do ataku. W pewnej chwili miotający się bezładnie tłum wypchnął Kairę wprost na jednego z nich. Przypominał raczej robota niż człowieka. Mechanicznym ruchem wzniósł do ciosu drewnianą pałę. Dziki, zwierzęcy strach sparaliżował ruchy Kairy. Z trudem chwytała oddech. Poczuła jak krew gwałtownie odpływa jej z twarzy, a całe ciało, mimo przenikliwego chłodu, pokrywa się potem. Nie mogła oderwać wzroku od bestii gotowej ją zabić. Pałka przecięła powietrze, ale w ostatniej chwili Said, który nadludzkim wysiłkiem zdołał się przecisnąć przez tłum, zastawił ją od ciosu. Potężne uderzenie powaliło oboje na ziemię. Jednakże policjant pastwił się nadal nad Saidem, dopóki się nie zmęczył. Kaira zamarła bojąc się zdradzić przed napastnikiem bodaj ruchem, że jeszcze żyje. Myślała, że Said, osłaniający ją z góry swym ciałem, obrał podobną taktykę, ale naraz spostrzegła na swoim płaszczu plamy gęstej i lepkiej cieczy. Cała groza tej nocy wydała się Kairze dziecinną igraszką w porównaniu z bezmiernym bólem, który przeszył ją teraz od stóp do głów. Podniosła z jezdni ciało zabitego przyjaciela krzycząc rozdzierająco:
- Mordercy! Mordercy!
Dwaj policjanci chwycili ją i powlekli do jednego z autobusów zarekwirowanych w celu przewiezienia zatrzymanych demonstrantów do Pałacu Sportu i do Parku Wystawowego przy Porte ile Versailles.
Tylko Lounes nie ucierpiał w starciu. Usiłował teraz podzielić ciżbę zgromadzonych ludzi na małe grupy i skierować je w uliczki biegnące wzdłuż bulwarów. Liczni przechodnie pomagali policji wskazując bramy i zakamarki, w których ukryli się Algierczycy zupełnie ogłupiali ze strachu.
Dochodziła ósma. Na wybrzeżach położonych poniżej mostu w Neuilly dwie kolumny demonstrantów ze slumsów w Nantere, Argenteuil, Bezons i Courbevoie rozpoczęły marsz. Odpowiedzialni za akcję działacze FLN czuwali nad sprawnym włączaniem się do manifestacji licznych, nadciągających zewsząd grup. Zebrało się przynajmniej sześć tysięcy ludzi, pochód z trudem przeciskał się na drugi brzeg po czteropasmowej nawierzchni mostu. Minęli widoczny pod przęsłami cypel Ile de Puteax i wkroczyli do Neuilly. Nikt nie miał przy sobie broni palnej, nawet scyzoryka czy bodaj małego kamyczka w kieszeni. Kemal i jego ludzie kontrolowali wszystkich podejrzanych, i odprawili już do domu z pół tuzina chłopaków, którym marzyła się większa rozróba. Cel demonstracji był jasny i prosty: zniesienie godziny policyjnej wprowadzonej od tygodnia wyłącznie dla Francuzów-muzułmanów, a zarazem udowodnienie siły politycznej FLN w metropolii.
Droga była wolna, przed nimi rysowały się już w oddali Łuk Triumfalny oświetlony z okazji wizyty oficjalnej szacha Iranu i Farah Diby. Utartym zwyczajem na czele pochodu szły kobiety pchając przed sobą wózki dziecięce. Obok wózków maszerowało starsze rodzeństwo. Któż mógł przypuszczać, że o trzysta metrów dalej, przyczajony w mroku, czyhał na nich oddział żandarmów uzbrojonych w karabiny maszynowe. Gdy pochód zbliżył się na odległość pięćdziesięciu metrów, gruchnęła salwa. Piętnastoletni Omar padł pierwszy. Strzelanina trwała trzy kwadranse.

* * *

Roger Thiraud był wstrząśnięty i zafascynowany zarazem scenami rozgrywającymi się na jego oczach. Nie potrafił oderwać wzroku od ciał demonstrantów leżących bezwładnie na jezdni, a zwłaszcza od trupa z czarnym otworem w potwornie roztrzaskanej głowie, już jakby zastygłej w śmiertelnej pomroce, chociaż z kącików ust zmarłego sączyła się jeszcze strużka krwi. Naprzeciwko, po drugiej stronie bulwaru, pierwsi zaproszeni goście przeciskali się ku oszklonym drzwiom wejściowym Theatre du Gymnase, do których dostępu broniło kilkunastu członków personelu. Dyrektor złorzeczył losowi, że tak fatalnie pomieszał mu szyki przed premierą "Nieroztropnej Prudencji" Leslie Stevensa w adaptacji Barilleta i Gredyłego. W obawie o nerwy Sophie Desmarets, rozdygotane przed występem, za wszelką cenę starał się ukryć przed nią wiadomość o krwawych zajściach ulicznych. Teraz grono przyjaciół i wielbicieli domagających się wstępu do loży artystki mogło zniweczyć wszystkie jego wysiłki.
- Te Araby same tego chciały - powiedział do Thirauda jakiś przechodzień.
Profesor zmierzył go wzrokiem.
- Ci Arabowie wymagają opieki lekarskiej, trzeba ich natychmiast przetransportować do szpitala. Tutaj mogą umrzeć.
- A czy oni, tam u siebie, litują się nad nami? W dodatku pierwsi zaczęli strzelać.
- Nic podobnego. Jestem tu od samego początku, wracałem do domu... Uciekali w popłochu jak zające, żaden nie miał broni, chowali się, gdzie kto mógł, kiedy policja otworzyła ogień.
Przechodzień oddalił się obrzucając go stekiem wyzwisk.
Dyrektor teatru zbiegł po schodach frontowych, wołając do podoficera policji.
- Do nas, panowie, do nas! Co najmniej pięćdziesięciu tych osobników wdarło się na zaplecze i za kulisy. Za dziesięć minut rozpoczyna się premiera, prosimy o natychmiastową interwencję.
Podoficer zebrał niewielki oddział, który ustawił przed wejściem dla pracowników technicznych. Odbezpieczył pistolet i kazał otworzyć drzwi. W świetle latarni ukazało się ze dwudziestu wystraszonych ludzi z podniesionymi rękami. Za nimi, w korytarzu szykowano już tace z kieliszkami do szampana dla uczczenia spodziewanego sukcesu sztuki.
Roger Thiraud chciał interweniować u policjantów, ale zabrakło mu odwagi. W poczuciu absolutnej bezsilności przyglądał się, jak pałowano kierowcę samochodu zablokowanego na ulicy du Faubourg-Poissonniere. Biedak ośmielił się przyjść z pomocą rannemu Algierczykowi, ukrywając go na tylnym siedzeniu swego wozu.
Nieco dalej, przy gmachu poczty na ulicy Mazagran, zgromadzono zatrzymanych demonstrantów. Do nadjeżdżających autobusów ładowano setki na pół przytomnych ludzi, daremnie usiłujących uniknąć pałek, których nie skąpili im CRS-owcy. Dyrekcja Komunikacji Miejskiej w ciągu niespełna godziny zdołała ściągnąć autobusy z linii i przystosować je do przewozu więźniów. Jeden z kierowców czytał "Parisien", czekając na znak do odjazdu. Roger Thiraud machinalnie policzył przejeżdżające autobusy. Było ich dwanaście. Ocenił na oko, że znajdowało się w nich ponad tysiąc rannych lub ciężko pobitych Algierczyków stłoczonych jak śledzie w beczce.
Policjantom w ich najbrutalniejszych akcjach towarzyszył fotograf. Flesz błyskał regularnie, za każdym razem ukazując w ułamku sekundy odrażające, krwawe sceny.
Pewien mężczyzna obserwował od samego początku przebieg wydarzeń. Stał nieporuszony w załomie ulicy przy kawiarni "Gymnase". Nosił co prawda mundur CRS, ale sprawiał wrażenie, że działania kolegów wcale go nie obchodzą. Śledził bacznie każdy ruch Rogera Thiraud. Wreszcie uznał, że należy przejść do czynu i opuścić swój posterunek. Przeszedł na drugą stronę bulwaru i miarowym krokiem skierował się w stronę ulicy Notre Damę de Bonne-Nouvclle. Nie bacząc na ziąb i pluchę zdjął ciężki skórzany płaszcz i przewiesił go przez lewe ramię. Jednocześnie nasunął hełm na czoło i poprawił okulary. Na rogu ulicy Thorel przystanął i wyciągnął browning z kabury. Wybrał tę broń po dojrzałym namyśle. Model 1935 nadal cieszył się ogromnym wzięciem na całym świecie jako pistolet służbowy i stanowił o renomie i sukcesach handlowych Państwowych Zakładów Zbrojeniowych w Herstal.
Wyjął magazynek, w którym mieściło się trzynaście naboi, sprawdził go, zdecydowanym ruchem wsunął z powrotem do kolby i zatrzasnął. Do tej kolby też był przywiązany, świetnie leżała mu w dłoni. Z odległości dwudziestu metrów lokował cały magazynek w tarczy o średnicy dziesięciu centymetrów. Ruszył dalej trzymając browning w lewej ręce, pod płaszczem.
Nie po raz pierwszy wykonywał podobne zadanie, ale mimo to drżał na całym ciele i zaciskał zęby. Musiał teraz za wszelką cenę stłumić w sobie gwałtowną chęć ucieczki, jakiś niepojęty wewnętrzny sprzeciw... Wziąć się w garść, iść przed siebie, pamiętać o rozkazie, nie myśleć!
Widział już z bliska twarz Rogera Thiraud. Porównał ją w pamięci z serią fotografii, które mu niedawno wręczono. To samo szerokie czoło, te same okulary w rogowej oprawie, ten sam krój koszuli z różkami kołnierzyka zapiętymi na guziczki.
Jak podczas poprzednich misji, i tym razem wszystko odbyło się błyskawicznie. Nie zdążył nawet uświadomić sobie, kiedy i dlaczego znalazł się z lewej strony profesora. Każdy jego ruch był z góry ściśle podporządkowany celowi ostatecznemu - wykonaniu zadania. Nic nie mogło go już powstrzymać. Z tej drogi nie było odwrotu. Prawa ręka mężczyzny skryła się pod płaszczem i w mgnieniu oka wyłoniła się stamtąd zaciśnięta na kolbie pistoletu. Roger Thiraud nie zwrócił uwagi na nieznajomego, ten skorzystał z okazji i stanął za nim. Znienacka opasał mu głowę ramieniem i przegiął ją w bok. Skórzany płaszcz zasłonił twarz profesora, który upuścił bukiecik mimozy i pudełko ciastek. Uczepił się rozpaczliwie ręki napastnika pragnąc uwolnić się z uchwytu, ale nieznajomy szybko i precyzyjnie przyłożył lufę pistoletu do prawej skroni Rogera Thiraud, wsunął palec wskazujący do kabłąka i nacisnął spust. Następnie pchnął ciało profesora przed siebie, sam zaś cofnął się o krok. Roger Thiraud upadł na chodnik z przestrzeloną czaszką.
Mężczyzna schował pistolet do kabury, włożył płaszcz, wszedł na górę po schodach na ulicy Notre-Dame de Bonne-Nouvelle i zniknął w mroku.

* * *

O świcie na bulwarze zapanowała nareszcie cisza. Jedynie setki pogubionych butów i najrozmaitszych drobnych przedmiotów świadczyły o gwałtowności wczorajszych starć. Ambulanse policyjne pogotowia ratunkowego wysłane przez prefekturę poszukiwały zabitych i rannych. Nie było mowy o jakimkolwiek współczuciu czy humanitarnym geście. Znalezione ciała zwalano do kupy jak leci.
- Chodźcie, mam tu jednego do parku sztywnych. To już piętnasty w tym rejonie. Ale paskudnie oberwał, prosto w głowę. No, pomóżcie mi, chłopaki!
Ciało profesora odwrócono twarzą do góry.
- O, cholera! To nie żaden zafajdany arabus. Chyba Francuz.
Szef ekipy pogotowia był bardzo zakłopotany tym faktem. Chciał być kryty, więc na wszelki wypadek zawiadomił o nim swojego zwierzchnika.
Nazajutrz, w środę 18 października 1961 roku, nagłówki gazet donosiły o zapowiedzianym strajku kolejarzy i pracowników komunikacji miejskiej, którzy domagali się podwyżki zarobków. Jedynie "Paris Jour" poświęcił całą pierwszą kolumnę wydarzeniom ubiegłej nocy:
"ALGIERCZYCY PANAMI PARYŻA
PRZEZ TRZY GODZINY"
Koło południa Prefektura policji podała do wiadomości publicznej swój bilans zajść: 3 zabitych (w tym jeden Europejczyk), 64 rannych i 11 538 zatrzymanych.
Rozdział III
Na prośbę matki Bernard wyłączył telewizor. Spiker dziennika południowego zamienił się w świetlistą plamkę i niebawem znikł z ekranu.
- Spójrz, mamusiu, to jest właśnie wyłącznik bezprzewodowy. Specjalnie wybraliśmy dla ciebie ten model, żebyś nie musiała wstawać z fotela. Wystarczy nacisnąć guzik...
Muriel Thiraud w odpowiedzi tylko kiwnęła głową, wpatrując się nadal w telewizor, w którego ciemnym ekranie odbijała się jej własna twarz na tle pokoju.
Od dwudziestu przeszło lat nie opuszczała prawie nigdy fotela, w którym dowiedziała się o śmierci męża. Gdyby nie dziecko mające się lada dzień urodzić, umarłaby niechybnie z rozpaczy. Po rozwiązaniu przestała się zupełnie interesować synem. Pędziła pustelniczy żywot w trzypokojowym mieszkaniu przy ulicy Notre-Dame de Bonne-Nouvelle. Nigdy też nie podchodziła do okna, żeby nawet przypadkiem nie spojrzeć na schody przed wejściem frontowym. Pewnego październikowego poranka w 1961 roku znaleziono tam ciało jej męża.
Bernarda Thiraud wychowali dziadkowie. Od wczesnej młodości poświęcał się studiom historycznym, czego się zresztą należało spodziewać. Na połączonym z dyskusją odczycie pod tytułem "Czego się boi Zachód?" poznał Klaudynę Chenet. Przystąpiła w tym czasie do pisania pracy doktorskiej, której temat - "Obszar miejski Paryża w 1910 roku" - stał się pretekstem do licznych wspólnych spacerów.
- Wiesz doskonale, Bernardzie, że twoja matka nigdy się nie oswoi z tymi gadgetami. Jedźmy już, za godzinę autostrada będzie kompletnie zakorkowana. Nie znoszę wlec się całymi kilometrami jak żółw...
Bernard podszedł do matki i ucałował ją serdecznie na pożegnanie.
- Wracamy za miesiąc, najpóźniej w początku października. Zostawiłem nasz adres i telefon w Maroku u konsjerżki. W razie czego dzwoń natychmiast. Pod tym telefonem będziemy za tydzień. Zatrzymamy się na dzień lub dwa w Tuluzie, a potem czeka nas długa podróż przez Hiszpanię.
Klaudyna uścisnęła rękę swojej przyszłej teściowej. Muriel Thiraud nie odezwała się ani słowem, nadal siedziała nieruchomo w fotelu.
Na schodach poirytowana Klaudyna powiedziała Bernardowi:
- Nigdy się do tego nie przyzwyczaję! Za każdym razem mam wrażenie, że rozmawiam z widmem.
Bernard, nic nie mówiąc, przytulił ją do siebie.
Ich samochód, bladoniebieski volkswagen, stał nieco dalej na ulicy Saint-Denis. Klaudyna usiadła przy kierownicy, dała gazu i jadąc przez śródmieście szybko dotarła do Porte de Saint-Cloud. Tam wślizgnęła się w kawalkadę zmotoryzowanych wczasowiczów. Po przejechaniu tunelu otworzyła dach i włączyła radio.
Przed wjazdem na autostradę w Monthlery kilka razy musieli zwolnić. Samochody z przyczepami campingowymi i potężne ciężarówki tamowały ruch. Klaudyna prowadziła z nerwem jadąc cały czas lewym pasem. Koło siódmej zatrzymali się na krótko w Pons, "mieście biszkoptów", po czym ruszyli dalej w kierunku Bordeaux. Przenocowali w Hotelu Prasowym nad Garonną.
Następnego dnia podróży volkswagen zaczął kaprysić na A 61, między Damazan a Lavardac. Przy każdym hamowaniu garbus skręcał uparcie w prawo. Bernard próbował zażartować:
- To normalne, wszystkie niemieckie samochody mają tendencję prawicową.
Tym razem na szczęście, skończyło się na regulacji szczęk hamulcowych.
Zdążyli do Tuluzy w sam raz na kolację, którą zjedli u "Vanela". Ślimaki z orzechami w kokilkach, pularda na winie z Cahors.
- To rozumiem! Będzie przynajmniej co wspominać w arabskich restauracjach.
- Tylko bez imperializmu kulinarnego, Bernardzie. Nie masz zielonego pojęcia o kuchni marokańskiej. Czeka cię niejedna miła niespodzianka, możesz mi wierzyć.
- Chciałbym już tam być! Mam nadzieję, że uda mi się załatwić wszystko w dwa dni. Dzisiaj przejrzę kilka teczek z aktami w ratuszu, jutro posiedzę do wieczora w prefekturze - i koniec.
- Może mi wreszcie powiesz, czego właściwie szukasz?
Bernard wyciągnął z paczki gauloisa, zapalił go i odparł z komiczną powagą:
- Chciałbym, ale nie mogę. Jestem na tropie groźnych przestępców. Tajemnicza szajka coraz szerzej rozciąga swoje macki. Pozwól, że osłonię cię tarczą niewiedzy.
Wyszli z restauracji. Klaudyna wsiadła do samochodu, pojechała na plac Occitane i stanęła w pobliżu kościoła Świętego Hieronima, skąd miała już dwa kroki do hotelu. Tymczasem Bernard podążył do ratusza przez stare miasto. Napiłby się chętnie czegoś zimnego, ale na tarasach okolicznych kawiarni panował taki tłok, że zrezygnował z tego zamiaru. Dotarł w końcu do ratusza, gdzie w informacji udzielono mu niezbędnych wskazówek. Zasiedział się w archiwum do wpół do ósmej, kiedy to woźny uprzedził go, że za chwilę zamknie salę.
- No i co z tym twoim międzynarodowym gangiem? - spytała go Klaudyna, kiedy brał prysznic w łazience.
- Jestem na tropie... być może, jutro rano cała sprawa wyjaśni się w prefekturze. A przy okazji dowiedziałem się o przezabawnej historii. Wyobraź sobie, że tu, w Tuluzie, przed czterdziestoma laty Sąd Wojenny 17 okręgu wojskowego zdegradował i skazał na śmierć niejakiego Charles de Gaulleła. 7 lipca 1940 roku.
- Zaproponuj to redakcji teleturniejów jako pytanie za tysiąc franków...
- Świetny pomysł. A co ty robiłaś?
- Czekałam na ciebie.
Śmiejąc się pchnęła go na łóżko...
Bernard Thiraud obudził się wczesnym rankiem. W prefekturze zjawił się na długo przed najpunktualniejszym funkcjonariuszem. Była zamknięta. Wstąpił więc do kawiarni przy ulicy de Metz, gdzie zaczekał, aż stróż otworzy bramę.
W Bibliotece Administracyjnej nie było nikogo. Od czasu do czasu tylko zjawiał się urzędnik obładowany teczkami tekturowymi, rejestrami w czarnej oprawie lub rocznikami gazet. Sala była czynna cały dzień. Kiedy dzwony w pobliskiej katedrze wybiły południe, Bernard zapytał, czy może zatelefonować. Recepcjonista w hotelu "Mercure" połączył go z pokojem nr 12.
- Klaudyno, tym razem nie żartuję. Udało się! Górą nasi! Niestety, nie przyjdę na obiad. Salę archiwalną zamykają o szóstej, będę tu siedział kołkiem, aż mnie wyproszą.
- Cieszę się, że ci się udało. Ale nie spóźniaj się za bardzo.
Były to ostatnie słowa, które zamienili ze sobą.
O godzinie 18 minut 10 Bernard Thiraud po wyjściu z archiwum wracał do hotelu tą samą ulicą de Metz. Jakiś mężczyzna wysiadł z czarnego renault 30 TX, który od kilku godzin stał przed prefekturą, i ruszył za nim. Bernard chciał się czym prędzej podzielić z Klaudyną swoim odkryciem, przyspieszał więc kroku. Skręcił w ulicę de Languedoc, omijając z prawej strony kościół Świętego Hieronima. Zgiełk szerokich arterii dzielnicy handlowej stawał się coraz cichszy, wreszcie zamilkł. Bernard zanurzył się w ciszy małych uliczek, wzdłuż których ciągnęły się wille, przeważnie tknięte już zębem czasu, i ogrody otoczone wysokim murem. Nie było tu zwykłych sklepów, z rzadka tylko trafiały się witryny z antykami lub z dewocjonaliami. Raptem pustka jakby zogromniała, gdzieś się podzieli przechodnie, znikły samochody. Wtedy właśnie Bernard wyczuł obecność kogoś, kto nie odstępował go jak cień. Odwrócił się i zobaczył z bliska, o dwa metry za sobą, mężczyznę, który wyciągał z kieszeni pistolet. Bernard, zaintrygowany, ale nie przestraszony, rozejrzał się dokoła, chcąc się przekonać, co skłoniło zdyszanego starszego pana do sięgnięcia po broń. Zanim się domyślił w czym rzecz, pierwsza kula przeszyła mu ramię. Zachwiał się. Nieznajomy podszedł jeszcze bliżej, na odległość wyciągniętej ręki. Bernard słyszał jego ciężki, przerywany oddech, ale nie był już zdolny do walki. Druga kula ugodziła go w szyję. Osunął się na chodnik, a wtedy morderca wystrzelał resztę naboi z magazynka w plecy ofiary.
Mężczyzna znikł w labiryncie uliczek starego miasta.
Przechodnie zaalarmowani strzałami znaleźli tylko zwłoki Bernarda Thiraud.

* * *

Po sześciu miesiącach pracy w Lozere, w komisariacie w Marjevols, w związku z głośnym skandalem, jaki wywołała sprawa Moniki Werbel, uznano za stosowne przenieść mnie do Tuluzy, do komisariatu dzielnicowego na ulicy Carnot. Zazwyczaj kręciliśmy całym interesem we dwójkę - komisarz Matabiau i ja - teraz jednak mój kolega korzystając z pierwszeństwa w wyborze terminu urlopu opalał się na słonecznej korsykańskiej plaży. Pech chciał, że właśnie w tym okresie pracownicy zakładów pogrzebowych zdecydowali się na próbę sił ze swoimi pracodawcami. Strajk grabarzy w piekielny upał! Rozgorzała ostra walka, w której znalazłem się pod podwójnym ostrzałem. Zarówno rozwścieczone rodziny nieboszczyków jak i zdeterminowani strajkowicze uważali mnie za wroga. Merostwo nie chciało się do niczego mieszać i jedynie coś tam bąkało o przepisach sanitarnych. Na Ratuszu liczono na głosy opinii publicznej przeciw strajkowi i guzik ich obchodziło, że w tej sytuacji policja odgrywa niewdzięczną rolę bufora. Pewnego lipcowego poranka doszło do tęgiej bijatyki między krewnymi zmarłych i grabarzami na cmentarzu Rapas przed zakładem pogrzebowym, w którym stało rzędem kilkadziesiąt trumien czekających na umieszczenie w grobach.
Ustawiłem moich ludzi przed drzwiami do pomieszczeń chłodniczych domu żałoby, gdzie w sali pożegnań schronili się urzędnicy osaczeni przez rozhisteryzowany tłum żałobników. O wpół do siódmej wciąż jeszcze znajdowaliśmy się wśród grobowców.
Jeden ze strajkujących lekko trącił mnie w ramię.
- Niech ich pan trochę uspokoi, panie inspektorze. Spróbuję z nimi pogadać, wytłumaczyć im cel naszej akcji, Nieboszczykom nic nie grozi, minimum obsługi mają zapewnione.
Facet wierzył zapewne w swój dar wymowy. Przyzwyczajony do towarzystwa trupów nie zdawał sobie sprawy z tego, że tym razem wypadnie mu stanąć twarzą w twarz z gromadą demonstrantów, co prawda nieutulonych w żalu, ale jakże żywotnych.
- Lepiej siedźcie spokojnie, a jak macie klucze, to zamknijcie się na cztery spusty. Tylko powiedzcie mi przedtem, o co w gruncie rzeczy wam chodzi? Może uda mi się przemówić tamtym do rozsądku.
Na jego twarzy odbiło się bezbrzeżne zdumienie.
- Gliniarz rzecznikiem grabarzy? Pan chyba żartuje?
- Żarty to nie moja specjalność. Myślę po prostu, że cmentarz nie jest idealnym miejscem do załatwiania porachunków. Poza tym ani żałobnicy, ani policja nie mogą podpisać z wami nowego układu zbiorowego. Więc po co to całe kino?!
- Chodzi nam tylko o dodatek za pracę szkodliwą dla zdrowia. Taki jaki mają kanalarze. Dawniej, kiedy mój ojciec kopał doły dla nowych klientów, nie było żadnych kłopotów z ekshumacją starych. Wyjmowało się z trumny trochę prochu i trochę kości. Żyć nie umierać! Teraz ekshumujemy nieboszczyków z lat sześćdziesiątych. Złoty wiek tworzyw sztucznych. Plastykowe trumny, plastykowe obicia... Suchej kosteczki dzisiaj pan inspektor nie uświadczy. Za to na każdym kroku takie widoki, uważa pan, że kiszki się człowiekowi przewracają! Dobra połowa chłopaków, co się zgłaszają do pracy, po paru dniach daje dyla. Wolą zdychać z głodu, niż pracować w takich warunkach. Trzysta franków dodatku, wielki mi pieniądz!
Mundurowy policjant przerwał nam konwersację.
- Panie inspektorze Cadin, starszy sierżant Lardenne prosi pana do radiowozu. Przed chwilą otrzymał z komisariatu meldunek o zabójstwie w dzielnicy Saint-Jerome.
Grabarz wzniósł ręce w wymownym geście.
- Jeszcze jedna rodzina na głowie!...
Wyszedłem z cmentarza. Radiowóz stał przed wejściem do kwatery dla ubogich. Był to niewielki czworobok porośnięty kolczastymi krzakami, wśród których poniewierało się kilka przewróconych krzyży. Na skopanym niedawno skrawku ziemi stał biały porcelanowy wazon z kwiatami. Starszy sierżant Lardenne rozparty na lewym przednim siedzeniu renault 16 usiłował zgłębić niedościgłą tajemnicę 43 252 003 274 489 856 000 możliwych kombinacji kostki Rubika.
- Jak panu idzie, sierżancie?
Wyprostował się i schował zabawkę do kieszeni.
- Półtorej ścianki i dalej ani rusz. Mój syn układa całą kostkę z zamkniętymi oczami. Urządzają nawet specjalne konkursy tam u siebie, w szóstej klasie...
- Szalenie interesujące. A co poza tym?
Lardenne poczerwieniał jak powierzchnia sześcianu, którą przed chwilą ułożył.
- Nic, to znaczy tak jest, przepraszam - był meldunek. Przechodnie znaleźli zwłoki jakiegoś chłopaka. Zabity strzałami z pistoletu lub z rewolweru, o dwa kroki od ulicy du Languedoc. Bourrassol jest na miejscu.
- Jedziemy. Niech pan włączy syrenę, bo przez tych cholernych turystów nie zdążymy przed zmierzchem.
Sierżant Bourrassol znał swój fach, wszystkie ekipy wydziału zabójstw pracowały już pełną parą.
Panie inspektorze, tak się cieszę, że pana widzę. Zwłoki leżą w takiej pozycji, w jakiej je znaleziono. Nic nie ruszaliśmy przed pańskim przybyciem.
- Świetnie, Bourrassol. Co pan dotychczas ustalił?
- Prawie nic. Brak naocznych świadków. Z dziesięciu okolicznych mieszkańców słyszało strzały. Ktoś widział sylwetkę mężczyzny szybko oddalającego się w kierunku ulicy de Hetz. To wszystko. Szukamy dalej. Nieboszczyk dostał około dziesięciu kul w plecy, moim zdaniem z parabellum 9 mm. Mam tu jego papiery, z całą pewnością przejezdny turysta.
Na poparcie swoich wniosków wręczył mi paszport francuski i brązowy skórzany portfel. Wszystkie dokumenty były wystawione na nazwisko Bernarda Thiraud, studenta, urodzonego 20 grudnia 1961 roku w Paryżu, zamieszkałego przy ulicy Notre-Dame de Bonne-Nouvelle 5, w II okręgu. W bocznej przegródce, zza przeźroczystej oprawki, wystawał indeks wydany przez Wydział Historii Uniwersytetu Jussieux, w innej znajdowały się fotografie tej samej młodej kobiety. Portfel zawierał także 8 tysięcy franków w czekach podróżnych i rachunek z poprzedniego dnia od "Vanela" za kolację na dwie osoby.
- Przynajmniej użył sobie na ostatek. 430 franków za kolację! Bourrassol, proszę odnaleźć osobę, która trzymała drugi widelec. Potem zadzwoni pan do Zarządu Kanalizacji i powie im, żeby przeszukali kanały ściekowe w promieniu 150 metrów. Morderca mógł się pozbyć broni wyrzucając ją do studzienki.
- Panie inspektorze, to nie takie proste. Ci kanalarze nigdy nie chcą nam pomóc.
- A cóż to za fanaberie?! Ubzdurali sobie, że są ponad prawem? A kto pobiera dodatek specjalny za pracę szkodliwą dla zdrowia? Oni, czy ci biedni grabarze?
- Grabarze, mówi pan?
- Wiem, co mówię. Bourrassol, może pan nie telefonować do kanalarzy, sam się nimi zajmę.
Nazajutrz o dziewiątej rano sam pan Dyrektor Służb Technicznych miasta Tuluzy wkroczył do mojego gabinetu i wręczył mi plastykowy woreczek z pistoletem.
- Oto rezultat naszych poszukiwań, panie inspektorze. Sam pan widzi, wystarczyło się tylko do nas zwrócić. Jeden z pracowników wyłowił go w kanale głównym przebiegającym pod ulicą i Croix Baragnon. Prąd nie jest tam zbyt silny...
- Należy zatem przypuszczać, że miejsce znalezienia pistoletu odpowiada grosso modo miejscu, w którym zabójca pozbył się broni.
- To jest pistolet? Nigdy nie potrafiłem odróżnić pistoletu od rewolweru.
- Nic prostszego. Rewolwer jest z bębenkiem, a pistolet z magazynkiem. Mam nadzieję, że pański pracownik nie dotykał broni palcami. Czy pouczono go, jak się zabezpiecza dowody przestępstwa?
Wziąłem pistolet za lufę, nie wyjmując go z woreczka, i dokładnie mu się przyjrzałem.
- Oho, mamy do czynienia z zawodowcem.
Mój rozmówca nie potrafi ukryć zdumienia. Zapewne naczytał się w młodości Conan Doyleła i Richarda Freemana.
- Jak pan do tego doszedł?
Wyjaśniłem mu to w przystępny sposób, chociaż wiedziałem, że jego rosnące uwielbienie dla mojej skromnej osoby mogło na tym ucierpieć.
- Mamy przed sobą "Llama especial" model 11. Pistolet równie rozpowszechniony jak nasz "Unique l". Ale gdyby je nawet sprzedawano na pęczki, też byśmy się tym specjalnie nie przejmowali. Każda broń posiada swoje znaki szczególne, nasze zaś laboratoria są odpowiednio wyposażone, by je rozpoznać. Sęk w tym, uważa pan, że "Llama especial" są produkowane w zakładach zbrojeniowych Gabilondo w Vitorii. Jeżeli weźmie pan przy tym pod uwagę, że zakłady te znajdują się w prowincji Guipuzcoa, w samym sercu kraju Basków, z pewnością zacznie się pan domyślać...
- Niczego się nie domyślam, panie inspektorze...
- W 1972 roku grupa bojowa E.T.A. zaatakowała ciężarówkę z ładunkiem tego typu broni. Trzysta "Llama especial" zniknęło jak kamfora. Nie wiem dokładnie, kto i jak je szmugluje, ale francuski świat przestępczy używa od czasu do czasu pistoletów pochodzących z tamtego skoku. W nasze ręce często wpadają egzemplarze z numerem fabrycznym. Sprawdzamy je na liście dostarczonej nam przez hiszpańską Guarda Civil i z reguły wszystko się zgadza. Po co szukać dalej, skoro trop zawsze prowadzi do Vitorii! Laboratorium szuka odcisków palców, ale kto by sprowadzał dziewiczo czysty pistolet, żeby go obmacywać brudną łapa?... Serdeczne dzięki, panie dyrektorze. Tak czy owak, bardzo pan nam pomógł.
Podał mi rękę z szacunkiem i nawet pochylił się w lekkim ukłonie. Korciło mnie, żeby go jeszcze bardziej zbić z pantałyku. Kiedy już stał w drzwiach, dodałem:
- Dziękuję raz jeszcze. Jestem pańskim dozgonnym dłużnikiem. W przypadku jakiegoś interesującego morderstwa w pańskiej instytucji lub w pańskiej rodzinie może pan zawsze na mnie liczyć.
Zaraz po dyrektorze wszedł Bourrassol. Opanowany i uśmiechnięty jak zwykle. Nie pamiętam, żeby kiedykolwiek coś go zdołało wyprowadzić z równowagi. Niektórzy twierdzili co prawda, że nerwy odmawiały mu czasem posłuszeństwa, kiedy pracował w komisariacie w Mirail, nowym mieście zbudowanym na peryferiach Tuluzy. Podobno któregoś dnia dał wyjątkowo solidny wycisk dwu bandziorkom w kawiarni "Narwal", w centrum handlowym.
- Dziewczynę znaleźliśmy raz dwa, bez kłopotu. Przedwczoraj po kolacji u "Vanela" pytali o adres jakiegoś porządnego hotelu. Polecono im "Mercure Saint-Georges", o sto metrów od miejsca zbrodni. Nie rozmawialiśmy z nią, czeka na pana inspektora u siebie w pokoju. A może sprowadzić ją tutaj?
- Nie, to my pójdziemy do niej. Niech Lardenne pilnuje tymczasem interesu, trzeba mu tylko powiedzieć, gdzie w razie czego ma nas szukać.
Dyrekcja hotelu nie była zachwycona wizytą policji, poproszono mnie o ustawienie naszego biało-czarnego wozu w głębi parkingu. Nie zawahano się nawet, w trosce o dyskrecję, przed oddaniem do naszej dyspozycji osobnego saloniku.
Klaudyna Chenet z pewnością nie zmrużyła oka tej nocy, świadczyła o tym jej poszarzała twarz. Widząc nas wstała.
- Co się stało z Bernardem? Ja muszę wiedzieć...
Zaczerpnąłem powietrza w płuca.
- Nie żyje, został zamordowany. Wczoraj wieczorem, wkrótce po godzinie osiemnastej, w pobliżu hotelu.
Na twarzy Klaudyny malowało się bezbrzeżne znużenie, musiałem natężyć ucha, żeby zrozumieć wyszeptane słowa.
- Ale dlaczego? Dlaczego?
- Zamierzam znaleźć odpowiedź na to pytanie. Dlatego tu jestem. O której pan Thiraud wyszedł z hotelu?
- Wczesnym rankiem, jeszcze spałam. Pewnie przed ósmą, może pan zresztą sprawdzić w recepcji. Był w prefekturze, prowadził tam poszukiwania, zadzwonił do mnie o dwunastej, że nie przyjdzie na obiad.
- Poszukiwania jakiego rodzaju?
- Nie chciał mi powiedzieć, zawsze wykręcał się żartem, że wpadł na trop międzynarodowej szajki zbrodniarzy.
- Całkiem możliwe, niestety, że to nie był tylko żart. Czy przedwczoraj lub wczoraj spotkali państwo w Tuluzie kogoś znajomego?
- Nie, panie inspektorze, nikogo. Jechaliśmy na wakacje do Maroka, po drodze skręciliśmy do Tuluzy. Bernard i ja znaleźliśmy się tu pierwszy raz w życiu. Pierwszy i ostatni.
- Czy wczoraj wychodziła pani z hotelu, po południu lub wieczorem?
Na wargach Klaudyny zadrżał gorzki uśmiech.
- Wiedziałam, że w końcu zada mi pan to pytanie. Otóż nie. Zjadłam obiad w restauracji hotelowej, może pan spytać kelnerów. Befsztyk z polędwicy, surówka jarzynowa, poziomki z kremem. Potem opalałam się na balkonie i czytałam książkę.
- Nie zaniepokoiło pani nagłe zniknięcie Bernarda Thiraud. Pani przyjaciel miał wrócić o szóstej wieczorem, a moi ludzie zastali panią o wpół do dziewiątej przy śniadaniu. Pałaszowała pani rogaliki i nie wyglądała na szczególnie zdenerwowaną.
Ukryła twarz w dłoniach i wybuchnęła płaczem.
- Czasami nie wracał na noc. W Paryżu...
- Państwo mieszkali razem?
- Owszem, mieszkaliśmy... Ma pan rację, to już czas przeszły. Przed sześciu miesiącami Bernard przeprowadził się do mnie. Niekiedy wpadał w depresję, wychodził nagle z domu i wracał o świcie, nie tłumacząc się wcale przede mną. Wszystkiemu winna jest jego matka, to znaczy, chciałam powiedzieć, że pod jej wpływem stał się taki niezrównoważony. Na kilka miesięcy przed przyjściem Bernarda na świat jego ojciec zginął w dramatycznych okolicznościach. Nie wiem dokładnie w jakich, w każdym razie ta tragedia odbiła się na stanie psychicznym pani Thiraud. Nie wychodzi nigdy ze swojego mieszkania, nie odzywa się prawie do nikogo. Byłam tam z dziesięć razy i usłyszałam od niej najwyżej pięć zdań.
- Dobrze. Na razie zabieramy wszystkie przedmioty stanowiące własność Bernarda Thiraud. Sierżant Bourrassol wypisze odpowiednie pokwitowanie. Dobro śledztwa wymaga, żeby pani pozostała jeszcze kilka dni w Tuluzie. A teraz musi pani spełnić najtrudniejszy obowiązek - pójść ze mną do kostnicy w celu identyfikacji zwłok.

