Społeczeństwo polskie a powstanie styczniowe

na podstawie ?Omyłki? B. Prusa


XIX wiek to dla narodu polskiego jeden z najtrudniejszych okresów w naszej
ponad tysi�cletniej histo-rii. Po trzech rozbiorach Rzeczpospolita straciła
bowiem całkowicie swoj� niepodległo?ć, a naród narażony był na okrutne
prze?ladowania ze strony zaborców. Na ziemiach zagarniętych prze Prusy
położenie ludno?ci polskiej było trudne. Polityka wynarodowienia prowadzona
przez ówczesnego kanclerza Rzeszy Ottona Bismarcka znacznie ograniczała
wszelkie przejawy polsko?ci. Najgorzej sytuacja przedstawiała się w zaborze
rosyjskim. Liczne represje, wycofanie języka narodowego z wszystkich sfer
życia, cenzura i zsyłki ludno?ci na Sybir były główn� broni� carskiej
administracji przeciwko Polakom zamieszkuj�cym te tereny. Pomimo tych
wszystkich prze?ladowań nadrzędny celem dla kilku następnych pokoleń stało się
utrzymanie tożsamo?ci narodowej i kon-tynuowanie wielowiekowych tradycji.
Obowi�zkiem każdego Polaka stało się d�żenie do odzyskania niepodle-gło?ci,
choć drogi do niej były różne !
i często okupione krwi�.
Pierwsza połowa XIX wieku to okres polskiego romantyzmu, czas nawoływania przez
twórców do otwartej i heroicznej walki zbrojnej. Efektem tego były dwa wielkie
zrywy narodowe, które zostały jednak krwawo stłumione przez zaborców. Represje
po każdym z nich stawały się coraz dotkliwsze, a wiara w odzy-skanie
niepodległo?ci słabła. W takich warunkach przyszło tworzyć nowemu pokoleniu
polskich twórców ? pozytywistom. Odrzucili oni ideę otwartej walki zbrojnej i
d�żyli do wolno?ci drog� całkowicie legaln� i zgodn� z wszystkimi prawami.
Wierzyli, że ?praca organiczna? i ?praca u podstaw? pozwoli na ewolucję narodu
pol-skiego. By wcielić jednak w życie te idee pozytywi?ci musieli dotrzeć do
jak największej czę?ci narodu polskie-go i radykalnie zmienić jego mentalno?ć,
kształtowan� przecież jeszcze dot�d przez twórczo?ć pisarzy roman-tycznych.
Głównym narzędziem pozytywistów stała się więc prasa, publicystyka i
literatura. To wła?nie na ła-mach szeroko dostępnych gazet głosili oni swoj!
e nowatorskie pogl�dy. Tematyka utworów pozytywistycznych musiała być bliska
dla niewykształconego czytelnika, a język, którym posługiwali się twórcy,
prosty i zrozu-miały. Pozytywi?ci całkowicie odrzucili ideę dalszej walki
zbrojnej, jednak naród ci�gle żył wyobrażeniami o romantycznych bohaterach
heroicznie walcz�cych o wolno?ć do ostatniej kropli krwi. Twórcy musieli więc
zaj�ć się ocen� poprzedniej epoki.
Jednym z nich był Bolesław Prus, a wła?ciwie ukrywaj�cy się pod tym pseudonimem
Aleksander Gło-wacki. Dokładnie dwadzie?cia lat po upadku drugiego zrywy
narodowego w 1884 roku opublikował on w pol-skim czasopi?mie wydawanym w
Petersburgu pod nazw� ?Kraj? swoj� nowelę pt. ?Omyłka?. Akcja utworu rozgrywa
się w małym polskim miasteczku przed wybuchem powstania styczniowego i w
trakcie jego trwania. Ze względu na ostr� cenzurę ograniczaj�c� wszelkie próby
poruszania polskiej problematyki narodowej autor nie mógł otwarcie opisywać
tamtych wydarzeń i wyrażać sowich s�dów na ich temat. Musiał on więc spróbować
zmylić carski aparat administracyjny, jednocze?nie pamiętaj�c, że odbiorc� tego
tekstu będzie niewykształcony polski czytelnik i interpretacja musi być dla
niego prosta i całkowicie jednoznaczna. Prus posłużył się w tym celu oczami
dziecięcego narratora, który z charakterystyczn� dla swojego wieku naiwno?ci�
opisuje wielkie wydarzenia powstania ogromnie je upraszczaj�c. O?miol!
etni Anto? obserwował bowiem otaczaj�cy go ?wiat podczas zabawy i nauki.
Wielkie wydarzenia w jego oczach nabierały nieraz wręcz zabawnego charakteru.
