STUDIA IURIDICA XXXVII/1999
Franciszek Longchamps de B閞ier
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY
W RZYMSKIM PRAWIE PRYWATNYM
WSTP
Rozpowszechnienie si臋 fideikomisu uniwersalnego w cesarskim Rzymie spowo-
dowa艂o znaczne uelastycznienie prawa spadkowego nie tylko w zakresie powo艂ania
do spadku1. Dzi臋ki tej instytucji spadkodawca m贸g艂 w praktyce decydowa膰 o losach
spadku tak偶e po aditio hereditatis. Wynika艂o to ju偶 z dogmatycznej konstrukcji
fideicommissum hereditatis. Jej podstaw臋 stanowi艂o przecie偶 zobowi膮zanie dzie-
dzica do wydania cz臋sto ca艂ego spadku, a kolejni fideikomisariusze uniwersalni
zaczynali znajdowa膰 si臋 heredis loco. Po wej艣ciu w 偶ycie postanowie艅 senatus
consultum Pegasianum spadkobierca nie m贸g艂 si臋 nawet powstrzyma膰 od przyj臋cia
spadku, je艣li tylko fideikomisariusz by艂 zainteresowany w hereditas fideicommis-
saria2. Pozycja dziedzica zosta艂a tedy znacz膮co os艂abiona, a od woli spadkodawcy
zale偶a艂o ca艂kowicie nie tylko to, kto b臋dzie spadkobierc膮, lecz tak偶e komu w rzeczy-
wisto艣ci przypadnie spadek.
SEMEL HERES SEMPER HERES
Zgodnie z prawem cywilnym, kto raz czy to ipso iure, czy to przez aditio heredi-
tatis sta艂 si臋 dziedzicem zmar艂ego, pozostawa艂 nim na zawsze. Norm臋 t臋 wyra偶ono
w paremii semel heres semper heres, wydedukowanej prawdopodobnie z fragmentu
1
Por. F. Longchamps de B閞ier, Fideikomis uniwersalny a swoboda dysponowania maj膮tkiem
na wypadek 艣mierci: zmiany zakresu podmiotowego w rzymskim prawie spadkowym,
Iuridica> 1998, t. 36, s. 137-158; F. Longchamps de B閞ier, Rzymski fideikomis uniwersalny
a zasada prawa spadkowegonemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest, Prawo
wczoraj i dzi艣. Studia dedykowane Profesor Katarzynie S贸jce-Zieli艅skiej, Warszawa 2000, s. 155-
-172.
2
F. Longchamps de B閞ier, Z bada艅 nad rzymskim prawem spadkowym: konstrukcja dogma-
tyczna fideikomisu uniwersalnego, 1997, t. 34, s. 107-147.
96 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
drugiej ksi臋gi de casibus Gaiusa D.28.5.893. R贸wnie偶 Julianus za艣wiadczy艂 o jej
istnieniu, gdy pisa艂 w 29 ksi臋dze digestorum D.28.2.13.1: Regula est iuris civilis,
qua constitutum est hereditatem adimi non posse... Przez odmienne sformu艂owanie
tre艣ci tej samej normy jurysta zwr贸ci艂 uwag臋 nie tyle na osobist膮 pozycj臋 dziedzica,
wynikaj膮c膮 z heredis institutio, co na zakaz odbierania raz nabytego spadku. Kto
stawa艂 si臋 spadkobierc膮 wst臋powa艂 w obligatio hereditatis; nie m贸g艂 jej prze-
nie艣膰 poprzez in iure cessio hereditatis ani nawet przez novatio. Niemo偶no艣膰 utraty
pozycji dziedzica z zasady wyklucza艂a do艂膮czanie do testamentu klauzul rozwi膮-
zuj膮cych zar贸wno warunku, jak i terminu4. Ich ewentualne pojawienie si臋 po-
wodowa艂o niewa偶no艣膰 dyspozycji. Wszak kto przewidywa艂 pozbawienie dziedzica
jego pozycji spadkowej, w istocie nie zamierza艂 ustanowi膰 spadkobiercy, za艣 po-
j臋cie dziedzic czasowy stanowi艂o dla Rzymian contradictio in termini5.