* * *

Podczas naszej nieobecności zjawił się świadek zbrodni. Lardene kazał mu zaczekać w korytarzu przed oszklonymi drzwiami mojego gabinetu. Był to mężczyzna trzydziestopięcio - lub czterdziestoletni, miał na sobie skórzane spodnie i kurtkę w kolorową kratę. Nosił także wspaniałe meksykańskie buty z cholewami. Takiego szpanera dawno nie widziałem!
Wycedziłem przez zaciśnięte zęby do Lardenneła.
- Kogo mi pan przyprowadził, sierżancie? Króla karnawału? Jeżeli nie powie nam nic sensownego, wtedy ja z panem pogadam. Rozumiemy się?
Otwierając drzwi do gabinetu przyglądałem się spod oka podstarzałemu rockersowi. Wyjął grzebień z kieszeni i poprawił uczesanie, przyciskają włosy wolną ręką, następnie zakręcił sobie loczek na czole wewnętrzną stroną dłoni. Poprosiłem go, żeby usiadł.
- No, słucham pańskich sensacyjnych zeznań. Tych w sprawie zabójstwa tego młodego paryżanina.
Uniósł ręce w geście protestu, wyciągnął szyję jak żuraw i odparł kokieteryjnym falsetem.
- Ależ pan w gorącej wodzie kąpany, panie inspektorze. Sensacyjne zeznania? Po prostu zwróciłem uwagę na chłopaka, kiedy przedwczoraj wychodził z prefektury. Moja kwatera główna znajduje się akurat naprzeciwko, w barze "U Verdiera". To jedyne miejsce w Tuluzie, gdzie można zagiąć w pachinko.
Lardenne zaczynał się chyba domyślać, co go czeka, kiedy skończę z tym błaznem.
- Naprawdę? A na czym polega pachinko?
Ucieszył się myśląc, że znalazł we mnie potencjalnego entuzjastę swojej ulubionej rozrywki.
- To automat zręcznościowy produkcji japońskiej. Kupuje pan w kasie stalowe kulki i wrzuca je do oszklonej skrzynki wiszącej na ścianie. Specjalnymi rączkami kieruje pan biegiem kulek przez rozmaite przeszkody. Jeżeli kulka dotrze do celu, w nagrodę otrzymuje pan bezpłatnie nowe kulki...
- Rozumiem. A co dalej?
Popatrzył na mnie zdumiony.
- Jak to, co dalej? Zaczyna pan od początku.
- Wspaniała gra! Może pan wrócić do swoich kulek. Nie mam czasu na takie historyjki.
- Ależ panie inspektorze, ja naprawdę widziałem tego chłopaka. On nie był sam.
Podskoczyłem na krześle.
- Nie był sam?! Proszę opowiedzieć wszystko od początku, dokładnie, ze szczegółami.
- Z przyjemnością. Skończyłem właśnie partyjkę i zabierałem się do wyjścia, kiedy ten paryżanin wyszedł z prefektury. Lubię ładnych chłopców, nie powiem, a ten naprawdę był całkiem do rzeczy. Chciałem podejść do niego, ale zauważyłem, że już jakiś gość posuwa się za nim. Nadziany, wysiadł z czarnego renault 30 TX...
- Widział pan samochód. A zapamiętał pan numer?
- Nie, tylko numer departamentu, 75. Facet też był z Paryża. Machnąłem ręką i poszedłem jeszcze raz zagrać w pachinko.
- Czy może pan opisać swojego rywala? Jego sylwetkę, ubranie...
- Owszem, był średniego wzrostu, metr sześćdziesiąt pięć najwyżej, szpakowaty. Widziałem go prawie wyłącznie z tyłu, ale tak na oko dałbym mu sześćdziesiątkę. Ubrany był jak wyższy urzędnik. Szary garnitur, czarne półbuciki.
Zawołałem Lardenneła.
- Sierżancie, dziękuję za klienta. Pierwszy świadek, który widział mordercę. Teraz wiemy, że rozjeżdża się czarnym renault 30 TX z paryską rejestracją. Proszę natychmiast nawiązać kontakt z żandarmerią, z drogówką i ze wszystkimi punktami pobierania opłat za wjazd na autostradę - od Porte de Saint-Cloud do Sept Deniers. Inne sprawy odkładamy na później. Zbada pan dokładnie protokoły wszystkich wypadków drogowych, przejrzy wszystkie mandaty. Ja biorę na siebie Tuluzę. Kto wie, jeżeli szczęście się do nas uśmiechnie...
Dopiero dochodziła jedenasta, a ja miałem już za sobą przesłuchanie, wizytę w kostnicy i dłuższą rozmowę z miłośnikiem pachinko. Żeby jakoś to wszystko przetrawić, postanowiłem się napić kawy. Podszedłem z wolna do automatu i wrzuciłem zdecydowanym ruchem dwie monety, żeby pobudzić mechanizm do działania. Najpierw zjechał na metalową kratkę biały plastykowy kubeczek, potem bezszmerowo spłynęła do niego strużka brązowego płynu z kilkoma bąbelkami powietrza i wreszcie z góry wpadło do napoju przeźroczyste mieszadełko zawiadamiając mnie o zakończeniu skomplikowanej operacji. Smakowałem boski nektar, gdy nagle rozległy się wrzaski. Dobiegały z sali przyjęć i, mierzone w decybelach, przewyższały zdecydowanie jazgot normalnych awantur w komisariacie. Wstąpiłem do pomieszczeń biurowych, gdzie natychmiast dopadł mnie kierownik.
- Nic z tego nie rozumiem, wszyscy ci ludzie dostali wezwania podpisane przez komisarza Matabiau, chociaż żaden z nich nie jest notowany w policji.
- Ilu wam się zwaliło na kark?
- Na razie trzydziestu, panie inspektorze, ale przybywa ich z każdą chwilą. Doprawdy szkoda, że pan komisarz nie zechciał uprzedzić...
- Spróbuję to jakoś załatwić. Proszę mi pokazać takie wezwanie.
Wręczył mi niebieski druczek w klasycznym formacie policyjnym z nagłówkiem komisariatu. Tekst wzywał adresata do niezwłocznego stawienia się tamże. Jako powód podano: "Założenie nowej skomputeryzowanej kartoteki terrorystów". Ostatni akapit pozwalał domyślać się przyczyn rekordowej frekwencji: "Wezwana osoba zobowiązana jest do zgłoszenia się w wyznaczonym terminie w celu złożenia zeznań. Niezastosowanie się do niniejszego wezwania podlega karze aresztu do 10 dni oraz grzywny w wysokości 360 franków (artykuły 61, 62 i następne Kodeksu Postępowania Karnego).
Pieczęć okrągła "Komisariat Carnot - Tuluza" utrudniała nieco odczytanie daty nadania pisma: 28 lipca 1982 roku".
- Proszę zanotować dane personalne wszystkich, którzy otrzymali takie wezwanie i powiedzieć im, że mogą spokojnie wrócić do domu. Za kilka dni udzielimy im bliższych wyjaśnień. Jestem pewien, że to czyjś głupi kawał.
- Dlaczego pan tak sądzi, panie inspektorze?
- Pańskie pytanie dowodzi, że postąpił pan słusznie obierając karierę biurową... Matabiau wyjechał na wakacje przed 14 lipca, nie mógł więc w żadnym wypadku podpisać tych papierków przedwczoraj. Jakiś spryciula próbuje nam grać na nerwach, ale przymkniemy go lada dzień. Na razie sporządzi pan listę urzędników, którzy mają dostęp do czystych blankietów i pieczątek. Sierżant Bourrassol dokona selekcji wstępnej i skieruje do mnie szczęśliwych wybrańców losu.
W ciągu następnych trzech dni jeden przynajmniej problem doczekał się rozwiązania: mer Tuluzy przyznał grabarzom dodatek w wysokości 250 franków. Uchwała o powrocie do pracy przeszła na zebraniu związkowym jednogłośnie. Pozwoliło mi to na zniesienie kordonu bezpieczeństwa wokół cmentarza w Rapas i odzyskanie czterech policjantów do normalnej roboty.
Prawie dwustu mieszkańców Tuluzy, śmiertelnie obrażonych, że się ich podejrzewa o terroryzm, oblegało okienka w komisariacie, ja zaś ciągle nie mogłem wykryć nadawców fałszywych wezwań. Śledztwo w sprawie zabójstwa Bernarda Thiraud wlokło się jak mucha po mazi. Raport z Biura Badania Broni od kilku dni poniewierał się na moim biurku. Zawierał dane o serii strzałów kontrolnych z pistoletu znalezionego w kanale. Wynik testu nie budził najmniejszych wątpliwości. To był ten sam pistolet, którym posłużył się morderca. Łuski naboju i pociski były całkowicie identyczne. Biuro Badania Broni posunęło swoją skrupulatność do tego stopnia, że przysłało mi fotografię wyżłobień i rys na pancerzu pocisku wykonaną w trzydziestokrotnym powiększeniu. Z kolei ze schematu torów tychże pocisków dowiedziałem się, że Thiraud otrzymał dwa postrzały z przodu i sześć - z tyłu, w plecy, kiedy już leżał na ziemi. Rany wlotowe z przodu nie odznaczały się niczym szczególnym. Ekspertyza ustaliła, że zabójca strzelał z odległości od dwóch do czterech metrów. Następne strzały natomiast, oddane z tyłu, pozostawiły na ubraniu i na ciele denata liczne drobiny prochu, z czego wynikało, że zabójca znajdował się wówczas nie dalej niż o pięćdziesiąt centymetrów od swojej ofiary.
Po raporcie starszego sierżanta Lardenneła też mi się nie rozjaśniło w głowie. Doprawdy, najchętniej przyjąłbym, że renault 30 TX w ogóle nie istniał, gdyby jego kierowca nie zrobił nam paskudnego kawału zostawiając trupa na trasie przejazdu.
- A nocna i dzienna obsługa stacji benzynowych. Przesłuchał ich pan?
Lardenne wzniósł ręce ku niebu.
- Ma się rozumieć, panie inspektorze. Wszystkich po kolei. W gruncie rzeczy rachunek jest prosty - renault 30 TX ma zbiornik o pojemności 70 litrów, na autostradzie spala przeciętnie jedenaście litrów na setkę. Zakładając, że zatankował pod koreczek, łatwo obliczyć, że paliwa starczyłoby mu najwyżej do Marande lub do Agen. Tak czy owak, musiał się gdzieś zatrzymać, żeby uzupełnić zapas benzyny. Tymczasem nie widziano go na żadnej stacji. Ani w kierunku Tuluzy, ani Paryża.
- Na jakiej podstawie sądzi pan, że w ogóle wyjechał z Tuluzy?
- To chyba logiczne. Sprawa wygląda na pracę zleconą. Płatny morderca przyjeżdża, żeby zlikwidować Thirauda. Załatwia go i wraca spokojnie do domu... Wszystko wskazuje na to, że mamy do czynienia z zawodowcem. Chociażby ten pistolet, "Llama especial", prościutko z serii skradzionej w Hiszpanii.
- Zgoda, ze spluwą ma pan rację. Ale mimo wszystko coś tu nie gra.
- Co mianowicie, panie inspektorze?
- Samo morderstwo, jego przebieg. Czytał pan ekspertyzę? Możemy z łatwością odtworzyć scenę zbrodni. Thiraud spotyka swojego zabójcę. Zapewne widzi go po raz pierwszy w życiu. Ten wyciąga pistolet i strzela dwukrotnie do Thirauda z odległości trzech lub czterech metrów, trafiając go w ramię i szyję. Potem wykańcza leżącą ofiarę sześcioma strzałami w plecy, przykładając lufę pistoletu niemal do jej ciała. Czy zna pan choć jednego zawodowca, który pracuje w ten sposób? Wykluczone! Solidny fachowiec poczekałby, aż cel zbliży się na odległość jednego metra, po czym przytknąłby pistolet do głowy lub do klatki piersiowej klienta, to zależy od szkoły. Jeden strzał, dwa najwyżej - i po krzyku! Zamiast tego, nasz partacz wywala wszystkie pociski z magazynka ryzykując, że zaalarmuje całą dzielnicę i że go złapią. Niech pan przeczyta uważnie ten ustęp: tylko drugi pocisk spowodował obrażenia śmiertelne przebijając szyję ofiary. Żaden z pozostałych nie uszkodził poważnie organów wewnętrznych. Tych sześć zbytecznych kul dowodzi, moim zdaniem, że zabójca miał osobiste motywy zbrodni. No bo skąd ta zaciekłość? To nie zawodowiec, ale inteligentny, podkształcony amator. Tacy są najgorsi. Nad złapaniem naszego ptaszka trzeba się będzie więcej nagłowić, niż nad ułożeniem całej kostki Rubika? Prawda, sierżancie?
Nie dałem mu czasu na odpowiedź.
- A teraz jazda, do roboty! Złożymy wizytę na ratuszu. Thiraud przed śmiercią grzebał w archiwach merostwa i prefektury. Zamierzał poświęcić się karierze naukowej, chciał wykładać historię. Prawdopodobnie szukał materiałów związanych wyłącznie z kierunkiem swoich studiów. Na wszelki wypadek przyjrzymy się temu dokładnie. Nie wolno nam nic zaniedbać...
Parking na rynku był zapchany. Lardenne z trudem znalazł miejsce na ulicy du Taur, przed wejściem do kabaretu "Piwnica". Pech towarzyszył nam nieodstępnie. Rzecznik prasowy mera Tuluzy, pan Prodis, perorował akurat w holu przed grupą gości, kiedy wtargnęliśmy na nasz Kapitol. Opuścił swoich rozmówców i podbiegł do nas.
- Panie inspektorze! Panie sierżancie! Co za zbieg okoliczności, właśnie zamierzałem się z panami skomunikować...
Wziął mnie pod ramię i odciągnął za dekoracyjną barierkę z zieleni i z kwiatów tworzącą coś w rodzaju parawanu.
- To się nie może powtórzyć, panie inspektorze. Trzeba ich natychmiast aresztować, bo zmieszają nas z błotem... Policję również! Gazety jeszcze nic nie wiedzą, ale to tylko kwestia czasu. Rzucą się na nas jak sępy na padlinę i będą sobie wydzierać najsmakowitsze kąski.
Pocił się jak ruda mysz. Fale cierpkich wyziewów atakowały gwałtownie mój narząd powonienia. Łapałem powietrze krótkimi łykami, żeby uchronić się przed tą zapachową agresją.
- Kogo mam aresztować? Niech mi pan wreszcie powie. Przyrzekam, że zrobię wszystko, co w mojej mocy.
- Sytuacjonistów!
- Kogo?
- Sytuacjonistów. Zorganizowaną bandę, która rozsyła fałszywe wezwania w sprawie kartoteki terrorystów. Otrzymujemy setki telefonów z protestami. Gabinet mera tonie w powodzi listów z żądaniem natychmiastowej interwencji. Nie zapominajmy, że nasz mer jest także deputowanym i odgrywa poważną rolę w parlamencie. Te gagatki już nam kiedyś zrobiły paskudny kawał. W 1977, przed wyborami do Rady Miejskiej, pamięta pan?
- W tamtych latach pracowałem w okolicach Strasburga i nie interesowałem się szczególnie tutejszą kuchnią wyborczą.
- Ach tak, nie wiedziałem. Proszę mi wybaczyć moje zdenerwowanie, ale naprawdę wszyscy jesteśmy zbulwersowani tą historią. W kuluarach aż huczy. W 1977 przeżyliśmy podobny, zmasowany atak: podrobiony biuletyn Rady Miejskiej rozesłany w 10 000 egzemplarzy, lipny komunikat o rzekomej konferencji prasowej, dywersja propagandowa w ogólnokrajowych środkach informacji. I na dobitkę - demonstracja bezrobotnych! Sytuacjoniści zawiadomili po prostu l 500 osób bez pracy o odebraniu im zasiłku. Nawoływali przy tym, ma się rozumieć, do zorganizowania wiecu i wręczenia merowi dramatycznej petycji. O jedenastej rano przed ratuszem kłębił się tłum, i gotów jestem założyć się o każde pieniądze, że nie zgadnie pan, jaki wtedy wykręcili numer. Otóż na plac wjechały trzy furgonetki od "Pujola", najwykwintniejszego zakładu gastronomicznego w mieście. Zamówiono tam w imieniu mera luksusowe śniadanko na 200 osób: grzanki z łososiem, kanapki z kawiorem, pasztet strasburski, ciasteczka. Może pan sobie wyobrazić reakcję biedaków, przekonanych, że stracili ostatni punkt oparcia, kiedy kelnerzy od "Pujola" zaczęli obnosić wśród nich tace z przysmaczkami.
- Rzeczywiście, bardzo pomysłowe. Mam nadzieję, że przyłapaliście tych sytuacjonistów? Nie można gmerać w aktach l 500 osób nie pozostawiając żadnych śladów.
Pokręcił przecząco głową, tak energicznie, że kilka kropelek potu, ochłodzonych w locie, spadło mi na policzek. Ohyda!
- Nie, nigdy. Cała ta akcja musiała ich kosztować masę pieniędzy. Jednakże znikli, nie wyzyskując nader korzystnej sytuacji politycznej. Bo przecież skompromitowali i lewicę, i prawicę. Potem przez sześć lat mieliśmy absolutny spokój. Przed kilkoma miesiącami co prawda zdawało nam się, że znowu zaczęli działać. Ale to był tylko I.R.U.P.
Zawsze sądziłem, że należy raczej unikać towarzystwa ojców miasta, tym razem jednak talent narratorski pana Prodis zachwiał moje przekonania. Zaczerpnął tchu po wymienieniu nazwy tajemniczej organizacji i uprzedził moje pytanie.
- Tak, Tuluscy Reformatorzy Urządzeń Programujących. Grupa fanatyków, która podpaliła miejscowy ośrodek informatyczny. Przez nich musieliśmy wypełniać na nowo wszystkie formularze opłat z tytułu podatku komunalnego. Cała nasza praca poszła z dymem pożarów. Na szczęście znaleźli się za kratkami. Zdołaliśmy ustalić, że nie mają nic wspólnego z sytuacjonistami.
- Poruszyłem wszystkie sprężyny, żeby wykryć tych mądrali. Nie wymkną się nam, zapewniam pana. Teraz jednak prowadzę śledztwo w sprawie zabójstwa. Sam pan rozumie, że to pójdzie na pierwszy ogień. Morderca na wolności jest groźniejszy od głupich dowcipnisiów.
- Nie podzielam pańskiego zdania, panie inspektorze. Na razie może pan zostawić w spokoju pańskiego mordercę, nic mu się nie stanie, ale na Boga, niech pan przetnie działalność tamtej grupy. Oni podważają demokratyczne zręby ustroju! Grozi nam destabilizacja!
- Powtarzam panu, że tą sprawą zajmujemy się również. Przy okazji zechce pan przyjąć do wiadomości, że to ja ustalam, co jest ważniejsze dla policji. Jeżeli się pan ze mną nie zgadza, proszę udać się łaskawie do kostnicy i obejrzeć sobie zwłoki Bernarda Thiraud. Niech się pan powoła na mnie!
Pradis osłupiał na takie dictum. Pozostawiłem go własnemu losowi i odszukałem sierżanta Lardenneła. Ruszyliśmy forsownym marszem do archiwum. Według dyrektora tej instytucji Bernard Thiraud interesował się wyłącznie dokumentami administracyjnymi z lat 1942-1943. Urzędnik wskazał nam stół, na którym leżały wszystkie teczki z aktami, które studiowała ofiara. Przejrzałem pobieżnie jedną z nich: umowy handlowe, akty notarialne, postanowienia sądowe, zarządzenia administracyjne. Kupa papierów i papierków upstrzonych pieczęciami, stemplami pocztowymi i cyframi. Nic podejrzanego. Gdybyśmy przynajmniej mieli jakikolwiek punkt zaczepienia!
Dzień zapowiadał się nieciekawie. I rzeczywiście, nie znalazłem nic godnego uwagi, chyba, że uznalibyśmy za sensacyjny dokument taryfę podatku od psów, obowiązującą na terenie Tuluzy w 1942 roku.
Lardenne wygrzebał z papierowego cmentarzyska plik dokumentów Sądu Wojennego. Znajdował się tam wyrok skazujący de Gaulleła, generała brygady, na karę śmierci przez rozstrzelanie za zdradę stanu. O wpół do szóstej opuściliśmy ratusz wraz z urzędnikami, rozczarowani i zniechęceni. Lardenne zaprosił mnie do "Florydy", jednego z pobliskich barów.
- Boże drogi, tak dawno tam nie zaglądałem. Za uniwersyteckich czasów było to nasze ulubione miejsce spotkań. Pamiętam, wszyscy mówili, że we "Florydzie" trzeba cholernie uważać z kim i o czym się gada.
- Doprawdy? A dlaczego?
- Uchodziła za najbardziej zaglinioną knajpę w mieście. Takie sobie bajeczki, zapewne...
- No, to walmy do "Florydy"! Niech choć raz zasłuży sobie na dawną reputację.

* * *

Nazajutrz zostaliśmy przyjęci w prefekturze przez pana Lecussan, dyrektora Archiwum Administracyjnego. Był to sędziwy urzędnik z twarzą pooraną zmarszczkami, dotknięty kalectwem - na jednej nodze nosił but ortopedyczny. Poprowadził nas przez labirynt regałów. Jego ciało przechylało się nieustannie w lewo, ale za każdym razem, kiedy już miał zahaczyć głową o żelazny wspornik, tupał w posadzkę i powracał do pozycji pionowej. Pomrukiwał przy tym z cicha za każdym chybotem.
- Po rozmowie telefonicznej z panem, panie inspektorze, uznałem za wskazane ustalić, jakie akta ofiara życzyła sobie przejrzeć. Komplet teczek na "DE". Same starocie, których mamy tu w nadmiarze. Poleciłem przynieść je do mojego gabinetu. Będzie tu panom wygodniej pracować. Pozostaję do całkowitej dyspozycji panów.
Zamknął delikatnie drzwi za sobą i oddalił się w głąb korytarzy swoim utykającym, jakby podwójnym krokiem.
- Bardzo praktyczne. Mamy przynajmniej pewność, że nas nie podsłuchuje.
Zadowolony z własnego żartu Lardenne zabrał się z zapałem do pierwszej sterty teczek.
DEbit pism i druków... DEcyzje Rady Miejskiej... DEgresja podatkowa.. DEkapitalizacja... DEmobilizacja...
Papiery, które przechodziły tego dnia przez nasze ręce, niewiele się różniły od wczorajszych. Tym razem dotyczyły całego departamentu Haute-Garonne, nie samej tylko Tuluzy. Wkrótce staliśmy się wybitnymi ekspertami w takich dziedzinach jak melioracja gruntów w Muret czy w Saint-Gaudens lub roszczenia odszkodowawcze gmin Monastruc i Leguevin w związku z planowaną przebudową dróg państwowych N 88 i N 124. Porządek alfabetyczny sprawiał, że burleska sąsiadowała nieraz z tragedią. Tak więc prefekt policji domagał się unieważnienia DEbaty Rady Miejskiej z DElegacją z Lanta, ponieważ czcigodne grono zebrało się w tym celu w oberży. Członkowie Rady wyjaśniali w odpowiedzi, że stało się tak wyłącznie z powodu zawalenia się dachu w merostwie, jednakże prefekt nie uznał tego argumentu i utrzymał swoją decyzję w mocy. Następna po DElegacji teczka nosiła nadzwyczaj starannie wykaligrafowany rondówką tytuł DEportacja.
DEportacja traktowana była dokładnie tak samo jak inne czynności administracyjne. Urzędnicy wypełniali odpowiednie formularze równie starannie jak przydziały na węgiel albo zawiadomienia o rozpoczęciu roku szkolnego. Śmierć zarubrykowana, śmierć zaszufladkowana. Mechanicznie, obojętnie, bez zastanowienia. Przypięty do kawałka tektury pożółkły telegram zaadresowany do prefekta i podpisany przez Pierre Lavala sprzeciwiał się rozdzielaniu rodzin żydowskich podlegających deportacji i wyjaśniał, że "wobec powszechnego poruszenia wywołanego tą barbarzyńską decyzją, zwróciłem się do niemieckich władz wojskowych, które wyraziły zgodę na to, by dzieci nie były oddzielane od swoich rodziców i mogły dzięki temu towarzyszyć im w podróży".
Plik formularzy opatrzonych parafą "AV" i adnotacją "Do wykonania" nadawał tym dyrektywom bieg urzędowy.
Precz z barbarzyństwem! Opiekujemy się dziećmi na trasie Tuluza-Oświęcim!
Powierzyłem sierżantowi Lardenne całą DEratyzację, sam zaś pogrążyłem się w przepastnych biurokratycznych otchłaniach DEzynfekcji i DEzynsekcji.
Rozdział IV
Portier hotelowy upychał walizki w bagażniku garbusa, Klaudyna Chenet płaciła rachunek w recepcji. Złapałem ją w ostatniej chwili.
- Dzień dobry, chciałem się z panią pożegnać przed wyjazdem.
- Nie spodziewałam się aż takich względów ze strony policji tuluskiej. Cenię pańską uprzejmość, ale mimo to nigdy nie nabiorę sympatii do tego miasta...
- Ogromnie mi przykro... Przyszedłem tu, żeby potwierdzić wcześniejszą decyzję o przewiezieniu zwłok Bernarda Thiraud do Paryża w poniedziałek. Sekcja zwłok nie wniosła do śledztwa nic nowego.
Wystarczyło, że napomknąłem o prosektorium, by zacisnęła mocno powieki.
- Przepraszam, wciąż nie mogę się z tym pogodzić... Czy śledztwo posuwa się naprzód?
- Prawdę mówiąc, nie za bardzo. Mamy dość dokładny rysopis domniemanego mordercy. Sierżant Bourrassol sprawdza teraz listę wszystkich osób, które znajdowały się w prefekturze tragicznego wieczoru. Niebawem przystąpimy do zbadania ich działalności zawodowej, sytuacji majątkowej, konfliktów uczuciowych...
- W jakim celu? Co to ma wspólnego ze śmiercią Bernarda?
- Proszę pani, może to absurdalna hipoteza, ale trzeba ją także wziąć pod uwagę: przypuśćmy, że morderca miał tylko ogólny rysopis ofiary, i że pani przyjaciel z grubsza do tego portretu pasował...
- Nie, to niemożliwe! Bernard miałby zginąć zupełnie przypadkowo? Bzdura! Kolejny fałszywy krok, tyle że w innym kierunku...
- Powtarzam, to tylko hipoteza robocza, której nie mogę z góry odrzucić. W tym, teoretycznie możliwym, przypadku morderca i jego wspólnicy zorientowali się już z pewnością, że popełnili błąd. Teraz będą się starali zabić właściwego człowieka i to jak najszybciej. Nie mogę dopuścić do nowej zbrodni. Na tym polega moja praca. Owszem, zdarzało mi się ścigać wyimaginowanego przestępcę, nawet częściej, niżbym tego chciał... Zapewniam panią jednak, że nigdy nie zaniedbuję pierwszego, zasadniczego tropu. Bardzo możliwe, że morderca dokładnie wykonał rozkaz. W takim razie albo zaczął państwa śledzić przed samym wyjazdem z Paryża, albo dowiedziawszy się kiedy i dokąd państwo wyjechali, pognał na złamanie karku do Tuluzy.
- Można panu pozazdrościć pewności siebie, panie inspektorze.
- Chyba rozumuję logicznie. Po co w przeciwnym wypadku miałby tu przyjeżdżać? Żeby zabić kogoś, kogo ma pod ręką w Paryżu? Następnie udało mu się odszukać hotel, w którym państwo zamieszkali. Już z rana wyśledził, że Bernard udał się do prefektury. Czekał tam na niego cały dzień w samochodzie, a kiedy pani przyjaciel wyszedł z archiwum, ruszył za nim. W końcu dopadł Bernarda w pustej uliczce i zabił
- W jaki sposób tak szybko nas odszukał?
- Na pozór wydaje się to skomplikowane. Jeżeli jednak koniecznie chcemy kogoś znaleźć, okazuje się zazwyczaj, że nie ma z tym większych kłopotów. Rodzice i przyjaciele wiedzieli o państwa wakacyjnych planach. Zabójca mógł zatelefonować podając się za znajomego. Myśli pani, że my działamy inaczej? Dokładnie tak samo! Z hotelem poszło mu jeszcze łatwiej. Miejskie Biuro Turystyczne wydaje co roku informator hotelowy. Facet zaczął wydzwaniać po kolei i wreszcie dotarł do litery M. Recepcjonista z "Mercure Saint-Georges" poinformował go uprzejmie, że państwo Thiraud już przybyli z Paryża. Hotel ma 170 pokoi, centrala telefoniczna załatwia przeciętnie 1200 połączeń dziennie, jak mi powiedziano w dyrekcji. Niestety, nikt nie przypomina sobie tak błahej rozmowy. Nic dziwnego.
Portier skończył układać bagaże i podszedł do nas. Klaudyna w pierwszej chwili nie zwróciła na niego uwagi. Wyjąłem 20 franków i wręczyłem je fagasowi w liberii, który podziękował mi z usłużnym uśmiechem i z ukłonem pierwszej kategorii. Klaudyna zorientowała się w sytuacji i chciała mi zwrócić pieniądze.
- Ależ to naprawdę drobiazg. Mam zresztą dla pani pewną propozycję. W związku ze śledztwem muszę wyjechać na kilka dni do Paryża. Gdyby pani łaskawie pozwoliła mi towarzyszyć jej w podróży.
Zgodziła się bez namysłu.
Podszedłem do Lardenneła, kiedy zaparkował wóz przed hotelem, i przerwałem jego zmagania z kostką Rubika.
- Proszę mi podać walizkę. Nie pojadę pociągiem, panna Chenet zaproponowała mi wspólną podróż samochodem. Powrót bez zmian. W sobotę, pośpiesznym o jedenastej. Proszę na mnie czekać.
- Tak jest, szefie, znajdzie mnie pan na dworcu. Chyba że w Paryżu też się panu trafi kierowca...
O ile się nie mylę, po raz pierwszy nazwał mnie szefem.

* * *

Lotnisko Blagnac zostało w tyle, po lewej stronie autostrady. Strzałka szybkościomierza w volkswagenie nie spadała poniżej 130 na godzinę. Zasuwając w takim tempie dotarlibyśmy do Paryża wczesnym przedpołudniem, gdyby Klaudyna na widok autorestauracji w Saint Abdre de Cubzac nie zdecydowała się na krótki postój. Nie miałem nic przeciwko temu, bo trochę zgłodniałem i nawet podświetlone zielonkawe tablice reklamowe, zachwalające nieporównane zalety dań barowych, nie popsuły mi apetytu. Jakiś hiszpański autobus wyładował właśnie przed wejściem potężną grupę turystów, ale na szczęście już zajęliśmy stolik. Zamówiłem jajko w majonezie i pieczeń wołową z frytkami, Klaudyna zadowoliła się jarzynową sałatką i filiżanką herbaty. Oprócz kilku zdawkowych zwrotów (Czy papieros panu nie przeszkadza? Może przymknąć szybę?) nie zamieniliśmy ze sobą od Tuluzy ani słowa. Spróbowałem nawiązać dialog.
- Co pani właściwie studiuje?
Padła zwięzła odpowiedź.
- Historię.
Po głębszym namyśle ośmieliłem się zadać jej nowe pytanie.
- A jaki okres?
Moje wysiłki zostały nagrodzone, Klaudyna otrząsnęła się z melancholii.
- Nowożytny. Peryferie Paryża na początku XX wieku. Ściśle biorąc - ludność, która zamieszkała na terenie dawnych fortyfikacji paryskich po ich wyburzeniu w 1920 roku. Żeby lepiej pana wprowadzić, na tych mniej więcej obszarach po których przebiega dziś obwodnica.
Ożywiła się znacznie na wspomnienie swoich naukowych zajęć. Postanowiłem nie zbaczać z obranej drogi.
- Niezwykły temat jak na tak młodą kobietę. Pasowałby raczej do emerytowanego wojskowego, ostatecznie - do policjanta. Przecież to dzielnice marginesu społecznego. Tu mieszkali bohaterowie Augusta Le Breton, przeczytałem parę jego książek... Pan Bernard też był historykiem, nieprawdaż? O ile wiem, ciekawiły go lata drugiej wojny światowej.
Odłożyła widelec i popatrzyła na mnie ze zdziwieniem.
- Skądże znowu. Pisał pracę pod tytułem "Dziecko w Średniowieczu". Pańskie informacje są nieścisłe.
- Nie informacje, lecz przypuszczenia. Pani przyjaciel przewertował w archiwach, na ratuszu i w prefekturze, stosy dokumentów z lat 1942-1943. Wyciągnąłem stąd wniosek, że korzystając z pobytu w Tuluzie chciał zajrzeć do materiałów niedostępnych w Paryżu.
Zamówiła dwie kawy i oparła się łokciami o stół, przykładając dłonie do policzków. Jej lakierowane, długie paznokcie pobłyskiwały pod przymrużonymi oczami. Po raz pierwszy przyjrzałem się uważnie Klaudynie i naraz uświadomiłem sobie, że coś, czego bezwiednie pragnąłem uniknąć, stało się faktem. Kilka chwil nieskrępowanej rozmowy zatarło dzielący nas dystans. Klaudyna przestała być dla mnie zwykłą "klientką". Już wtedy zresztą, kiedy się dowiedziałem, że dziś rano wyjeżdża z Tuluzy - poinformował mnie o tym sędzia śledczy - nie wiedzieć czemu uzyskanie rozkazu wyjazdu do Paryża stało się dla mnie najpilniejszą sprawą na świecie... Podczas swojej krótkiej kariery służbowej zakochałem się dwa razy - raz w świadku, i raz w ofierze. A niektórzy twierdzą, że policjanci nie mają serca! Najpierw w Alzacji, gdzie poznałem Michalinę Shelton, przyjaciółkę zamordowanego działacza ruchu ekologicznego. Potem w Courvilliers, na pół letniskowym przedmieściu Paryża. Tam, podobnie jak teraz w Tuluzie, z dużymi oporami przyznałem się przed samym sobą do nagłego zainteresowania osobą Moniki Werbel. Nic dziwnego, kiedy ją zobaczyłem, leżała na łóżku, pocisk kalibru 9 mm przed chwilą ugodził ją w pierś. Byle psychoanalityk z łatwością naciągnąłby na co najmniej dziesięcioletnią kurację szajbusa, który przyszedłby do niego z takimi problemami. Eros i Thanatos! Paskudne bóstwa!
Najwidoczniej przyglądałem się Klaudynie zbyt natarczywie.
- Dlaczego patrzy pan na mnie takim wzrokiem, panie inspektorze? Aż mi się zrobiło nieswojo. Jakby pan zwątpił w moją niewinność...
- Czy mogę być z panią szczery?
- To pańska rola i pańskie zadanie. Gdyby było inaczej, wpadłabym w czarną rozpacz.
- Zapadłem na chorobę, bardzo rozpowszechnioną wśród młodych policjantów, zwłaszcza kiedy mają przed sobą świadka tak ładnego jak pani.
Zerwała się błyskawicznie z krzesła.
- Jest pan bezczelny! Wiozę pana do Paryża nie po to, żeby wysłuchiwać wątpliwych komplementów, ale żeby ułatwić panu śledztwo. Nie mam zamiaru zgrywać się na zbolałą wdowę, proszę jednak zakarbować sobie w pamięci, że w przyszłym tygodniu chowam Bernarda i z pewnością nie wyjadę po pogrzebie na żadną nową wycieczkę.
Następne zdanie usłyszałem dopiero w tunelu koło Saint-Cloud, po przejechaniu pięciuset pięćdziesięciu kilometrów.
- Gdzie pan zamierza wysiąść?
- Na rogu alei de Versailles. Tam jest postój taksówek.
Nie zaproponowała, że podrzuci mnie do śródmieścia. Przystanęła na chwilę, potem ze zgrzytem wrzuciła jedynkę i tyle ją widziałem.