Warto przypomnieć sobie chociażby opisy bitwy i przemarszu wojsk. Chłopiec nie
zdaj�c sobie sprawy co wła-?ciwie się wokół niego dzieje skupił się głównie na
rejestrowaniu odgłosów dochodz�cych z oddali i opisie ho-ryzontu, pomijaj�c
zupełnie przebieg bitwy i jej dramatyzm. Kolumna wojska carskiego stała się w
jego oczach tylko gigantyczn� pełzaj�c� po wzgórzach żmij� o cielsku najeżonym
wielk� ilo?ci� iglic. Trudno się jednak temu dziwić, chłopiec ten miał przecież
dopiero osiem lat, a zdarzenia te mogły być niezrozumiałe nawet dla dorosłego
obywatela miasteczka. Prus nie ograniczył się jednak tylko do takiego
postrzegania ?wiata i umie?cił w tek?cie kilka fragmentów stylizowanych na
wspomnienia z okresu dzieciństwa, ale już dorosłej osoby. Dopie-ro synteza tych
dwóch spojrzeń pozwala wnikliwie odczytać zawarty w noweli obraz t!
amtych wydarzeń. W utworze tym odnale?ć można wiele fragmentów opisuj�cych
przygotowania do powstania, chociażby konspira-cyjne spotkania
małomiasteczkowej inteligencji, czy też działalno?ć Leona, ale brak już
jakichkolwiek informa-cji o przebiegu walk i zwycięstwie którejkolwiek ze
stron. Narrator wspomina tylko o dziwnie znikaj�cych lu-dziach, których dalsze
losy s� nieznane i budz�cym cał� okolicę przemarszu bliżej nie okre?lonej
kolumny wojsk. Prus w swojej noweli nawet nie próbował przedstawić, ani też
oceniać powstania styczniowego od strony militarnej. Swoj� uwagę skoncentrował
głównie na społecznych aspektach tego problemu. Warto u?wiadomić sobie także,
że w całym tek?cie ani razu nie pojawia się słowo ?powstanie?, a narrator
wspomina tylko o jakie? wojnie, choć przecież stanowi ono główny temat
opowiadania. Dzięki tym zabiegom autorowi doskonale udało się zmylić carsk�
cenzurę, nie utrudniaj�c jednocze?nie zrozumienia problematyki utworu
dziewiętnastowiecz-nemu polski!
emu niewykształconemu czytelnikowi.
Bolesław Prus w ?Omyłce? doskonale charakteryzuje nastroje społeczeństwa
polskiego przed wybu-chem powstania styczniowego. Nerwowa atmosfera panuj�ca
w?ród okolicznej ludno?ci, nietolerancja, kłótli-wo?ć i wszechobecny strach
towarzyszyły wszystkim wydarzeniom opisanym w utworze. Wystarczyło
nie-sprawdzone pomówienie, ażeby doszło do tragicznych w skutkach zdarzeń.
Miejscem spotkań małomiasteczko-wej inteligencji był dom matki małego Antosia.
Podczas konspiracyjnych wieczornych schadzek często porusza-no tam tematy
polityczne oraz słuchano dawnych pie?ni i wierszy patriotycznych. Odbywało się
to w bardzo nerwowej atmosferze trwogi i niepokoju czy przypadkiem kto? nie
podsłuchuje. Bohaterowie noweli stanowi� przekrój poprzez różne pogl�dy
dziewiętnastowiecznego społeczeństwa polskiego na temat powstania
stycznio-wego. Wszyscy oni, oprócz ?szpiega?, byli jednak prze?wiadczeni o jego
konieczno?ci.
Tajemniczy Leon, student i przyjaciel brata głównego bohatera, był
przedstawicielem pełnej zapału i energii młodzieży. Wychowany w romantycznych
jeszcze ideałach chciał walczyć z zaborc� o wolno?ć i nie-podległo?ć
Rzeczpospolitej. Podobnie jak większo?ć ówczesnego ?rodowiska akademickiego
należał do organi-zacji konspiracyjnych, a nawet narażaj�c życie jako
emisariusz organizował wybuch powstania. W oczach małe-go narratora był on
jednak zwykłym obywatelem, który chciał przecież tylko otworzyć swój sklepik w
miastecz-ku.
Władek, starszy brat Antosia studiował medycynę w Warszawie i rzadko odwiedzał
rodzinne strony. Jego edukacja pochłaniała wszystkie oszczędno?ci, które udało
się uskładać matce, dlatego też po skończeniu nauki to on miał zarabiać na
kształcenie młodszego brata. Gdy wybuchało powstanie styczniowe Władek stan�ł
przed dylematem typowym dla wielu jego rówie?ników. Musiał wybierać między
miło?ci� do rodziny i konty-nuowaniem studiów oraz obowi�zkiem wobec ojczyzny.