* * *

Nazajutrz z samego rana wybrałem się do naszej dyrekcji na ill de la Cite. Po pięcio - czy sześciokrotnym okazaniu rozkazu wyjazdu z wyszczególnieniem charakteru swojej misji uzyskałem w końcu prawo wstępu do Kartoteki Centralnej. Kiedy ostatni woźny uznał, że formalnościom stało się zadość, wkroczyłem do sali na czwartym piętrze. Wszystko było tu szare: podłoga, ściany, regały, a nawet ubrani na szaro urzędnicy, których policzki i włosy nabrały również obowiązującego zabarwienia. W ogromnym pomieszczeniu unosił się zapach odgrzewanego kurzu. Prastary, natrętny zapach, któremu grube zasłony okienne i szereg podwójnych drzwi wahadłowych prowadzących na korytarz i schody nie pozwalały się ulotnić.
Z instrukcji wywieszonych przy wejściu dowiedziałem się, że system klasyfikacyjny opiera się na dwóch danych podstawowych: na nazwisku osoby poszukiwanej oraz na adresie, pod którym powinna mieszkać. Wręczyłem wypełniony formularz starszemu archiwiście. Skinieniem głowy wskazał mi wolne krzesło. Usiadłem obok funkcjonariusza policji wyraźnie przygnębionego swoją niewdzięczną pracą. Poszukiwania trwały godzinę, po czym wywołano mnie do okienka i wręczono żółtą fiszkę.
A) Kartoteka alfabetyczna: Bernard Thiraud, nie notowany.
B) Kartoteka dzielnicowa: ulica Notre-Dame de Bonne-Nouvelle 5, Paryż, II okręg. Osoby odnotowane w kartotece: 1) Alfred Drouet, 2) Jan Valette, 3) Roger Thiraud, 4) Franciszka Tissot.
Wypełniłem następny formularz na nazwisko Rogera Thiraud i wręczyłem go ponownie archiwiście. Tym razem wrócił po niedługiej chwili i przy mnie wypisał na fiszce informacje. A) Kartoteka alfabetyczna: Roger Thiraud, profesor historii w Drancy (departament Sekwana). Zmarł 17 października 1961 roku podczas zamieszek wywołanych przez F.L.N. w Paryżu. Europejczyk, związany przypuszczalnie z algierską siatką terrorystyczną.
Urząd Stanu Cywilnego w merostwie paryskim potwierdził mi, że istotnie chodzi o ojca Bernarda Thiraud.
Ruszyłem w te pędy do Informacji, gdzie pewien mój kolega ze Strasburga został niedawno kierownikiem Wydziału Identyfikacji. Szczęśliwym trafem znalazłem go w gabinecie, studiującego prześliczne obrazki w piśmie wydawanym wyłącznie dla panów.
- Cześć, Dalbois! Widzę, że się nie przepracowujecie w Informacji! Czy to szef ci zaprenumerował?
Zerwał się zostawiając na biurku otwarty magazyn z aktem na rozkładówce.
- Cadin, co za niespodzianka! Myślałem, że jesteś w Tuluzie. Przyznaj się bez bicia, co tu chcesz namotać w naszej parafii?
- Nie bój się, nic trefnego. Prowadzę śledztwo w sprawie zabójstwa. Jakiś turysta z Paryża dał się kropnąć o dwa kroki od mojego komisariatu. Zarobiłem na tym tydzień pobytu w Paryżu na koszt firmy. A co u ciebie? Jak leci?
Wykonał dłonią ruch naśladujący kołysanie się statku.
- Średnio na jeża... Przeczesujemy kartoteki. Musimy przekazać wszystko, co ma jakikolwiek związek z terroryzmem, nowej służbie specjalnej. No wiesz, tej, którą niedawno utworzyli w ministerstwie. Od dwóch miesięcy nie zajmuję się niczym innym. Koniec wyjazdów, koniec dochodzeń w terenie! Zrobili ze mnie urzędasa.
Wstał i przeciągnął się. Z profilu widać było wyraźnie, że przestał uprawiać sport, fałda tłuszczu rozpychała mu w pasie letnią koszulę z krótkimi rękawami. Miał niezdrową cerę mężczyzny, który nie potrafi się obyć bez alkoholu, mimo że picie mu szkodzi. W ciągu ostatnich pięciu lat stracił sporo włosów, na środku głowy świecił już łysiną. Nadal ubierał się starannie, choć skromna gaża strzegła go skutecznie przed korzystaniem z usług renomowanych krawców.
- Nie masz do mnie żadnych spraw, co? I wpadłeś tylko po to, żeby pogadać o dobrych starych czasach? Ty, który zawsze różniłeś się ze mną w poglądach? Wzruszające!
Podszedłem do niego i po przyjacielsku klepnąłem go po ramieniu.
- Powiedzmy, że nie walczyliśmy w jednym szeregu... Prawdę mówiąc, chciałem cię przy okazji poprosić, żebyś mi pomógł dogrzebać się do pewnej starej historii sprzed dwudziestu lat. Mówiąc konkretnie - z października 1961 roku.
- Co to ma wspólnego z twoim dochodzeniem?
Postanowiłem być z nim szczery. Ostatecznie nie dano mu stanowiska w służbach specjalnych na piękne oczy. Jeżeli choć raz go zbajeruję, zamknie się jak żółw w skorupie.
- Ojciec studenta zabitego w Tuluzie, zginął podczas algierskich zamieszek w Paryżu, 17 października 1961 roku. Dowiedziałem się o tym w kartotece. Kto wie, może to jakiś trop? Słyszałeś pewnie o "tragarzach", Europejczykach, którzy zbierali forsę dla F.L.N.łu, a potem przewozili ją do Szwajcarii...
Pochylił głowę i zaczął się kołysać w fotelu.
- Naturalnie. Siatka Jeansona itepe, itede... W naszej firmie mamy jeszcze dwóch lub trzech staruszków, którzy zajmowali się tymi sprawami od początku do końca. Wszystkie kanały przerzutowe przestały funkcjonować w lipcu 1962 roku po proklamowaniu niepodległości Algierii. Akta uporządkowano i zamknięto na cztery spusty. Myślę, że nawet wszyscy Francuzi, co siedzieli za konszachty z F.L.N. zostali amnestionowani. Nie warto w tym grzebać. Nic nie znajdziesz, najwyżej napytasz sobie biedy.
Upór, z jakim mnie przekonywał, świadczył o czymś wręcz przeciwnym. Sprawa była jeszcze za świeża. Przyjaciel młodości zmienił się raptem w strażnika świątyni.
- Przypuśćmy, że Thiraud senior maczał palce w "walizkowych" kombinacjach F.L.N... Mogli go zlikwidować nasi, dla uzdrowienia atmosfery politycznej... W 61 roku nie patyczkowano się z Francuzami, którzy stali po drugiej stronie barykady.
- Zagalopowałeś się, Cadin. Zdajesz sobie sprawę z tego, co mówisz?
- Owszem. Najpierw wytoczono im kilka procesów, ale to nic nie dało. Oskarżeni niewielkim kosztem zdobywali rozgłos i uchodzili powszechnie za męczenników. Nie udawaj, że pracując w swoim ministerstwie, nie wiesz, jak ich załatwiano. Starą, wypróbowaną metodą! A jak likwidowano O.A.S., pamiętasz? Kto dowodził komandosami de Gaulleła? Były prefekt z Seine-Saint-Denis! Zresztą, Thirauda nie musieli koniecznie rąbnąć nasi. Z równym powodzeniem mógł to zrobić F.L.N., na przykład w odwet za kradzież walizki, albo żeby wyciszyć gadatliwego konwojenta. Powiedziałbym nawet, że ta druga hipoteza jest bardziej prawdopodobna, pozwala bowiem powiązać ze sobą oba zabójstwa. Przypuśćmy, że wścibski synalek dowiedział się z papierów tatusia, gdzie ukryto część wojennego skarbca F.L.N...
- Przed kwadransem nabijałeś się ze mnie, że przeglądam ten świerszczyk. Widzę, że pan hrabia woli komiksy! Gdzie spoczywa ten skarbiec wojenny? W podziemiach starego zamczyska?
- Może w Tuluzie. W mieście, gdzie osiedliło się mnóstwo repatriantów z Algieru, ludzi, którzy nadal żyją przeszłością. Naprawdę warto sprawdzić! Wydostań z Archiwum akta Rogera Thiraud i daj mi na nie rzucić okiem. To dla ciebie pestka!
Chwycił czarny telefon stojący na rogu biurka i wykręcił trzycyfrowy numer wewnętrzny.
- Zobaczę co się da zrobić.
Kolega z pracy widocznie też do kogoś dzwonił, bo Dalbois połączył się z nim dopiero za trzecim razem.
- Halo, Gerbet? Tu Dalbois z Identyfikacji. Słuchaj, tak się składa, że muszę trochę pogłówkować nad tą starą aferą z "tragarzami". Nie wykluczone, że niektórzy z nich przerzucili się potem na działalność terrorystyczną. Masz na pewno pod ręką jakieś podsumowanie. Czekaj, to jeszcze nie wszystko. Podrzuć mi za jednym zamachem dossier Rogera Thiraud, Europejczyka, który zginął podczas rozruchów algierskich w październiku 61.
Zadowolony odłożył słuchawkę. Rozpierała go duma, że może zademonstrować zakres swojej władzy zwykłemu inspektorowi z prowincji.
- Będziesz miał te papierki za kwadrans. A propos, ożeniłeś się?
- Nie, nie mogę nigdzie zagrzać miejsca, zaraz mnie przenoszą! Kto wie, jeżeli posiedzę dłużej w Tuluzie... A ty?
Poklepał się po brzuszku i przybrał dostojną pozę.
- Nie widać tego po mnie? Gdybyś znalazł wolną chwilę, wpadnij do nas na kolację. Chciałbym cię przedstawić Gizeli, zobaczysz jak świetnie gotuje. Jutro wieczorem, na przykład? Jakoś wykombinuję, żeby teściowa wzięła dzieciaki do siebie.
Przyjąłem zaproszenie dla dobra śledztwa. Przynajmniej nie będę musiał bawić się z dziećmi w chowanego, dobre i to! Kolega Dalboisa, zapewne Gerbet we własnej osobie, wkroczył do gabinetu i położył na stole pokaźną tekę.
- Masz, przejrzyj sobie... Komplet danych o siatce pomocy dla arabusów. Wygląda na to, że trafiłeś w dziesiątkę, wiele nazwisk mamy na aktualnej liście terrorystów, niektóre nawet podkreślone czerwonym ołówkiem. Nie zapominamy o nich i ze dwa razy do roku sprawdzamy, czym się zajmują. Zwłaszcza ci, co grawitowali ku Burdielowi. Uprzedzam cię jednak, że to bardzo grube ryby. Nigdy nie udało się nic im udowodnić... Na razie poprzestajemy na obserwacji, porównujemy meldunki, ale niewiele to daje. Nawet kiedy grupa bojowa "Honor i Policja" sprzątnęła Burdiela, nie znaleźliśmy żadnych obciążających go materiałów.
Gerber raz po raz zerkał na mnie badawczo. Dalbois postanowił go uspokoić.
- To mój przyjaciel, inspektor Cadin. Prowadzi dochodzenie w sprawie pewnego zabójstwa w Tuluzie. Głupia historia, brak motywów przestępstwa. Skorzystał z przyjazdu do Paryża, żeby odwiedzić starego kumpla z uniwerku. Nawijaj dalej, Gerbet, tu są sami swoi.
Gerbet uścisnął mi dłoń i kontynuował, zwracając się bezpośrednio do Dalboisa.
- Skoro już wtykasz nos w te sprawy, bądź ostrożny. Wiesz, dlaczego rozwalono Burdiela? Bo nasze służby specjalne dały się podpuścić. Facet od razu po wojnie algierskiej wycofał się z wszelkich akcji wywrotowych. Działał wyłącznie jako polityk na rzecz zbliżenia Palestyńczyków z izraelską lewicą. Wtedy zaczęto nam wciskać głupotę, że ma on kontakty z grupami dywersyjnymi operującymi na terenie Francji i że jego mieszkanie służy im jako kryjówka. Zorganizowano przecieki, dokumenty śledztwa niby to wpadły w niepowołane ręce, gazety narobiły hałasu. Krótko mówiąc, w tydzień później grupa bojowa "Honor i Policja" kropnęła Burdiela.
- O.K. Będę się z tym cackał jak ze zgniłym jajeczkiem. A dossier Thirauda?
Gerbet położył na biurku cienką kartonową teczkę i otworzył ją. Zawierała trzy lub cztery kartki maszynopisu.
- Nie rozumiem, co chcesz wyciągnąć z tego umarlaka? Całe jego życie da się streścić w dwóch słowach...
Dalbois chwycił kartki i zawołał.
- Mam gdzieś całe jego życie. Obchodzi mnie tylko i wyłącznie jego śmierć. Zostaw mi te papierki. Zwrócę ci jeszcze dziś...
Gerbet ukłonił mi się i wyszedł z gabinetu.
- Twój kolega jest czarujący. Nie sądziłem, że w służbach specjalnych panują tak urocze stosunki. Wystarczy poprosić grzecznie o teczuszkę z dowolną tajemnicą państwową - i sprawa załatwiona! Nawet z dostawą do domu!
- Żeby to! Niektórych trzeba przedtem trochę przydusić, ale nie Gerbeta. On nie potrafi mi niczego odmówić.
- A dlaczego?
- Obiecaj mi, że zachowasz to dla siebie. Moja robota polega na tym, żeby zdobyć jak największą ilość informacji o jak największej liczbie ludzi. W grę wchodzą przeważnie sprawy, które zainteresowani pragnęliby ukryć. Wyobraź sobie na chwilę, że zajmujesz odpowiedzialne stanowisko w prefekturze i że jacyś plotkarze zaczynają rzucać cień na nieskazitelną reputację twojej żony... Twierdząc, dajmy na to, że nie gardzi towarzystwem młodziutkich, jeszcze nieletnich dziewczątek...
- Aleś się rozmarzył! Mówiłem ci już, że nie jestem żonaty.
Dalbois uśmiechnął się.
- Ale Gerbet jest. Dajmy zresztą spokój tym duperelom, jakbym zaczął ci wszystko opowiadać, jeszcze wziąłbyś mnie za łajdaka. Przyjrzyjmy się lepiej drzewku genealogicznemu twojego faceta...
Wyciągnął kartkę z teczki.
"...Roger Thiraud, urodzony 17 lipca 1929 roku w Drancy, departament Seine, zmarł 17 października 1961 roku w Paryżu. Profesor historii w Liceum Lamartineła w Paryżu. Żonaty. Imię i nazwisko panieńskie żony - Muriel Labord. Jedno dziecko, urodzone po śmierci ojca (Bernard Thiraud, 20 grudnia 1961 roku w Paryżu). Zamieszkały przy ulicy Notre-Dame de Bonne-Nouyelle 5. Paryż, II okręg. Działalności politycznej ani związkowej nie odnotowano. Członek Historycznego Towarzystwa Naukowego. Jego nazwisko figuruje na liście podpisów pod Apelem Sztokholmskim."
- Co to był za apel?
Dalbois odłożył kartkę i spojrzał na mnie.
- Petycja międzynarodowa, domagająca się zakazu broni atomowej.
- Robota komunistów?
- Maczali w tym palce, ale apel podpisało ponad milion Francuzów... Jakby się przyjrzeć dokładnie, znaleźlibyśmy tam połowę deputowanych do obecnego Zgromadzenia Narodowego. I tych z większości parlamentarnej, i tych z opozycji. Nie można przykładać za dużej wagi do takiej poszlaki. Jest także orzeczenie instytutu medycyny sądowej: "Znaleziony martwy, w Paryżu, po rozruchach algierskich 17 października 1961 roku. Przyczyna śmierci - postrzał w głowę, w okolicy strony prawej. Przypuszczalna godzina śmierci - między 19 a 24. Sekcji nie dokonano. Ubranie i przedmioty znalezione przy denacie: garnitur marki Hudson wełniany, rozmiar 42 - marynarka, kamizelka i spodnie, koloru szarego w białe paski. Koszula tzw. amerykanka, koloru jasnoniebieskiego, rozmiar 38. Podkoszulek i krótkie kalesony białe, marki nieznanej. Buty czarne marki Woodline, podzelowane. Skarpetki czarne marki Stemm. Zegarek marki Difor, w stanie używalności. Portfel zawierający dowód osobisty oraz legitymację służbową wydaną przez Ministerstwo Oświaty na nazwisko Rogera Thiraud. Rachunek na sumę 1 498 nowych franków za telewizor marki Ribet-Desjardins przystosowany do odbioru II programu. Sto dwadzieścia trzy nowe franki w gotówce. Bilet do kina "Midi-Minuit". To wszystko. Twój klient nie powiedział nam za wiele o sobie.
- To prawda. Mało mnie obchodzi, czy denat nosił kalesony marki Petit Bateau czy Eminence... Ostatecznie, może warto by się zainteresować biletem do "Midi-Minuit". Znasz takie kino?
- Ze słyszenia. Teraz dyrekcja przerzuciła się na porno, niegdyś był to raj dla miłośników fantastyki. Wyświetlano tam filmy o wiedźmach i wampirach. Pójście do "Midi-Minuit" było wtedy równie źle widziane jak eskapada na Pigalle.
- Gdybym się nazywał Herkules Poirot, zanotowałbym numer biletu i skoczył do Krajowej Konfederacji Kinematografii Francuskiej. Tam dowiedziałbym się jaki film oglądał przed śmiercią - Roger Thiraud, a przy okazji ustaliłbym wiek bileterki... I co dalej? Guzik z pętelką: Te akta są niekompletne. Co gorsza, są lipne. Na pewno można gdzieś znaleźć ciekawsze materiały... Weźmy na przykład tamtą demonstrację. Zebrałem na własną rękę trochę danych. Według prefektury liczba zabitych wynosi od czterech do dziesięciu osób, zależnie od komunikatu. Syndykat Departamentalny Policji opublikował bilans zajść z podaniem 60 zabitych jako liczby sprawdzonej. Natomiast Liga Praw Człowieka...
Słysząc te słowa Dalbois uniósł prawą nogę zgiętą w kolanie, jakby chciał wymierzyć potężnego kopa w wyimaginowany tyłek.
- ...tak, wiem co sądzisz o Lidze, ale akurat w tym przypadku z ich świadectwem też się trzeba liczyć. Twierdzą, że podczas zamieszek padło 200 ofiar, i tyleż w ciągu następnego tygodnia. Przytaczam te liczby, żeby ci uzmysłowić ciężar gatunkowy sprawy. Oradour w centrum Paryża! I nikt nic nie wie! Musiały zostać ślady po takiej masakrze...
Dalbois poskrobał się w policzek i zamyślił na chwilę.
- Zobaczę, co się da zrobić.
Podniósł słuchawkę i zadzwonił raz jeszcze do Gerbeta.
- Rzuciłem okiem na twoje papierki. Niewiele tego, tyle co nic... Wpadnij po nie, jak znajdziesz trochę czasu. Chciałbym wyjaśnić jeszcze kilka drobiazgów.
Potem dodał zwracając się do mnie.
- Zaraz tu będzie. Sam go pociągnę za język, a ty siedź cicho i trzymaj się roli kuzynka z prowincji. Nawet nieźle ci idzie.
Po dwóch minutach Gerbet już siedział po mojej prawicy. Słuchał pilnie Dalboisa, który wymachiwał mu przed nosem tekturową teczką.
- To już przechodzi wszelkie pojęcie! Na paryskim bruku policja znajduje profesora historii z głową nadzianą ołowiem i nikt nie wpada na pomysł, żeby zrobić autopsję. Nikt nie wszczyna dochodzenia. Ja chyba śnię! Z twoich papierów wynika, że nikomu nie udało się stwierdzić powiązań Rogera Thiraud z F.L.N. Facet wygląda na spokojnego, nieszkodliwego belfra. Co się za tym kryje, do jasnej cholery! Muszą być jakieś inne, poważne przyczyny. Powiedz, o co naprawdę chodzi?
Gerber szalenie zakłopotany wiercił się w fotelu, wreszcie chrząknął i powiedział błagalnym tonem.
- Słuchaj, Dalbois, nie mieszaj się do tego. Od dwudziestu lat nikt nie poruszał tych spraw. Dopiero ty... Pomyśl, co by komu przyszło z ustalenia, że pewien profesor historii działał na rzecz organizacji wywrotowej i że państwo francuskie uznało za słuszne go zlikwidować. Dzisiaj wydarzenia z tamtych lat dotyczą dwóch różnych państw: Francji i Algierii. Obu rządom wcale nie zależy na wskrzeszaniu widm przeszłości. Najlepszy dowód - groby zbiorowe w Kenchela. Podczas budowy stadionu piłkarskiego robotnicy wykopali przeszło dziewięćset szkieletów. Według wszelkiego prawdopodobieństwa byli to żołnierze z oddziałów Boumedienneła rozstrzelani przez Legię Cudzoziemską, której obóz znajdował się w okolicy. Władze algierskie dały dowód dużej dyskrecji zachowując odkrycie wyłącznie na użytek wewnętrzny. Nie było żadnej kampanii antyfrancuskiej z tego powodu. Gdyby nie jakiś zasmarkany reporterzyna z "Liberation", który narobił hałasu...
- Chcesz przez to powiedzieć, że musimy zaczekać na nowy numer "Liberation", żeby dowiedzieć się o przyczynach śmierci Rogera Thiraud?
- Ależ nic podobnego. Postawmy sprawę jasno. Większość polityków, którzy są dziś u władzy we Francji, potępiła tamtą akcję policji. Ekshumując przeszłość rząd algierski tylko by im narobił kłopotów, podsycił dawne konflikty i urazy. Wybiła godzina zapomnienia, jeśli nie przebaczenia.
- Nie bardzo cię rozumiem. Jeżeli obecni przywódcy skrytykowali policję i rolę, jaką niegdyś kazano jej pełnić, nie byłoby takie głupie z ich strony, gdyby wyciągnęli archiwa na światło dzienne. Zdobyliby sobie powszechne uznanie jako obrońcy niewzruszonych zasad moralnych.
Gerbet był wyraźnie niezadowolony z obrotu, jaki przybrała rozmowa, wiercił się coraz bardziej w fotelu i rzucał mi rozpaczliwe spojrzenia.
- Skoro już chcesz wszystko wiedzieć, Inspekcja Generalna Ministerstwa Spraw Wewnętrznych pod naciskiem opozycyjnych senatorów i deputowanych wszczęła dochodzenie w październiku 1961 roku. Trochę tak jak Begin po masakrze w Sabrze i w Chatili. Powołano komisję: siedmiu sędziów pod przewodnictwem ówczesnego ministra naszego resortu. Chyba wiesz, że ten polityk jest obecnie przewodniczącym Rady Stanu, co nakazuje zachowanie niezwykłej ostrożności przy każdej próbie dotarcia do akt... Sędziowie winni byli, między innymi, wypowiedzieć się w sprawie przyczyn śmierci sześćdziesięciu osób, których zwłoki przewieziono do Instytutu Medycyny Sadowej. Znajdowało się tam również ciało Rogera Thiraud. I jeszcze jedna istotna okoliczność: komisja została powołana dzięki usilnym staraniom obecnego ministra Spraw Wewnętrznych.
- A wyniki tych prac? Ostateczna decyzja?
- "Odłożyć ad acta bez nadawania sprawie dalszego biegu". Raport stwierdził, że policja paryska spełniła swój obowiązek, chroniąc stolicę przed skutkami rozruchów, wywołanych przez organizację terrorystyczną. Prawie nic się nie przedostało do wiadomości publicznej. Wszystkie dokumenty, będące przedmiotem lub wynikiem obrad komisji wraz z podsumowaniem akcji poszczególnych grup sił porządkowych, są przechowywane w dwóch egzemplarzach. Jeden w Ministerstwie Spraw Wewnętrznych, drugi tutaj, w archiwum policji.
Dalbois z uśmiechem wstał z fotela.
- Właśnie ten egzemplarz chciałbym przejrzeć...
Gerbet pobladł i aż się spocił z wrażenia. Skurczył się w fotelu chowając głowę w ramionach.
- To absolutnie niemożliwe. Tylko minister jest uprawniony do wglądu i ogłaszania jego treści. Znasz przecież dekrety dotyczące publikacji dokumentów wagi państwowej. Pięćdziesiąt lat całkowitego zakazu ujawniania. A uchylenie dekretu nie leży w mojej mocy. Są dokumenty tak drastyczne, że rozpadną się w próchno, nim ujrzą światło dzienne. Wiesz równie dobrze jak ja, że każdy rząd chce mieć silną, zdyscyplinowaną i lojalną policję. Ponowne wywlekanie spraw z października 1961 roku odniosłoby wręcz katastrofalny skutek. Zaczęto by potępiać decyzje ówczesnego ministra Spraw Wewnętrznych i ówczesnego prefekta policji. Takie pranie brudów doprowadziłoby z kolei do destabilizacji znacznej części jednostek CRS, które nadal znajdują się pod dowództwem tych samych oficerów. Kto by skorzystał na takim wstrząsie? Na pewno nie rząd. Znikome korzyści polityczne nie przeważyłyby utraty zaufania sił porządku publicznego i wojska do władzy.
Dalbois zdecydował się położyć kres katuszom Gerbeta.
- A niektórzy sądzą, że te stare repy z Informacji znają dokładnie wszystkie archiwa... Uspokój się, Gerbet, nie żądam od ciebie, żebyś się wdzierał w tajemnice państwowe. Tym bardziej że nasza praca polega na ich stwarzaniu. O ile cię dobrze zrozumiałem, teren jest całkowicie zaminowany. Jeden fałszywy krok i człowiek wylatuje w powietrze. No cóż, przynajmniej wiadomo, czego się trzymać. Powiedz mi szczerze, naprawdę nie ma żadnego innego dojścia?
- Niestety, w każdym razie - nie wprost. Pozostają tylko starocie i odpadki archiwalne. Wycinki gazetowe z 1961 roku, ulotki, donosy, meldunki kapusiów. Mamy tego cała kolekcję na mikrofilmach plus kilka tysięcy fotografii z kartoteki kryminalnej. Nic, co by bezpośrednio dotyczyło zamieszek. Mieliśmy kłopoty z naszym fotografem, niejakim Markiem Rosnerem. Towarzyszył Brygadom Specjalnym w akcji, ale nie oddał nam kaset, taka przynajmniej jest wersja oficjalna. We wczesnych latach sześćdziesiątych nie było tylu fotografów i filmowców-amatorów, co teraz. Posiadamy najwyżej kilkanaście zdjęć zrobionych przez przechodniów. Ustalono co prawda oficjalnie, że ekipa Telewizji Belgijskiej, R.T.B.F., nakręciła prawie godzinny film z rozruchów. Przyjechali do Paryża na reportaż z pobytu szacha Iranu i Farah Diby, ale sfilmowali ukradkiem demonstrację. Najpierw z samochodu, potem z kawiarni. Telewizja belgijska nie wykorzystała tego filmu w żadnym programie. Jedyne ustępstwo, na jakie poszli... Próbowaliśmy odkupić taśmę, ale bez powodzenia. Jeżeli chcesz, mogę ci dać adresy i telefony filmowców belgijskich. Marka Rosnera również.
Przerwałem mu.
- Jeżeli chodzi o Rosnera, proszę się nie trudzić. Miałem okazję poznać go podczas jednego z poprzednich dochodzeń.
Dalbois spiorunował mnie wzrokiem. Nim zdążył otworzyć usta, Gerbet podskoczył do niego.
- Co to ma znaczyć? Więc to nie ty zajmujesz się sprawą Thirauda? I żądasz ode mnie, żebym pomagał temu panu? Z jakiej racji?!
Dalbois wyjaśnił mu, w jakim charakterze tu przybyłem i dlaczego interesują mnie okoliczności śmierci Bernarda Thiraud i jego ojca. Uspokoił, przynajmniej częściowo, swojego kolegę obietnicą, że będzie go dokładnie informował o dalszym przebiegu śledztwa. Kiedy drzwi zamknęły się za Gerbetem, Dalbois dał mi solidne wciry.
- Ja tu wyłażę ze skóry, żeby wyciągnąć dla ciebie maksimum informacji od asa wywiadu, a ty robisz ze mnie balona. To szczyt wszystkiego! Jakbyś umyślnie chciał mnie wkopać, daję słowo... Teraz rozumiem, dlaczego nigdzie nie możesz zagrzać miejsca. Wywalają cię, żeby uchronić się od twoich gaff. Elementarne środki ostrożności... Powiedz mi chociaż, przy jakiej okazji nawiązałeś znajomość z tym Rosnerem, to mnie interesuje.
- W zeszłym roku, w Courvilliers. Podejrzana afera z montażami fotograficznymi, ktoś chciał podłożyć świnię miejscowym szychom. Wyobraź sobie, że tam właśnie wpadłem na Marka Rosnera. To on zajmował się stroną techniczną operacji. Widocznie jego działalność legalna nie przynosiła mu wystarczających dochodów.
- Dlaczego? Już nie pracuje dla nas?
- Nie, od 61 roku. Jeden facet z Kartoteki Kryminalnej opowiedział mi o jego konflikcie z przełożonymi. Rosner był trochę szajbnięty, lubił zabawiać się z trupami, kiedy zostawał sam w prosektorium.
- Chcesz powiedzieć, że...
Dalbois był naprawdę wstrząśnięty.
- Skądże znowu, układał je tylko w rozmaitych pozach, komponował swojego rodzaju "martwe natury". W gruncie rzeczy nic strasznego, a poza tym pracował świetnie. Wszyscy przymykali oczy na jego hobby z wyjątkiem dyrektora gabinetu w prefekturze, który postanowił, że wyleje go na zbity pysk. W sierpniu Rosnera dwukrotnie uprzedzono, a jego bezpośredni przełożony został wezwany w celu złożenia wyjaśnień... Tego wieczoru, kiedy odbyła się demonstracja, Rosner był na służbie. Prawdopodobnie odłożył na bok najciekawsze zdjęcia. Słyszałem o Algierczykach wbijanych na słupki przed metrem, o gwałtach w komisariatach. Mając takie atuty w ręku Rosner spodziewał się, że jakoś się dogada z dyrektorem. Podobno przechwalał się nawet, że teraz guzik mu zrobią. W kilka dni później ekipa "hydraulików" przeprowadziła operację w laboratorium fotograficznym prefektury i w mieszkaniu Rosnera. Wszystkie jego archiwa i kolekcje zdjęć zostały skonfiskowane. Rosner znalazł się na bruku, zwolniony z pracy za poważne wykroczenia służbowe. Po jakimś czasie otworzył zakład fotograficzny w Courvilliers: chrzty, komunie, uroczystości rodzinne.
- Taki los cię czeka, jeżeli nie przestaniesz wtykać nosa w nie swoje sprawy.
- Nie znam się na fotografii.
- No to zostaniesz detektywem prywatnym. Pamiętaj, że jesteś zaproszony na kolację. Do nas, jutro wieczorem.

* * *

Już w windzie zacząłem się zastanawiać nad tym, jak się wymigać od zaproszenia. Oczyma wyobraźni widziałem panią Gizelę Dalbois i siedzibę mojego kolegi. Małe osiedle mieszkaniowe na bliskim przedmieściu Paryża, domek obrzucony tynkiem "na baranka", garaż w przybudówce, strych do zagospodarowania. Dalbois wykonał genialny gest, kiedy wspominając o moim ewentualnym ożenku podsumował swój własny: poklepał się po brzuszku. Pękata siatka na zakupy - oto symbol żony! Byłem pewien, że nudny wieczór w ich domu tylko potwierdzi moje przypuszczenia. Doszedłem piechotą do metra Saint-Michel i wsiadłem do taksówki z mocno sfatygowanymi siedzeniami. Potężny owczarek alzacki spał z przodu, obok szofera. Od czasu do czasu otwierał oczy, a po jego ciele przebiegał nerwowy dreszcz. Włożyłem rękę do kieszeni, ale nim zdążyłem wyjąć paczkę papierosów, zwierzę warknęło ostrzegawczo. Jego pan też dał głos.
- Nie lubi, jak ktoś pali w taryfie. Ja tak samo. Dokąd jedziemy?
- Do Courvilliers, na ulicę de la Gare. To za Aulnaysous-Bois.
- Kawałek drogi, ale jakoś się doturlamy.
Dotknięciem palca włączył kwarcowy licznik. Pogrążyłem się w obserwacji płynnych kryształów układających się w cyfry. Szczególnie rozczulała mnie nienaganna elegancja przemiany 5 w 6 i 8 w 9 przy pomocy jednej tylko kreski. W regularnych odstępach czasu kierowca usiłował wciągnąć mnie w dyskusję na temat wrodzonego chamstwa i nieokrzesania Arabów, które porównywał z takimiż cechami dziedzicznymi Murzynów. Zrażony moim milczeniem spróbował nawiązać ze mną kontakt na płaszczyźnie antysemickiej, również bez powodzenia. Po wyczerpaniu wszystkich swoich argumentów uraczył mnie gwizdaną interpretacją ostatnich przebojów Sergeła Lamy.
Koło Parku Wystaw pies stanął na siedzeniu i zaczął się otrząsać. Kłaki płowej sierści fruwały po całej taksówce. Szofer czule pogłaskał po grzbiecie zwierzę, które powróciło do pozycji horyzontalnej. Taksówka zjechała z autostrady, okrążyła ogromne hale fabryczne zakładów Hotcha i skierowała się w stronę dworca.
- Jesteśmy na miejscu. Płaci pan 62 franki plus 20 franków za powrót.
Wyjąłem z kieszeni garść drobnych i odliczyłem dokładnie należną sumę.
- Za hojny to pan nie jest. A napiwek się nie należy?
Pochyliłem się ku niemu otrzepując z sierści kurtkę i spodnie.
- Owszem, należy. Właścicielowi pralni chemicznej!
Taksówka zawróciła z piskiem opon. Jeszcze z dojazdu do autostrady dobiegały mnie przekleństwa szofera i szczekanie psa.
Rozdział V
Zakład fotograficzny nie zmienił wyglądu w ciągu roku. Pchnąłem drzwi wejściowe, dzwoneczek obwieścił moje przybycie młodej kobiecie zajętej uzupełnianiem zapasu klisz na półce. Miała piękną, jakby rzeźbioną twarz o regularnych, delikatnych rysach. Kilka piegów, ledwie widocznych pod oczami i na policzkach napomykały jedynie o kolorze włosów. Jednakże nawet melodyjne brzmienie głosu nie mogło zamaskować jej szalonego napięcia nerwowego, którego przyczyną była wada wymowy.
- Cz... czym mo... ogę słu...żyć?
- Jestem inspektor Cadin. Chciałbym zobaczyć się z panem Rosnerem. Czy nadal tu pracuje?
Pragnęła za wszelką cenę udzielić mi wyczerpującej odpowiedzi. Zacisnąłem zęby i pięści. Omal nie krzyknąłem, żeby napisała mi wszystko na karteczce, kładąc kres naszej wspólnej udręce.
- M... mmój oj...ciec...robi rep...rep...portaż o Pp... arku Ww...ystaw dla mme...ros...twa.
- Dziękuję. Proszę mu powiedzieć, że czekam na niego w "Barze Przyjaciół".
Fotograf zjawił się za pół godziny, krzepki i masywny, w swoim czarnym welwetowym garniturku wytartym na kolanach i z leicą na piersi. Wyglądało na to, że miewa się dobrze i że humor mu dopisuje.
- Panie inspektorze, co za niespodzianka! Wprost nie mogłem uwierzyć córce. Wraca pan do nas?
- Nie, pracuję w Tuluzie. Prowadzę właśnie dość osobliwe dochodzenie... Przypadek zrządził, że pańskie nazwisko padło w rozmowie o zdarzeniach związanych z tą sprawą.
Przysunął się do mnie i zachęcił gestem, żebym mówił dalej. Streściłem pokrótce zagadkową historię obu panów Thiraud.
- Czego pan oczekuje ode mnie, panie inspektorze?
- Żeby mi pan zrelacjonował swoje wspomnienia z października 61 roku. Zwłaszcza, jeżeli pan krążył w stronach Faubourg Poissonniere. Nie wymienię pana w raporcie, ma pan moje słowo. Chcę się tylko dowiedzieć, co się naprawdę działo tamtej nocy. Wszyscy milczą jak zaklęci. Ślady zatarte... Gdyby w Tuluzie nie zabito Bernarda Thiraud, też nie miałbym o niczym pojęcia.
Rosner rozparł się w krzesełku i zaczął się na nim kołysać.
- Co panu da odgrzebywanie przeszłości? Nie spodziewa się pan chyba, że sięgając pamięcią wstecz wymienię nazwisko mordercy. Tamtej nocy natrzaskałem przynajmniej tuzin kaset, trzysta pięćdziesiąt zdjęć lekko licząc. Nie przypominam sobie, żebym sfotografował bodaj jednego Europejczyka, z wyjątkiem gliniarzy.
- Czy wśród sił porządkowych byli zabici?
- Ani jednego, nawet rannych. Ale CRS-owcy nalegali, żebym ich fotografował w triumfalnych pozach, jak po łowach na grubego zwierza, z nogą postawioną na ciele zabitego Algierczyka... Bardzo mnie to wtedy zaskoczyło, naprawdę... Demonstranci nie mieli broni, nie stawiali zorganizowanego oporu. Kto mógł uciekał lub chował się w bramach domów. Nic, ale to nic nie zgadzało się z informacjami służby łączności. Na początku zamieszek ośrodek koordynacyjny sił porządkowych, coś w rodzaju stanowiska dowodzenia zainstalowanego w prefekturze, podał wiadomość o dwunastu gliniarzach zamordowanych przez F.L.N. w pobliżu Madeleine i na Polach Elizejskich. Popędziłem tam natychmiast samochodem z żandarmami, którzy dotychczas stali w odwodzie. Po tym komunikacie wpadli w szał... jak dzikie bestie. Przyjeżdżamy na miejsce, pytamy - nic podobnego! Żaden z naszych nie został nawet draśnięty. Mimo to od razu zaczęła się rzeź Algierczyków. W ciągu kwadransa naliczyłem sześć trupów... Nie wspominam już o rannych. Z Madeleine pobiegłem pod Operę. Tam też ciachano Algierczyków na całego. Przypominam sobie taką scenę: grupa demonstrantów, ścigana przez CRS wpadła do Cafe de la Paix na bulwarze des Capucines. Gliny nie musiały nawet otaczać lokalu, goście i personel oszczędzili im pracy wyrzucając na ulicę uciekinierów. Widzi pan, jak człowiekowi wraca pamięć, po kawałku... Na chwilę przedtem przystanąłem, akurat naprzeciw "Olimpii", żeby sfotografować placyk, na który doprowadzono zatrzymanych demonstrantów. Widzę, jak dziś, afisz wieczornego spektaklu: koncert Jacquesa Brela. Włączyłem ten afisz do kadru. Potem jakiś policjant zawiózł mnie motorem na bulwar des Italiens, w okolice Richelieu-Drouot. Ze dwadzieścia berlietów trzeciej kompanii CRS szykowało się do odjazdu w kierunku Republique. Też tam pojechałem.
- Na motocyklu?
- Nie, autobusem z glinami. Byli uzbrojeni po zęby! Karabiny, granatniki, spluwy, nie mówiąc już o pałach i kastetach. Wszyscy koniecznie chcieli się sfotografować przed przystąpieniem do pracy. Wielu z nich służyło przedtem w Algierii, kierowca dowodził niegdyś D.O.P.-em pod Oranem.
- Czym dowodził?
- Dyspozycyjnym Oddziałem Prewencyjnym. Rodzaj drużyny bojowej, od piętnastu do dwudziestu żołnierzyków, którzy mieli sprawować opiekę nad niewielkim odcinkiem terenu, nawiązywać kontakty z tubylcami... Po pewnym czasie ich misja sprowadzała się wyłącznie do likwidacji siatek pomocy dla partyzantów, i to wszelkimi możliwymi sposobami. Tyle było gadania w swoim czasie o podłączaniu facetów do prądu, ale są lepsze numery. Wypalanie podeszwy aparatem spawalniczym, to jest dopiero coś! Ach, ten D.O.P.!... Pamięta pan taką markę szamponu, panie inspektorze? Sprzedawano go przed wejściem na pływalnię albo do łaźni... Małe plastykowe poduszeczki, do jednorazowego użycia. D.O.P. do mycia głowy, D.O.P. do prania mózgów... Wróćmy jednak do interesującego pana wieczoru. CRS-owcy przegrodzili za "Rexem" jezdnię berlietami i natychmiast zaczęli strzelać z ukrycia. Schowałem się w holu "Midi-Minuit". Do końca życia będę pamiętał tytuł filmu, który wyświetlano tego dnia: "Porywacz trupów" z Borysem Karloffem i Belą Lugosi.
- No to już nie pójdę do Krajowej Konfederacji Kinematografii Francuskiej...
Marek Rosner przerwał swoją opowieść, popatrzył na mnie i zamówił u kelnera jeszcze dwie kawy.
- Ach tak, dlaczego?
- Rogera Thiraud zabito przypuszczalnie po wyjściu z kina. W każdym razie, kiedy go znaleziono martwego, miał przy sobie bilet do "Midi-Minuit".
- Wątpię, żeby mu ktoś włożył umyślnie bilet do kieszeni. Niby po co? Profesorowie historii też mają prawo interesować się fantastyką. Ale mniejsza o to, jeżeli o mnie chodzi, większość zdjęć zrobiłem właśnie z tamtego halu, nie odrywając oka od celownika. Nie wiem, czy zdaje pan sobie sprawę, że dla fotografa, nawet w takich chwilach, najważniejsze jest zdjęcie. Człowiek nie widzi lub nie pojmuje tego, co się wokół niego dzieje. Oświetlenie, bliski plan, tło, kadrowanie pochłaniają go całkowicie. Fotograf nie jest świadkiem wydarzeń, tę rolę pełni jego film. Wyzwalając migawkę utrwala się obraz, którego sens nie przenika do świadomości. Zna pan to słynne zdjęcie, zrobione przez pewnego reportera w Salwadorze. Sfotografował żołnierza, który celuje do niego z karabinu. Nacisnął migawkę dokładnie w chwili, kiedy tamten nacisnął spust. Wiedział na pewno, że ryzykuje życie, ale w ogóle się nad tym nie zastanawiał. Obiektyw odgrodził go od realnego świata. Być może, sfotografowałem zabójstwo tamtego faceta, ale z całą pewnością go nie widziałem.
- Niepotrzebnie pan tak kluczy, panie Rosner. Rozumiem doskonale, że nie ma pan ochoty mi pomóc. Nikt pana do tego nie zmusza.
- Myli się pan, panie inspektorze, wcale się nie migam, 17 października jest dla mnie ważną datą. Tego dnia skończyła się moja kariera policyjna. Może to śmieszne, ale ja naprawdę lubiłem swój zawód. Od dwudziestu lat nie rozmawiałem z nikim na ten temat. Koniec i kropka! Dzisiaj zjawił się pan niespodziewanie, przyparł mnie do muru, zmusił do wygarnięcia wszystkiego, co mi leży na sercu. Muszę zebrać myśli... Tak, o ile pamiętam, przeszedłem na drugą stronę ulicy du Faubourg Poissonniere, przed "Humanite". Napiłem się kawy w barze "Gymnase". Była tam ekipa telewizji belgijskiej. Patrzyli na to, co się dzieje i nie wierzyli własnym oczom. U siebie muszą się zadowolić bójkami Walonów z Flamandami. Schowali się za grającą szafę i stamtąd filmowali ile wlezie. Operator trzaskał kasetę za kasetą. Moim zdaniem nic ciekawego nie nakręcili. Było za ciemno, nie mogli przecież ustawić baterii reflektorów i skierować ich na policjantów. Ja pracowałem z fleszem. Wypiłem kawę i powędrowałem dalej, pod teatr. CRS-owcy wyrzucali z budynku dużą grupę Algierczyków, którym udało się ukryć w kulisach. Dyrektor poczęstował mnie szampanem. Oblewali premierę jakiejś sztuki, wzięli mnie za reportera z gazety.
- Nic pan nie zauważył po drugiej stronie bulwaru, koło schodków prowadzących na ulicę Notre-Dame de Bonne-Nouvelle?
- Bardzo mi przykro, panie inspektorze, ale nic szczególnego. Po wyjściu z teatru poszedłem prosto do Parku Wystaw koło Porte de Versailles, gdzie rozdzielano na grupy zatrzymanych demonstrantów. Prefektura nie znalazła w pobliżu wystarczająco dużego stadionu, a poza tym w Bonne-Nouvelle cały czas trwała strzelanina. Tam właśnie znaleziono najwięcej zabitych i rannych, nie licząc oczywiście strzeżonego dziedzińca prefektury.
- Chce pan przez to powiedzieć, że demonstranci ginęli także w samej prefekturze? To niemożliwe, nigdy nie zdołaliby się tam przedostać.
- Wszystko było możliwe tamtej obłąkanej nocy! Władze przyznały się w komunikacie do trzech lub czterech zabitych Arabów. Wolne żarty! Tę liczbę należało by pomnożyć co najmniej przez pięćdziesiąt. Ekipa specjalna z Instytutu Medycyny Sądowej, wezwana o drugiej w nocy, zabrała z ogródka sąsiadującego z Notre-Dame i wywiozła w jednym transporcie czterdzieści osiem trupów. Żadna z ofiar nie zginęła od kuli. Diagnoza we wszystkich przypadkach była identyczna: ciężkie pobicie. Krążyły uporczywe pogłoski, że byli to aktywiści F.L.N., przywiezieni z więzienia na przesłuchanie. Znajdowali się pod nadzorem na parterze, kiedy nagle do sali wpadło kilkunastu policjantów z bronią gotową do strzału. Więźniowie przekonani, że nadeszła ich ostatnia godzina, rzucili się ku drzwiom, które ustąpiły pod ich naciskiem. Trzeba trafu, że drzwi prowadziły do sali, w której obradował sztab prefektury. O strzelaniu do uciekinierów, rzecz jasna, nie było mowy. Prefekt i jego podwładni, koordynujący akcje represyjne, usłyszeli głośny tupot. Byli przekonani, że F.L.N. zaatakował ośrodek dowodzenia. Całą straż Cite rzucono przeciwko więźniom. Ostateczny wynik spotkania 48:0! Piękny rezultat! W porównaniu z takimi liczbami dzisiejsze wpadki naszych gliniarzy to małe piwo! Wszystko, co panu opowiadam, panie inspektorze, oficjalnie nigdy nie miało miejsca. Całkowity brak dowodów. Żadnego śladu po 48 trupach. Instytut Medycyny Sądowej ustalił realne i wiarygodne przyczyny każdego zgonu. Te sprawy spoczęły w lochu zapomnienia. Lepiej będzie dla wszystkich, jeżeli tam pozostaną! Niech się pan nie bawi w wywlekanie ich na powierzchnię. Odżyją, owszem, ale jak Dracula. Kosztem pańskiej krwi.
W ostatnich zdaniach Rosnera nic usłyszałem już poprzedniej ostentacyjnej ironii. Przestał się bujać na krześle i oparł łokciami o stół.
- Widocznie ma pan szczęście do wyjątkowo paskudnych spraw, panie inspektorze. Niech pan pamięta, że brnąc po błocie łatwo w nim ugrzęznąć...
- Ale jak tego uniknąć?
- Bardzo prosto. Wpychając do błota innych.

* * *

Wróciłem do Paryża metrem. Wysiadłem na Gare du Nord kilka minut przed piątą. Nieliczni pasażerowie zdążali w kierunku przystanków autobusowych. Przeszedłem wzdłuż galerii handlowej i znalazłem się na placu dworcowym. Był pusty. Przede mną szła młoda rudowłosa kobieta, machinalnie popatrzyłem, czy ma ładne nogi. Przy każdym jej kroku pod obcisłą spódniczką rysowały się dyskretnie i wzruszająco wymownie zarazem kontury majteczek. Poczuła widocznie, że się na nią gapię, bo odwróciła się i zlustrowała mnie od stóp do głów, demonstracyjnie zatrzymując spojrzenie na moim rozporku. Miała na sobie koszulkę z krótkimi rękawami i z nadrukiem na piersi: "Natalia". Oddaliła się w kierunku Gare de lłEst.
Początkowo chciałem złożyć wizytę pani Thiraud, jednakże po namyśle zrezygnowałem z tego zamiaru. Doszedłem do wniosku, że lepiej będzie, jeżeli umówię się z nią telefonicznie pozostawiając jej wybór miejsca i godziny spotkania. Wstąpiłem więc do "Ville de Bruxelles" na kufel "Gueuse", gdy nagle coś mi przyszło do głowy. Zajrzałem do notesu i poprosiłem kelnera o zamówienie rozmowy telefonicznej z Belgią. Po pięciu minutach telefonistka z centrali belgijskiej TV zapytała, czym może mi służyć.
- Chciałbym mówić z panem Derilem albo z panem Teerlockiem z działu reportaży. W sprawie filmu zrealizowanego dla programu "Dziewięć milionów".
- Ten program niemal od dziesięciu lat nie istnieje. Przestano go nadawać w 1973 roku. Belgia liczy już zresztą dziesięć milionów mieszkańców... Pan Teerlock przeszedł na emeryturę w ubiegłym roku, ale mogę pana połączyć z panem Derilem. Sprawuje pieczę nad serwisem aktualności w dzienniku wieczornym.
Nie dałem się wciągnąć w dalszą rozmowę, obawiając się, że zechce mi przedstawić w krótkim zarysie historię belgijskiego dziennika telewizyjnego. Połączyła mnie z Derilem.
- Halo, tu inspektor policji Cadin z Tuluzy. Prowadzę obecnie dochodzenie w sprawie śmierci pewnego młodego chłopaka, którego ojciec z kolei zginął podczas zamieszek w październiku 1961 roku w Paryżu. Dysponujemy we Francji znikomą ilością dokumentów z tamtego okresu, mam na myśli dokumenty dostępnego wglądu. Dlatego chciałbym obejrzeć filmy i reportaże, które panowie zrealizowali wtedy u nas...
- Nie spodziewałem się takiego telefonu. Zwłaszcza od funkcjonariusza policji... W ciągu ostatnich dwudziestu lat utwierdziłem się w przekonaniu, że sądownictwu francuskiemu zupełnie nie zależy na naszym filmie. Gotów jestem oddać go do pańskiej dyspozycji. Możemy ustalić datę spotkania.
- Doskonale. Jestem na Gare du Nord, najbliższy pociąg do Brukseli odjeżdża o 17.25. Mogę spotkać się z panem choćby zaraz po przyjeździe.
- Przepadam za towarzystwem ludzi energicznych. Zgoda! Tylko niech pan nie przyjeżdża do miasteczka telewizyjnego na bulwarze Ryere, mnie już tam nie będzie. Filmujemy wieczorem sekwencję z Pchlego Targu na Jeu de Balle, o dwie minuty taksówką z Dworca Centralnego. Co właściwie chce pan obejrzeć? Teerlock przygotował dziesięciominutowy montaż z komentarzem, który nigdy nie trafił do żadnego programu. Przypuszczam, że pański ambasador poruszył odpowiednie sprężyny. Tak czy owak, przechowujemy w archiwum cały film, bez skrótów. Około godziny niemej projekcji.
- Montaż mnie nie interesuje. Chciałbym obejrzeć całość, wszystkie ujęcia po kolei. A zatem, do zobaczenia na Pchlim Targu.
Przekroczenie byle granicy ma zawsze posmak przygody. Cambrai, Valenciennes, Mone! Cieszyłem się zawczasu ze swojej eskapady do Belgii. Ostatni mój wypad na terytorium tego kraju odbył się przed dwoma laty. Pracowałem wówczas w Hazebrouck, prześladował mnie pech i pewnie dlatego, częściej niżby należało, lądowałem w miejscowej tawernie, którą zamykano o świcie. Któregoś wieczoru, kompletnie ogłupiały ze spleenu, oświadczyłem właścicielowi, że skoczę do Brukseli na małą kawę i wrócę do niego na śniadanie. Mogłem, oczywiście, pokręcić się po okolicy i zjawić nad ranem w tawernie. Wszyscy byliby zadowoleni. Mój rzekomy wyczyn, domniemany wyczyn urozmaiciłby im tylko długą noc przy kieliszku. Nie poprzestałem jednak na czczej przechwałce i przyrzekłem, że na dowód prawdy przywiozę rachunek z brukselskiej kawiarni. Moja zamierzona podróż nie umywała się co prawda do rajdu Paryż-Dakar, ale mimo wszystko podnieciła wyobraźnię stałych bywalców tawerny, z których większość nie wybrała się nigdy nawet nad morze, odległe od Hazebrouck o pięćdziesiąt kilometrów. O ile można nazwać "morzem" to, w co przechodzi ląd stały pod Dunkierką, Bray les Dunes, Loon Plage, Wissant, Ambletouse! Doprawdy za wiele brakuje tym miejscowościom, żeby ich nazwy mogły zabrzmieć jak Saint-Tropez, Ramatuelle czy Juan-les-Pins.
Czekało mnie trzysta kilometrów jazdy. W tamtą stronę na początku wszystko szło jak z płatka. Wjechałem do Brukseli szosą z Tournai i naraz znalazłem się w środku miasta dotkniętego katastrofą żywiołową, rozbebeszonego, najeżonego znakami drogowymi nakazującymi objazd lub zakazującymi wjazdu. Dopiero po godzinie dotarłem do zabytkowego śródmieścia, gdzie olbrzymia tablica informowała turystów o przewidywanym terminie zakończenia prac przy budowie metra, upraszając o wyrozumiałość dla władz miejskich. Wszystkie lokale były zamknięte, co potęgowało ponury nastrój. Miałem wrażenie, że kroczę przez oblężone miasto. Ominąłem szczęśliwie pułapki, zastawione na mnie przez podstępnych Belgów i zaparkowałem samochód na Grand Place. Pod arkadami paliła się samotna czerwona latarnia. Ruszyłem w kierunku skąpo oświetlonej witryny marząc o dużym kuflu zimnego piwa, który za chwilę zjawi się przede mną na ladzie. Pchnąłem drzwi już od progu rzucając zamówienie barmanowi. Zaskoczenie policjantów dyżurujących w komisariacie było równie wielkie jak moje.
Jednakże czerwona latarnia przed komisariatem policji na Grand Place nie była jedynym odkryciem tamtej nocy. Dowiedziałem się również, że miedziany gwóźdź (według niektórych - szczerozłoty) zawieszony pośrodku dziedzińca przed Notre-Dame de Paris symbolizuje punkt, z którego rozchodzą się najważniejsze drogi we Francji. Nabyłem te wiadomości już w drodze powrotnej, w pewnym barze na przedmieściu, niedaleko Halle. Siedziałem na wysokim stołku obok jakiegoś dziwnego stworzenia, które początkowo wziąłem za różowego flaminga. Popijając piwo zorientowałem się niebawem, że trafiłem do porządnego burdeliku i że mój flaming jest miejscową kurewką w sukni z różowego muślinu, która cierpliwie czeka na jakiegoś spóźnionego kierowcę ciężarówki.
Właściciel zakładu wyznał mi w przypływie szczerości, że mieszkał w Paryżu przed wojną. Pokazał mi kilka butelek z rozmaitymi trunkami, chełpiąc się, że posiada wyłączne prawo ich sprzedaży na terenie Belgii. Szczególnie zachwalał likier czereśniowy i zmusił mnie, żebym wypił z nim kieliszek za przyjaźń francusko-belgijską. Następnie udzielił mi ogólnych informacji na temat klucza wiszącego przed katedrą Notre-Dame...
Pociąg wjechał na Dworzec Centralny w Brukseli kilka minut przed wpół do dziewiątej. Wsiadłem do taksówki i kazałem się zawieźć do Jeu de Balle.
- Tak jest, proszę pana. Do placu mamy bliziutko, ale rozkopali ulice i zrobili objazd przez Saint Gudule. Te roboty drogowe...
- Wciąż budują metro?
- Nie, na szczęście skończyli. Teraz rozbudowują dworzec. Widzi pan ten kościół? To Saint Gudule! Między wieżowcem Belgijskiego Banku Narodowego z gmachem Linii Lotniczych "Sabena"... Wszystko rozwalają i psują w tym kraju. To tak jakby we Francji dolepili wieżowce z Defense do katedry Notre-Dame!... Tylko patrzeć a wpakują Manneken-Pisa do automatu i trzeba będzie wrzucić monetę, żeby zobaczyć jak siusia.
Szofer musiał zatrzymać samochód na rogu ulicy Haut i ulicy des Renards. Cały plac był otoczony kordonem policji, jednakże nazwisko Derila utorowało mi przejście.
Nie tracąc czasu podszedłem do wozu telewizyjnego, który stał w krętej uliczce Blaes. Pięćdziesięcioletni mężczyzna o długich, siwiejących włosach, opadających mu na ramiona, przyjrzał mi się uważnie przez okrągłe szkła okularów w metalowej oprawie.
- Jestem umówiony z panem Derilem, redaktorem programu.
- To ja. Przychodzi pan w samą porę, panie inspektorze. Proszę chwileczkę zaczekać, zaraz będę do pańskiej dyspozycji. Omówię tylko z moim operatorem kilka drobiazgów technicznych.
Niebawem zobaczyłem go wśród grupy pracowników telewizji. Potrząsał głową, wymachiwał rękami, dawał rozkazy, przysłuchiwał się uwagom swoich podwładnych. Wkrótce wrócił do wozu telewizyjnego, przy którym na niego czekałem.
- Wspomniał pan przez telefon o Pchlim Targu. Myślałem że będzie tu pełno straganów i turystów.
- Dopiero jutro, panie inspektorze. Dziś kamera przejedzie się po fasadach domów i po zupełnie bezludnym placu. Według ściśle określonego planu. Jutro powtórzymy dokładnie tę samą trasę o jedenastej rano, w okresie największego ruchu... Ale my tu gadu-gadu, a pan przyjechał piorunem z Paryża nie po to, żeby mi asystować przy filmowaniu imprezy, którą pan zna przynajmniej równie dobrze jak ja. Pchlego Targu nie wymyślono w Brukseli.
- Zgadza się. Poza tym mam bardzo mało czasu.
- Nie jest pan pierwszym Francuzem, który zainteresował się filmem o demonstracji algierskiej. Służby specjalne pańskiego kraju chciały odkupić oryginał i kopie od telewizji belgijskiej, ale nasza dyrekcja trzymała się mocno. Myślę, że ludzie odpowiedzialni za rzeź, która była następstwem wydanych przez nich rozkazów, pragnęli uniknąć za wszelką cenę nadania rozgłosu sprawie... Do nas zwrócono się z prośbą o sprzedanie taśm przed dwudziestu z górą laty, natychmiast po opublikowaniu w "Le Soir" artykułu na ten temat i specjalnego wywiadu z Teerlockiem. Przedtem chyba nikt nie domyślał się nawet istnienia naszych kaset.
- Z wyjątkiem pańskiej dyrekcji.
- Telewizja belgijska potrafiła uniezależnić się od władz politycznych znacznie wcześniej, niż nasi francuscy koledzy... Nie wywiera się presji na dziennikarzy, żeby ich zmusić do wycofania jakiegokolwiek tematu. Nawiasem mówiąc, nie przyjechaliśmy wcale do Paryża w celu sfilmowania demonstracji, ale żeby zmontować program z występów Jacquesa Brela w "Olimpii". Przypominam sobie, że premiera miała się odbyć następnego dnia i że odwołano próbę generalną; Brel podpisał wcześniej kontrakt na inny występ, wieczorem 16 października w salonach Ministerstwa Marynarki. Co za fantastyczny afisz koncertu w "Olimpii": Jacques Brel, Charles Trenet, orkiestra Jacquesa Helian! I Farah Diba na widowni! Udało nam się zdobyć zaproszenia na przyjęcie do Ambasady Belgijskiej. Czy obserwował pan na żywo oficjalną podróż szacha Iranu i jego cesarskiej małżonki do Francji?
- Niestety, nie dostąpiłem tego szczęścia.
- A ja się otarłem o cały Almanach Gotajski. W Belgii, proszę bardzo, ale kiedy u was, we Francji, Gwardia Republikańska oddaje honory wojskowe cesarzowi Iranu, to już przechodzi wszelkie pojęcie! Nigdy nie mogłem zrozumieć po jakiego diabła nasz kochany Jacques się z nimi miksował.
Ulokowaliśmy się wygodnie w wozie telewizyjnym. Deril zajął miejsce przed monitorem połączonym z magnetoskopem, do którego włożył kasetę...
- Sprawdziłem dokładnie, godzina i siedem minut projekcji. Gdyby jakiś kadr wydał się panu szczególnie ważny, wystarczy zanotować numer na liczniku, zrobimy panu odbitkę. A teraz zostawiam pana samego, mam jeszcze kupę roboty.
Na ekranie zaczęły się przesuwać makabryczne obrazy, których oglądanie było nieludzką udręką. Pierwszą część dokumentu reporterzy belgijskiej TV nakręcili z samochodu jadącego ulicami Paryża. Mnóstwo ujęć ze starć ulicznych. Z jednej strony - bezbronni i ogłupiali ze strachu demonstranci, z drugiej - zwarte, sprawne i rozwścieczone grupy CRS i Gwardii Ruchomej. Brak dźwięku uwypuklał tylko grozę scen przemocy.
Samochód raptem zahamował, a potem stanął przy chodniku. Panoramiczne zdjęcie, wykonane przez operatora z ręki, pozwoliło mi rozpoznać dzielnicę Porte de la Villette. Stare zabudowania Rzeźni Miejskiej i kamienny gmach banku Gravereau stały jeszcze na dawnym miejscu. Ujęcie kończyło się na basenie portowym w la Villette, tam, gdzie kanał Oure łączył się z kanałem Saint-Denis. Obiektyw przesunął się nagle w górę. Operator zmienił widocznie ogniskową, żeby wyodrębnić z tłumu grupę mężczyzn u wylotu ulicy Corentin, którzy zdążali ku balustradzie mostu. Skórzane płaszcze i metalowe hełmy połyskiwały na deszczu. Naraz czyjeś bezwładne ciało spadło z mostu do kanału. Miałem wrażenie, że słyszę odgłos zderzenia zwłok z powierzchnią wody. Po chwili z mostu poleciał w dół następny trup, potem jeszcze jeden. Policjanci powtórzyli całą operację jedenaście razy. Na ekranie znów się ukazały światła miasta. Fronton kina "Rex", afisz "Dział Nawarony". Na pobliskim ogrodzeniu reklama odkurzacza-miotły "Tornado" zalepiła połowę ogłoszenia, zachęcającego do prenumeraty nowej encyklopedii w odcinkach: "...od 25 października CAŁY WSZECHŚWIAT tylko za 1 franka 50 tygodniowo".
Kolejne ujęcie ukazało w zbliżeniu twarz młodej Arabki, którą natychmiast zasłonił czarny mundur. Kiedy CRS-owiec zamachnął się i odchylił w bok, na poprzednim miejscu zjawiła się głowa mężczyzny, na którą spadł cios. Jeszcze jeden odjazd kamery. Tym razem w kadrze znalazła się górna część szafy grającej. Przypuszczalnie była to sekwencja, o której wspominał w Courvilliers Marek Rosner.
Oddział Gwardii Ruchomej otaczał garstkę demonstrantów. Autobusy komunikacji miejskiej stały nieco dalej, koło ulicy Sentier. Doprowadzono tam Algierczyków, nie szczędząc im po drodze razów. Autobusy odjeżdżały jeden po drugim, wypchane do ostatnich granic. Z tylnych platform zwisały bezwładnie ciała, które w każdej chwili mogły wypaść na jezdnię. Kierowcy prowadzili pojazdy z ładunkiem ludzkim bez żadnej obstawy. Od stu do stu pięćdziesięciu więźniów w każdym transporcie. Nikt nie próbował wyskoczyć z autobusu lub ułatwić ucieczkę towarzyszom niedoli. Paryż był otoczony, o wymknięciu się z łap policji nie można było nawet marzyć.
Kolejny odjazd kamery w lewo, w kierunku bulwaru Bonne-Nouvelle. Operator zatrzymał przez chwilę obiektyw na witrynie kawiarni "Madeleine-Bastille" i zakończył ujęcie na rogu ulicy de Ville Neuve.
Jakiś CRS-owiec spokojnie kroczył chodnikiem. Równie spokojnie zaczął zdejmować skórzany płaszcz, nie dbając zupełnie o to, czy takie zachowanie nie wyda się komuś dziwne w dzielnicy ogarniętej zamieszkami. Nie zwracał też uwagi na krwawe sceny rozgrywające się wokół, ani na strugi ulewnego deszczu. Operator nie zatrzymał się na tej zadziwiającej scenie. Kamera wykonała kolejny kilkumetrowy odjazd, filmując rannego Algierczyka leżącego na jezdni. Upłynęło ze trzydzieści dłużących się w nieskończoność sekund, zanim kamera powróciła do poprzedniego ujęcia. CRS-owiec wciąż szedł przed siebie miarowym krokiem. Minął ulicę Thorel i znalazł się naprzeciwko schodków prowadzących na ulicę Notre-Dame de Bonne-Nouvelle. Tam przystanął, jakby się zawahał, wnet jednak przeszedł na drugą stronę bulwaru i zaczął się wspinać po stromych stopniach. Znajdował się tam również inny mężczyzna z bukietem mimozy i z pudełkiem ciastek w ręku. CRS-owiec stanął tuż przy nim.
Na pierwszym planie ustawiano grupy Algierczyków trzymających ręce na karku. Jakiś kapitan starał się ze wszystkich sił powstrzymać swój oddział od katowania więźniów. Następne ujęcia ekipa belgijska nakręciła przed Operą, gdzie policja utworzyła specjalny kordon bezpieczeństwa dla publiczności, opuszczającej gmach po przedstawieniu. Na tym film się skończył. Nacisnąłem klawisz "stop" i zaczekałem na Derila. Widziałem go przez chwilę, jak sprawdzał ustawienie reflektorów i korygował natężenie światła. Potem wrócił do wozu.
- Coś niecoś się znalazło, prawda? Ma pan zadowoloną minę, panie inspektorze.
Kiwnąłem twierdząco głową.
- Tak, bo rozpoznałem faceta, którego poszukuję. Klatka 813, na samym końcu taśmy. Jeżeli uruchomi pan jeszcze raz aparat, chętnie go panu pokażę.
Deril przejrzał wskazany przeze mnie fragment i zawołał jednego ze swoich asystentów. Poprosił go, żeby poszedł do studia i zrobił odbitkę kadru z CRS-owcem opartym o poręcz schodów, tuż obok Rogera Thiraud.
- Zapraszam pana na obiad, panie inspektorze. Nie wypuszczę pana z Brukseli, zanim pan nie skosztuje tutejszych przysmaków. Oni mają jeszcze na dwie godziny roboty, żeby zapiąć wszystko na ostatni guzik. Nie wyobraża pan sobie, ile czasu traci się na czekanie! Ale tak to jest w naszym fachu. Dysponuje pan pięćdziesięcioma facetami, z których każdy wnosi do filmu swoją niepowtarzalną osobowość i znakomite rzemiosło. Jednakże mogą pracować tylko jeden po drugim, w ścisłej kolejności. Jaki z tego płynie morał? A taki, że najlepiej być reżyserem, bo idzie się na obiad do restauracji, a po powrocie zgarnia wszystkie komplementy! Chodźmy, zabieram pana do "My Father Mustache". We Francji nie znajdzie pan takiego lokalu. Dawniej było tam kino, ale zbankrutowało i budynek kupili studenci. Zamiast foteli ustawili drewniane stoły i ławy pod ścianami. Podają wyłącznie dania kuchni belgijskiej. Co kwadrans gaszą światło i demonstrują publiczności stare, nieme filmy z Flipem i Flapem, Haroldem Lloydem, Charlie Chaplinem i Busterem Keatonem. Ze dwa lub trzy razy w ciągu wieczoru pozwalają spróbować swoich sił jakiemuś nieznanemu śpiewakowi, czasem - orkiestrze. Przeważnie są to grajkowie uliczni, miejscowi i przyjezdni. Anglicy, Niemcy, Japończycy - do koloru, do wyboru.
Przy stole doradził mi, żebym skosztował węgorza po brukselsku, zamówił też od razu dwa Krieki w litrowych kuflach.
- Zobaczy pan, palce lizać! Węgorz przed usmażeniem marynuje się w occie. A propos węgorza, czy wie pan, że przez nasze stolice przepływa jedna i ta sama rzeka?
- Skądże znowu, myli się pan. Sekwana bierze swój początek w okolicach Dijon i wpada do morza między Hawrem a Honfleur, nie opuszczając ani na chwilę terytorium Francji.
Deril wybuchnął radosnym śmiechem.
- Ależ ci Francuzi są drażliwi na punkcie swojego kraju! Ma się rozumieć, wasza Seine, zwana w niektórych krajach Sekwana, nie opływa kamieniczek na placu Broukere, chociaż prawie-prawie... Nasza rzeka nazywa się Senne, przez dwa n. Nie dał się pan nabrać! Wasz świetny humorysta Alfons Allais miałby w Brukseli pole do popisu. Tyle podobnych słów o odmiennych znaczeniach, tyle widoków i ulic budzących zbliżone reminiscencje! Weźmy na przykład nasz bulwar Waterloo. Zawsze mi się zdaje, że przebiega niedaleko waszego bulwaru Rzeźni...
Zjedliśmy z wielkim apetytem węgorza i wróciliśmy na Jeu de Balle, gdzie czekała już na mnie obiecana odbitka. Deril wezwał taksówkę i z góry zapłacił kierowcy za kurs na dworzec. Obiecałem mu, że będę go informował na bieżąco o wynikach swoich poszukiwań.
Wypity litr piwa dał mi znać o sobie w pociągu pędzącym do Paryża. Zrozumiałem wtedy dlaczego ten nadzwyczaj miły i uprzejmy naród obrał za swoje godło właśnie Manneken-Pisa.
Rozdział VI
Pani Thiraud zgodziła się przyjąć mnie następnego dnia po południu. Skorzystałem z kilku godzin, które dzieliły mnie od spotkania, żeby powałęsać się po Paryżu. Na bulwar Bonne-Nouvelle przybyłem o wiele za wcześnie, zapewne po to, by niemal bezwiednie przemierzyć trasę, którą przed dwudziestu laty kroczył CRS-owiec utrwalony na taśmie filmowej przez ekipę belgijskiej TV. Niewiele się zmieniło od lamtego czasu, z wyjątkiem afisza, zapowiadającego obecnie film rysunkowy Walta Disneya, i samoobsługowej kawiarenki "Humanite", która przekształciła się w lokal o nazwie "Burger King".
Przeszedłem na drugą stronę bulwaru kierując się ku "Madeleine-Bastille", której taras zajmował większą część chodnika. Grupa japońskich turystów w białych koszulkach i w bluzkach z krótkimi rękawami wysiadała z piętrowego autokaru turystycznego "Paris-Vision". Wskazywali palcami gmach teatru "Gymnase", na którego frontonie widniał afisz spektaklu Guy Bedosa. Ku memu najwyższemu zdumieniu cała grupa z przewodnikiem na czele zniknęła w przedsionku. Poszedłem dalej w stronę Porte Saint-Denis, minąłem ulicę de la Ville-Neuve, a następnie ulicę Thorel. Ulica Notre-Dame de Bonne-Nouvelle nie wychodziła bezpośrednio na bulwar, jej wylot opadał w dół schodami, głównymi i bocznymi. Główne były szerokie i łagodne, boczne - wąskie i strome. Przechodzień, który wspiął się na samą górę, trafiał do dzielnicy w niczym nie przypominającej wielkich bulwarów. Migotliwe reklamy świetlne i neony kawiarń ustępowały tu miejsca anarchicznemu chaosowi wszelakich rzemiosł konfekcyjnych. Od ulicy Beauregard rozpościerało się królestwo ciuchów, przemyślny światek krawcowych, szwaczek, hafciarek i wykańczarek, które przybierały niekiedy postać potężnych cwaniaków znad Nilu lub z równin Anatolii, niekiedy zaś dla odmiany - miniaturowych Azjatek z dawnych Indochin. Magazynierzy, przeważnie Pakistańczycy albo Hindusi, w śnieżnobiałych turbanach, rozwozili olbrzymie bele materiałów. Ich bieda-wózki to wjeżdżały na chodnik, to zjeżdżały na jezdnię, omijając zręcznie psy, samochody i przechodniów.
Ulica Notre-Dame de Bonne-Nouvelle, wciśnięta między bulwary a ulicę Beauregard była tutaj jedyną oazą spokoju, w dużym stopniu dzięki obecności okazałego kościoła, od którego wzięła nazwę. Usiadłem wygodnie przy ladzie w barze "Piętnaście schodków" i zamówiłem małe piwo, które podał mi jednoręki kelner. Przez dłuższy czas nie mogłem oderwać od niego wzroku, urzeczony zręcznością, z jaką wyciskał cytryny, opiekał hot-dogi i smarował kanapki, przytrzymując swoim kikutem szklanki, bułki i kiełbaski. Właściciel podszedł do mnie z drugiej strony. Zerknął na barmana, potem na mnie.
- Aż się wierzyć nie chce, co? Pan pierwszy raz tutaj?
Odpowiedziałem twierdząco.
- Na początku to robi wrażenie na klientach, potem się przyzwyczajają. Jak do wszystkiego.
Ruchem podbródka wskazał barmana.
- Stary wyga ze zbrojowni, tak jak ja. Pracowaliśmy przy materiałach wybuchowych. Nitrogliceryna, wie pan. Mnie się udało wyjść bez szwanku z tego interesu, on miał pecha. Ja machnąłem ręką na wszystko, a jemu machnęło rękę... Czasem trzeba trochę pożartować, no nie?
- Co to było? Wypadek?
- Owszem, wypadek, chociaż nie od razu się połapali w czym rzecz. Nosił nitroglikol całe lata i nic. Aż kiedyś, z samego rana, pierwszego dnia po urlopie upuścił kolbę z tym paskudztwem. Zamiast się schować, skoczyć w bok, próbował ją złapać w powietrzu. No i widzi pan, jak się to skończyło...
- Ryzyko zawodowe...
- Wszyscy tak mówili, proszę pana. Ale potem nasi jajogłowi zajrzeli do swoich statystyk, a tam stało jak drut, że takie wypadki trafiają się najczęściej w poniedziałek albo po powrocie z wakacji. Zaczęli główkować i wreszcie skapowali, że nitroglikol działa na serce. Prawie jak narkotyk! W pracy człowiek naprawdę czuł się fajnie, w wolne dni i na urlopie - gorzej. Pewnie brakowało nam oparów nitroglikolu, byliśmy - jak się to mówi - na głodzie. W końcu wypuścili na rynek lekarstwo z nitrogliceryną. Dla sercowców, uważa pan, na rozszerzenie naczyń...
- Jak z tego wynika, pański barman nie padł ofiarą wypadku przy pracy, tylko stracił rękę wskutek choroby zawodowej!
- A to ci dopiero! Że też sam na to nie wpadłem...
Uregulowałem rachunek i opuściłem "Piętnaście schodków".
Szyld nad warsztacikiem ślusarskim u wylotu schodów reklamował "Błyskawiczne dorabianie kluczy w ciągu 1 minuty" podczas gdy kartka przylepiona do szyby zawiadamiała, że "ślusarz wróci za kwadrans".
Jak się okazało, dom nr 5 przy ulicy Notre-Dame de Bonne-Nouvelle był starą, dobrze utrzymaną kamienicą paryską z ażurowymi żaluzjami w oknach. Na ścianie, po lewej stronie drzwi wejściowych, biała marmurowa tablica ze złotymi literami obwieszczała, że mieści się tu "Siedziba Główna Francuskiego Syndykatu Użytkowników Dźwigów". Przeszedłem przez miniaturowy ogród, otworzyłem drzwi i znalazłem się w holu upiększonym cudaczną płaskorzeźbą opartą na motywach greckich i przedstawiającą dwóch efebów. Jeden z nich grał na fujarce, drugi na syryndze. Lista lokatorów, ze wskazaniem piętra i numeru mieszkania, wisiała obok loży konsjerżki. Drewniane, nawoskowane schody trzeszczały przy każdym kroku. Na pierwszym piętrze klatkę schodową zdobiło szerokie lustro w złoconych ramach i obraz olejny z życia włościan utrzymany w rudawobrązowym tonie. Nieco zdyszany dotarłem na trzecie piętro, a tam, dopiero po dłuższym, energicznym pukaniu do drzwi, wdowa po profesorze zdecydowała się mi otworzyć. Najpierw zgrzytnęły kolejno trzy zamki, potem uchyliły się o kilka centymetrów drzwi powstrzymywane przez łańcuch.
- Dobry wieczór pani, jestem inspektor Cadin, telefonowałem dziś...
Drzwi zamknęły się gwałtownie, szczęknął zdejmowany łańcuch i wreszcie, po długich i ciężkich wysiłkach, udało mi się przedostać do mieszkania.
Pani Muriel Thiraud nie mogła sobie liczyć więcej niż czterdzieści pięć lat, ale obrany dobrowolnie pustelniczy tryb życia zamienił ją w staruszkę. Szła przede mną korytarzem przygarbiona, z nogami zgiętymi w kolanach, nie odrywając stóp od posadzki. Wyglądało to, jakby ślizgała się w milczeniu.
Wydawało się, że najmniejszy bodaj ruch wymaga od niej nadludzkiego wysiłku. Opadła z głębokim westchnieniem na fotel w szydełkowanym pokrowcu i utkwiła we mnie spojrzenie pozbawione wszelkiego wyrazu.
W pokoju panował półmrok, światło słoneczne z trudem sączyło się przez szczeliny w opuszczonych żaluzjach. Pani domu zaledwie uchyliła jedno okno, żeby umożliwić dostęp powietrza. Odsunąłem krzesło i usiadłem przy stole.
- Jak już powiedziałem pani dziś rano, prowadzę śledztwo w sprawie śmierci pani syna Bernarda. Nie znaleźliśmy żadnych istotnych poszlak, które byłyby nam pomocne w poszukiwaniach. O ile mi wiadomo, syn pani nie miał wrogów, jego życie osobiste toczyło się bez konfliktów... Jednakże jest pewien epizod, który pragnąłbym zbadać dokładniej, pewien dzień, którego syn pani nie mógł być świadkiem. Dzień śmierci jego ojca...
Czekałem jak na to zareaguje, ale przypomnienie o śmierci męża nie wpłynęło na zachowanie mojej rozmówczyni.
- ...Dowiedziałem się przypadkiem, że mąż pani zginął w dramatycznych okolicznościach. Nie mam nic na poparcie swoich przypuszczeń, ale nieraz przychodzi mi do głowy, że pani syn został zamordowany z tych samych powodów, co jego ojciec. Jak pani uważa?
Miałem wrażenie, że przemawiam do ściany, do żywej mumii. Pani Thiraud nadal patrzyła na mnie, ale jej spojrzenie jakby przeniknęło moją powłokę cielesną i biegło gdzieś w dal. Mimo to, kontynuowałem.
- ...Dowiedziałem się również, że w 1961 roku nie przeprowadzono żadnego dochodzenia, i że mąż pani figuruje na oficjalnej liście ofiar zamieszek algierskich w Paryżu. Czyżby zabili go demonstranci? Śmiem wątpić. Jeszcze nie jest za późno, żeby dojść prawdy. Tym właśnie zamierzam się zająć.
Muriel Thiraud zareagowała wreszcie na moje słowa. Wstała i oparła się o blat kredensu.
- Panie inspektorze, to wszystko należy do przeszłości. Powracanie do tamtych spraw, drobiazgowe ustalanie kto i za co ponosi winę, doprawdy nic nie da...
Przedzielała wyrazy długimi pauzami, każde zaś zdanie kończyła głębokim wydechem.
- ...Mój mąż nie żyje, syn również. Pan ich nie wskrzesi. Pogodziłam się ze swoim losem. Mam nadzieję, że połączę się z nimi niebawem.
- Pani coś przede mną ukrywa. Roger Thiraud brał udział w demonstracji i został śmiertelnie trafiony. Czy tak? Wiedziała pani, że wspierał czynnie F.L.N.?
- Myli się pan. Mój mąż nie gustował w polityce. Pochłaniała go całkowicie historia, poświęcał jej każdą wolną chwilę. W liceum i w domu. Wtedy, jak zwykle, wracał po ostatnim wykładzie...
Zaczęła dreptać jak staruszka po pokoju, omijając starannie okno, które wychodziło na ulicę. Zaciekawiony zrobiłem krok w tamtą stronę.
Pani Thiraud wpadła w prawdziwą panikę, przywarła dysząc ciężko do przeciwległej ściany. Podłogę pod oknem pokrywała gruba warstwa kurzu, od lat nikt nie wkraczał na ten pas ziemi niczyjej. Gwałtownym ruchem odsłoniłem firanki. Rygiel okienny zdążył już zardzewieć, w końcu jednak się z nim uporałem. Następnie odsunąłem zasuwkę, która blokowała opuszczone żaluzje. Dzień wdarł się do mieszkania, promień słońca błysnął na ścianie, przy której stała pani Thiraud. Wychyliłem się przez okno. Na dole, o dziesięć metrów pode mną gromadka ludzi tłoczyła się przed budką ślusarza. Z wysokości drugiego piętra widziałem tylko jej falisty plastykowy daszek. Kilku chłopców wchodziło po schodkach na ulicę Notre-Dame de Bonne-Nouvelle.
Pani Thiraud w paroksyzmie histerycznego lęku uciekła do kuchni. Szlochała rozdzierająco, drżąc na całym ciele. Objąłem ją ramieniem.
- Nie zrobię pani nic złego. Proszę się nie bać. Chodźmy...
Wziąłem ją za ręce i powoli, krok za krokiem, poprowadziłem w stronę miejsca, które budziło w niej taką grozę. Przez cały czas przemawiałem do niej łagodnie, podtrzymując ją na duchu. Im bardziej zbliżaliśmy się do okna, tym większe ogarniało ją przerażenie. Jęczała, krzyczała, ale szła za mną nie stawiając oporu. Udało mi się skłonić ją, żeby stanęła przy mnie i położyła ręce na parapecie.
- Proszę otworzyć oczy, błagam panią! Od tamtego dnia minęły dwadzieścia dwa lata. Proszę śmiało spojrzeć w dół!
Muriel Thiraud jakby się trochę uspokoiła, przestała płakać i zawodzić. Uniosła nieco powieki, ale natychmiast zacisnęła je ponownie. Po chwili jej rzęsy znów drgnęły. Zdecydowała się, otworzyła szeroko oczy i wyjrzała na ulicę.
- Pani tu stała, prawda? Pani tu stała i czekała na męża wtedy, kiedy go zabito? Niech mi pani powie... Nikt nie żądał od pani złożenia zeznań?
Oddaliła się powoli od okna i usiadła na powrót w fotelu. Po doznanym wstrząsie zmieniła się nie do poznania. Sprawiała teraz wrażenie kobiety silniejszej duchowo i młodszej. Kobiety, która odzyskała swój prawdziwy wiek. Zwróciła twarz ku mnie.
- Tak, to prawda. Stałam w oknie oparta o parapet. Roger kończył swój ostatni wykład o piątej, powinien był wrócić przynajmniej dwie godziny wcześniej. Mój stan nerwowy pozostawiał wówczas wiele do życzenia. Spodziewałam się dziecka, ciąża przebiegała z licznymi komplikacjami. Musiałam siedzieć w domu i jak najmniej się ruszać, żeby uniknąć poronienia. Roger nie uprzedził mnie, że może się spóźnić. A potem raptem zaczęła się ta demonstracja. Krzyki, zamieszanie, wybuchy granatów, strzały. Rzucałam się co chwila do okna, wypatrując nadchodzącego męża, lub do drzwi, kiedy słyszałam czyjeś kroki na schodach. Wreszcie zobaczyłam go na ulicy, niedaleko domu. Pamiętam wszystko dokładnie, jakby to było dziś. Miał bukiet mimozy i pudełko ciastek w ręku. Zaczął wchodzić po schodach, ale zatrzymał się przy balustradzie. Stamtąd mógł lepiej obserwować przebieg wypadków, brutalną akcję policji. Wołałam do niego, żeby natychmiast wracał, ale wrzawa demonstracji zagłuszyła mój głos.
- Czy był sam?
- Początkowo tak, ale niebawem jakiś mężczyzna w mundurze policyjnym, chyba z oddziałów CRS, wszedł na schodki i stanął tuż przy nim. Zachowywał się dziwnie. Przewiesił skórzany płaszcz przez ramię, chociaż było zimno i padał deszcz. Potem zaszedł męża od tyłu i przegiął mu głowę w bok ramieniem. W drugiej ręce trzymał rewolwer. Krzyczałam wielkim głosem, na całe gardło. Nadaremnie. Chciałam zbiec na dół, ale zaledwie się dowlokłam do drzwi. Przez Bernarda... To znaczy, przez mój brzuch. Biedny Bernard!
- Przykro mi, że poruszyłem tak bolesne wspomnienia, ale to było konieczne. Pewien belgijski filmowiec nakręcił część sceny z drugiej strony bulwaru, spod teatru "Gymnase". Mam odbitkę, przedstawia ostatnie chwile pani męża. Twarz mordercy jest na pół zasłonięta, ale jednak widoczna. Chciałbym pokazać pani to zdjęcie. Można?
Zgodziła się. Wyjąłem z kieszeni odbitkę zrobioną zeszłej nocy w studiu telewizji belgijskiej.
- Zna go pani?
Potrząsnęła przecząco głową.
- Nie, panie inspektorze. Nigdy nie widziałam męża w towarzystwie policjantów i nie mogę pojąć, dlaczego go zabili...
- Jeszcze jedno pytanie, już ostatnie. Przed chwilą powiedziała pani, że mąż kończył wykłady o piątej po południu. Czym tłumaczy pani, że wrócił do domu przeszło dwie godziny później. Z Liceum Lamartineła do bulwarów idzie się niecałe dziesięć minut...
- Nawet nie próbuję sobie tego tłumaczyć. Po prostu przyszedł później.
- Często tak się spóźniał?
- Raz na tydzień, czasem dwa razy... Moja ciąża uniemożliwiała nam zbliżenia fizyczne. Niechętnie o tym wspominam, ale tak było. Być może Roger spotykał się z jakąś normalną, zdrową kobietą. Czy to naprawdę coś złego?
- Skądże znowu. Bardzo mi przykro, ale mój zawód opiera się na braku taktu. Zadałem pani to pytanie, ponieważ w wykazie przedmiotów znalezionych w kieszeniach Rogera Thiraud figuruje bilet do kina. Do "Midi-Minuit", dla ścisłości. Tu jest pies pogrzebany! Dwadzieścia lat temu powszechnie szanowany profesor historii mógł mieć skrupuły z racji swojego zamiłowania do fantastyki... nawet wobec własnej żony. Zanotowałem numer biletu, jutro wyślę któregoś z moich współpracowników do Krajowej Konfederacji Kinematografii Francuskiej, żeby ustalił dokładną datę jego sprzedaży.
Pani Thiraud uśmiechnęła się do mnie. Poruszony do głębi pomyślałem sobie, że jest to jej pierwszy uśmiech od dwudziestu dwóch lat.
- Pani mąż zginął przypadkowo. Jego morderca z całą pewnością działał według dokładnie ustalonego planu i posiadał rysopis ofiary. Belgijski film nie pozostawia najmniejszych wątpliwości w tym względzie. Jakiś CRS-owiec lub człowiek przebrany za CRS-owca wychodzi z kryjówki i kieruje się bez wahania w stronę ulicy Notre-Dame de Bonne-Nouvelle. Jego metody dowodzą, że mamy do czynienia z zawodowcem, podobnie jak w przypadku zamordowania pani syna w Tuluzie. Albo też, co uważam za hipotezę zgoła nieprawdopodobną, pani mąż był sobowtórem kogoś, kogo postanowiono zabić. Jestem jednak przekonany, że chodziło o Rogera Thiraud. Pani mąż zawadzał komuś do tego stopnia, że wydano na niego wyrok śmierci. Czy na pewno nie prowadził żadnej działalności politycznej, związkowej czy choćby filantropijnej?
- Już panu mówiłam, że nie. Z wyjątkiem potajemnych wypadów do kina - jeżeli mogę polegać na pańskich informacjach - nie dostrzegam w całym życiu mojego męża nic zagadkowego. Roger nigdy nie poruszał w domu takich tematów. Rozmawialiśmy o historii lub o literaturze. Pasjonowało go średniowiecze, dla rozrywki zaś i wytchnienia pisał w wolnych chwilach coś w rodzaju monografii swojego rodzinnego miasta, Drancy. Ubóstwiał rodziców, którzy nadal tam mieszkają przy ulicy du Bois-de-lłAmour. Nieraz myślę sobie, że tam właśnie zasmakował w historii.
- Dlaczego?
- Jeden z budynków stanowił niegdyś część fermy, która na samym początku ubiegłego wieku została przerobiona na restaurację. Podobno przez kilka lat był to znany dom schadzek. Po wydaniu prawa Marty Richard zburzono prawie trzy czwarte zabudowań i postawiono na tym miejscu klinikę położniczą, w której nawiasem mówiąc mój mąż przyszedł na świat. Całą swoją młodość spędził o dwa kroki stamtąd, w domku, który szczęśliwie uniknął rozbiórki podczas rekonstrukcji dzielnicy. Widzę, że to pana niezbyt interesuje... Rozumiem. Monografię o której mowa znajdzie pan u mojego syna, chciałam powiedzieć - u jego narzeczonej, Klaudyny. Zna ją pan?
- Owszem, spotkaliśmy się w Tuluzie. Chętnie rzuciłbym okiem na monografię Drancy. Jutro wieczorem wyjeżdżam do Tuluzy, przedtem jednak zamierzam porozmawiać z panną Chenet. Jak się układały ich stosunki?
- Szczerze mówiąc, nie mam pojęcia. Chyba Bernard ciągnął ją tu na siłę. Wiedziałam, że źle się czuje w moim towarzystwie, ale nic na to nie mogłam poradzić. Wiem, że trudna jestem we współżyciu. Sprawiali wrażenie, że jest im ze sobą dobrze. Tyle zdołałam zauważyć...