Zgodnie z duchem romantyzmu, w którym został wy-chowany, młody student wybrał
oczywi?cie walkę przeciwko zaborcy. Niedługo potem został jednak ranny i gdyby
nie pomoc ?szpiega?, który doprowadził go do domu rodzinnego, jego losy
skończyłyby się tragicznie. Władek w oczach młodszego brata był wielki
bohaterem. Anto? pod wpływem wiadomo?ci, że jego brat poszedł na wojnę od razu
chwycił swój pałasz i chciał ruszyć za nim.
Matka chłopców była zubożał� szlachciank�, która za wszelk� cenę pragnęła
wykształcić swoich sy-nów. Po ?mierci męża samotnie zajmowała się
gospodarstwem, znajdowała także czas by pomagać chorym i potrzebuj�cym. Dom
prowadzony przez ni� stał się centrum konspiracyjnych spotkań inteligencji
małomiastecz-kowej. Gdy jej starszy syn postanowił wzi�ć udział w walkach
wyzwoleńczych ogarn�ł j� strach i rozpacz, jed-nak wiedziała, że był to jego
obowi�zek. Sylwetka matki powstańca była charakterystyczna dla wielu kobiet z
tamtego okresu. Boj�c się o życie swoich synów dzieci bior�cych udział w
powstaniu jednocze?nie rozumiały, że jest to ich powinno?ć. Po krwawym
rozgromieniu powstania kobiety te bardzo często zostawały zupełnie same i
musiały nauczyć się żyć w całkiem nowych warunkach.
Matka po?więcaj�c się dla starszego syna nie zapominała jednak o swoim młodszym
dziecku. Anto? otoczony był przez ni� troskliw� opiek�. Choć sytuacja
materialna rodziny nie była najlepsza utrzymywała ona dla niego prywatnego
nauczyciela - profesora Dobrzańskiego. Chłopca charakteryzowała typowa dla jego
wieku ciekawo?ć ?wiata, a niektóre sprawy były dla niego zupełnie
niezrozumiałe. Wychowywany był przez swojego nauczyciela w duchu romantycznym,
uczył się recytować dzieła największych polskich twórców z tamtego okre-su. Gdy
dostał pałasz od razu wst�piła w niego wielka chęć jak najszybszego wyruszenia
na wojnę, jednak by j� ostudzić wystarczyło tylko kilka gró?b niani. O?mioletni
chłopiec pojmował otaczaj�cy go ?wiat z charaktery-styczn� dla dziecka
naiwno?ci�. To wła?nie jego oczami posłużył się Prus przedstawiaj�c
problematykę po-wstańcz� czytelnikowi. Bardzo trudno jest jednak okre?lić
postawę chłopca wobec powstania, gdyż miał on wtedy dopiero osiem lat i nie
mógł wiedzieć!
co się rzeczywi?cie wokół niego dzieje.
Jedn� z głównych osób kształtuj�cych osobowo?ć młodego Antosia był jego
nauczyciel profesor Do-brzański. Były uczestnik powstaniec listopadowego
głęboko wierzył w interwencję Francji w sprawy polskie. W latach trzydziestych
dziewiętnastego wieku razem z wieloma innymi Polakami oraz rzekomym ?szpiegiem?
musiał opu?cić kraj i udać się na emigrację do Paryżu. Był on typowym
przykładem romantyka, czego dowodem może być chociażby odwaga z jak�
współpracował z konspiracj�, mimo groż�cego mu niebezpieczeństwa.
Bardzo charakterystyczn� postawę reprezentował także burmistrz. Nie wierzył on
w żadn� pomoc ze strony Francji, ani też w powodzenie powstania. Piastuj�c
bardzo intratne stanowisko w administracji carskiej i boj�c się o siebie nie
chciał angażować się w żadn� działalno?ć konspiracyjn�. Gdy w domu matki
Antosia kto? zacz�ł recytować wiersze Mickiewicza panicznie przestraszył się i
wybiegł wołaj�c: ?Mickiewicz? ... Przepra-szam państwa, ale ? wychodzę! Ja zbyt
wiele chcę zrobić dla kraju, ażebym miał gin�ć za wiersze!?.
Najbardziej negatywn� postaci� w noweli był bezimienny kasjer. Narrator z pewn�
ironi� przedstawia go jako nieodpowiedzialnego krzykacza, który z wielkim
zapałem opowiadał zmy?lone historie o swoich boha-terskich wyczynach. W
opowiadaniu ukazana jest zabawna scena, w której to kasjer paradował w
olbrzymich butach chwal�c się, że to wła?nie w nich wyruszy na wojnę. To kasjer
rzucił także tragiczne w skutkach podej-rzenie na domniemanego ?szpiega?.