* * *

Pożegnałem się z nią i ostrożnie zszedłem po nawoskowanych schodach trzymając się mocno poręczy. W połowie schodków przy ulicy Notre-Dame de Bonne-Nouvelle odwróciłem się i spojrzałem w stronę mieszkania pani Thiraud. Stała w oknie i przyjaźnie machała mi ręką. Popatrzyłem na nią przez chwilę, odwzajemniłem się jej podobnym gestem i szybko ruszyłem do metra. Na stacji Auber przesiadłem się na linię pospieszną. Pamiętając o wskazówkach Dalboisa, dojechałem do samego końca, czyli do Marne la Vallee.
Alejka dla pieszych pod wiatą z przeźroczystego tworzywa sztucznego prowadziła z dworca na plac, gdzie zbiegały się rozmaite linie autobusowe obsługujące miasto. Krótki rzut oka upewnił mnie, że z liniami podmiejskimi było trochę gorzej. Nie było ich!
Architekt wmontował plac w centrum kamiennej niecki obramowanej wzgórzami... Od zachodu pejzaż był skutecznie zatkany ślepą fasadą gigantycznego centrum handlowego. Jedyną nutkę fantazji wnosiło do tego światka różowe dwudziestopiętrowe cudo umocowane na szczycie pagórka. Autokar, do którego wsiadłem, przejeżdżał akurat obok budynku, dzięki czemu mogłem go sobie dokładnie obejrzeć. Wystrój zewnętrzny imitował dość udatnie fasady aren hiszpańskich. Stanowił rodzaj drugiego kolistego muru usianego licznymi dziurami. Co dwadzieścia metrów kolumna wygięta na kształt obręczy wznosiła się ku szczytowi konstrukcji. Otwory wybite w tych wieżyczkach pozwalały na obserwację jeżdżących wind. Przez szerokie arkady widać było spory dziedziniec obsadzony drzewami i kwiatami. Wielka tablica podawała nazwiska i adresy przedsiębiorców, ogłaszając równocześnie wszem i wobec: "Wielka Panorama. 630 apartamentów 2- i 3-pokojowych z widokiem na rzekę. Kredyty PIC, PAC i PAP do dyspozycji P.T. Klienteli".
Kierowca obwieścił przystanek Pyramide. Dalbois polecił mi tu wysiąść, obejść dokoła biurowiec, a następnie skręcić w lewo, w kierunku wieży ciśnień. Mieszkał w miasteczku doświadczalnym, niejako na szczeblu pośrednim między masowym budownictwem a prywatnymi willami. Te komórki do wynajęcia były zbite w sześciany rozrzucone w zaprogramowanym nieładzie. Zadzwoniłem do drzwi nr 73. Otworzył mi sam gospodarz.
- Witaj, Cadin. Już myślałem, że nawalisz.
Dałem mu do zrozumienia, że czuję się dotknięty podobnym posądzeniem.
Przedstawił mnie pani Giseli zajętej przygotowaniem kolacji. Zamknęła piec mikrofalowy z elektronicznym programatorem i odwróciła się do mnie składając ręce na fartuchu.
- Proszę mi wybaczyć, nie zdążyłam się nawet przebrać.
Dalbois oprowadził mnie po wszystkich zakamarkach mieszkania, po czym przeszliśmy do salonu. Włączył telewizor starannie redukując dźwięk do zera.
- Co z twoim śledztwem? Posuwa się naprzód?
Zreferowałem mu swoją wyprawę do Belgii i rozmowę z matką Bernarda Thiraud. Kiedy wspomniałem o odbitce, którą zrobili dla mnie technicy belgijskiej TV, zaczął strzyc uszkiem.
- Masz ją przy sobie?
Położyłem zdjęcie na stoliku między naczyniem z kostkami lodu a butelkami rozmaitych trunków.
- Zdumiewająca historia...
Jeszcze raz przyjrzał się z bliska odbitce.
- ...Twój CRS-owiec wygląda na autentycznego. Brak mu tylko odznak rozpoznawczych. Zgodnie z regulaminem powinien nosić numer swojej kompanii i swojego rejonu. Nie uważasz?
- Owszem, w czasie normalnej służby, ale nie tamtego wieczoru. Regulamin został wtedy zawieszony. Wszystkie jednostki używały broni z rezerwy specjalnej, z bronią zaczepną włącznie. Całkiem możliwe, że siły porządkowe otrzymały rozkaz zakamuflowania oznak.
- Szukasz guza, Cadin! Wpakowałeś się w paskudną historię! Już raz ci mówiłem, a teraz powtarzam: rzuć to w diabły! Prowadź dalej śledztwo w Tuluzie. Powolutku, po cichutku. Nikt nie będzie miał do ciebie pretensji. Skończy się na umorzeniu śledztwa i odłożeniu sprawy ad acta. Stracisz coś na tym? Nic! Na pewno trafi ci się jakieś morderstwo, nie tak śmierdzące, odbijesz się na nim. Napijemy się?
- Dziękuję, alkohol mi szkodzi w taki upał.
- No to chodźmy do stołu. Sam wybrałem menu na pamiątkę naszego galerniczego żywota w Strasburgu.
Pani Gisela Dalbois, krygując się i wdzięcząc, wniosła kamionkowy półmisek, na którym wznosiła się piramida kwaszonej kapusty na gorąco z białą kiełbasą. Postawiła go na stole między dwiema butelkami Gewursttraminera.
- Śmiało na wroga, Cadin! Ciach go pałaszem! Przekonasz się, że Gisela zna się na kuchni. To jest właśnie kapusta po strasbursku ze świątecznym przybraniem. Gisela przyrządza ją według klasycznego przepisu, na godzinę przed podaniem wlewa do garnka kieliszek kirchu. No i co powiesz? Smakuje ci?
- Przepyszne! Dzieło prawdziwego talentu! Gratuluję pani!
Uporaliśmy się wkrótce z kapustą po strasbursku podlewając ją obficie alzackim winem. Po obiedzie Gisela ulokowała nas na tarasie, żebyśmy się mogli napić kawy na świeżym powietrzu. Dalbois pochylił się ku mnie i szepnął z tajemniczą miną:
- Czy wiesz, Cadin, że należymy do zdecydowanej mniejszości?
Nie wytrzymał jednak długo w roli spiskowca.
- ...Rano ośmiu Francuzów na dziesięciu pije czarną kawę. W porze obiadowej liczba topnieje do czterech. Po południu zostaje ich dwóch, a po kolacji pozwala sobie na kawę tylko JEDEN. Otóż cała nasza trójka jest tym jednym Francuzem!
Spojrzał na zegarek udając zdziwienie.
- ...Musimy się spieszyć. Twój ostatni pociąg odchodzi za dwadzieścia minut. Chętnie zatrzymałbym cię na noc, ale obawiam się, że nie zmieścisz się w dziecinnym łóżeczku.
Nie paliłem się do noclegu u Dalboisa. Życie rodzinne, nawet w wykonaniu osób trzecich, nigdy nie miało dla mnie uroku. Odprowadzili mnie na dworzec. Po drodze wręczyłem Dalboisowi zdjęcie przywiezione z Belgii.
- Słuchaj to naprawdę moja ostatnia prośba. Spróbuj się czegoś dowiedzieć o facecie. Wiem, że niełatwo go będzie wytropić, choćby dlatego, że pewnie już dawno poszedł na grzybki. Jeżeli nic nie znajdziesz, zastanowię się nad twoją radą.
Schował zdjęcie do wewnętrznej kieszeni marynarki. Pociąg wjechał na dworzec. Usiadłem przy oknie i, nie zważając na wszystkie tabliczki ostrzegawcze świata, opuściłem szybę i wychyliłem się na zewnątrz. Dalbois wspiął się na palcach i powiedział przyciszonym głosem.
- Nic ci nie obiecuję na mur. Daj mi trochę czasu. Ze trzy, cztery dni. Powinno wystarczyć na odnalezienie śladu. Możesz mi wierzyć, ten CRS-owiec jest niebezpieczniejszy niż laska dynamitu. Chciałbym jednak jak najszybciej mieć sprawę z głowy i zapomnieć o jego paskudnej gębie. Jak się czegoś dowiem, zatelefonuję do Tuluzy. Ciao.
Pociąg był pusty. Dojechałem samotnie do stacji "Vincennes", gdzie do wagonu wkroczyła, obejmując go w posiadanie, banda podmiejskich łobuzów. Jakiś pryszczaty dryblas zbliżył się do mnie. Rozwalił się na przeciwległym siedzeniu i położył nogi na mojej ławce, trącając mnie niemal butami w udo. W odpowiedzi odchyliłem prawą połę marynarki, żeby mógł zobaczyć kaburę pistoletu z wystającą czarną kolbą. Dwie nogi natychmiast znalazły się na ziemi. Dryblas wstał wyraźnie zdeprymowany. Usłyszałem jak powiedział do kolesiów: "To gliniarz, ma spluwę". Wysiedli na następnej stacji - "Nation". Odzyskałem upragniony spokój.

* * *

Nie była to największa niespodzianka mojego życia, skądże znowu... Jednakże serce zabiło mi mocniej, kiedy następnego ranka usłyszałem głos Klaudyny Chenet w słuchawce. Zamierzałem się co prawda z nią zobaczyć, ale wciąż odkładałem to na później. Jej telefon położył kres rozterce.
- Panie inspektorze, chciałam po prostu serdecznie panu podziękować. Matka Bernarda zaprosiła mnie wczoraj wieczorem, żeby opowiedzieć mi o pańskiej wizycie. Nie wiem, czy spotkanie z nią przyda się panu w śledztwie, czego szczerze panu życzę, ale już sam fakt, że naprawdę chce się pan dowiedzieć, dlaczego zamordowano Bernarda, bardzo nas pokrzepił na duchu.
Wybąkałem coś pod nosem i pozwoliłem jej przejąć inicjatywę.
- Podobno wraca pan do Tuluzy dziś wieczorem? Czy to prawda?
Wydało mi się, że słyszę w jej głosie nutkę zawodu, niemal żalu.
- Tak, wyjeżdżam dziś pociągiem o szesnastej. Czy moglibyśmy się przedtem spotkać? Nieważne gdzie, ale koniecznie... Muszę zadać pani jeszcze kilka pytań. Co pani robi o dwunastej?
- Ślęczę nad swoją pracą.
- A ja myślałem, że studenci zawsze mają wakacje!
Znowu palnąłem gafę. Klaudyna odpowiedziała mi jednak spokojnym tonem.
- W moim przypadku są to bardzo smutne wakacje... Wolę pracować, odpędzam w ten sposób czarne myśli. Temat mojego doktoratu jest zresztą pociągający. Pańską propozycję przyjmuję. Zbieram dziś materiały w terenie, od Porte dłItalie do Porte de Gentilly. Na bulwarze Kellermana, zaraz za wejściem na stadion Charlety, jest restauracyjka, nazywa się "Le Stadium". Może spotkamy się tam koło pierwszej?
Zgodziłem się na godzinę i miejsce spotkania, po czym odłożyłem słuchawkę. W ciągu kilku minut spakowałem manatki i zszedłem na dół do saloniku hotelowego, gdzie dwóch gości, nie mając widocznie nic lepszego do roboty, oglądało dziennik telewizyjny w programie pierwszym. Yann Marousi obwieszczał właśnie śmierć jednego z twórców i założycieli video, który zginął w tragicznych okolicznościach. Zakończył swój natchniony dytyramb zapowiedzią rozmowy z nieboszczykiem.
"...tak więc, z okazji zgonu dostojnego prekursora naszego zawodu, z prawdziwą przyjemnością prezentujemy telewidzom wywiad z nim, nagrany zaledwie przed tygodniem..."
Technicy w studiu dawali mu z pewnością znaki, że owa przyjemność nie licuje z charakterem wydarzenia, bo Marousi zmienił wyraz twarzy i bez zająknięcia zasuwał dalej.
- "Oto wspomniana rozmowa, którą nasza redakcja korzystając z bolesnego przywileju poświęca pamięci pioniera nowoczesnej techniki".
Nie mogłem tego dłużej słuchać. Zapłaciłem za hotel, pieczołowicie schowałem rachunek, niezbędny przy rozliczeniu kosztów podróży, i poszedłem piechotą do najbliższej stacji metra. Wysiadłem na "Maison Blanche", skąd dotarłem do bulwaru Kellermana okrążając koszary Gwardii Republikańskiej.
Klaudyna czekała na mnie w głębi knajpki. Bliższe stoliki już dawno zdobyli szturmem kibice jakiejś drużyny rugby, którzy oblewali zawczasu zwycięstwo swoich pupili w wieczornym meczu.
Zjadłem rano obfite śniadanie, poprzestałem więc na szklance wody mineralnej.
- Przystępujemy do przesłuchania, panie inspektorze? Jestem gotowa.
Powiedziała to z takim przejęciem, jakby jej rzeczywiście zależało na rozmowie ze mną. Jeżeli o mnie chodzi, miałem jeszcze w pamięci naszą milczącą podróż samochodową i niemal przymusową wysiadkę przed postojem taksówek. Jak na mój gust, wypadki rozwijały się zbyt szybko, nawet jeśli toczyły się we właściwym kierunku.
Pospiesznie przemodelowałem swoje oblicze na kamienną twarz zawodowca.
- Czy naprawdę wyglądam na bestię w ludzkim ciele? Chciałem tylko uściślić kilka szczegółów. Nadal nie znamy powodów zamordowania pani narzeczonego. Nie natrafiliśmy na żadne nowe poszlaki, z wyjątkiem, być może, zagadkowej śmierci jego ojca. Nawiasem mówiąc, pogmatwało nam to do reszty całe dochodzenie.
Klaudyna przerwała mi.
- Przecież jest pan na tropie, teściowa wspominała mi o fotografii...
- Mam nadzieję, że kiedyś nakryję tego CRS-owca. Nie ulega wątpliwości, że to on zastrzelił Rogera Thiraud w 1961 roku. Powiedzmy sobie jednak szczerze, że szansę odnalezienia zabójcy na podstawie samej fotografii są znikome. Jedyna godna uwagi hipoteza robocza polega na założeniu, że oba morderstwa są ze sobą powiązane. Ale z kolei okoliczności śmierci Bernarda Thiraud w Tuluzie przeczą temu wyraźnie. Dlaczego zabójca poszedł na tak wielkie ryzyko?
Ująłem w dłonie rękę Klaudyny w chwili, gdy sięgała po filiżankę kawy. Nie żachnęła się, przeciwnie, odwzajemniła uścisk. Nasze palce się splotły. Usiłowałem kontynuować swoje wywody, ale rzeczowe pytania i odpowiedzi straciły naraz sens. Przesłuchanie nieuchronnie zamieniło się w zwierzenia.
- Czy zastanawiała się pani nad sprawą z tego punktu widzenia?... Proszę się skupić... A może Bernard, zwłaszcza w ostatnich dniach, napomykał o wydarzeniach z okresu wojny algierskiej?
- Mówiłam już panu, że nie. Bernard nigdy mi się nie zwierzał. Rozmawialiśmy o naszych studiach, o przyszłej pracy zawodowej. Jeżeli chodzi o sprawy rodzinne, jakoś się dogadywaliśmy, chociaż nie było to łatwe... Jego matka, widział ją pan, odcięła się od całego świata. Nie rusza się z domu ani na krok. Na szczęście Bernard utrzymywał wyjątkowo serdeczne stosunki z dziadkami. Bardzo lubiłam do nich jeździć, świetnie tam wypoczywałam. Mieszkają w starym domu na przedmieściu, w Drancy... Niby to jeszcze Seine-Saint-Denis, ale człowiek czuje się w tamtych okolicach jak na wsi, o kilkaset kilometrów od Paryża. Mają piękny sad owocowy. Z tego, co zdołałam się od nich dowiedzieć, wynika, że śmierć męża była dla matki Bernarda straszliwym ciosem. Wpadła w prostrację i przestała się interesować losem syna. Zaopiekowali się nim dziadkowie... Powinien pan ich poznać, to niezwykle serdeczni i gościnni ludzie... Z biegiem czasu uwierzyli, że odnaleźli w Bernardzie utraconego Rogera. Pokierowali wychowaniem wnuka tak starannie jak niegdyś - własnego syna. Nigdy nie próbowali nawiązać bliższego kontaktu z synową w obawie przed utratą Bernarda. Rozumiem ich... w pewnym sensie...
Wyrzucała z siebie zdania szybko, z opuszczoną głową, unikając mojego wzroku. Czułem, że usiłuje wprowadzić mnie w swoje sprawy nie rozdrapując zabliźnionych ran. Raptem wstała od stolika i powiedziała zupełnie innym, znacznie weselszym tonem.
- Dzisiaj ja płacę. Jestem pańską dłużniczką, niech pan nie udaje, że nie wie o co chodzi. A tamten napiwek, dla portiera w hotelu?... Muszę go nareszcie panu zwrócić!
Kiedy wyszliśmy na ulicę, wzięła mnie pod rękę i poprowadziła w upatrzonym z góry kierunku, przez Osiedle Tanich Mieszkań przylegające do ulicy Thomire i do Alei Gaffieri. Maszerowaliśmy w milczeniu aż do Poterne des Peupliers. Pod kamiennym mostem kolejowym zgraja psów przypuszczała raz po raz atak na pochyłą platformę z pojemnikami na śmieci, którą władze miejskie ustawiły tu po to, żeby uwolnić prawdziwych paryżan od nadmiaru odpadków. Jakiś wilczur uzyskał wyraźną przewagę nad swoimi pobratymcami, zajmując pozycje na szczycie osobliwego pagórka. Na nasz widok warknął groźnie i wyszczerzył kły, co skłoniło nas do przejścia na drugą stronę ulicy.
Klaudyna skręciła w ulicę Maxa Jacoba, prowadzącą łagodnie w górę, w stronę dzielnicy Italie. Za budynkami z czerwonej cegły wyłaniały się już sylwetki wieżyc ze szkła i stali. W pewnej chwili Klaudyna raz jeszcze skręciła na prawo i pchnęła ręką żelazną furtę pomalowaną na zielono. Moim oczom ukazał się duży ogród miejski skomponowany z licznych tarasów, obsadzonych drzewami i połączonych okazałymi kamiennymi schodami. Klaudyna wskazała mi palcem otwory strzelnicze w murach.
- Jesteśmy na resztkach fortyfikacji paryskich! Niewiele tego zostało. Zaczęto je usuwać w 1920 roku i wyburzono prawie doszczętnie. Ostatnie bastiony wyleciały w powietrze podczas budowy obwodnicy. Na ten nietknięty odcinek natrafiłam któregoś dnia na spacerze. Pośrodku rozjazdów autostrady koło Porte de Charenton do dziś stoi bastion narożny przerobiony na skład Zarządu Dróg Państwowych... Forty paryskie zaczęto budować na rozkaz Thiersa w 1842 roku... Trzydzieści kilometrów umocnień. Najśmieszniejsze w całej historii jest to, że sam Thiers musiał je atakować za czasów Komuny Paryskiej, w niecałe trzydzieści lat później.
Stanęliśmy tuż przy otworach strzelniczych. Przed nami rozpościerał się szeroki pas zieleni z wydzielonymi placami zabaw dla dzieci. Piaskownice, huśtawki, drabinki... Park graniczył z prawej strony z hałaśliwą obwodnicą, z lewej zaś z Osiedlami Tanich Mieszkań. Dalej, na widnokręgu, nieregularne skupiska małych domków układały się w kontury bliskich przedmieść paryskich: Arcueil i Kremlin-Bicetre. Na zboczu pagórka, w tle, wciśnięty między autostradę i miasto, znajdował się cmentarz Gentilly. Klaudyna zatoczyła ramieniem łuk ukazując mi rozległą panoramę.
- Co za spokój dokoła! A przecież po zbudowaniu fortów wdarło się tu i osiedliło tysiące ludzi!
- Chyba bezprawnie?
- Oczywiście, istniał nawet oficjalny zakaz, ale martwy paragraf cofa się niekiedy przed życiem realnym, przed takimi faktami jak kryzys mieszkaniowy i wygórowane komorne. W gruncie rzeczy niewiele się różnili od dzisiejszych zorganizowanych hord dzikich lokatorów... No cóż, panie inspektorze, nie tak dawno temu pokolenie naszych dziadków mieszkało w nędznych slumsach... Tutejsze osiedle wraz z okolicami Porte Saint-Quen należało do najgorszych. Królestwo gałganiarzy! Bez wody, bez gazu i bez elektryczności. Wszystkie brudy wrzucano lub wylewano do Bievre, rzeczki płynącej w dole, poniżej cmentarza. Cuchnący kanał ściekowy pod gołym niebem... Oj, zdaje się, że zanudzam pana swoją gadaniną?
- Ani trochę. Pomyślałem sobie tylko, że Paryskie Biuro Turystyczne zapewne nie zaangażowałoby pani jako przewodnika. Proszę opowiadać dalej. Mam wrażenie, że tęskni pani do tamtych czasów. Ja wcale. Musiało się tu roić od złodziei i bandytów. Prawdziwy jarmark cudów...
- Ma pan rację, ale to tylko wycinek rzeczywistości. Po prostu łatwiej zapamiętujemy obrazki ze "Złotego kasku" czy epizody z historyjek Le Bretona... W dni świąteczne skarpy przy fortach przypominały raczej poczciwy lasek w Senlis. Spacerowano na świeżym powietrzu, łowiono ryby w pobliskich stawach. Bo musi pan wiedzieć, że były tu nawet stawy...
- I mnóstwo podejrzanych kawiarenek!
- Oczywiście! Czyż mogło być inaczej? Jeżeli o mnie chodzi, wolę nostalgię ówczesnych nędznych lokalików od grozy barów samochodowych z hamburgerami i z frytkami. Ma się rozumieć, zdarzały się bójki, krwawe porachunki, ale na zabawach atmosfera często bywa napięta, nieprawdaż? Ludzie przychodzili do kawiarenek, żeby zapomnieć o tygodniu wyczerpującej pracy. Wtedy harowano po dziesięć godzin dziennie w niesłychanie ciężkich warunkach. Legenda i literatura zatarły ten aspekt sprawy... wolano rozprawiać o dżungli za rogatkami.
- Proszę mi wierzyć, przestępcy na pewno często szukali kryjówki w tym gąszczu ruder i lepianek!
- Być może, ale przed kilkudziesięciu laty wszystkie przestępstwa zwalano na mieszkańców przedmieść. Niech pan weźmie gazetę, otworzy ją na stronie z kroniką wypadków, a przekona się, że w gruncie rzeczy nic się nie zmieniło. Dziś za parszywe owce uważa się ludzi z bloków mieszkalnych na dalekich przedmieściach. Imigranci zastąpili Cyganów, młodzi bezrobotni - szmaciarzy.
- Nie wmówi mi pani, że nie było żadnej przestępczości! Istnieją statystyki...
- Owszem, była przestępczość, ale nie większa, niż w Paryżu czy w departamencie Seine. Ściśle biorąc - dokładnie taka sama. Widzi pan, oczernianie mieszkańców slumsów leżało w interesie pewnych działaczy i polityków. Wykorzystali oni znane zjawisko odrazy do pokrzywdzonych, żeby usunąć ich z najbliższych okolic podmiejskich. A czy i dziś nie manipuluje się poczuciem niepewności i braku bezpieczeństwa? Czy nie utożsamia się warstw społecznych, najbardziej dotkniętych kryzysem, z grupkami stanowiącymi zagrożenie dla całego społeczeństwa? Klasyczna sztuczka magiczna. Hokus-pokus i ofiary zamieniają się w oprawców. Sukces zapewniony! Najpoczciwsza pod słońcem starowinka kurczowo przyciska do brzucha torebkę na widok chłopaka o nieco bardziej kręcących się włosach. Sama tylko obawa wystarcza, żeby usprawiedliwić z góry wszelkie kroki podjęte wobec podobnych osobników.
- Pani zapomina, że rozmawia z gliną...
- Ani przez chwilę. Niech pan spojrzy do rejestrów policyjnych - poniekąd to dzieła pańskich przodków - z lat poprzedzających zburzenie fortów. Przekona się pan, że krwawe zbrodnie zdarzały się tu niezwykle rzadko. Notowano przeważnie drobne oszustwa, kradzieże produktów żywnościowych, awantury małżeńskie. Mimo to ówczesne kroniki wypadków ociekały krwią. Brukowce dobrze wiedziały, co chwyci! W niektórych gazetach, sprzedawanych dziś w kioskach, znajdzie pan identyczne obrazki: role morderców, sadystów i gwałcicieli są zarezerwowane dla robotników, dla biedaków. Nigdy dla notabli... O lekarzach, adwokatach, przedsiębiorcach wspomina się jedynie w kronice towarzyskiej. Godna podziwu dyskrecja w czasach, kiedy ogólny bilans malwersacji, defraudacji i wszelkich sprzeniewierzeń finansowych przewyższa dziesięciokrotnie wartość łupów zdobytych przez pospolitych bandytów w całej Republice Francuskiej.
- A zatem, pani zdaniem, kiepscy z nas myśliwi?
- Tak. Zastawiacie sidła na drobne ptaszki, ale nie polujecie na grubego zwierza.
- Pani mnie prawie nie zna, wyniki moich poprzednich dochodzeń świadczą o czymś wręcz przeciwnym...
Miałem zamiar szerzej rozwinąć ten temat, pragnąłem, żeby mnie wreszcie przestała uważać za przeciętnego nędznego gliniarza, ale nie chciałem też uchodzić w jej oczach za faceta, który się bez przerwy usprawiedliwia. Powtórzyłem w myśli zdanie, które już miałem na końcu języka, ale dialektyka uczuć nakazała mi powściągliwość. Pogrążyłem się więc w milczeniu. Klaudyna spostrzegła moje zmieszanie. Skorzystała z tego, by przejść do kolejnej ofensywy.
- System bardzo sprawnie strzeże swoich interesów... Policja jest jednym z najważniejszych ogniw skomplikowanego urządzenia zabezpieczającego. Od czasu do czasu należy znaleźć jakąś pokazową ofiarę, zademonstrować, że w wyższych sferach też się trafiają parszywe owce. A przy okazji udowodnić, że siła moralna warstwy uprzywilejowanej polega na zdecydowanym odcięciu się od zdeprawowanych jednostek. Landru, doktor Petiot... Takich jak oni obciąża się maksymalnie, spycha się te potwory w ludzkim ciele na margines patologiczny, podkreśla ich nienormalność. Bezrobotny, który włamał się do sklepu spożywczego, jest postacią powszednią i na swój sposób normalną. Ukazuje się go jako typowego przedstawiciela klasy niższej, jako produkt środowiska, nie zaś systemu, który go skazał na nędzę i zmusił do kradzieży.
- Gdyby ludzie postępowali zgodnie z pani rozumowaniem, wszyscy bezrobotni zostaliby przestępcami. Na szczęście tak nie jest.
Klaudyna westchnęła głęboko. Jej letnia bluzeczka rozchyliła się na piersi, przez ułamek sekundy mignęła połyskująca czerń stanika obszytego koronką. Moje serce wybite ze spokojnego obiadowego rytmu gwałtownie załomotało.
- Nie chce mnie pan wysłuchać do końca. Mogę się zgodzić, że wielki dyrektor i zwykły biedak są pod wieloma względami zupełnie równi. Każdy z nich na przykład ma jednakowe szansę zostania zboczeńcem. Twierdzę jednak stanowczo, że bezrobotny częściej niż bogacz ulega pokusie kradzieży. Bo mu kiszki marsza grają!
Klaudyna aż się zarumieniła z przejęcia. Ja też dostałem wypieków wpatrując się w falującą pierś mojej rozmówczyni. Skapitulowałem.
- W tej kwestii zapewne nie dojdziemy do porozumienia... Nie zapominajmy jednak o sprawie, która nas łączy. Zrobię wszystko, co w mojej mocy, żeby zaaresztować mordercę Bernarda. Nawet gdyby się okazało, że nie jest żebrakiem, lecz miliarderem! Ale skoro już mowa o morderstwie, chciałbym panią o coś zapytać. Pani Thiraud wspominała mi o pewnej rozprawce, o monografii miasta Drancy, nad którą jej mąż pracował w wolnych chwilach. Czy wie pani o niej?
Klaudyna kiwnęła twierdząco głową.
- Tak, mam ją w domu. Bernard pragnął doprowadzić do końca pracę swojego ojca. Mogę ją panu wysłać do Tuluzy, jeżeli pan sądzi, że przyda się na coś w śledztwie.
- Chciałbym załatwić to jak najszybciej. Zdążę jeszcze wpaść do pani po drodze na dworzec. Poproszę taksówkarza, żeby trochę zboczył z trasy...
Napisała mi swój adres na karteczce wydartej z notesu.
W siedem godzin później wylądowałem na Dworcu Centralnym w Tuluzie. Starszy sierżant Lardenne oczekiwał mnie na peronie, na którym zatrzymuje się ekspres "Corail". Przyjechał po mnie, chociaż tego dnia nie miał służby wieczorem. Odwiózł mnie do domu, a przy okazji nie omieszkał się pochwalić sukcesami w najnowszych grach elektronicznych. Udało mu się nawet pokonać syna w "Bitwie o Falklandy". Cztery Exocety do jednego! Bezapelacyjne zwycięstwo... Słuchając go można było pomyśleć, że podczas mojej nieobecności w Tuluzie nie wydarzyło się tu nic ważniejszego.
Rozdział VII
- Co z tymi lipnymi wezwaniami, sierżancie? Trafił pan na jakiś ślad?
Bourrassol siedział w fotelu przed moim biurkiem. Był wyraźnie zakłopotany.
Po chwili wybąkał niewyraźnie pod nosem.
- I tak, i nie... Podobno ci z biura Prodisa coś tam wywąchali.
Na dźwięk jego nazwiska aż się zatrząsłem ze złości.
- Bourrassol, proszę sobie zapamiętać raz na zawsze: nie chcę nic zawdzięczać Prodisowi. Wie pan doskonale, że facet wypominałby nam do końca życia swoje zasługi. Nadęta żaba, zarozumialec! Sierżancie, otrzymał pan rozkaz wykrycia tych dowcipnisiów. Nie kto inny, a właśnie pan! Celem ich ataku jest policja, nie merostwo. To nasza wewnętrzna sprawa!... A co opowiadają urzędnicy Prodisa?
Bourrassol chrząknął i przystąpił do sprawozdania.
- Podczas wyborów do władz miejscowych w 1981 rozlepiono po całym mieście fałszywy plakat wzywający do głosowania na "Najlepszego z najlepszych". Przedstawiał oficjalnego kandydata, gołego jak go Pan Bóg stworzył, na plaży, w ramionach młodej kobiety. Trzy miesiące przedtem kandydat miał kraksę, a trzeba panu wiedzieć, że prowadził kampanię wyborczą między innymi pod hasłem walki o podwyższenie odszkodowań i rent inwalidzkich... Urządzał takie "wiece połamańców", uważa pan... Plakat przypominał wyborcom o tamtej historii: "Nie wierzcie w jego wypadek samochodowy! To była zemsta zazdrosnego męża!" Kandydat złożył skargę przeciwko nieznanemu sprawcy, jak zwykle, bez żadnego skutku. Dopiero podczas prac przy rozbudowie drukarni miejskiej robotnicy znaleźli klisze offsetowe, przy których pomocy wykonano plakat. Przesłuchano pracowników drukarni. Jeden z nich przyznał się do udziału w akcjach grupy sytuacjonistów, która działała w Tuluzie od 1976 roku.
- Czy wspominał również o fałszywych wezwaniach? O rzekomej kartotece antyterrorystycznej!
- Nie, przyznał się tylko do operacji przeprowadzanych od 77 do 82 roku. Twierdził, że kolektyw rozpadł się potem wskutek konfliktów ideologicznych. Możliwe, że niektórzy członkowie grupy kontynuowali działalność wywrotową na własną rękę, ale już w znacznie trudniejszych warunkach, bez zaplecza logistycznego. Ich specjalnością, a zarazem najgroźniejszą bronią, był druk ulotek i plakatów oraz podrabianie urzędowych formularzy. Po stracie wtyczki w drukarni miejskiej musieli przenieść się do prywatnej drukarenki...
- W takim razie łatwo będzie ich złapać. Czy udało się zidentyfikować pozostałych członków siatki?
Bourrassol złożył lękliwie na biurku kawałek papieru, który miętosił w ręku od początku naszej rozmowy. Wziąłem kartkę z tekstem napisanym na maszynie i odczytałem głośno nazwiska.
- Jacques Manoury, Claude Anchel, Jean-Pierre Bourrassol...
Zdziwiony przerwałem lekturę i spytałem sierżanta:
- To pański krewny?
Spuścił głowę jak mały chłopak, który nabroił i wstydzi się do tego przyznać, i odparł drżącym głosem.
- Tak, panie inspektorze, to mój syn. Nie mam pojęcia, co mu strzeliło do głowy. Przygotowałem już list z prośbą o udzielenie mi dymisji.
Opadł ciężko na fotel i wybuchnął płaczem. Zgłupiałem kompletnie, nie wiedząc co począć w tej niezwykłej sytuacji. Podszedłem do Bourrassola i gestem zapamiętanym z kina poklepałem go po ramieniu.
- Niech pan sobie wybije z głowy dymisję, Bourrassol. Dał pan dowód dużej odwagi cywilnej. Ze świecą trzeba szukać policjantów pańskiego pokroju, którzy gotowi są poświęcić rodzinę w imię prawdy i sprawiedliwości. Nie zawahał się pan przed złożeniem donosu na własnego syna! Czegóż jeszcze można wymagać od funkcjonariusza policji? Byłoby największym błędem z naszej strony, gdybyśmy udzielili panu dymisji z powodu przewinienia, którego pan nie popełnił. Zresztą, jeżeli się dobrze przypatrzeć całej sprawie, nic strasznego się nie stało. Spróbuję to jakoś załatwić.
Bourrassol przestał płakać. Westchnął głęboko i otarł nos rękawem munduru.
- Czy rozmawiał pan z synem? Mógł względnie łatwo zdobyć formularze z nagłówkiem komisariatu, pieczątki również. Któżby podejrzewał syna kolegi?...
Odpowiedział zdławionym głosem.
- Na pewno bym porozmawiał, gdybym miał możliwość. Mój syn od czterech miesięcy pływa sobie po Morzu Karaibskim, odbywa służbę wojskową w marynarce. W innych historiach pewnie maczał palce, ale jeżeli chodzi o te wezwania, ma solidne alibi...
Dzwonek telefonu przerwał smutną sagę rodu Bourrassolów. Dyżurny zawiadamiał mnie, że właśnie odbywa się napad rabunkowy na sklep jubilerski przy alei Jean-Jauresa. Właścicielowi udało się nacisnąć ukradkiem sygnał alarmowy nie wzbudzając podejrzeń bandyty. Należało działać szybko, żeby przyłapać go in flagranti. Sprawdziłem swój pistolet "Hekler" model P.S. 9 i odblokowałem bezpiecznik umieszczony pod zamkiem. Lardenne uruchomił już samochód i czekał na mnie w podwórzu. Usiadłem obok niego. Orientował się w przebiegu wypadków słuchając meldunków radiowych. Wycisnął gaz do dechy, zanim zdążyłem mu powiedzieć, że trzeba się spieszyć.
Radiowóz patrolowy stał w ukryciu za kościołem Notre-Dame des Graces. Wydałem im instrukcję, żeby nie wkraczali na razie do akcji i słuchali wyłącznie radiowych rozkazów Lardenneła. Stanowili moją osłonę od strony fasady budynku i dwóch pobliskich uliczek. Kazałem zatrzymać samochód przed samym rogiem alei Jean-Jauresa, zostawiłem Lardenneła przy kierownicy i ruszyłem w kierunku sklepu z obojętną miną zwykłego przechodnia. Miałem kłopoty z wejściem w rolę. W takich krytycznych chwilach zawsze żałowałem, że program szkolenia policyjnego nie przewiduje ćwiczeń aktorskich. Rozejrzałem się ukradkiem dokoła. Wyglądało na to, że nikt nie ubezpiecza rabusia od frontu. Chyba że jego wspólnik zaczaił się w bramie lub za drzwiami. Jeżeli tak było, mógł mnie z łatwością kropnąć w każdej sekundzie.
Doszedłem z wolna do sklepu jubilera, wykonałem błyskawiczny zwrot i pchnąłem gwałtownie całym ciałem oszklone drzwi wejściowe. Wpadłem do środka z pistoletem w ręce wrzeszcząc jak opętany.
- Policja! Rzuć broń!
Rabuś, facet niskiego wzrostu, ubrany jak urzędnik bankowy - Żywa Czysta Wełna i włoskie buty - odwrócił się i wycelował w moją pierś spluwę dużego kalibru. Miał takiego samego pietra jak ja.
- Rzuć tę zabawkę... Bo ci wpakuję trzy kule w łeb, zanim zdążysz strzelić...
Mój palec wskazujący przesunął się niedostrzegalnie w dół i spoczął na maleńkiej dźwigience umieszczonej w kabłąku. Teraz nawet najlżejsze jej naciśnięcie mogło rozpętać kanonadę.
- Słuchaj mnie uważnie. W obecnej sytuacji każde moje słowo warte jest majątek. Więcej, niż możesz tu nakraść. Nie masz żadnej szansy ucieczki. Przegrałeś. Dwa radiowozy pełne gliniarzy stoją na ulicy. Za pięć minut zjedzie tu, jak na kongres, cała tuluska policja. Nie mówiąc już o radiu i telewizji...
Stał nieruchomo z wyciągniętą ręką, zaciśniętą kurczowo na kolbie rewolweru. Wbijałem mu do głowy zdanie po zdaniu.
- ... Nie wygłupiaj się. Teraz grozi ci wyrok za napad rabunkowy z bronią w ręku. To poważna sprawa, ale jeszcze jakoś wylądujesz, jeżeli nie zaczniesz strzelać. Wezwą mnie jako świadka na rozprawę. Zeznania miejscowego gliniarza mają dużą wagę, co najmniej kilku lat pudła. Jak im powiem, że nie stawiałeś oporu, od razu będziesz ze trzy, albo i ze cztery lata do przodu... Wpadłeś, kotku. Postaraj się przynajmniej, żeby nie wpaść za głęboko. Tak będzie najlepiej dla wszystkich.
Moje przemówienie nie zrobiło na nim żadnego wrażenia. A może źle się zabrałem do rzeczy? Postanowiłem przyspieszyć rozwój wydarzeń.
- No, decyduj się... Daję ci trzydzieści sekund do namysłu. Gadaj, czy moja propozycja ci odpowiada. Ale raz dwa, trzydzieści sekund to niewiele.
Nie spuszczałem z oka jego spluwy. Zrozumiałem, że odniosłem zwycięstwo, kiedy dłoń bandyty drgnęła i rozwarła się powoli. Rewolwer upadł na podłogę z głuchym, jakby drewnianym stukiem. Jubiler schylił się błyskawicznie i podniósł mordercze narzędzie. Potrząsnął nim w powietrzu, zachłystując się nerwowym śmiechem.
- Plastykowy! Ale się dałem nabrać... Tak groźnie wyglądał, zupełnie jak prawdziwy rewolwer.
Rabuś skorzystał z kilku sekund powszechnego zamieszania i szybko wpakował do ust garść jakichś drobnych przedmiotów. Po kilku nieudanych próbach połknął je wreszcie z wysiłkiem, po czym padł na ziemię zwijając się w straszliwych kurczach. Klęknąłem na podłodze, żeby zobaczyć, co mu się stało.
- Chyba się otruł! Wezwijcie natychmiast pogotowie. Jeszcze nam tu wykituje!
Pobladły jubiler zaoponował.
- Ależ, panie inspektorze, ten łajdak po prostu połknął przed chwilą moje brylanty i perły. Zżarł co najmniej za trzydzieści milionów franków. To wariat!
Lardenne wkroczył do sklepu na czele hordy mundurowych policjantów z bronią w ręku. Zatrzymałem go w przejściu.
- Trzeba go szybko odtransportować do szpitala. Ruszaj się!
- Jest ranny? Nie słyszeliśmy strzałów.
- Nikt do niego nie strzelał. Ten gnojek połknął majątek ruchomy przedsiębiorstwa. Obecnie jest posiadaczem najdroższego przewodu pokarmowego na świecie...
Karetka zawiozła nas do szpitala wojskowego, gdzie pożeracza brylantów przekazano natychmiast gastrologowi. Profesor przyjął nas po zbadaniu pacjenta.
- Obecnie jakakolwiek interwencja jest zbyteczna. Przyznam się panom, że po raz pierwszy w życiu mam do czynienia z chorym cierpiącym na niestrawność po spożyciu kamieni szlachetnych. Zazwyczaj znajdujemy w żołądkach naszych podopiecznych przedmioty o mniejszej wartości. Gwoździe, kawałki szkła, zęby widelca... Aż wierzyć się nie chce, co ludzie potrafią połknąć. Zaznaczam, że zajmuję się wyłącznie przedmiotami, które trafiły do organizmu przez usta. Koledzy, którzy specjalizują się w innych otworach ciała ludzkiego, mogliby panom opowiedzieć niejedną ciekawą historyjkę. I o kobietach, i o mężczyznach. Myślę sobie nieraz, że warto by zebrać wszystkie przedmioty wydobyte w ciągu ostatnich dwóch lat z pacjentów w samej tylko Tuluzie i otworzyć coś w rodzaju Muzeum Perwersji... Pańskie brylanty byłyby prawdziwą ozdobą kolekcji!
- Bardzo mi przykro, panie profesorze, ale będziemy musieli odzyskać połknięte kosztowności. Stanowią materiał dowodowy. To długo potrwa?
Profesor przygryzł wargi dając nam do zrozumienia, że zastanawia się nad pytaniem.
- Są to niewielkie przedmioty, które przesuwają się teraz w kierunku żołądka. Będziemy śledzić ich wędrówkę przy pomocy rentgenu lub echografu, by zaoszczędzić choremu zbyt dużej dawki promieniowania.
Jubiler wtrącił się w tym momencie do rozmowy.
- Mam nadzieję, że moje kamienie nie doznają szwanku wskutek działania promieni rentgenowskich lub soków żołądkowych?
Profesor spojrzał na niego pogardliwie i nawet nie raczył mu odpowiedzieć.
- W ciągu najbliższych godzin kamienie opuszczą drugi odcinek przewodu pokarmowego i wkroczą w fazę pasażu jelitowego. Jest to nader delikatny etap, powiedziałbym nawet - ryzykowny. Nie można wykluczyć ewentualnej niedrożności jelit, a co za tym idzie - operacji. Nie będę ukrywał, że podobne interwencje chirurgiczne są niebezpieczne.
- A gdyby się wszystko odbyło normalnie?
- Byłoby znacznie lepiej. W takim przypadku ujrzeliby panowie kamienie najwyżej po upływie trzech dni. Mógłbym je panom obiecać nawet jutro, gdybym był pewien, że pacjent zechce z nami współpracować...
- Co pan profesor ma na myśli?
- Istnieje metoda polegająca na podaniu choremu silnego środka przeczyszczającego, który skutecznie pobudza wydalanie. Oczywiście, nie możemy przeprowadzić tej kuracji bez zgody pacjenta. Amnesty International nigdy by nam tego nie darowała...
Groźba ewentualnej interwencji chirurgicznej skłoniła rabusia do zażycia leku przyśpieszającego funkcje organizmu. Podjąłem odpowiednie środki ostrożności umieszczając w separatce z żywą kasą pancerną dyżurnego policjanta, któremu zleciłem sprawdzenie zawartości basenu.
Jubiler przyjął z wdzięcznością propozycję towarzyszenia strażnikowi i wspomagania go w delikatnej misji.
Brylanty i perły wróciły do prawowitego właściciela dzięki mieszance przeczyszczającej, opartej na związkach magnezu, której skrupulatnie opracowany skład chemiczny (CaOxMgOx2CO2) wykluczał całkowicie możliwość szkodliwych skutków ubocznych.

* * *

W komisariacie czekał już na mnie telegram z Paryża. Dalbois uwinął się gładko z identyfikacją zabójcy Rogera Thiraud. Zawiadamiał mnie o wysłaniu listu ze szczegółowymi informacjami, który powinien był nadejść tego samego wieczoru.
Bez większego przekonania spróbowałem się zająć załatwianiem zaległych spraw. Seria kradzieży w sklepach, dwa lub trzy przypadki prowadzenia pojazdów mechanicznych w stanie upojenia alkoholowego, jeden przypadek stawiania oporu funkcjonariuszowi policji w trakcie pełnienia obowiązków służbowych. Dla zabicia czasu sprawdziłem także akta personalne załogi komisariatu oraz tabelę awansów. Stwierdziłem, że Bourrassol mógł liczyć na przesunięcie do IV grupy służbowej, chyba, że komisarz Matabiau obarczyłby go odpowiedzialnością za wybryki latorośli i pozostawił na dwa dodatkowe lata w grupie III.
Zrywałem się na każdy dzwonek telefoniczny, na każde pukanie do drzwi. Listonosz przynosił nam wieczorną pocztę regularnie o piątej. Marzyłem, żeby tego dnia wyłamał się z tradycji. Zbiegłem po schodach, gdy tylko dostrzegłem go w bramie. Odebrałem całą korespondencję i rozłożyłem ją na biurku w swoim gabinecie. Polecony od Dalboisa znajdował się tam wśród innych listów. Otworzyłem go w pośpiechu rozdzierając kopertę. Pan inspektor z Informacji nie zawracał sobie głowy zbytecznymi formułkami grzecznościowymi.

"Drogi Cadin,
Twój CRS-owiec nazywa się Piotr Cazes. Należał rzeczywiście do Brygad Specjalnych, których zadaniem była likwidacja aktywnych działaczy CAS i F.L.N. w ostatnich latach wojny algierskiej. Na wszelki wypadek przypominam Ci, że wszystkie działania prowadzone w toku tej wojny zostały objęte dekretem z lipca 1962, który postanawia, między innymi, że nikt nie może być ścigany, lub pociągnięty do odpowiedzialności sądowej ani też podlegać jakiejkolwiek dyskryminacji z powodu czynów popełnionych w związku z wydarzeniami w Algierii i na terytorium kraju przed ogłoszeniem zawieszenia broni.
Piotr Cazes jest obecnie na emeryturze. Mieszka, a przynajmniej mieszkał jeszcze przed kilkoma miesiącami, w twoich okolicach, w Grisolles, miasteczku położonym między Grenadę w Verdun, w pobliżu szosy nr 17.
Bądź ostrożny, to już nie zgniłe jajeczko, ale beczka prochu. Proszę Cię, spal ten list natychmiast po przeczytaniu. Zrobiłem to samo z fotografią, którą mi powierzyłeś.
Pozdrowienia
Dalbois"

Wyjąłem z szuflady zapalniczkę i spaliłem list wraz z kopertą. Resztę korespondencji wręczyłem sekretarce i udałem się na poszukiwanie starszego sierżanta Lardenneła.
Znalazłem go w stanie pożałowania godnym na przednim siedzeniu policyjnego radiowozu. Sprawiał wrażenie człowieka cierpiącego na ciężką chorobę nerwową. Ramiona drgały mu konwulsyjnie, co chwila przekrzywiał głowę na bok. Od czasu do czasu prostował się, by znów opaść na kierownicę. Rozwiązałem tajemnicę tych podrygów, zaglądając przez szybę do samochodu. Lardenne zrezygnował z matematycznych rozkoszy kostki Rubika i oddawał się obecnie upojnej video-neurotycznej grze pod nazwą "Banzaj". Trzymając w ręku płytkę elektroniczną wielkości kieszonkowego kalkulatora usiłował zmusić maleńką figurkę do pokonania trasy usianej przeszkodami.
- Proszę mi to pokazać, Lardenne! A pan niech tymczasem weźmie kurs na Grisolles. To taka mieścina przy szosie nr 17, niedaleko Montauban.
Pozwoliłem mu na zabawę z białymi liniami i pasami poprzecznymi, ze znakami stopu i pierwszeństwa przejazdu oraz ze wszystkimi ludzikami, którzy tego popołudnia pędzili w obie strony między Tuluzą a Montauban.
Ja tymczasem kierowałem ucieczką kominiarza, posuwając go naprzód prawym kciukiem, cofając zaś lewym, by w końcu zaprowadzić mojego bohatera na szczyt drapacza chmur, gdzie czekał nań helikopter. Po drodze musiał wspinać się po niezliczonych schodach, przemykać przez setki drzwi, które zazwyczaj zatrzaskiwały mu się przed nosem, zmuszając go do rozpaczliwych manewrów. Kominiarza prześladował także upiorny dozorca, goniąc go i bombardując naczyniami kuchennymi. Na biedaka czyhał poza tym gigantyczny podstępny szczur, który z braku lepszego zajęcia pożerał całe piętra budynku!
Podczas przejazdu przez Verdun udało mi się ulokować kominiarza na płaskim dachu drapacza chmur, ale w ostatniej chwili helikopter, wytrącony z równowagi niezręcznym manewrem mojego prawego kciuka, rozbił się o okna sto trzydziestego piętra. Dozorca natychmiast skorzystał z okazji wbijając straszliwy nóż rzeźnicki w plecy uciekiniera. Szczur w mgnieniu oka pożarł trupa. Pozytywka odbębniła ponuro pierwsze takty marsza żałobnego Chopina.
- Jaki wynik osiągnął pan ostatecznie, panie inspektorze?
Nacisnąłem guziczek i w podświetlonym okienku ukazał się rezultat moich zmagań.
- Dziewięćset trzydzieści dziewięć schodów!
- Mój rekord wynosi tysiąc pięćset piętnaście. To nie było takie proste!... Kupię sobie jeszcze "Yakoona". Podobno jest dziesięć razy bardziej ciekawy. Kierowany przez pana bohater tej gry prowadzi walkę z nieznanym wrogiem, który nasyła na niego swoich zbirów. Nigdy nie wiadomo, czy ma się do czynienia ze sprzymierzeńcem czy z nieprzyjacielem. Należy koniecznie nauczyć się ich rozpoznawać, ponieważ unicestwiając przez pomyłkę sprzymierzeńców, skazuje się pan na porażkę. Dopiero po dwunastu zwycięskich starciach może pan przystąpić do decydującego pojedynku z samym Yakoonem. W dodatku programator modyfikuje samoczynnie po każdej partii układ sił i charakter postaci mnożąc liczbę kombinacji w nieskończoność. Trzeba co najmniej dwóch miesięcy, żeby osiągnąć pierwszy stopień wtajemniczenia. Fantastyczna gra!
- A czy nauczył się pan rozpoznawać drogowskazy?
- Jakie drogowskazy, panie inspektorze?
- Chociażby drogowskaz do Grisolles. Właśnie go pan minął. Co gorsza, nie ma pan dwunastu okazji naprawienia błędu. Pozostaje panu tylko jedna, ostatnia szansa - zawrócić!

* * *

Piotr Cazes mieszkał w małym domku w stylu wiejskim, otoczonym pięknym, starannie utrzymanym ogrodem. Pociągnąłem za sznurek dzwoneczka przybitego do słupka przy furtce. W oknie na parterze ukazała się poorana zmarszczkami twarz sześćdziesięcioletniego mężczyzny.
- Czego panowie sobie życzą?
- Jestem inspektor Cadin z Tuluzy. A oto mój zastępca, starszy sierżant Lardenne. Chciałbym pana prosić o prywatną rozmowę.
Mężczyzna wyszedł na ganek i uruchomił mechanizm elektryczny otwierający furtkę. Wszedłem do ogrodu i w towarzystwie Lardenneła skierowałem się ścieżką w stronę domku. Gospodarz powitał nas na progu.
- Czemu zawdzięczam wizytę policji? Mam nadzieję, że nie przynoszą panowie złych wiadomości. Moja żona poszła do miasteczka na zakupy, myślę jednak, że sam zdołam przygotować dla panów coś do picia.
Zaprosił nas do gustownie umeblowanego pokoju, w którym centralne miejsce zajmował duży, kamienny kominek. Nie przestając z nami rozmawiać Piotr Cazes ustawił na stole kilka butelek, dwa kieliszki i tackę z rozmaitymi gatunkami słonych ciasteczek.
- Jak panowie widzą, tylko dwa kieliszki... Lekarze, niestety, zabraniają mi całkowicie alkoholu. Odbijam to sobie na lekarstwach...
Podał nam aperitify. Ricarda dla mnie i Floc de Gascogne dla Lardenneła, który przepada za słodkimi trunkami.
- Prowadzi pan, panie inspektorze, dochodzenie w jakiejś sprawie, która mnie bezpośrednio dotyczy? A może chodzi o moją żonę?...
- Niezupełnie... Czy zechciałby pan się przejść ze mną po ogrodzie? Mam wielką ochotę na mały spacer.
Piotr Cazes zdziwił się nieco, ale przystał na moją propozycję. Postanowiłem z miejsca przystąpić do rzeczy.
- Pragnę podkreślić, że moja wizyta nie ma charakteru oficjalnego. Jeżeli odmówi pan odpowiedzi na moje pytania, nie będę nalegał...
Dał mi znak ręką, żebym mówił dalej.
- ... W tym miesiącu został zamordowany w Tuluzie pewien student... Nazywał się Bernard Thiraud...
Wpatrywałem się pilnie w twarz Cazesa, ale nie zmieniła wyrazu. Nazwisko ofiary nie zrobiło na moim rozmówcy żadnego wrażenia.
- ...Zastrzelono go na ulicy, z nieznanych pobudek. Sprawdziliśmy wszystko dokładnie, nie wchodziły tu w grę ani pieniądze, ani sprawy uczuciowe. Nic z tych rzeczy. Niepojęta zagadka. Potem, przesłuchując rodzinę denata, dowiedziałem się, że jego ojciec zginął przed dwudziestu laty w podobnych tajemniczych okolicznościach. Zamordowany z premedytacją na ulicy, strzałem w głowę. Nie wszczęto wówczas żadnego dochodzenia w tej sprawie. Zdumiewający przypadek sprawił, że ekipa telewizji belgijskiej, która przybyła, żeby sfilmować występy Jacquesa Brela w "Olimpii", utrwaliła na taśmie ostatnie chwile Rogera Thiraud, ojca Bernarda. Działo się to w Paryżu, w październiku 1961. Ze zdjęć wynika, że strzał padł z pańskiego pistoletu...
Piotr Cazes włożył ręce do swojego niebieskiego garnituru i gwałtownie zacisnął pięści. Jednakże już po kilku sekundach ramiona mu opadły, przymknął powieki i nabrał głęboko powietrza przez usta. Zgięty we dwoje przysiadł ciężko na jeden z dużych kamieni leżących po obu stronach ścieżki.
- Jak się pan o tym dowiedział? Wszystkie tamte archiwa są ściśle tajne...
- Mówiłem już panu - zupełnie przypadkowo.
- Niech pan siada, panie inspektorze. Przywołał pan bardzo bolesne wspomnienia, nie sądziłem, że mnie kiedyś dopadną. Trudna rada, pewnie tak było sądzone... Cóż mam panu odpowiedzieć? Tak, to ja strzelałem!
- Dlaczego pan zabił Rogera Thiraud?
Popatrzył na mnie zmęczonym, jakby nieobecnym spojrzeniem.
- Nie mam najmniejszego pojęcia. Otrzymałem rozkaz. Musiałem go wykonać.
- Rozkaz dowództwa Brygad Specjalnych?
- Dlaczego pan pyta, skoro zna pan z góry odpowiedź? Tak, z dowództwa Brygad Specjalnych... Naszym zadaniem była likwidacja szczególnie aktywnych działaczy OAS i F.L.N. Prefektura dostarczała nam przepustek i broni, zupełnie "czystej", nie do zidentyfikowania. Mogliśmy telefonować bezpośrednio do dyrektora Surete, ale tylko w razie wpadki. Pamiętam jeszcze numer, chociaż na nic się dziś nie przyda. MOGador 68-33. Instrukcji uczyliśmy się na pamięć, zacieraliśmy wszelkie ślady. Wcale nie było zabawne to nasze podziemne życie. Ci po drugiej stronie barykady drogo sprzedawali swoją skórę. Oko za oko, ząb za ząb! Nawet pan sobie nie wyobraża jak bardzo się różni pańska dzisiejsza praca od tamtej roboty. Mieliśmy dużą autonomię, własne metody działania. Sami zdobywaliśmy informację o przeciwniku...
- Również w przypadku akcji na ulicy Notre-Dame de Bonne Nouvelle?
- Nie, w regularnych odstępach czasu ośrodek operacyjny zlecał nam likwidację szczególnie uciążliwych osobników. Wolałem bez porównania normalne akcje polegające na neutralizowaniu wrogiej siatki. Rozwalenie jakiegoś cywila nigdy nie sprawiało mi satysfakcji. Co innego na wojnie... Wie pan, byłem w Ruchu Oporu, walczyłem podczas wyzwolenia, doszedłem z bronią w ręku do Indochin. Przywykłem patrzeć śmierci prosto w oczy. To też nie była żadna frajda wywalić cały magazynek w brzuch Niemcowi czy Wietnamczykowi, nawet jeżeli oni również mieli zamiar nafaszerować człowieka ołowiem. Ale wpakować kulę w łeb młodemu Francuzowi, nie wiedząc co to za jeden? Rąbnąć bezbronnego faceta, z tyłu? Pewnie tak było trzeba. Pociesza mnie myśl, że moja kula udaremniła jakiś zamach, skróciła wojnę o dzień, choćby o godzinę...
- Proszę mi dokładnie opowiedzieć o przebiegu akcji. Kto panu wskazał drogę Rogera Thiraud? Jak się to odbyło?
- Normalnie. Łącznik wkładał kopertę do skrzynki kontaktowej dwa razy tygodniowo. Tam znajdywałem dokładne instrukcje. W przypadku Thirauda, jeżeli się tak naprawdę nazywał, otrzymałem fotografię oraz informacje o jego rozkładzie dnia i trybie życia. Mieszkał o dwa kroki od miejsca zbiórki, logicznie rzecz biorąc, powinien był wrócić do domu przed początkiem pochodu. Chciałem zatelefonować i pod byle pretekstem skłonić go do wyjścia na ulicę. Mój plan spalił jednak na panewce. Thiraud nie wrócił po wykładzie do domu, zafundował sobie seans filmowy w "Midi-Minuit", naprzeciwko "Rexa". O mały włos nie załatwiłbym go w sali... Teraz widzę, że tak należało zrobić, uniknąłbym w ten sposób sfilmowania mnie przez telewizję belgijską.
- Nie zadawał pan sobie pytania, dlaczego ten człowiek musi zginąć z pańskiej ręki?
- A czy OAS-owcy mieli skrupuły, kiedy naszpikowali plastykiem salę zebrań i wysadzili w powietrze dwunastu moich najlepszych kolegów? Zbieraliśmy ich po kawałeczku, niemal łyżkami... Albo kiedy rzucili granat na podwórko szkolne? Widziałem twarzyczki dzieci posiekane odłamkami. Czy słyszał pan kiedyś krzyki pięcioletnich brzdąców, których oślepiono tylko po to, żeby sterroryzować dorosłych? Nie zadawałem sobie wtedy żadnych pytań, żeby nie wpaść w jeszcze większą wściekłość.
- Kto wysyłał koperty z rozkazami? Może mi pan śmiało powiedzieć, od tego czasu upłynęło dwadzieścia lat, to już historia.
- Nie jestem taki pewien. Wiadomo powszechnie, że Brygady Specjalne znajdowały się pod nadzorem Andre Veilluta i były podporządkowane policji, chociaż nie figurowały w jej schemacie organizacyjnym. Najlepszy dowód to zaliczenie mi tamtych lat do stażu przy przejściu na emeryturę. Powiem panu w zaufaniu, że liczyły się podwójnie. Oprócz nas istniały inne grupy, na przykład SAC, które działały całkowicie na własną rękę. Nieraz wchodziliśmy sobie w drogę, mimo że walczyliśmy po tej samej stronie. Niech pan nie sądzi, że nienawiść i urazy wygasły z biegiem czasu. Wcale bym się nie zdziwił, gdyby byli OAS-owcy chcieli dziś pomścić dawne upokorzenia. F.L.N. - chyba nie. Wygrali wojnę, a zwycięzcy są zawsze bardziej wspaniałomyślni od zwyciężonych.
- Pański szef, Veillut, był zapewne człowiekiem, który podjął decyzję o likwidacji Rogera Thiraud?
- W każdym razie musiał o niej wiedzieć. Nasze dowództwo było pod względem organizacyjnym wierną kopią oddziału bojowego. Stan liczebny, ograniczony do minimum, zapewniał skuteczność działania i znacznie utrudniał przeciwnikowi wykrycie Brygad. Veillut, o ile wiem, miał trzech zastępców, ale w nagłych wypadkach mógł działać sam.
- Co teraz porabia?
- Wkrótce podzieli mój los, zbliża się do emerytury. Po rozwiązaniu Brygad Specjalnych otrzymał wysokie stanowisko w Biurze Spraw Kryminalnych przy Prefekturze Paryskiej. Rząd potrafi hojnie wynagrodzić zasługi swoich najwierniejszych podwładnych.
Naraz przyklęknął i pochylił się nad ziemią, zachęcając mnie gestem do pójścia w jego ślady.
- Niech się pan przyjrzy temu mrowisku, panie inspektorze. Rozwalam je ze dwa lub trzy razy do roku, ale mrówki zawsze je odbudowują opodal. Czy zaglądał pan kiedyś do środka?
- Oczywiście, w dzieciństwie...
- To wprost zdumiewające... Konstruują galerie, pochylnie wjazdowe. Czytałem gdzieś, że istnieje dwa tysiące gatunków owadów sklasyfikowanych jako "mrówki". Mrówki czerwone, czarne, żółte, żołnierze, rzemieślnicy, robotnice, królowe. Przyglądając się im z bliska, niemal każdy człowiek dostrzega wkrótce osobniki, które odpowiadają jego własnym cechom charakteru. A ja niedawno zrozumiałem, że się nie mieszczę w społeczeństwie mrówek. Przez całe życie byłem podobnym do nich tylko z nazwy tym oto rozbójniczym owadem...
Wziął gałązkę i oparł jej koniec na brzegu niewielkiego leja o szerokości pięciofrankówki i o podobnej głębokości, wydrążonego w piasku.
- Mrówkolew! Samotnik! Kopie dziurę w ziemi i urządza tam zasadzkę. Czeka cierpliwie, aż inne zwierzątka znajdą się w zasięgu jego śmiercionośnych szczęk...
Gałązka kilkakrotnie gwałtownie uderzyła o ziemię, zasypując mrówkolwa grubą warstwą piasku.
Podniosłem się i stanąłem na ścieżce. Piotr Cazes patrzył na mnie w milczeniu szyderczym wzrokiem.
- Dziękuję panu, panie Cazes, że zechciał pan ze mną porozmawiać.
Starszy sierżant Lardenne podszedł do mnie rozsiewając dokoła aromat anyżku. Strzelił sobie co najmniej dwa pastisy! Niezbyt pewną ręką wykręcił samochód i ruszył szosą w stronę Tuluzy.
Zdążyłem ujrzeć w przelocie wnętrze garażu, w którym królował zielony metalizowany mercedes, model 250 SE z lat 60, ze wspaniałą chromowaną maską chłodnicy. Marzenie życia!
Odwróciłem się do Lardenneła.
- Co za wóz! Niektórzy mają szczęście.
- Pozory mylą, panie inspektorze. Jego żona wróciła z miasteczka, kiedy rozmawiał z panem w ogrodzie. Myślała, że przyjechaliśmy ze szpitala. Staruszek długo nie pociągnie, wystarczy popatrzeć na jego twarz. Lekarze dają mu najwyżej cztery miesiące... Jeszcze jeden facet, który nie skorzysta z emerytury.
- Kto by pomyślał. Świetnie się trzyma jak na faceta, który zdaje sobie sprawę ze swojej beznadziejnej sytuacji..
- Nie wie, że jest śmiertelnie chory. Wmówili mu, że ma wrzód żołądka.
Nim skręciliśmy na szosę, odwróciłem się i zobaczyłem starszą panią w szarej sukni stojącą przy furtce. Wydało mi się, że zapisuje numer naszego samochodu. Lardenne jeszcze raz zakręcił i żona Piotra Cazesa znikła mi z pola widzenia.

* * *

Ściana domu naprzeciwko komisariatu od niepamiętnych czasów informowała nas o wydarzeniach, które wstrząsały światem. W chwilach zadumy błądziłem wzrokiem po jej powierzchni odczytując setki razy napisy wymalowane białymi literami. Na przykład: "UWOLNIĆ HENRI MARTINA!" albo na pół zatarte hasło: ".../REFERENDUM!" Zastanawiałem się zawsze, czy ta ukośna kreska jest częścią litery "Z" czy też "A"? "PRECZ Z..."? A może "WSZYSCY NA..."? Jeżeli zaś chodzi o Henri Martina nie wiedziałem, którego mam wybrać z zastępu Martinów figurujących w encyklopedii.
Mógł to być "Henri Martin (1830-1883) urodzony w Saint-Quentin, historyk francuski, autor dzieła "Francja w latach 1833-1836", członek Colege de France".
Albo "Henri Martin (1872-1936), urodzony w Dunkierce, francuski poeta-symbolista, autor poematu "Lilia i motyl". Nagroda Akademii Francuskiej 1927 za zbiór wierszy "Jarzyny i skorupiaki".
A może "Henri Martin (1912-1967), urodzony w Saint-Denis, architekt francuski. Brał udział w pracach nad rekonstrukcją Paryża. Autor projektu obwodnicy (Trasa Martina)".
Wahałem się długo, aż wreszcie moje wątpliwości rozstrzygnął Bourrassol, który znacznie poszerzył swój zasób wiadomości marynistycznych, odkąd jego syn znalazł się na pokładzie okrętu wojennego. Wyjaśnił mi, że Henri Martin wymieniony w napisie na ścianie został wtrącony do ładowni i zakuty w łańcuchy za odmowę wystrzelenia kilkuset pocisków w kierunku gęsto zaludnionych dzielnic Hajfongu. Działo się to na początku lat pięćdziesiątych.
Jednakże ściana żyła nie tylko przeszłością.
Pod koniec czerwca grupa propagandystów szyickich wymalowała białymi literami imponujący napis "NIECH ŻYJE SOLIDARNOŚĆ Z IRANEM!".
Inni malarze, nie podzielający zapewne chomeistycznych zapatrywań swoich poprzedników, skreślili "Iran" zastępując go "Palestyną". Nie spodziewali się chyba zdecydowanej reakcji studentów-syjonistów, którzy usunęli "Palestynę" i przywłaszczyli sobie hasło, wypisując niebieskimi literami słowo "Izrael".
Jako ostatni zabrał głos w dyskusji nieznany mędrzec, który pogodził wszystkich wymazując za jednym zamachem Iran, Palestynę i Izrael oraz "Niech żyje". Na wszelki wypadek zalał także farbą przyimek "z" pozostawiając na ścianie samą "SOLIDARNOŚĆ".
Komisarz Matabiau Wrócił z urlopu. Wtargnął do mojego pokoju punkt o dziesiątej i nie dał mi nawet powiedzieć grzecznie "dzień dobry".
- Cadin, proszę do mnie. Żądam od pana wyjaśnień w sprawie wypadków, które zdarzyły się podczas mojej nieobecności.
Był w fatalnym humorze. Spod korsykańskiej opalenizny prześwitywała żółtawa wątrobiana cera. Wchodząc pierwszy do swego gabinetu nie przytrzymał za sobą drzwi, które omal nie wymierzyły mi tęgiego policzka. Matabiau usiadł na biurku i skrzyżował ręce na piersi. Musiał dziś rano zerwać się z łóżka w wielkim pośpiechu, zauważyłem bowiem, że jedną skarpetkę włożył na lewą stronę.
- No, Cadin, słucham!
- Nie zdarzyło się nic godnego uwagi, panie komisarzu, z wyjątkiem, być może, strajku grabarzy.
Usiłowałem zyskać na czasie, żeby się zorientować czy Cazes zdążył już złożyć na mnie skargę.
- Strajk trwał zresztą tylko tydzień, szybko zaprowadziliśmy porządek. Doszło do kilku drobnych utarczek między grabarzami a żałobnikami. Poza tym - normalna orka. Setki rozmaitych skarg i próśb o interwencję, oszczędzę panu szczegółów. Jeżeli o mnie chodzi, poświęciłem większość czasu najważniejszej zbrodni miesiąca. Mam na myśli zamordowanie Bernarda Thiraud. W teczce znajdzie pan komplet raportów z wyszczególnieniem czynności, które podjąłem w tej sprawie w Paryżu i w Tuluzie...
- To wszystko?
- Chyba tak, o ile mnie pamięć nie myli. Pomijam napad rabunkowy w alei Jean-Jauresa, gazety poświęciły mu całe szpalty.
Zrobiłem tę aluzję nie bez kozery. Dziennikarze podkreślali moją odwagę w starciu z uzbrojonym gangsterem, pomijając milczeniem fakt, że mierzył do mnie z plastykowego pistoletu. Na wspomnienie o moim niedawnym wyczynie komisarz Matabiau złagodniał.
- Tak, Cadin, przeczytałem wszystkie artykuły. Gratuluję panu zimnej krwi, którą wykazał pan w trudnej sytuacji. Muszę jednak powiedzieć, że najbardziej mnie niepokoi ta draka z "sytuacjonistami". Ledwie wróciłem z urlopu, zadręczają mnie telefonami mer i jego rzecznik prasowy Prodis. Niech się pan strzeże tej ośmiornicy w ludzkim ciele. Nic nie rozumiem z ich bajdurzenia. Podobno na dodatek, nasz Bourrassol jest zamieszany w całą aferę. Nigdy jeszcze nie słyszałem podobnej bzdury! Wyobraża pan sobie Bourrassola w roli "sytuacjonisty?" Orientuje się pan, o co tu chodzi? Skąd się wzięła ta legenda?
Stanąłem w obronie sierżanta.
- Bourrassol nie ma z tym nic wspólnego. Wymyślają niestworzone rzeczy, żeby tylko narobić nam koło pióra. Po prostu wykryto siatkę sytuacjonistów, którzy od 1977 roku fabrykowali fałszywe pisma urzędowe rady miejskiej, a potem rozlepiali, również fałszywe, plakaty wyborcze. Syn Bourrassola kiedyś z nimi przystawał, ale z pewnością nie brał udziału w rozsyłaniu fałszywych wezwań z pieczątką naszego komisariatu. Ma żelazne alibi: od kilku miesięcy odbywa prześliczne rejsy krajoznawcze między Martyniką i Gwadelupą. Na zaproszenie Marynarki Wojennej.
Komisarz Matabiau zerwał się jak oparzony i stanął przede mną w groźnej pozie.
- Fałszywe wezwania? Czy ja dobrze słyszę? I pan nie uważa tej sprawy za najważniejszą? Może się pan wypchać ze swoim morderstwem i ze swoim fakirem biżuteryjnym! Wyjeżdżając na urlop przeczuwałem, że wpakuje mnie pan w jakieś paskudztwo. Co za fałszywe wezwania? No, mów pan!
- Poszukujemy nadal sprawców. Kilkuset tuluzańczyków otrzymało znakomicie podrobione pisma urzędowe. Kazano im natychmiast stawić się w komisariacie celem rejestracji w kartotece antyterrorystycznej. Wezwania były podpisane pana nazwiskiem, charakter pisma również przypominał pański. Dziwnym trafem adresaci zostali wybrani spośród najbardziej znanych osobistości naszego miasta. Bogaci kupcy, przemysłowcy, przedstawiciele hierarchii kościelnej, prezesi stowarzyszeń i związków, zwłaszcza byłych kombatantów...
- Może mi pan pokazać taki druczek? Wyciągnąłem portfel z tylnej kieszeni dżinsów i ująłem delikatnie w dwa palce niebieski kwadracik, który rozłożyłem starannie przed wręczeniem go komisarzowi. Badał go w milczeniu, linijka po linijce. Ku mojemu wielkiemu zdziwieniu, podczas tego zajęcia odzyskiwał stopniowo spokój. Zwrócił mi papierek.
- To nie falsyfikat. Blankiet jest całkowicie autentyczny. Podpisałem go w przeddzień wyjazdu na Korsykę. Nie mam zielonego pojęcia, jak się to wszystko mogło tak pokiełbasić!
Nie wiem, czy zdziwiłbym się bardziej, gdyby komisarz Matabiau przyznał mi się nagle do zamordowania Bernarda Thiraud.
- Jeszcze się nie wybieram do czubków, Cadin! Pamiętam doskonale jak wręczyłem oryginał wezwania Lardennełowi wraz z listą 400 adresatów zamieszkałych w Tuluzie. Uważałem, że pan ma za dużo papierkowej roboty i nie należy obarczać pana dodatkowymi pracami. Lardenne powinien był tylko zrobić odbitki ksero, włożyć je do kopert i dopilnować ekspedycji... Niech go pan poszuka, zaraz to wyjaśnimy.
Starszy sierżant kończył właśnie partyjkę flippera w pobliskiej kawiarni, od wygranej dzieliło go zaledwie sto punktów. Ryzykując, że stracę przyjaciela, oderwałem go od migocącej światełkami gabloty. Po drodze wprowadziłem go pokrótce w sytuację, po czym wkroczyliśmy do gabinetu komisarza. Matabiau zdążył przywdziać tragiczną maskę. Widząc nas dostojnie uniósł brodę.
- Lardenne, żądam od pana wyjaśnień. I to przekonywających, jeżeli nie chce pan zostać przeniesiony do służby wartowniczej. Inspektor Cadin wytłumaczył panu zapewne w czym rzecz. Co może pan powiedzieć na swoje usprawiedliwienie?
- Sam nie wiem...
- Otóż właśnie. Niech pan uruchomi szare komórki, Lardenne, i spróbuje znaleźć jakieś wytłumaczenie!
- Zaniosłem wezwania pani Golan z sekretariatu. Powtórzyłem jej pańskie polecenie. Słowo w słowo...
- Brawo, sierżancie! Powierzam panu osobiście ściśle określoną misję a pan natychmiast zleca jej wykonanie byle urzędniczce. Proszę tu przyprowadzić panią Golan.
Lardenne wyszedł pospiesznie z gabinetu. Wrócił wkrótce w towarzystwie matrony o nader obfitych kształtach, która od niepamiętnych czasów miała w swej pieczy wydawanie dowodów osobistych i paszportów. Wypełniała niemałą część przestrzeni biurowej, ale siedziała cichutko jak myszka i starała się nie zwracać na siebie niczyjej uwagi. Weszła do gabinetu szefa z czcią i z nabożeństwem, niczym do świątyni, zapewne dopiero po raz drugi, odkąd przyjęto ją do pracy. Jej zachowanie świadczyło, że docenia w pełni wagę wydarzenia. Matabiau wykazał dużą klasę: minimalnym wysiłkiem, jakby od niechcenia, rozwiązał błyskawicznie zagadkę. Biedna kobieta była wcieleniem dobroci i uczynności, nigdy nie odmawiała kolegom pomocy w potrzebie. Wieść o jej nieporównanych zaletach rozeszła się daleko poza Wydział Dowodów Osobistych i nie było dnia, żeby ktoś nie poprosił pani Golan o jakąś przysługę, skarżąc się na przeciążenie pracą i zapewniając gołosłownie, że przy najbliższej okazji odwdzięczy się drogiej koleżance. Dzielna pani Golan adresowała koperty, segregowała dokumenty, dziurkowała, podklejała i spinała papiery dla całego komisariatu.
Kiedy zjawił się Lardenne w aureoli powierzonej mu misji i poprosił ją w imieniu komisarza Matabiau o wysłanie czterystu wezwań do zarejestrowania się w kartotece antyterrorystycznej, zgodziła się bez wahania, a nawet podziękowała starszemu sierżantowi za pamięć i zaufanie.
Podobnie zachowała się następnego dnia, kiedy na prośbę innego kolegi włożyła do kopert i wyekspediowała trzysta siedemdziesiąt osiem ozdobnych kart z następującym tekstem:
"Koło Rodziny Policyjnej w Tuluzie wraz z wszystkimi funkcjonariuszami Sił Porządkowych okręgu składa serdeczne podziękowanie szlachetnym ofiarodawcom, których dary ułatwią nam, podobnie jak w latach poprzednich, niesienie pomocy wdowom i sierotom po naszych kolegach poległych w obronie Bezpieczeństwa Publicznego".
Bóg raczy wiedzieć jakim cudem lista antyterrorystyczna i wykaz dobroczyńców powędrowały do niewłaściwych teczek. W każdym razie, o ile tuluska śmietanka towarzyska uskarżała się z goryczą na zaliczenie jej do międzynarodowej szajki wywrotowców, o tyle żaden autentyczny czy domniemany podkładacz bomb nie zjawił się w komisariacie, by wyrazić zdziwienie, że dziękuje mu się oficjalnie za wspieranie policji.
- Niech pan tylko pomyśli, Cadin. Godzina urzędowania i całe wakacje na nic. Nerwy mam jak galareta, kompletna wysiadka! Ten miesiąc spokoju i odprężenia minął jak sen... Nawiasem mówiąc, wolałbym, żeby to syn Bourrassola beknął za wszystko. Przynajmniej nie należał do firmy. Czemu przygląda mi się pan tak złośliwie? Za kogo mnie pan uważa? Za drania, co kryje swoich? Pański Lardenne doigrał się, już ja mu dam popalić! Pójdzie do służby wartowniczej, obiecuję to panu!... Dobrze, co dalej? Jak się posuwa śledztwo w sprawie morderstwa?
- Ani tak pomyślnie, ani tak szybko jakbym sobie tego życzył. Za mało konkretnych materiałów! Wiemy, że Bernarda Thiraud zamordował jakiś sześćdziesięcioletni mężczyzna, który przyjechał z Paryża. Mamy zeznania świadka, który widział jak zabójca wysiadł z czarnego renaulta 30 TX i ruszył za ofiarą. Działo się to przed prefekturą na kilka minut przed morderstwem. Lardenne objeździł wszystkie autostrady i szosy na trasie Paryż-Tuluza i Tuluza-Paryż, wypytywał gdzie się dało, ale nikt nie przypomina sobie ani takiego samochodu, ani gościa, który odpowiadałby rysopisowi zbrodniarza.
- Lardenne? Może warto by jeszcze raz sprawdzić...
- Nie zamierzam go bronić, ale w tym przypadku mam do niego pełne zaufanie.
- Zgoda. Co dalej?
- Jeżeli chodzi o motywy zbrodni, drepczemy w miejscu. Młody człowiek jechał do Maroka w towarzystwie swojej narzeczonej...
- Nie rozumiem, dlaczego paryżanin miałby tak nakładać drogi. Przez Tuluzę do Marakeszu? Dziwna trasa.
- Istotnie, ale Bernard Thiraud i jego narzeczona to historycy. Skręcili do Tuluzy, żeby przestudiować akta archiwalne w prefekturze i na ratuszu. Stosy papierzysk dotyczących historii regionu. Przeglądałem je przez dwa dni z Lardennełem; ale nic nie znaleźliśmy. Natomiast w Paryżu, dokąd się następnie udałem, odkryłem znacznie ciekawsze rzeczy. Ojciec ofiary zginął w nader zagadkowych okolicznościach, w październiku 1961 roku, podczas demonstracji zorganizowanej przez Algierczyków. Powiedziałbym nawet, że egzekucja została przygotowana z naukową niemal dokładnością.
- Przez kogo? Kto go zabił?
- Na pierwszy rzut oka zlikwidowano go z powodów politycznych. Racja stanu. Odnalazłem agenta, któremu powierzono wykonanie wyroku. Mieszka w zapadłej dziurze przy szosie nr 17, jest na emeryturze. W tamtych czasach należał do Brygad Specjalnych zakonspirowanych oddziałów komandoskich, utworzonych przez Ministerstwo w celu, jak to się mówiło, zneutralizowania działaczy OAS i F.L.N. W razie potrzeby - raz na zawsze. Brygadami kierował Andre Veillut, duża szycha z Prefektury Policji. Rzecz jasna, urządzali się tak, żeby uniknąć dochodzeń i autopsji. Teczki w archiwach są prawie puste. Nie wiem, czy warto je uzupełniać, wszystkie czyny z okresu wojny algierskiej są objęte amnestią.
- Sądzi pan jednak, że oba morderstwa są ze sobą powiązane, nieprawdaż? Stąd krok do wysunięcia hipotezy, według której Bernard Thiraud odkrył, kim jest zabójca jego ojca i przyjechał do naszego regionu, żeby się zemścić. Trasa podróży potwierdza podobne rozumowanie.
- To by mi nawet odpowiadało, ale masa istotnych szczegółów wyłamuje się z pańskiego schematu. Weźmy chociażby Piotra Cazes. Z wyjątkiem wieku zupełnie nie pasuje do portretu mordercy podanego przez świadka. Nie bardzo rozumiem, po co miałby sobie komplikować robotę, przyjeżdżając tu samochodem z paryską rejestracją i popełniając zbrodnię w biały dzień? Za duże ryzyko!
- Jeżeli to zawodowiec, a wszystko wskazuje, że mamy do czynienia z fachowcem dużej klasy, z pewnością zależało mu na tym, żeby obrał pan taki właśnie tok rozumowania. Jak dotychczas, morderca panuje całkowicie nad sytuacją. Nie odnalazł pan śladów renaulta 30 TX, być może dlatego, że ten samochód nigdy nie przejeżdżał trasą Paryż-Tuluza!
- A jednak musi gdzieś być! Żaden samochód tego modelu nie został skradziony w ciągu tygodnia poprzedzającego śmierć Bernarda Thiraud. Sam sprawdzałem ogólnokrajowy wykaz skradzionych wozów.
- Może go od kogoś pożyczył? Niech pan sprawdzi dokładnie, co porabiał Piotr Cazes w krytycznym dniu, a także, czy któryś z jego przyjaciół nie jeździ czarnym renaultem... Był pan jeszcze raz w archiwum po wykryciu tej historii z algierską demonstracją?
- Uważa pan, że należało tam pójść? Dlaczego?
- Na pana miejscu poodkurzałbym parę godzin stare papiery. Teraz nareszcie pan wie, czego należy szukać: akt dotyczących Piotra Cazesa albo Brygad Specjalnych. Warto trochę poszperać! Ma pan minimalną szansę wykrycia powodów morderstwa. Możliwe również, że powróci pan z niczym, jeżeli chłopak wertował teczki z materiałami dotyczącymi wyłącznie jego pracy naukowej... Wtedy sprawa Bernarda Thiraud pozostanie tajemnicą, aż do czasu, kiedy wpadnie nam w ręce jakaś polisa ubezpieczeniowa lub banalny liścik pożegnalny do kochanki. Najpiękniejsze zbrodnie bywają często pospolitymi przestępstwami. Czyż nie tak?
- Owszem, ale nie to morderstwo. Za dużo tu zbiegów okoliczności, cieni przeszłości i powiązań. Mam zdemaskować człowieka, który zabił Bernarda Thiraud, ale w gruncie rzeczy pasjonuje mnie zupełnie inna sprawa. Czym mógł się tak narazić skromny profesorek z Liceum Lamartineła, że wydano na niego wyrok śmierci, nasłano tajnego agenta służb specjalnych w przebraniu CRS-owca i zlikwidowano podczas demonstracji algierskiej? Cholernie mnie korci, żeby pójść do tego Andre Veillut, dawnego szefa Brygad Specjalnych. Może mi powie, co wtedy było grane. Przecież nic nie ryzykuje, wszystko podlega amnestii...
- Nie będę pana uczył jak się prowadzi śledztwo, inspektorze Cadin, muszę jednak pana przestrzec. A zatem - chce pan działać według własnego widzimisię? Idę na to. Może pan się cofnąć w swoich poszukiwaniach aż do czasów założenia Alesii, albo do Nocy Świętego Bartłomieja, jeżeli uzna to pan za konieczne i jeżeli doprowadzi to do aresztowania przestępcy! Celem nadrzędnym jest rozwiązanie problemu. Guzik mnie obchodzi, jaką drogą pan dotrze do tego celu. Ale jeżeli zboczy pan choć o krok od legalnych metod, proszę nie liczyć na mój parasol. Oświadczy pan wówczas wszem i wobec i każdemu z osobna, że była to wyłącznie pańska inicjatywa! Nie życzę sobie, żeby moje nazwisko zostało wplątane w jakąś podejrzaną aferę! Mam nadzieję, że się rozumiemy?
- Zwykłem ponosić odpowiedzialność za swoje czyny, panie komisarzu. Głowę daje, że obie zbrodnie są ze sobą ściśle powiązane...
- Jak dotychczas dostrzegam wyłącznie wieź rodzinną. Nic nie uzasadnia podobnych dedukcji. Zalecam panu daleko posuniętą ostrożność. Mówi pan już o dwóch karalnych przestępstwach, choć niecałe pięć minut temu utrzymywał pan, że morderstwo Rogera Thiraud zostało objęte amnestią. Wkracza pan na niebezpieczne ścieżki, Cadin. Czy zdaje pan sobie z tego sprawę?
- Staram się, panie komisarzu.
- To za mało. Przede wszystkim, niech się pan nie opiera zanadto na swoich prywatnych przekonaniach. Wyrokowanie zostawmy sędziom. Chcę mieć ujętego przestępcę, równie niewątpliwego i autentycznego jak trup sprzed kościoła Świętego Hieronima. Z każdego punktu widzenia byłoby lepiej, gdyby pozostał pan na czele komisariatu do czasu zakończenia śledztwa. Miałby pan więcej luzu. Zostało mi jeszcze kilka dni urlopu. Zostawiłem je sobie na jesienne polowanko, ale niby dlaczego nie mogę ich wykorzystać w tym tygodniu? Jak pan uważa?
Nie spodziewałem się aż takiego poświęcenia ze strony szefa.
- Zgadzam się. Gra jest warta świeczki.
Intuicja mówiła mi, że coś się jednak kryje w tym nagłym przystępie wspaniałomyślności. Komisarz Matabiau niezwłocznie potwierdził moje domysły.
- Zajmę się majsterkowaniem. Jak się mieszka we własnym domku, zawsze się znajdzie jakaś robota. I jeszcze jedno, Cadin. Niech pan porozmawia z Prodisem i jakoś go udobrucha. Polegam na pańskich zdolnościach dyplomatycznych.
Rozdział VIII
Przystąpiłem niezwłocznie do wykonania sekretnej misji, telefonując do rzecznika prasowego mera Tuluzy. Pan Prodis dopuścił mnie do głosu najwyżej na dziesięć sekund, po czym przerwał mi brutalnie.
- Panie inspektorze, gwiżdżę koncertowo na pańskie czterysta listów dziękczynnych! To detal... Byliśmy przekonani, że po znalezieniu form w drukarni miejskiej mamy sytuacjonistów w garści. Niestety! Idąc tropem offsetowym dotarliśmy do sporządzonej ad hoc, niepełnej listy nazwisk. Wywrotowcy znów działają w najlepsze. Otrzymujemy zewsząd sygnały o rozpowszechnianiu proklamacji podpisanej przez INDIE, która odwołuje powszechny spis ludności w Tuluzie, zarządzony przez ministra Spraw Wewnętrznych. Zaraz panu przeczytam ten liścik...
Usłyszałem charakterystyczny szelest rozkładanej kartki papieru.
- "...Po przestudiowaniu poufnych dokumentów wykradzionych przez INDIE (Interwencjoniści Narodowi w Dziedzinie Informatyki Elektronicznej), oraz wziąwszy pod uwagę, że niedbale przeprowadzona przez merostwo rekrutacja personelu biura Ankiet - co stanowi dodatkową okoliczność obciążającą - ułatwiła infiltrację osobników, którzy wykorzystując uzasadnioną niechęć ludności do informatyki, usiłują nie dopuścić do objęcia rejestracją wybiórczą obywateli, a tym samym do programowania stosunków społecznych - odwołuje się niniejszym powszechny spis ludności na terenie Tuluzy."
Następnie INDIE zachęcają ludzi, żeby udali się do merostwa i wycofali stamtąd wszystkie swoje papiery! Teraz mamy na głowie już nie 400 ludzi, ale, jak wynika ze wstępnych obliczeń, co najmniej dziesięć tysięcy!
Odłożyłem czym prędzej słuchawkę, pozostawiając Prodisa w szponach paranoi. Zawołałem Bourrassola. Wyłuszczył mi cierpliwie i metodycznie swoją hipotezę, według której zamordowanie Bernarda Thiraud sprowadzało się do zwykłej pomyłki, nieboszczyk zaś nie był upatrzoną z góry ofiarą przestępcy. Bourrassol skrupulatnie ustalił personalia większości osób, które znajdowały się w prefekturze w dniu zbrodni między szesnastą a siedemnastą.
- Tak sobie myślę, panie inspektorze, że zamiast urządzać zasadzki w podejrzanych dzielnicach, lepiej byłoby zatrudnić naszych chłopaków jako hostessy w prefekturze. Ale mam wykaźik! Palce lizać! Dziesięć grubych ryb, które nigdy nie trafiają do naszych sieci, ale które najspokojniej w świecie spacerują przed drzwiami prefekta policji! Joe Cortanze, na przykład. O ile się nie mylę, mamy na niego nakaz aresztowania za napad z bronią w ręku?
- Owszem. Zgadza się.
- Mimo to jest oficjalnie przyjmowany przez sekretarza generalnego mera oraz szefa jego gabinetu!
- Odkrył pan Amerykę, sierżancie! Pracując od tylu lat w naszym fachu powinien pan wiedzieć, że 95% sukcesów policja zawdzięcza kapusiom. Jakby pan sam nie zainstalował wtyczek w szkołach, żeby przyłapać dostawców trawki... Czyżbym się mylił?
- Tak, ale to drobne płotki!
- Dobra, dobra... A co poza tym?
- Spotkałem starego znajomego, byłego sierżanta Potreza.. Trochę przypomina Bernarda Thiraud, i z twarzy i z figury. Jest o pięć lat starszy od nieboszczyka, ale ktoś, kto miał tylko fotografię, mógł się pomylić...
- Nie przypominam sobie tego nazwiska... Potrez?
- Mistrz pistoletu, gwiazda II Brygady Terytorialnej. Do dnia, w którym otworzył bez uprzedzenia ogień do motocyklisty. Czatował w zasadzce na bandę złodziei samochodów, pamięta pan - gang złodziei BMW. Chciał ich złapać na gorącym uczynku. Jakiś smarkacz na motocyklu przestraszył się cywila z wielką spluwą w ręce. Zawrócił i dodał gazu. Tamten wygarnął do niego jak do tarczy na strzelnicy. Lekarz sądowy wydobył pięć kul, wszystkie rany wlotowe zmieściłyby się na powierzchni wielkości dłoni... Potreza wywalono z policji, pracuje teraz w prywatnej straży bankowej jako konwojent. Pamiętam jak gazety pisały, że kumple chłopaka poprzysięgli Potrezowi zemstę.
- Ludzie często tak się odgrażają w złości, potem wszystko się rozchodzi po kościach...
- Nie zawsze. Tramoni dopiero po kilkunastu latach doczekał się, że go kropnęli za zabójstwo Piotra Overnaya. Nawet jeżeli mamy tylko jedną szansę na tysiąc, nie możemy jej: pominąć! Może akurat ten trop zaprowadzi nas do mordercy. A nuż, a widelec! Zobaczymy!