Postać ta reprezentowała bardzo krytykowan� przez Prusa grupę ludzi, któ-rzy
gło?no manifestuj�c swoj� gotowo?ć do walki za ojczyznę, gdy trzeba było stan�ć
oko w oko z przeciwni-kiem umykali w popłochu. Kształtuj�c bardzo często opinię
społeczn� gotowi byli po?więcić życie innych gdy tylko choć trochę czuli się
zagrożeni.
Oprócz tych wszystkich postaci w noweli występuje także bohater zbiorowy,
reprezentowany przez nianię i służbę. Były to niewykształcone i zacofane
najniższe warstwy społeczeństwa polskiego, które bardzo łatwo ulegały wpływom
innych i tak naprawdę nie wiedziały co w rzeczywisto?ci się wokół nich dzieje.
To wła?nie łatwowierno?ć i głupota takich ludzi spowodowała ?mierć niewinnej
osoby.
Najciekawsz�, a zarazem najbardziej tajemnicz� postaci� utworu był starzec
mieszkaj�cy z samotnej chacie i nazywany przez otoczenie ?szpiegiem?. Ukazany
on został w noweli tylko trzy razy, a jednak był naj-ważniejsz� osob�
występuj�c� w tym utworze. Dopiero w jednej z ostatnich scen poznajemy jego
prawdziwe oblicze i stanowisko wobec powstania narodowego. Był on razem z
profesorem Dobrzańskim uczestnikiem powstania listopadowego, a pó?niej
wyemigrował również z nim do Paryża. Nigdy nie wierzył jednak w jak�-kolwiek
pomoc Francji dla narodu polskiego. Był realist� politycznym i wiedział, że
dalsze losy Polski s� uza-leżnione tylko od narodu, a następne akcje zbrojne
jeszcze bardziej pogorsz� i tak trudn� już sytuację. Ze swoimi pogl�dami został
uznany za zupełnego dziwaka, a po powrocie do kraju pos�dzano go nawet o
współpracę z władzami carskimi. To jednak wła?nie on pomógł rannemu Władkowi
dotrzeć do domu i uratował mu tym sa-mym życie. By dobrze zrozumieć
problematykę noweli!
nie można pomin�ć sceny, w której to starzec rozmawia z nauczycielem, dawnym
towarzyszem z powstania. Bardzo istotne s� słowa, które padaj� z ust ?szpiega?:
?Wy-powiadać swoje przekonania jest obowi�zkiem obywatelskim i dopiero wy
zrobili?cie z tego występek?. Starzec zostaje jednak niedługo potem zostaje
powieszony dzięki oskarżeniom kasjera i łatwowierno?ci społeczeństwa. Dopiero w
tym momencie czytelnik może poprawnie odszyfrować tytuł noweli ?Omyłka?. To
wła?nie ten, kry-tykowany przez wszystkich ?szpieg? był przedstawicielem
pozytywistycznych przekonań Bolesława Prusa. Warto wiedzieć jednak, że
Aleksander Głowacki jako szesnastoletni chłopiec miał podobne przeżycia jak
niektó-rzy bohaterowie opisanych w noweli wydarzeń. Podobnie do Władka uciekł
ze szkoły i walczył w powstaniu styczniowym, gdzie został ranny i pojmany.
W ?Omyłce? Bolesław Prus poprzez charakterystykę poszczególnych bohaterów i
opisy wydarzeń uka-zał czytelnikowi trzy główne postawy społeczeństwa zwi�zane
z powstaniem styczniowym. Pierwsza z nich reprezentowana przez Leona i Władka
to idea romantycznej walki z zaborc�. Autor nie potępiał powstańców, a nawet
mówił o nich z pewn� sympati�, jednak nie dawał im żadnych szans na zwycięstwo.
Charakterystyczny dla nauczyciela program orientacji profrancuskiej jest
natomiast według Prusa zupełnie nierealny. Jako jedyn� słuszn� drogę dla narodu
polskiego pisarz ukazał tylko realizm polityczny, reprezentowany w noweli przez
sta-rego ?szpiega?.
Problematyka powstańcza pojawiła się jeszcze w wielu innych utworach polskich
twórców. Poruszała j� Eliza Orzeszkowa w noweli ?Gloria victis? i swojej
powie?ci ?Nad Niemnem?, interesowali się ni� również twórcy Młodej Polski, tacy
jak na przykład Żeromski. Im większy jednak odstęp czasu dziel�cy pisarzy i
same wydarzenia, tym bardziej rola powstań narodowych w oczach autorów rosła.
Wydaje się, że tylko pozytywistom udało się trze?wo ocenić nasze walki
narodowo-wyzwoleńcze, a pó?niejsi twórcy koncentrowali się już raczej na
dramatyzmie tamtych wydarzeń i ich gloryfikacji, niż na trudnej ocenie.


nick: Samael