* * *

Postanowiłem, że tego dnia wcześnie wrócę do domu. O ósmej wieczór, po dzienniku telewizyjnym, byłem już w łóżku. Mogłem teraz obejrzeć sobie albo powtórkę "Turnieju miast przez granicę", w którym o palmę pierwszeństwa walczyło Becon-les-Bruyeres z Knokke le Zoute, albo magazyn kulturalny poświęcony odrodzeniu poezji lirycznej w Wogezach oraz zbliżającemu się sezonowi urlopowemu. Sytuacja nie do pozazdroszczenia, wziąwszy pod uwagę, że zostawiłem swój magnetofon w Poitiers. Nie pozostawało mi nic innego jak skorzystać z usług dobrego starego Gutenberga, zacząłem więc przetrząsać bibliotekę w poszukiwaniu jakiejś zapomnianej książki. Natrafiłem na nie dokończoną monografię Rogera Thiraud, którą dostałem od Klaudyny. Zważyłem dziełko w ręku, przyjrzałem się okładce i, po dłuższym namyśle, w końcu je otworzyłem. Stronę tytułową zdobił herb miasta Drancy, nad którym widniała starannie wykaligrafowana dedykacja: "Maksowi Jacob"
Tytuł był ułożony z letrasetów:

DRANCY
od zarania dziejów do czasów współczesnych
przez Rogera THIRAUD
profesora Liceum Lamartineła

Przekartkowałem szybko cały tom. Na wielu stronach znajdowały się puste ramki nakreślone ołówkiem i opatrzone krótkimi notatkami. Roger Thiraud opracował dokładnie plan rozmieszczenia rycin, fotografii, wykresów i planów. Podawał także źródła ikonograficzne i bibliograficzne. Pierwszy rozdział pracy zaczynał się od krótkiego opisu ziemi w drugiej epoce geologicznej.
Komisarz Matabiau nie zapuszczał się aż tak daleko w przeszłość. Zatrzymał się na Alesii obleganej przez Juliusza Cezara! Przebiegłem wzrokiem z góry na dół kilka stronic starając się uchwycić ogólny sens dzieła. "...Okolice dzisiejszego Paryża zalewało wówczas morze. Na jego dnie odkładały się obfite osady ilaste i wapienne. Tam właśnie po upływie tysięcy lat miało się narodzić Drancy".
Przeskoczyłem wiele tysiącleci lądując w rozdziale trzecim. Dowiedziałem się z niego, że nazwa miasta pochodzi od starorzymskiego kolona TERENTIACUSA, który zamienił się potem w DERENTIACUSA, następnie w DERENTI, i wreszcie w DRANCY.
Gwoli rozrywki zacząłem odmieniać swoje nazwisko rodowe uzupełniając je imieniem i odczytując w odwrotnym kierunku. Doszedłem w ten sposób do całkiem nieźle brzmiącego CARA-DINATICUSA.
"W roku 800 Drancy nie miało jeszcze szkoły i liczyło zaledwie 200 mieszkańców."
Ponownie przeskoczyłem osiem kolejnych wieków, poświęconych wyłącznie uprawie roli i zbieraniu plonów, by poznać wreszcie pierwszą lokalną znakomitość. Był to "CRETTE DE PALULEL, pionier mechanizacji rolnictwa" jak głosił zachęcający tytuł odnośnego rozdziału.
Roger Thiraud zarezerwował całą stronę na fotografię popiersia uczonego męża. Zanotował: "Reprodukcję wykonać w Gabinecie Rycin Biblioteki Narodowej". Pogrążyłem się w lekturze krótkiego życiorysu Crette de Palulela. "Zrodzony w Drancy w 1741 roku, wynalazł wał zębaty, karczownik, rozdrabniacz do słomy oraz obredlacz do kartofli. Wielki przyjaciel Parmentiera, przyczynił się w równym co on stopniu do rozpowszechnienia uprawy ziemniaka".
Roger Thiraud w zdaniach przepojonych staroświeckim, lecz szczerym liryzmem, głosił chwałę swojego wybitnego krajana podnosząc jego zapomniane zasługi.
Wielka Rewolucja Francuska nie pozostawiła głębokich śladów w historii Drancy, natomiast upadek i wybuch balonu napełnionego gazem w la Villette - 16 października 1870 - zajął poczesne miejsce w dziejach grodu.
Druga część monografii obejmowała okres współczesny. Otwierała ją cytata z "Nędzników":
"Centrum Paryża i otaczający je pas bliskich przedmieść - oto jedyna ojczyzna tych dzieci. Nigdy nie zapuszczały się dalej. W ich przekonaniu o dwie mile za rogatkami nie było już nic. Świat kończył się na Ivry, Gentily, Aubervilliers i Drancy".
Przymknąłem na chwilę oczy, przypomniały mi się godziny spędzone z Klaudyną na ruinach dawnych fortyfikacji.
Roger Thiraud nie zatrzymywał się dłużej nad wydarzeniami historycznymi, które nie miały bezpośredniego związku z jego rodzinnym miastem. O wiele bardziej interesował go wachlarz przekonań politycznych, jakie reprezentowali radni miejscy oraz początki nowoczesnego budownictwa. W ostatnich rozdziałach swojej monografii omawiał szczegółowo idee, które przyświecały przedwojennym merom Drancy oraz ich projekty urbanistyczne przedstawiane do zatwierdzenia Radzie. Chodziło o zbudowanie rozległego miasta-ogrodu składającego się z tysięcy domów jedno - i wielorodzinnych, czegoś w rodzaju idealnej metropolii, falansteru XX wieku, w którym każdy obywatel miałby do swojej dyspozycji sieć przedsiębiorstw usługowych i zakładów użyteczności publicznej: szkoły, stadiony, szpitale, żłobki dziecięce i sklepy...
Prace nad budową miasta przyszłości rozpoczęły się w 1932 roku. Liczba mieszkańców Drancy podwoiła się, wzrastając do 10 tysięcy.
W 1934 roku powzięto jeszcze zuchwalszy projekt: postanowiono wznieść w Drancy pierwsze francuskie drapacze chmur. Pięć wieżowców o wysokości czternastu pięter każdy, seria identycznych czteropiętrowych domów ustawionych równolegle oraz okazały okólny budynek w kształcie podkowy posiadający trzydzieści klatek schodowych i kilkaset mieszkań! Tak wyglądała całość, którą ochrzczono mianem "Cite de la Muette!" od nazwy pobliskiej miejscowości.
Niestety, marzeniom o harmonijnym życiu we wspólnocie nie dane było się spełnić. Los pokrzyżował je w zgoła zaskakujący sposób.
Technika zastosowana na budowie nie zdała egzaminu i liczne usterki wyszły na jaw jeszcze przed zasiedleniem budynków. O ile mieszkania w czteropiętrowych domach znajdowały amatorów, o tyle pierwsze francuskie drapacze chmur nie miały takiego powodzenia wśród obywateli Drancy na jakie liczyli inwestorzy. Całe piętra stały pustką, mimo bardzo umiarkowanego czynszu.
Trzeba było spojrzeć prawdzie w oczy: króliczki nie dorosły jeszcze do swoich klatek. Wieżowce sprzedano za marny grosz Ministerstwu Obrony Narodowej, które rozlokowało tam pułk Gwardii Ruchomej.
Wstałem na chwilę, żeby napić się piwa i trochę odsapnąć, po czym wróciłem do przedziwnej historii miasta-ogrodu. Roger Thiraud, rozkochany w swoim rodzinnym mieście, nie szczędził interesujących szczegółów.
We fragmencie dotyczącym 1941 roku przytaczał dokładną liczbę żołnierzy niemieckich wziętych do niewoli na froncie i internowanych w "La Muette". Było to dla mnie prawdziwą rewelacją, nie sądziłem bowiem, że armii francuskiej udało się wziąć jeńców podczas "dziwnej wojny".
Wkrótce jednak do Drancy wstąpili Niemcy. Role się odwróciły, pilnowani zostali strażnikami. Latem 1940 roku internowano tam resztki rozbitych oddziałów francuskich i angielskich, a także obywateli greckich i jugosłowiańskich aresztowanych w Paryżu. 20 sierpnia 1941 roku w "Cite de la Muette" został oficjalnie założony koncentracyjny obóz przejściowy przeznaczony dla Żydów francuskich, których wysyłano następnie do obozów śmierci w Niemczech i w okupowanej Polsce.
Roger Thiraud wymieniał liczbę 76 000 osób - kobiet, dzieci i starców - osadzonych w obozie zaledwie o kilka kilometrów od placu Concorde i wywiezionych potem do Oświęcimia. Oceniał liczbę ludzi, którzy uniknęli zagłady na niecałe dwa tysiące.
Każdego tygodnia trzy tysiące więźniów przeciągało ulicami Drancy pod strażą czterech żołnierzy niemieckich i kilkudziesięciu Francuzów z oddziałów pomocniczych. Roger Thiraud podkreślił cyfrę 4.
Profesor odtwarzał życie obozowe na podstawie wycinków prasowych oraz rozmów z nielicznymi ocalałymi więźniami. Zmusiłem się do przeczytania kilku przerażających fragmentów.
"Wymyśliliśmy dla dzieci wesołą, zabawnie brzmiącą nazwę obozu, żeby się nie bały, kiedy rozmawialiśmy przy nich o Drancy. Pi-czi-po-i. Drancy to było Pi-czi-po-i". Następna nie zadrukowana strona była przekreślona na ukos ołówkiem i opatrzona następującym wyjaśnieniem: "Zamieścić faksymile listu komendanta obozu w Drancy do Eichmanna z zawiadomieniem o wysłaniu pierwszego transportu dzieci w wieku poniżej 2 lat. (Transport D 901/14 z dnia 14.8.1942).
Niektóre z tych dokumentów zebrane jako załączniki profesor umieścił w kopercie z grubego papieru. Wyciągnąłem z niej pismo "Biura Prowiantowego" z dnia 15 kwietnia 1943 roku.
"W odpowiedzi na pismo Panów z dnia 9 b.m. mamy zaszczyt przesłać Im następujące informacje:
1) Dzieci poniżej 9 miesięcy 347
2) Dzieci od 9 miesięcy do 3 lat 882
3) Dzieci od 3 do 6 lat 245
4) Dzieci od 6 do 13 lat 134
5) Ilość mleka pobieranego obecnie (miesięcznie):
3 223,50 litra."
"Z powodu nader częstych �skoków stanu liczbowego dane powyższe mają charakter przybliżony i liczba dzieci może się wahać w granicach 50 jednostek, zależnie od daty."
Inny znów plik papierów nosił tytuł "Dane liczbowe. Do opracowania", skreślony ręką Rogera Thiraud. Długie kolumny liczb układały się w rubrykach pod nagłówkami, których zwięzłość pogłębiała tragiczną wymowę faktów.
"Data wyjazdu", "Numer konwoju", "Numer rejestracyjny", "Obóz przeznaczenia", "Zagazowani po przybyciu", "Liczba wyselekcjonowanych �M", "Liczba wyselekcjonowanych �K", "Pozostali przy życiu w 45".
Ogólna liczba deportowanych objętych rejestracją wynosiła 73 853 osoby, ocalałych - 2 190.
Ostatnia tablica ustalała, region po regionie, miejsce urodzenia i zamieszkania osób osadzonych w Drancy, a także klasyfikowała więźniów według kategorii wieku.
Prym wiódł zdecydowanie region paryski, tuż przed Midi-Pyrenees, pozostawiając na szarym końcu regiony Nord i Centre, w których Żydom udało się umknąć z hitlerowskiego potrzasku. Paryż maszerował na czele tej makabrycznej defilady statystycznej, z wyjątkiem pierwszej rubryki obejmującej dzieci w wieku poniżej 3 lat. Podczas gdy w zdecydowanej większości okręgów ich liczba wynosiła od 5% do 8%, Paryż osiągał 11%, a Midi-Pyrenees - rekordowy wynik 12%.
Zdjęty grozą odłożyłem nie dokończoną monografię Rogera Thiraud. Długo nie mogłem się zdecydować na gaszenie światła, lektura spędziła mi sen z powiek. Wstałem z łóżka, żeby obejrzeć ostatni dziennik telewizyjny. Zasnąłem dopiero nad ranem, kiedy ulica rozbrzmiewała już pierwszymi odgłosami dnia pracy.
Komisarz Matabiau pierwszy wkroczył na scenę w dziwacznej czarnej opończy i w mnisim kapturze. Wiedziałem, że to on, chociaż twarz miał zasłoniętą. Szedł wolno korytarzem, którego początek gubił się w bezkresnej dali. Na jego kapturze odbijał się niebieskawy blask jarzeniówek umieszczonych pod posadzką. Matabiau zbliżał się z głową pochyloną w bok i przyciśniętą do lewego ramienia. Rozdawał rzeszy wynędzniałych stworzeń zielone kartoniki z fotografią Prodisa. Kroczył wprost na mnie, ja zaś stałem zupełnie nagi. Wyraził mi niezadowolenie z powodu mego niestosownego stroju i wręczył identyczny papierek. Pod fotografią rzecznika prasowego zobaczyłem pieczęć naszego komisariatu, linijki tekstu rozpłynęły mi się jednak przed oczami, kiedy spróbowałem je odczytać.
Odwróciłem się ku pozostałym uczestnikom niepokojącej uroczystości i rozpoznałem bez trudu większość otaczających mnie osób.
Rodziny żałobników połączyły się w zgodną grupę ze strajkującymi grabarzami. Tuż obok, jednostka Gwardii Ruchomej mozolnie wydobywała potężną bryłę złota z wnętrzności rozbawionego hipopotama. Wtem ogłuszający hałas, w którym przeraźliwe piski splatały się z ogłuszającymi wybuchami, sparaliżował całkowicie obecnych. Matabiau rozpadł się w rój iskier wśród połyskliwych płytek glazury.
Korytarz rozszerzył się, jego ściany nagle zmiękły i zaczęły pulsować w rytmie serca. Ciemności przesłoniły ledwie widoczny widnokrąg, z mroku wyłonił się czarny renault monstrualnych rozmiarów pędzący w naszym kierunku. Jego koła toczyły się po lśniących szynach, zrodzonych jak gdyby z samej idei ruchu.
Czyjaś obmierzła twarz, zdeformowana przez wypukłą szybę przednią, krzywiła się w szkaradnym grymasie nad kierownicą. Poznałem natychmiast rysy Piotra Cazes. Odrętwiały z przerażenia zamknąłem oczy, żeby przynajmniej nie widzieć nadciągającej niechybnie zatraty. Daremnie! Mój wzrok przewiercał zaciśnięte powieki. Ujrzałem jak CRS-owca opętało szaleństwo, miotał się na przednim siedzeniu i wył jak potępieniec. Z jego ust, z oczu i z nosa wypełzało tysiące czarnych mrówek poruszających żwawo fosforyzującymi łapkami, Cazes rozpaczliwie zgarniał je z twarzy. Samochód ciągnął w szalonym pędzie niekończący się sznur wagonów. Były to stare drewniane wagony towarowe pomalowane rudawobrązową farbą, ich słupki wsporne uginały się od gwałtownych szarpnięć. Koniec pociągu składał się z otwartych pojemników, które podskakiwały w górę i ciężko opadały na szyny. Spod kół tryskały snopy iskier i buchał zapach spalenizny. Przy każdym wstrząsie tysiące pobielonych wapnem czaszek wypadało z pojemników i roztrzaskiwało się o posadzkę korytarza.
Na skraju lasu rosnącego po lewej stronie toru ukazała się Klaudyna Chenet. Była w towarzystwie kulawego archiwisty z prefektury tuluskiej. Z trudem zatrzymali rozpędzony transport i zaczęli po kolei otwierać zaplombowane drzwi. Setki skrwawionych Algierczyków wydostały się z wagonów i ustawiły w długim szeregu niknącym za lasem. Mężczyzna w mundurze kierowcy paryskiego autobusu uwolnił z bagażnika zamkniętą tam starą kobietę. Wydało mi się, że widzę na jej twarzy pierwszy zalękniony uśmiech pani Thiraud, gdy wtem pociąg drgnął i zakołysał się na szynach. Zgrzyt kół zlał się w przeraźliwą skargę ulatującą pod niebiosa. Czyjeś gigantyczne dłonie legły na masce renaulta i zasłoniły kciukami oba reflektory. Przemożny wir powietrzny porwał mnie i cisnął na łóżko. Wszystkie sceny mojego widzenia stopiły się w jeden mikroskopijny czerwony punkt, który zawisł na krawędzi nicości. Zdążyłem jeszcze ujrzeć jakąś postać, był to chyba Lardenne. Pochylał się nad podświetlonym ekranikiem kieszonkowej gry video w kształcie samochodu. Rozdzierająca melodia zagłuszyła swoim synkopowanym rytmem łoskot ruszających wagonów. Tysiące dziecięcych głosików skandowało w takt stukotu kół odjeżdżającego transportu: "Pi-czi-po-i, Pi-czi-po-i, Pi-czi-po-i..."
Zerwałem się z łóżka zlany zimnym potem. Przez dłuższy czas stałem na pół przytomny wmawiając sobie, że to tylko sen, i starając się zapomnieć o krainie śmierci, którą opuściłem przed chwilą. Próbowałem zaprzątnąć umysł innymi obrazami, przechadzką po dawnych fortyfikacjach, kolacją u Dalboisa. Nic z tego! Twarz Klaudyny rozpływała się momentalnie, z mroku zaś wypływała śmiertelna maska Bernarda Thiraud. Dalbois przybierał postać Piotra Cazes. Wyrwałem się wreszcie z dławiącej obręczy grozy, sięgając raz jeszcze po monografię Rogera Thiraud.
Dokończenie historii "Cite de la Muette" zajęło profesorowi niecałą stronę. Po wyzwoleniu, w sierpniu 1944 roku, do obozu trafiło tysiące Francuzów zhańbionych współpracą z okupantem. Thiraud wymieniał wiele znanych postaci od Tino Rossiego do Sachy Guitry, które znalazły się w Drancy, na krótko zresztą, w charakterze więźniów. W 1948 roku zaczęto przywracać budynki do stanu pierwotnego. W przypisach autor wspominał o filmie nakręconym w "La Muette" w 1936 roku z Mouloudjim w roli głównej. Tytuł filmu brzmiał "PIEKŁO ANIOŁÓW".
Udział Bernarda Thiraud w opracowaniu książki ojca ograniczał się do krótkiego konspektu końcowych rozdziałów monografii, obejmujących lata 1948-1982.
Słońce zalewało pokój. Wyjrzałem przez okno: na widnokręgu zbierały się czarne chmury zwiastujące burzę. Wróciłem do łóżka i z rękami założonymi pod głową przeleżałem do ósmej. Potem napiłem się neski i postanowiłem pójść do komisariatu.
Kiedy się tam zjawiłem, ujrzałem starszego sierżanta Lardenne stojącego na szafce skonstruowanej z metalowych rurek, która chybotała się pod jego ciężarem. Zdejmował ze ściany ogromną mapę Francji zajmującą niemal całą przestrzeń między oknami na wprost wejścia.
- Co pan wyprawia, Lardenne?! Skręci pan kark!
Odwrócił się do mnie i wybełkotał przez zaciśnięte wargi kilka słów, z których nie zrozumiałem żadnego.
- Do diabła, niechże pan mówi wyraźniej!
Lardenne podniósł otwartą dłoń do ust i wypluł na nią z pół tuzina gwoździków.
- Wydział Zaopatrzenia zafundował nam nową, aktualną mapę. Są na niej wszystkie szlaki komunikacyjne łącznie z autostradami w budowie, które mają być ukończone do 85 roku. Wywalam tamten antyk do lamusa.
Przystanąłem na chwilę podziwiając zręczność naszego policyjnego majsterkowicza. Rozwinął pokaźny rulon i umieścił go pośrodku ściany wbijając gwoździki dokładnie co 20 centymetrów. Potem zszedł z segregatora i stanął przy mnie, by ocenić swoje dzieło z należytego dystansu.
- Nie ma żadnego porównania ze starą, panie inspektorze. Ta nowa ożywia pokój, nie uważa pan?
Nie mogłem oderwać wzroku od tras autostrad, które przecinały wzdłuż i wszerz całą Francję. Grafik nie żałował jaskrawych kolorów, najważniejsze arterie komunikacyjne były nakreślone grubą żółtą linią, ostro obwiedzioną żywym oranżem.
- Niech pan się dobrze przyjrzy tej mapie, sierżancie, zwłaszcza autostradom. Nic pan nie widzi?
Spojrzał na mnie ze zdziwioną miną.
- Strasznie tego dużo... Czyżby coś pochrzanili?
- Powtarzam, niech się pan przyjrzy uważnie autostradom. Wszystko widać jak na dłoni! Podejmuje pan od początku czynności dochodzeniowe. I to natychmiast!
- W jakiej sprawie, panie inspektorze?
- Pyta pan, jakby ich było tysiąc. Oczywiście, w sprawie zamordowania Bernarda Thiraud. Wraca pan na trasę i zbiera informacje o podejrzanym i o jego samochodzie we wszystkich posterunkach na autostradzie, w stacjach benzynowych i w autorestauracjach. Oczywiście, w obu kierunkach ruchu. Czeka pana kupa roboty.
- Ależ, panie inspektorze, powiedzą mi to samo, co przed dwoma tygodniami. Z wyjątkiem tych, którzy już nic nie pamiętają albo tych, co mnie poślą do diabła...
Stanąłem przy mapie i wskazałem mu linijką jedną z oranżowych linii.
- Kto panu każe zasięgać informacji u tych samych osób? Wybraliśmy poprzednio błędny wariant. Całkiem możliwe, że morderca przyjechał do Tuluzy nie autostradą A 10, ale A 6...
- To nie miałoby najmniejszego sensu. Jadąc A 6 nakłada się ze 300 kilometrów...
- Mógł pójść na taki numer. Tak czy owak złoży mi pan dziś wieczorem raport telefoniczny z kierunku jazdy Tuluza-Paryż. Nie wolno panu pominąć żadnego punktu! Szczegółowe przeczesanie terenu! Może pan dzwonić do mnie o dowolnej porze, do komisariatu albo do domu. A teraz niech pan powie Bourrassolowi, żeby wypisał panu rozkaz wyjazdu. Powodzenia!
Lardenne zasalutował mi i wyszedł. Pomknąłem do prefektury. Hostessa, która broniła dostępu do wyższych pięter, przepuściła mnie na górę, kiedy powołałem się na pana Lecussan. Dyrektor Archiwum powitał mnie już z daleka przyjaznym gestem dłoni. Zdecydował się ruszyć na moje spotkanie pracowicie przytupując butem ortopedycznym. Przy każdym kroku z trudem podnosił protezę. Gdyby przesuwał ją tylko po posadzce uniknąłby nadmiernego wysiłku i oszczędziłby mi tego uciążliwego współczucia, jakie niezdarne ruchy inwalidy budzą w ludziach zdrowych.
- Panie inspektorze, cieszę się niezmiernie widząc znów pana w naszych progach. Tuluskie starocie mają wiele uroku, nieprawdaż?
Poczekałem, aż się zbliży, i wtedy dopiero odparłem.
- Owszem, ponad wszelkie spodziewanie! Chciałbym raz jeszcze rzucić okiem na dokumenty, które niedawno przeglądałem. Wie pan, te same, co interesowały biednego Bernarda Thiraud.
- Czyżby śledztwo posunęło się naprzód? Ale może nie powinienem zadawać podobnych pytań?
- Och, chodzi mi tylko o sprawdzenie kilku szczegółów. A propos, czy prowadzą państwo na bieżąco kartotekę osób korzystających z materiałów archiwalnych?
- Oczywiście. Powyższa zasada obowiązuje we wszystkich francuskich bibliotekach administracyjnych. Dlaczego pan o to pyta, panie inspektorze?
Zmyśliłem na poczekaniu w miarę wiarygodne wytłumaczenie.
- Komisarz Matabiau miał taki pomysł. Poszukujemy pewnego emerytowanego policjanta, który znał rodzinę Bernarda Thiraud. Mam sprawdzić, czy jego nazwisko nie figuruje przypadkiem w kartotece.
Lecussan znalazł się nadzwyczaj grzecznie.
- Z przyjemnością sam sprawdzę, dla mnie to drobiazg. Pan tymczasem będzie mógł przejrzeć inne dokumenty.
- Dziękuję serdecznie, nie chciałbym nadużywać pańskiej uprzejmości. Proszę mi łaskawie powiedzieć, gdzie znajduje się ta kartoteka.
- Za pańskimi plecami, w gabinecie mojego zastępcy. Każdy odcinek rewersu zostaje opatrzony numerem porządkowym, a następnie sklasyfikowany w porządku chronologicznym.
- Dlaczego nie w alfabetycznym?
- W jakim celu? Nie mielibyśmy z tego żadnego pożytku, list to zresztą zwykła formalność, której dopełniamy wyłącznie ze względu na obowiązujące przepisy.
Zastępca dyrektora, młoda kobieta w wielkich rogowych okularach, zasłaniających niemal całą jej twarz, wręczyła mi kolekcję fiszek z bieżącego roku. Odszukałem bez trudu kartonik, na którym Bernard Thiraud wypisał swoje nazwisko, cel badań naukowych oraz nazwę poszukiwanych dokumentów: komplet teczek na "DE".
Przez dłuższy czas przerzucałem teczki nie znajdując najmniejszej wzmianki o Piotrze Cazes.
Zwróciłem segregator pani wicedyrektor. I nagle doznałem olśnienia! Poprosiłem ją o komplet wykazów z roku 1961. Gorączkowo otworzyłem teczkę z napisem "październik" i aż mi zaparło dech w piersi z wrażenia. Zobaczyłem fiszkę z dnia 13 października 1961 roku wypełnioną przez Rogera Thiraud.
Zamknąłem oczy. Po chwili otworzyłem je i dla pewności, powoli i spokojnie, odczytałem po raz drugi treść kolejnych rubryk.
_____________________________________________
Prefektura Miasta Tuluzy
Biblioteka Administracyjna
______________________________________________
Data: 13.10.1961
______________________________________________
Imię i nazwisko użytkownika:
Roger Thiraud
______________________________________________
Miejsce zamieszkania: Paryż, 2 okręg
______________________________________________
Cel badań lub poszukiwań: Osobisty
______________________________________________
Nazwa lub charakter dokumentów:
Komplet teczek na "DE"
______________________________________________

Zwróciłem kartotekę archiwistce.
- Znalazł pan to, czego pan szukał?
- Chyba tak. Dziękuję.
Dyrektor Lecussan czekał na mnie w przejściu z kartonowym pudłem archiwalnym pod pachą.
- Oto teczki na "DE". Dokładnie te same dokumenty, które przeglądał pan podczas swojej poprzedniej wizyty. Może tym razem szczęście panu dopisze. A co z byłym policjantem, którego pan poszukuje? Trafił pan na jego ślad?
- Nie. Myślę, że komisarz Matabiau po prostu się pomylił.
Rozłożyłem zawartość pudła na długim stole bibliotecznym i przystąpiłem do selekcji materiałów. Odłożyłem na bok DEcyzje Rady Miejskiej, DEgresję programową, DEmobilizację i DEkapitalizację, by przestudiować gruntownie dziesiątki dokumentów opatrzonych hasłem "DEportacja".
Z niewymowną odrazą zabrałem się do lektury tchnących grozą pism urzędowych i notatek służbowych, które wysyłali sobie nawzajem najrozmaitsi funkcjonariusze państwowi dokładając wszelkich starań, żeby zwiększyć wydajność gigantycznej fabryki śmierci. Część korespondencji oświetlała dokładnie kolejne etapy deportacji dzieci żydowskich z regionu Midi-Pyrenees. Serie dokumentów dotyczących całej akcji otwierał list "Sekretarza do spraw żydowskich" przy Prefekturze Policji w Tuluzie, podpisany inicjałami A.V. "Sekretarz" zwracał się do Jeana Bousgay, ministra Spraw Wewnętrznych, z prośbą o wyjaśnienie, czy należy zastosować się dokładnie do niemieckich dyrektyw i zarządzeń. Te ostatnie przewidywały skierowanie do obozu w Drancy dzieci żydowskich, których rodzice zostali już uprzednio wysłani do Oświęcimia.
Minister odpowiedział twierdząco. "Sekretarz do spraw żydowskich" w Tuluzie wydał odpowiednie instrukcje policji lokalnej, która przystąpiła do realizacji hitlerowskich planów zagłady.
Dzięki wyjątkowo sprawnemu funkcjonowaniu aparatu administracyjnego, Tuluzie udało się odebrać Paryżowi palmę pierwszeństwa w tym turnieju śmierci pozostawiając daleko w tyle całą resztę kraju!
W żadnym dokumencie nie natrafiłem na nazwisko Piotra Cazes. Brakło mi sił na ponowne przejrzenie materiałów. Włożyłem do pudła wszystkie teczki i zapukałem do drzwi dyrektorskiego gabinetu. Nikt nie odpowiedział. Obszedłem całą bibliotekę, ale nigdzie nie znalazłem pana Lecussan, nie usłyszałem też, nawet w odległych częściach gmachu, jego charakterystycznego przytupywania. Zwróciłem się zatem do wicedyrektora.
- Czy pan dyrektor już wyszedł?
- Tak, przed dziesięcioma minutami. Czy chciałby mu pan zostawić jakąś wiadomość?
- Nie. Proszę tylko serdecznie podziękować w moim imieniu panu dyrektorowi za jego wydatną pomoc.

* * *

Pierwsza fala deszczu złapała mnie na kamiennych schodach przed prefekturą. Podmuchy wiatru wzmagające się z każdą chwilą zmiatały kurz z chodników i z jezdni. Ruszyłem spiesznie do komisariatu, żeby nie przemoknąć do suchej nitki.
Zaledwie dochodziła szósta, a już zrobiło się ciemno, zwały czarnych chmur pokryły niebo. W sali na dole zapalono jarzeniówki, ich trupioblade światło tylko pogłębiało ponury nastrój. Starszy sierżant Lardenne dopadł mnie telefonicznie w gabinecie komisarza Matabiau, kiedy szukałem tam książki telefonicznej.
- Panie inspektorze, chyba miał pan rację. Sądzę, że jesteśmy na tropie...
- Skąd pan dzwoni?
- Z Saint-Rambert dłAlbon na autostradzie A 6, między Lyonem a Valence. Przeszło pięćset pięćdziesiąt kilometrów od Tuluzy! Urocza miejscowość w pobliżu Mont Pilat. W dole płynie Rodan...
- Ten prześliczny folderek odczyta pan na najbliższym posiedzeniu Biura Turystycznego w Tuluzie! Co pan znalazł, sierżancie?!
- Będę wiedział dokładnie dopiero jutro. Spotkałem właśnie żandarmeryjny patrol drogowy, który kontrolował dziś ruch na odcinku autostrady Lyon-Avignon. Jeden z motocyklistów miał służbę tej nocy, kiedy zamordowano Bernarda Thiraud. Pracował we dwójkę z innym żandarmem i dlatego właśnie musimy zaczekać do jutra.
- Mów pan po ludzku o co chodzi! Z dziesięcioma pinezkami na języku wyrażał się pan o wiele jaśniej!
- Tak jest! Krótko mówiąc, Francois Leconte, wspomniany motocyklista z patrolu drogowego sprawdzał akurat papiery jakiegoś kierowcy ciężarówki w Loriol, niedaleko od Montelimar. Dokładnie o godzinie 23 minut 57...
- Co za zdumiewająca pamięć!
- Po prostu wlepił mu mandat i zapisał godzinę na odcinku w bloczku... Tymczasem jego kolega zatrzymał renaulta 30 TX, który jechał z prędkością powyżej stu pięćdziesięciu kilometrów na godzinę...
- Z paryską rejestracją?
- Usiłuję to wyjaśnić. W każdym razie kierowca zgrywał się na ważniaka, wymachiwał legitymacją... Tak twierdzi przynajmniej Francois Leconte, który wypisywał wtedy mandat kierowcy ciężarówki...
- Nie może pan zapytać tego drugiego żandarma, to byłoby znacznie prostsze.
- W tym sęk, panie inspektorze, że nie mogę. Facet wyjechał w poniedziałek na urlop. Wyłażę ze skóry, żeby zdobyć jego współrzędne na mapie. Podobno rozjeżdża się teraz po Bretanii samochodem z przyczepą turystyczną.
- Fatalne ubranko! Nasz jedyny świadek hasa w plenerze i nie można do niego nawet zatelefonować...
- Czy mam wyruszyć na rekonesans w kierunku Brestu, panie inspektorze?
- Nie. Niech pan magluje nadal swoich żandarmów, może uda się panu wydobyć adres ich kolegi. Wygląda na to, że tym razem wszystko trzyma się kupy. Zbrodnię popełniono o osiemnastej. Morderca zrobił przed północą pięćset kilometrów wliczając w to wyjazd z Tuluzy na autostradę... Czuję, że nareszcie posuwamy się naprzód. Jak pan załatwi wszystko w Saint-Albert de Rambon...
- Saint-Albert dłAlbon!
- Nieważne! A więc, po rozmowie z żandarmami zasuwa pan do Paryża i tam czeka pan na mnie w hotelu. Postaram się przyjechać jak najszybciej.
- Niech pan jedzie autostradą A 10, panie inspektorze, to najkrótsza trasa! Ciągle nie rozumiem, dlaczego nasz morderca - jeżeli to rzeczywiście był on - zafundował sobie wycieczkę z Paryża do Tuluzy i z powrotem "Autostradą Słońca", zamiast pojechać zwyczajnie przez Bordeaux. Obliczyłem dokładnie: trasa Paryż-Bordeaux-Tuluza, tam i z powrotem, wynosi około l 600 kilometrów, podczas gdy trasa Paryż-Lyon-Montpellier-Tuluza, tam i z powrotem, przekracza 2 200. Chyba nie wykręcił dodatkowo 600 kilometrów, żeby podziwiać piękne widoki?
- Na pewno nie ze względu na urok Mont Pilat, sierżancie. Tego przynajmniej jestem zupełnie pewien.
- W takim razie dlaczego?
- Dlatego, że to on miał do dziś inicjatywę. A my tańczyliśmy tak jak nam zagrał...

* * *

Miałem jeszcze do załatwienia kilka spraw bieżących, zasiedziałem się w komisariacie aż do objęcia służby przez brygadę nocną. Popołudniowa burza odświeżyła atmosferę na krótko, fala ciężkiego upału niebawem znowu spłynęła na miasto. Woda szybko parowała z rozgrzanego asfaltu pozostawiając na jezdni warstwę obrzydliwej mazi. Postanowiłem wrócić do domu piechotą. Okrążyłem kościół Saint-Sernin i ulicą Lautmanna zszedłem w dół ku Garonnie. Ruch samochodowy na moście Saint-Pierre wyraźnie zmalał, przechodniów, którzy rano spieszyli tędy do pracy, wieczorem zaś wracali do domu, też było znacznie mniej. Ruszyłem bulwarem wzdłuż rzeki, w kierunku Catalans, skąd miałem bliżej do domu niż przez aleję Brienne.
W pobliżu alei Sejourne po raz pierwszy wyczułem czyjąś obecność, czyjś jakby spóźniony o część taktu akompaniament do moich ruchów. Zrobiłem jeszcze kilkadziesiąt kroków, chcąc się przekonać czy rzeczywiście jestem śledzony, po czym odwróciłem się nagle i bacznie zlustrowałem nabrzeże. Jakaś sylwetka zarysowała się w jasnym kręgu pod latarnią, nie mogłem jednak dojrzeć pod światło rysów twarzy mojego prześladowcy. Był to mężczyzna niskiego wzrostu, wysunął nieco do przodu lewą nogę przenosząc cały ciężar ciała na prawą. Celował do mnie z pistoletu, przez ułamek sekundy zalśniła matowo oksydowana lufa. Zdałem sobie naraz sprawę, że taka sama latarnia znajduje się o niecałe dwa metry za mną, i że mój wróg też nie widzi mnie wyraźnie. Opuściłem jak najwolniej prawą rękę na brzuch i zacząłem niepostrzeżenie rozpinać kurtkę. Mój ruch nie wywołał żadnej reakcji ze strony człowieka, który chciał mnie zabić. Od razu zauważyłem, że zupełnie nie umie obchodzić się z bronią: ręce i nogi miał niepotrzebnie usztywnione, plecy wyprostowane, pistolet trzymał w wyciągniętej ręce na wysokości mojej twarzy.
Z tej odległości mógł mnie trafić tylko przypadkiem. Powinien był, rzecz jasna, rozluźnić nogi w kolanach, pochylić się do przodu, zgiąć prawe ramię i celować nie w moją głowę, lecz w pierś, wzmacniając przy tym lewą ręką stabilność pozycji strzeleckiej.
Zawołałem do nieznajomego, chcąc choćby odrobinę zyskać na czasie.
- Czego pan chce ode mnie? Jeżeli chodzi o pieniądze, chętnie oddam panu swój portfel...
- Nie interesuje mnie pański portfel, inspektorze Cadin, nie potrzebuję pieniędzy... Dlaczego pan nas tropił?... Ja nie chciałem...
Słyszałem już ten głos, ale nie mogłem sobie przypomnieć gdzie i kiedy. Mężczyzna sam się zdemaskował, pochylając się w lewo i podnosząc nogę w bucie ortopedycznym.
- Pan chyba oszalał, Lecussan. Nie ujdzie pan z życiem! Proszę schować broń, zanim będzie za późno!
Dyrektor Archiwum przytupując rytmicznie zbliżał się coraz bardziej z wycelowanym we mnie pistoletem.
Zdążyłem poluzować kaburę i rzucić się na ziemię. Upadłem z rozmysłem na lewy bok chwytając w locie za kolbę hecklera. Mój palec wskazujący instynktownie prześlizgiwał się po zamku, odsunął bezpiecznik i zacisnął na spuście.
Leżąc rozpłaszczony na mokrym bruku wystrzeliłem pierwszą kulę z magazynka dopiero wtedy, kiedy z pistoletu Lecussana już kilkakrotnie trysnął płomień i jeden pocisk gwizdnął mi nad samą głową. Naciskałem raz po raz spust, bez namysłu, z zapartym tchem, w panicznym strachu przed śmiercią. Lecussan osunął się na jezdnię po moim pierwszym strzale. Wypuścił z ręki pistolet, który wpadł do kałuży.
Wstałem i wyjąłem go z wody. W świetle latarni odczytałem wytrawiony na lufie napis: "Llema. Gabilondo. Y. Vitoria".
Identycznym modelem pistoletu posługiwał się morderca Bernarda Thiraud.
Lecussan już nie żył. Dwa z wystrzelonych przeze mnie pocisków strzaskały mu czaszkę. Trzeci utkwił w bucie ortopedycznym nad samą piętą. Zatelefonowałem do komisariatu z najbliższej budki. Poleciłem kategorycznie dyżurnemu funkcjonariuszowi, żeby zachował informację o śmierci dyrektora Archiwum w tajemnicy i nie podawał jej przez najbliższe dwadzieścia cztery godziny do wiadomości publicznej.
Przechodnie zaintrygowani hukiem strzałów zaczęli się zbierać dokoła, ale żaden z nich nie odważył się do mnie zbliżyć czy chociażby zagadać... Mieli rację!
Odchodząc z nadbrzeża, usłyszałem wrzaskliwą syrenę szpitalnej karetki pogotowia i równie hałaśliwy sygnał karetki pogotowia policyjnego, które zdążały na miejsce strzelaniny.
O godzinie 0.30 ekspres paryski odjeżdżał z Dworca Centralnego w Tuluzie. Udało mi się zdobyć kuszetkę. Zasnąłem przed Montauban ukołysany smacznym pochrapywaniem dwóch handlowców.
Rozdział IX
Położyli się wcześnie spać, jak zwykle. W pokoju panował półmrok. Pani Cazes spała cichutko i czujnie, mąż przyglądał się jej z czułością. Wiercił się bez przerwy w łóżku. Uwierały go fałdy prześcieradła, dokuczał rozgrzany materac, irytowały jak nigdy dotąd najdrobniejsze szmery dobiegające z ogrodu, każde skrzypnięcie schodów. Tym razem jednak to nie choroba, ani wspomnienie o popołudniowej wizycie u lekarza mąciły nocny spokój Piotrowi Cazes.
Od dawna wiedział, że gra się przed nim komedię. Ściśle biorąc - od roku, kiedy to wpadły mu w ręce książki medyczne, które żona schowała przed nim na poddaszu. Potem zauważył jak łapczywie pochłania niektóre artykuły, czy nawet wzmianki w prasie...
Zrozumiał, że jego "wrzód żołądka" jest chorobą zmyśloną, że to całkiem inna, potworna bestia wżera mu się w trzewia...
Nie dawał nic poznać po sobie, jakby wierzył bez zastrzeżeń w ich bajeczkę. Opiekowano się nim troskliwie, przygotowywano mu specjalne dania dietetyczne, oszczędzano najmniejszego wysiłku.
Uciułali w ten sposób przeszło rok szczęścia, wydarli go losowi, uchylili na kilkanaście miesięcy wykonanie wyroku... Otchłań czasu!
Tego wieczoru sen nie nadchodził z innych powodów. Prawdziwą przyczyną nocnej rozterki była wizyta tego inspektora policji z Tuluzy, rozmowa w ogrodzie, która rozbudziła w Piotrze Cazes tyle okropnych wspomnień, okryła go hańbą we własnych oczach. Opadły go natrętne myśli, nie mógł się od nich opędzić nawet na chwilę. Z pamięci wypływały makabryczne sceny, niwecząc brutalnie wartość przeżyć i wzruszeń z tych dobrych, późniejszych lat. Zerwał się gwałtownie z posłania, żona obudziła się natychmiast, gotowa przyjść mu z pomocą.
- Źle się czujesz? Coś ci podać? Może zaparzę ci ziółek?
Uspokoił ją, że nic mu nie jest i podszedł do telefonu w holu. Nakręcił numer komisariatu, który zostawił mu Cadin. Dyżurny policjant podniósł słuchawkę.
- Proszę mnie połączyć z inspektorem Cadin. W bardzo ważnej sprawie...
- Inspektora nie ma w Tuluzie, wyjechał nagle do Paryża w celu kontynuowania śledztwa.
- Niemożliwe! Co za bęcwał... Jak go tam można złapać? W jakim hotelu?
- Niestety, bardzo mi przykro...
Odłożył słuchawkę, zastanowił się chwilę, po czym ubrał się pospiesznie. Zdjął z szafy tekturowe pudełko i wydobył z niego owinięty w naoliwioną szmatę browning model 1935, swoją ulubioną broń. Wyjął pusty magazynek, załadował go trzynastoma nabojami, wsunął do kolby i zatrzasnął zdecydowanym ruchem dłoni.
Żona stała obok w milczeniu. Wszelkie słowa były zbyteczne.
Po sprawdzeniu pistoletu włożył go do kieszeni marynarki i poszedł do garażu.
Zielony metalizowany mercedes zapalił przy pierwszym dotknięciu startera.
Po dziesięciu minutach Piotr Cazes gnał autostradą do Paryża. Włączył wszystkie reflektory, strzałka szybkościomierza nie spadała ani na sekundę poniżej 180 kilometrów na godzinę.
Rozdział X
Starszy sierżant Lardenne kończył śniadanie w barze hotelowym, usiłując jednocześnie rozszyfrować definicje słów krzyżówki z "Figaro". Odłożył kanapkę i w moich oczach wypełnił za jednym zamachem kilkanaście kratek.
- Dzień dobry, Lardenne, widzę, że pokumał się pan także z bracią szaradziarską! Powinien pan od czasu do czasu skoczyć do kasyna! Nie ma życia bez ruletki!
Lardenne zerwał się na dźwięk mojego głosu.
- Już w Paryżu, panie inspektorze?! Myślałem, że pan przyjedzie dopiero po południu. Wyspał się pan przynajmniej?
- Owszem, udało mi się dostać kuszetkę. A co z tym zmotoryzowanym żandarmem? Znalazł go pan?
- Tak, wczoraj wieczorem na kampingu Marrek koło Trebeurden. Na moją prośbę tamtejszy żandarm z posterunku w Lannion odszukał go i przywiózł do komisariatu w Trebeurden. Rozmawiałem z facetem przez telefon. Renault 30 TX rzeczywiście miał paryską rejestrację. Muszę się teraz dowiedzieć w Wydziale Komunikacyjnym nazwiska właściciela wozu...
- A ten z patrolu drogowego nie podał go panu?
- Nie. Kierowca od razu wyciągnął legitymację specjalną i zaczął się awanturować. Że niby leci w misji służbowej. Żandarm pozwolił mu odjechać, ale odruchowo zanotował numer 3627 DHA 75.
- Brawo, Lardenne! Sprawdzenie nazwiska właściciela wozu biorę na siebie, a pan uda się niezwłocznie do pani Thiraud, ulica Notre-Dame de Bonne-Nouvelle 5. Zapyta ją pan, czy jej mąż przypadkiem nie wyjeżdżał do Tuluzy w październiku 1961, na kilka dni przed śmiercią. Może sobie przypomni. Następnie pojedzie pan po panią Klaudynę Chenet do jej mieszkania, dam panu adres. Potem oboje zaczekacie na mnie grzecznie w Cafe du Palais. Lokal znajduje się nad Sekwaną, niedaleko prefektury. Będę tam koło czternastej.
Ranek trwał wystarczająco długo, żebym zdążył wszystko załatwić. Złożyłem wizytę w Wydziale Komunikacji, dowiedziałem się nazwiska właściciela renaulta, odnalazłem samochód i odbyłem rozmowę z kierowcą, który na co dzień woził owego właściciela i opiekował się wozem.
Z kolei połączyłem się z wyższym urzędnikiem Wydziału Administracyjnego Prefektury w Tuluzie, który uprzejmie udzielił mi wyjaśnień na wszystkie moje pytania. Żeby uwieńczyć chwalebnie tę serię sukcesów, kazałem się zameldować Dalboisowi.
- Cześć, Cadin? Przydał się na coś mój list? Trudno było wytropić twojego faceta, naprawdę. Nie chcieli puścić pary z gęby! Ale to chyba on!
- Tak. Wykonał wyrok na Rogerze Thiraud z rozkazu władz zwierzchnich. Nie sądzę natomiast, żeby miał cokolwiek wspólnego z zamordowaniem jego syna. Spotkałem się z nim. Jest to dzisiaj śmiertelnie chory emeryt, który pragnie wyłącznie, żeby świat o nim zapomniał. Chyba, że jest znacznie lepszym aktorem, niż by się mogło wydawać...
- Całkiem możliwe. Ten spokojny emeryt od razu po twojej wizycie przystąpił do energicznej akcji. Wiem coś o tym od kolegi, który wyciągnął dla mnie jego fiszkę z kartoteki. Pamiętaj, pozory mylą! Do takiej roboty, jaką oni odwalali, nie angażowano niewiniątek. Uważaj w ciemnych uliczkach!
- Pewnie masz rację, będę go miał na oku. Ale przy okazji sporo się od niego dowiedziałem. Czuję, że depcę po piętach prawdziwemu mordercy. Do rozwiązania całej łamigłówki brak mi tylko jednego małego ogniwa...
- I chciałbyś je znaleźć w Paryżu? Czyżbym się mylił?
- Nie mylisz się, jak zwykle. Widzisz, chodzi mi o potwierdzenie pewnego faktu. Jestem pewien swego, ale sam wiesz dobrze, że w takich sprawach trzeba przedstawić solidne dowody... Wszyscy funkcjonariusze policji znajdują się pod nadzorem administracji, od przystąpienia do służby do przejścia na emeryturę. Każdy z nas ma swoje dossier prowadzone na bieżąco i opatrzone opinią bezpośredniego przełożonego wydawaną pod koniec roku kalendarzowego. Zgadza się?
- To zrozumiałe. Czyż można kierować inaczej pracą resortu, któremu podlega przeszło sto tysięcy ludzi?
- Nie zamierzam wcale krytykować administracji. Stwierdzam tylko, że przebieg służby funkcjonariusza policji jest podsumowany w dokumencie, który trafia do rąk odnośnego komisarza, kiedy któregoś z nas przenoszą na inne stanowisko. Zanim jeszcze przyjechałem do Tuluzy, Matabiau mógł się zapoznać z całą karierą służbową inspektora Cadin wraz z opiniami jego poprzednich zwierzchników. Otóż chciałem cię prosić o fotokopię pewnego takiego dossier. Możesz mi to załatwić?
- Twojego? Nie mogę, bo jest w Tuluzie. Mam dostęp wyłącznie do kartoteki paryskiej.
- Gwiżdżę na moje dossier! Znam je lepiej od szefa! Chcę potrzymać w ręku dossier jednego z funkcjonariuszy Prefektury Paryskiej.
- O, widzisz, to co innego. Spróbuję nakręcić jednego delegata związkowego, żeby zajrzał do akt w Wydziale Personalnym...
- Masz konszachty ze związkami zawodowymi? Ty, inspektor Dalbois z Informacji? Prędzej bym się nagłej śmierci spodziewał!
- Takie tam konszachty... Kiedy człowiek tyra w Informacji musi zawierać różne znajomości... Niekiedy zaskakujące, ale zawsze pożyteczne. Związki zawodowe pracowników policji są organizacją, powiedziałbym, specyficzną, zwłaszcza ich frakcje mniejszościowe. Te ostatnie, kiedy otrzymują na wyborach mniej niż dziesięć procent głosów, zaczynają się rozglądać za protektorami. Wtedy właśnie należy uderzyć w czynów stal! Jeżeli taka grupka przypadkiem nabierze znaczenia, można im przypomnieć pewne powiązania i alianse, niekiedy kompromitujące. Wszystkim da się zahandlować, a najlepiej honorem i uczciwością! Gadaj jak się nazywa twój facet i zaczekaj na mnie na korytarzu. Za godzinkę przyniosę ci całą teczuszkę!

* * *

Zamiast zjeść normalne śniadanie, kupiłem po drodze kilka kanapek na straganie jakiegoś lipnego Greka. Zjadłem je w marszu zdążając raźnie w kierunku Cite. Za dużo cebuli!
Starszy sierżant Lardenne i Klaudyna Chenet gawędzili sobie przy stoliku na tarasie Cafe du Palais. Klaudyna włożyła tego dnia suknię, po raz pierwszy zobaczyłem jakie ma śliczne nogi, o gładkiej skórze pokrytej złocistą opalenizną. Widząc mnie wstała od stolika.
- Panie inspektorze, co się dzieje? Pański kolega nie chce mi nic powiedzieć. Przynosi pan jakieś nowiny?
- Tak, zbliżamy się do rozwiązania zagadki. Chciałbym, żeby pani była obecna podczas składania zeznań przez mordercę Bernarda Thiraud. Czuje się pani na siłach?
- Tak! Chodźmy!
Wkroczyłem pierwszy na dziedziniec przed Prefekturą Paryską, za mną szła Klaudyna ze starszym sierżantem Lardenne. Zielony metalizowany mercedes stał przed głównym wejściem. Woźny w mundurze uprzejmie skierował nas do wejścia C wskazując ruchem ramienia okazały portal. U podnóża monumentalnych schodów stał wartownik.
- Czego państwo sobie życzą?
Podszedłem do niego.
- Pragnęlibyśmy złożyć wizytę panu Veillut.
- Pan dyrektor jest zajęty. Udziela audiencji. Czy państwo są umówieni?
Odpowiedziałem, że nie. Wręczył mi wówczas rejestr i wieczne pióro.
- Zechce pan wpisać swoje nazwisko oraz umotywować zwięźle prośbę o przyjęcie.
Odtrąciłem jego rękę z rejestrem.
- Sprawa nie cierpi zwłoki! Przyjechałem specjalnie z Tuluzy, żeby się z nim spotkać. Proszę podnieść słuchawkę i powiedzieć panu Veillut, że inspektor Cadin jest na dole i chce się natychmiast z nim zobaczyć.
Wykonał niechętnie moje polecenie i nakręcił numer dyrektora Wydziału Kryminalnego. Kiedy odłożył słuchawkę, pochylił się ku mnie i powiedział przyciszonym głosem.
- Niestety, panie Cadin, teraz to niemożliwe. Zechce pan przyjść dziś po południu albo jutro...
Postanowiłem nie zbaczać z raz obranej drogi. Ruszyliśmy we trójkę naprzód. Wartownik usiłował nas zatrzymać, ale bez wahania odepchnąłem go na bok. Schody były wysłane grubym dywanem. Wbiegliśmy na nie bez najmniejszego hałasu.
Suchy odgłos strzału rozległ się niespodziewanie w chwili, gdy byliśmy już na drugim piętrze niedaleko gabinetu Veilluta. Lardenne błyskawicznie wyszarpnął z kabury pistolet, ja zaś w pierwszym odruchu złapałem Klaudynę i przycisnąłem ją do podłogi. Potem również sięgnąłem po broń. Za drzwiami gabinetu padł drugi strzał. Grupa mundurowych policjantów pędem wbiegła na podest. Przez krótką chwilę sądzili, że mają do czynienia z terrorystami, wycelowano w nas pistolety maszynowe.
Podniosłem ręce do góry.
- Koledzy, tu sami swoi! Jestem inspektor Cadin z Tuluzy. Strzelają tam za ścianą u dyrektora!
Wskazałem im gabinet ruchem pistoletu, którego lufa wciąż była skierowana w sufit.
Policjanci zajęli pozycję po obu stronach drzwi. Szykowali się już do ich wyłamania i wtargnięcia do środka, ale nie zdążyli przystąpić do akcji. Drzwi otworzyły się, wyszedł nimi na korytarz stary mężczyzna z twarzą tak bladą, jakby to on został śmiertelnie trafiony.
Lardenne trącił mnie w ramię.
- Ależ to nasz emeryt z Montauban!
Policjanci zastygli w bezruchu na widok tej niesamowitej postaci.
Wszedłem do obszernego gabinetu Veilluta. Dyrektor Wydziału Kryminalnego zakończył swój żywot, z jego skroni spływała strużka krwi, która natychmiast wsiąkała w niebieski dywan. Na biurku leżał browning, stary przedwojenny model 1935, na który miałby dziś chrapkę niejeden kolekcjoner.
Kiedy wróciłem na korytarz Piotr Cazes uśmiechnął się do mnie boleśnie.
- Ciebie też by kropnął, mój chłopcze... Wszystko już sobie zaplanował...
Policjanci sprowadzili go na dół po schodach.

* * *

Nieco później, kiedy poszliśmy coś przegryźć do tureckiej restauracyjki w okolicach Sentier, Klaudyna i Lardenne zasypali mnie pytaniami.
- Nigdy się nie dowiemy, czy to on na pewno był mordercą. Jak pan doszedł do tego wniosku?
- Sprawa jest w gruncie rzeczy prosta... Veillut z całą pewnością zamordował w Tuluzie 18 lipca tego roku Bernarda Thiraud. Rozkaz zamordowania ojca Bernarda, Rogera Thiraud, w październiku 1961 roku, w Paryżu podczas demonstracji algierskiej wydał również Veillut, który dowodził wówczas Brygadami Specjalnymi.
- Jest pan tego pewien?
- Najzupełniej. To jasne jak słońce. 18 lipca tego roku Lecussan, dyrektor Archiwum prefektury w Tuluzie zatelefonował do Veilluta zawiadamiając go, że pewien młody student, Bernard Thiraud, zamówił w bibliotece komplet teczek na "DE" - dokumenty, o które poprosił przed dwudziestu laty inny pan Thiraud...
Klaudyna przerwała mi.
- I to ma być dowód? Jak może pan twierdzić, że Lecussan rzeczywiście telefonował do Veilluta, skoro obaj nie żyją?
- Odrobinę cierpliwości! Nie wymyśliłem tej rozmowy, naprawdę! Prefektura w Tuluzie ma centralę elektroniczną, która segreguje wszystkie połączenia i rozdziela je między właściwe wydziały. Centralę zainstalowano ze względu na rygory budżetowe, żeby określić liczbę rozmów telefonicznych przeprowadzonych przez każdego z funkcjonariuszy. Połączenia miejskie sumuje się na jednej wspólnej kasecie, natomiast połączenia międzymiastowe i międzynarodowe są rejestrowane oddzielnie. System elektroniczny może dostarczyć na każde żądanie listę rozmów przeprowadzonych z dowolnego aparatu. Lecussan korzystał z telefonu wewnętrznego numer 214. Centrala zarejestrowała 18 lipca o godzinie 8 minut 46 rozmowę przeprowadzoną z tego właśnie aparatu z Prefekturą Paryską. W razie jakichś wątpliwości może pani zadzwonić do Trombela z Wydziału Ogólnego Prefektury w Tuluzie, który chętnie udzieli pani szczegółowych informacji.
Klaudyna i Lardenne zgodnie kiwnęli głowami. W ferworze mówiłem dalej.
- Veillut, jak przypuszczam, zażądał od Lecussana, żeby sprzątnął Bernarda Thiraud, Lecussan wymówił się swoim kalectwem. Zbrodniarz znalazł się w kropce, ale bez wahania powziął śmiały plan działania. Jako urzędnik wysokiej rangi mógł o dowolnej porze opuścić prefekturę, wyszedł więc natychmiast z gmachu, co widzieli sekretarka i woźny. Trzeba złożyć hołd niezwykłej pomysłowości Veilluta! Każdy przestępca pognałby na jego miejscu do Tuluzy najkrótszą drogą i już dawno mielibyśmy ptaszka w garści. Autostrada A 10; Paryż-Bordeaux-Tuluza! Nic prostszego! Tymczasem Veillut rozegrał partię po mistrzowsku. Przewidział znakomicie, że za najpilniejsze zadanie uznamy sprawdzenie autostrady nr 10. Wpuścił nas w maliny, wybierając wakacyjny szlak dla smarkaczy - "Autostradę Słońca". Znana trasa wycieczkowa: Paryż-Lyon-Avignon-Carcasonne-Tuluza! Tysiąc sto kilometrów... Nasz kochany Lardenne przeturlał się do Paryża i z powrotem przez Bordeaux, rozpytując właścicieli autorestauracji, personel stacji benzynowych urzędników i kontrolerów przy wjazdach na autostradę, gliniarzy. I co? I nic! Wszystkim nam się wydawało, że ścigamy samochód-widmo. Kto mógł przypuszczać, że ten niebywały cwaniak zafunduje sobie dodatkowo po trzysta kilometrów tam i z powrotem, żeby nas kompletnie wykołować? O mały włos mu się nie udało! Dopiero Wydział Zaopatrzenia placówek policji w departamencie Haute-Garonne pchnął śledztwo właściwym torem, chociaż uczynił to całkiem przypadkowo. Wpadli na doskonały pomysł zastąpienia naszej starej mapy ściennej aktualną mapą komunikacyjną, na której wszystkie autostrady oznaczono jaskrawą, niemal fosforyzującą farbą.
Lardenne rozpromienił się.
- Czułem, że to dzięki nowej mapie...
Kontynuowałem swoje wywody.
- Veillut zrobił pierwsze tysiąc sto kilometrów pełnym gazem. Po drodze zatrzymywał się tylko dwa razy, żeby zatankować paliwo Do Tuluzy przyjechał przed szóstą i stanął pod prefekturą. Tam czatował na Bernarda Thiraud. Lecussan podał mu przez telefon precyzyjny opis ofiary, a sam pod byle pozorem zatrzymał studenta w Archiwum do wieczora. Kiedy Bernard wyszedł z gmachu, Veillut podążył za nim i zastrzelił go przy pierwszej nadarzającej się okazji. Potem odjechał niezwłocznie do Paryża, żeby każdy mógł go zobaczyć w biurze we wczesnych godzinach porannych. Na jego nieszczęście los obraca czasem wniwecz najlepsze scenariusze. Tym razem przeznaczenie przybrało postać żandarma z patrolu drogowego, który zatrzymał Veilluta w okolicach Montelimar... no, w...
Starszy sierżant dokończył zdania:
- Saint-Rambert dłAlbon.
- Dziękuję, Lardenne. Dokładnie o 23.57 tego samego dnia, żandarm z patrolu podał nam numer rejestracyjny samochodu służbowego, renaulta 30 TX. Odbyłem dłuższą pogawędkę z szoferem Veilluta w garażach Prefektury Paryskiej... Jak na zawodowego kierowcę przystało, dba o należyty stan techniczny swojego pojazdu. Zwłaszcza, że jak coś nawali, cała wina spada na niego. Nic dziwnego, że zwrócił uwagę na stan licznika, na wielki skok w nocy z 18 na 19 lipca. Przeszło dwa tysiące kilometrów! To się rzuca w oczy. Tym bardziej że zaplanował na 21 lipca wymianę oleju, samochód przejechał prawie 35 000 kilometrów. Veillut nigdy nie rozmawiał ze swoim szoferem, dlatego ten nie mógł mu nawet powiedzieć, że kierownik garażu niesłusznie go ochrzanił za przekroczenie kilometrów przed kolejnym przeglądem technicznym.
Klaudyna odezwała się dopiero teraz.
- To dziwne, ale jego śmierć nie sprawiła mi żadnej satysfakcji... Myślałam, że aresztowanie mordercy Bernarda bardzo mnie podniesie na duchu...
Zapłaciłem za trzy obiady. Kiedy się już żegnaliśmy przed restauracyjką, udało mi się szepnąć do Klaudyny.
- Może zjemy dziś razem kolację? Wyjeżdżam dopiero jutro rano.
Wskazała nieznacznym ruchem głowy Lardenneła i spytała przyciszonym głosem.
- Ze starszym sierżantem?
- Nie, Lardenne woli towarzystwo aparatów elektronicznych. Oczekuje właśnie z niecierpliwością na ukazanie się w restauracjach video-talerzy!
- W takim razie, zgoda. Niech pan wpadnie po mnie do domu o ósmej. Pamięta pan adres?
Czy gliniarzowi mojej klasy mogła wylecieć z pamięci informacja o tak kapitalnym znaczeniu?!
Rozdział XI
Tego samego wieczoru, wkrótce po godzinie siedemnastej Piotr Cazes został postawiony w stan oskarżenia. Panowało powszechne przekonanie, że nie dożyje do procesu. Świetna okazja do zatuszowania skandalu. Pojechałem po Klaudynę Chenet. Otworzyła mi drzwi, ale nie zdążyłem nawet rzucić okiem na pokój, do którego wszedłem. Przywarła do mnie oplatając mi szyję ramionami. Moje dłonie przesunęły się w dół po jej plecach.
Pocałowałem ją, zamykając oczy i zatrzaskując jednocześnie prawą nogą drzwi na korytarz. Uwolniła się w milczeniu z uścisku i usiadła na brzegu łóżka. Patrzyłem na nią bojąc się nawet poruszyć. Łzy spływały jej po policzkach.
- Dlaczego płaczesz? Już po wszystkim, przestań się zadręczać...
- Ja się nie zadręczam... Wstydzę się, że po tym wszystkim co się stało, mogę się czuć szczęśliwa. Nie wyobrażasz sobie jak bardzo się czułam samotna i opuszczona... Od tamtego dnia... Tak pragnęłam czyjejś obecności, stałego kontaktu... Zwłaszcza z tobą. Może to nieszlachetne, ale ja naprawdę nie chcę uciec w nieszczęście jak matka Bernarda.
Uśmiechnęła się i znów zarzuciła mi ręce na szyję.
- Koniec i kropka, już nie płaczę. Patrz, kupiłam trochę owoców, truskawki i brzoskwinie. Co ty na to?
Usiadłem na posłaniu i wziąłem ją w ramiona.
- Ja też chciałem być przy tobie. Od pierwszego wejrzenia...
- Słuchaj, ani razu więcej cię o to nie zapytam, słowo honoru. Ale wytłumacz mi, Dlaczego ten starszy pan tak nienawidził Bernarda. I jego ojca. Ja muszę wiedzieć dlaczego! To tajemnica?
- Skądże znowu. Dziennikarze we wszystkich paryskich redakcjach wałkują dziś w pocie czoła ten temat. Andre Veillut nic miał nic przeciwko rodzinie Thiraud. Bernarda widział jeden jedyny raz w życiu. Sądzę, że Rogera Thiraud nie znał nawet z widzenia.
- A więc niebezpieczny szaleniec?
- Nie, normalny urzędnik. Zaczął się piąć po szczeblach kariery administracyjnej w 1938 roku w Tuluzie. Skończył właśnie 20 lat i z plikiem rozmaitych świadectw i dyplomów w kieszeni ruszył na podbój prefektury. W niespełna rok później był już zastępcą sekretarza generalnego, powierzono mu Wydział Pomocy Społecznej, a ściśle biorąc opiekę nad rodzinami cierpiącymi niedostatek. W 1940 roku jego kompetencje rozszerzono o "Świadczenia dla Uciekinierów" i o "Sprawy Żydowskie".
Jako gorliwy urzędnik Veillut wykonywał instrukcje rządu w Vichy. Z dużym nakładem pracy zorganizował przewiezienie Żydów do obozu zbiorczego w Drancy. Nie robił tego z przekonań politycznych, nie był też antysemitą, przestrzegał jedynie przepisów i wykonywał rozkazy swoich zwierzchników. Dzisiaj setki ponurych ciemniaków, dyrektorów i naczelników rozmaitych wydziałów decydują, na przykład, jakie gatunki pomidorów lub brzoskwiń należy zniszczyć z powodu klęski urodzaju. Dla nich tysiące ton owoców polanych mazutem, a następnie spalonych, są wyłącznie liczbami w wykazie sporządzonym przez komputer. W latach 1942-1943 Veillut wykonywał identyczną pracę, zaopatrywał w surowiec hitlerowską machinę śmierci, likwidował tysiące istnień ludzkich, a przy okazji usuwał także nadwyżki pozostałe na składzie. Lecussan współpracował z nim jako kierownik sekretariatu. Tworzyli niebywale zgrany i groźny zespół: region, który im podlegał, zajął wkrótce pierwsze miejsce we Francji pod względem deportowanych dzieci żydowskich. W innych prefekturach ludzie starali się pokrzyżować plany najeźdźców, wyprowadzić w pole zbirów z gestapo. W Tuluzie Veillut uprzedzał każde ich życzenie. W trosce o jak najlepsze wskaźniki produkcji! Nigdy by nie doszło do takiej masakry, gdyby hitlerowcy nie mieli do pomocy tylu francuskich wspólników. Nie zawahali się przed deportacją maleństw w wieku poniżej 2 lat, czego nie przewidywały nawet Petainowskie ustawy...
- Ale ojciec Bernarda był wtedy małym dzieckiem, nie mógł mieć z tym nic wspólnego.
- Roger Thiraud urodził się w Drancy - oto wystarczająca więź z tamtą epoką! Od tego się wszystko zaczęło. W wolnych chwilach pracował nad monografią rodzinnego miasta. Przypominasz sobie tę monografię, po którą niegdyś do ciebie wstąpiłem? Drancy dało co prawda ojczyźnie pioniera mechanizacji rolnictwa, Crette de Palulela, ale poza tym nie odznaczyło się niczym szczególnym. Ponurą sławę zdobyło dopiero po utworzeniu tam obozu koncentracyjnego. Ojciec Bernarda poświęcił temu obozowi przejściowemu długi rozdział, podobnie jak projektowi "Cite de la Muette", miasta przyszłości. Przejrzał setki prac z dziedziny architektury, tomy statystyk i wykazów imiennych. Pewnego dnia zwrócił uwagę na wyjątkowo dużą liczbę dzieci przywiezionych do obozu w Drancy z regionu tuluskiego. Jako sumienny historyk postanowił zbadać przyczynę tej dysproporcji... Może w Tuluzie istniała bardzo liczna żydowska gmina wyznaniowa, albo zorganizowano tam obejmujący kilka regionów punkt zbiorczy... Roger Thiraud pojechał do Tuluzy, gdzie udał się najpierw do Archiwum Miejskiego, potem zaś do prefektury. Po dokładnym przestudiowaniu dokumentów z teczek na "DE" zrozumiał niebawem, że odpowiedzialność za niesłychany wzrost kontyngentu dziecięcego z Tuluzy należy przypisać pewnemu wysokiemu miejscowemu urzędnikowi, któremu powierzono "Sprawy żydowskie" i który podpisywał się wyłącznie inicjałami A.V. Roger Thiraud wrócił do Paryża, prawdopodobnie z zamiarem zidentyfikowania nieznanego dygnitarza.
Na nieszczęście dla niego Lecussan, który zajmował stanowisko dyrektora Archiwum, dowiedział się o przyjeździe profesora Thirauda do Tuluzy i o celu jego poszukiwań. Zawiadomił natychmiast Veilluta, że pewien historyk zainteresował się nadmiernie pewnymi bardzo trefnymi dokumentami.
Klaudyna przerwała mi.
- Przecież po wyzwoleniu przeprowadzono tyle dochodzeń. Ustalono odpowiedzialność każdego z tych Petainowskich urzędników...
- Tak, to prawda. Jednakże Veillut i Lecussan byli kuci na wszystkie cztery nogi. Udowodnili to zresztą pozostając ponad czterdzieści lat poza wszelkim podejrzeniem. Na początku 44 roku zrozumieli, że piękne dni kolaboracji zbliżają się ku końcowi. Poszli po rozum do głowy, rozluźnili swoje kontakty z Vichy i nawiązali, niemal ostentacyjnie, współpracę z Ruchem Oporu. Po wyzwoleniu Veillut został odznaczony za męstwo w walce z okupantem. Któż by śmiał podawać w wątpliwość zasługi bohatera z baretką orderową na piersi? Od tego czasu Veillut wspinał się coraz wyżej po szczeblach kariery służbowej: sekretarz generalny prefektury w Bordeaux w 1947, dyrektor gabinetu Prefekta Paryża w 1958. W 1960 roku powierzono mu tajną misję utworzenia Brygad Specjalnych, zakonspirowanych jednostek, których zadaniem miała być likwidacja aktywnych działaczy F.L.N. Zakres działania Brygad Specjalnych został rozszerzony w 1961 roku, kiedy skierowano je także przeciwko OAS.
Wziąłem brzoskwinię z kosza z owocami i dokończyłem opowieści.
- ... Kiedy w 1961 roku Lecussan zawiadomił Veilluta o poszukiwaniach archiwalnych Rogera Thiraud, ten bez namysłu wybrał najprostszą drogę: rozkazał zabić profesora jednemu ze swoich wypróbowanych podwładnych, Piotrowi Cazes. Nie poinformował go, naturalnie, o prawdziwych motywach wydania wyroku na Rogera Thiraud. Cazes jeszcze do zeszłego tygodnia był święcie przekonany, że unieszkodliwił niebezpiecznego terrorystę. Jak przystało na doświadczonego zawodowca Piotr Cazes wykorzystał do realizacji swego planu demonstrację algierską i starcia uliczne w dniu 17 października 1961 roku. Bernard pracując nad ukończeniem książki ojca doszedł do podobnych wniosków w sprawie deportacji dzieci żydowskich. Sięgnął do tych źródeł i w rezultacie zginął w podobny sposób. Z tą tylko różnicą, że tym razem strzelał sam pan dyrektor Veillut. W dwadzieścia lat po śmierci profesora Rogera Thiraud...
- Myślisz, że cała ta historia trafi do gazet?
Nie mogłem jej powiedzieć, że już mi zalecono wyciszenie sprawy. Ministerstwo przygotowywało scenariusz bardziej pasujący do wizerunku strażników ładu i porządku, jaki należy utrwalić w świadomości obywateli.
- Może nie da się z nich wydusić wszystkiego, ale będą musieli puścić farbę...
Klaudyna przytuliła się do mojej piersi. Zamilkłem. Głaskałem ją delikatnie po włosach i kołysałem, jak do snu, w swoich ramionach. Sam też zasnąłem, znacznie później co prawda, otulony zapachem jej ciała.
Epilog
Lardenne wrócił do Tuluzy beze mnie, udzieliłem sobie jednodniowego urlopu. Wstąpiłem z Klaudyną do hotelu po swoją walizkę. Stacja metra "Bonne-Nouvelle" znajdowała się o dwa kroki stamtąd, właśnie ją odnawiano. Kilkunastu robotników stojących na rusztowaniach usuwało z tablic ogłoszeniowych grube pokłady plakatów i afiszy reklamowych. Nieco dalej, na końcu peronu, dwaj inni robotnicy odrapywali je metalowymi łopatkami z białych kafelków.
Pod zdartymi warstwami papieru ukazywały się stare reklamy rozlepiane przed dziesięciu lub dwudziestu laty, niektóre nawet jeszcze wcześniej.
Para punków z podgolonymi głowami i ufarbowanymi grzebieniami obejmowała się pod afiszem firmy Savignac głoszącym zalety oleju Calve, lekko strawnego, wydajnego i w 100% roślinnego.
Jakiś młody urzędnik z teczką w ręce i z walkmanem w uszach przechadzał się tam i z powrotem pod śpiewnym sloganem zapomnianej wytwórni wód mineralnych, "O, ba-da-di! O, ba-da-da!"...
Klaudyna zatrzymała się przed załomem ściany tunelu. Wskazała mi palcem ceramiczną kwadratową płytę na pół zalepioną strzępami pożółkłego papieru, który skutecznie opierał się wysiłkom algierskiego robotnika. Można było odczytać jedynie fragmenty tekstu, który mimo to nie stracił nic ze swojej wymowy:
"...zabrania się... we Fran... winni zostaną post... niem... sądem wojsk... ktokolwiek udzieli... pomocy Żyd... zostanie ukar... śmierci włącz... elementy wywrot... wrogów Niemiec...
...ostrzega się... winnych pow... wykrocz... i ludność terenów okupowanych.
Podpisano: Militaerbefehlshaber
Stulpnagel."

Aubervilliers styczeń-luty 1983