Wyj膮tki od przedstawionej przez Juliana regula iuris dopuszcza艂o jednak samo
prawo cywilne. Znowu 偶o艂nierzom pozwalano ustanawia膰 dziedzic贸w na okre艣lony
czas lub pod warunkiem zar贸wno zawieszaj膮cym, jak i rozwi膮zuj膮cym6. W 偶yciu
cywilnym dochodzi艂o do 艂amania regu艂y semel heres semper heres w momencie
oddania si臋 w przysposobienie oraz w chwili wej艣cia pod manus m臋偶a. Osoby przy-
sposabiane oraz kobiety traci艂y bowiem pozycj臋 spadkobierc贸w, a obligatio here-
ditatis przechodzi艂a odpowiednio na przysposabiaj膮cego albo na m臋偶a czy jego
zwierzchnika agnacyjnego7. Jednakowo偶 ius civile stawia艂o wszystkim tym wy-
j膮tkom 艣cis艂e granice8. Testamenty 偶o艂nierskie stanowi艂y szczeg贸ln膮 cz臋艣膰 prawa
spadkowego, charakteryzuj膮c膮 si臋 bardzo liberalnymi regulacjami. W normalnym
obrocie pozwalano na nie tylko w贸wczas, gdy dochodzi艂o do specyficznego na-
3
D.28.5.89. Gaius libro singulari de casibus: ...cum autem semel heres exstiterit servus, non
potest adiectus efficere, ut qui semel heres exstitit desinat heres esse; D.4.4.7.10. Ulpianus libro
undecimo ad edictum: ...sine dubio heres manebit, qui semel exstitit.
4
D.28.5.34. Papinianus libro primo definitiorum.
5
Por. A. Rivier, Trait 閘閙entaire des successions a cause de mort en droit romain, Bruxelles
1878, s. 31-34; C. Fadda, Concetti fondamentali del diritto ereditario romano, vol. II: Parte se-
conda, Napoli 1902, s. 320; A. Suman, 獸avor testamenti e 玽oluntas testantium, Roma 1916,
s. 66-83; C. Sanfilippo, Corso di diritto romano. Evoluzione storica della hereditas, Napoli 1946,
s. 24, 46, 93-98; H. L関y-Bruhl, Heres, RIDA, 1949, vol. 3, s. 141;
R. Ambrosino, Esercitazioni di dommatica moderna sul diritto romano (Risposte ai miei critici in
tema di eredit膮), SDHI 1951, vol. 17, s. 222-224; B. Biondi, Successione testamentaria e do-
nazioni2, Milano 1955, s. 561-563; U. von L黚tow, Die Entwicklungsgeschichtlichen Grundlagen
des r鰉ischen Erbrecht, , vol. I, Milano 1956, s. 506-508; P. Voci, Diritto
ereditario romano2, vol. II: Parte speciale, Milano 1963, s. 615-616; B. Schmidlin, Die r鰉ischen
Rechtsregeln. Versuch einer Typologie, Wien-K鰈n 1970, s. 66-67; B. Schmidlin, Sinn, Funktion
und Herkunft der Testamentregeln: 玁emo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest
hereditas adimi non potest, BIDR 1975, vol. 78, s. 81-91.
6
D.29.1.15.4. Ulpianus libro quadragesimo quinto ad edictum.
7
G.3.84. Por. C. Fadda, Concetti..., s. 318-319; S. Solazzi, Diritto ereditario romano, vol. II,
Napoli 1933, s. 198-201; C. Sanfilippo, Corso..., s. 93-94.
8
Klauzule rozwi膮zuj膮ce dopuszczano w testamentach r贸wnie偶 w przypadku usufructus i tutela,
poniewa偶 instytucje te mia艂y ze swej natury charakter czasowy.
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 97
st臋pstwa w prawach inter vivos, jakim by艂a sukcesja uniwersalna przy adrogatio
i conventio in manum.
Tylko testatorowi odbywaj膮cemu s艂u偶b臋 wojskow膮 wolno by艂o skutecznie decy-
dowa膰 o losach w艂asnego maj膮tku nawet po tym, jak zosta艂 on nabyty przez dzie-
dzica jako spadek. Natomiast fideicommissum hereditatis dawa艂o tak膮 mo偶liwo艣膰
ka偶demu spadkodawcy. Gdy bowiem udzielono zaskar偶alno艣ci uniwersalnym za-
pisom powierniczym, fideikomisariusze, wyst臋puj膮c o wype艂nienie woli spadko-
dawcy, domagali si臋 od magistratus, aby zmusi艂 dziedzic贸w do wydania ca艂ego
spadku lub jego cz臋艣ci okre艣lonej u艂amkiem. Spadkobiercom pozostawa艂 sam tytu艂
heres wraz z iura sepulchrorum i actiones operarum, a od panowania cesarza
Wespazjana tak偶e kwarta pegazja艅ska. Trzeba jednak zauwa偶y膰, 偶e fideikomis
uniwersalny formalnie nie naruszy艂 normy wyra偶onej paremi膮 semel heres semper
heres. Z samej swej natury stanowi艂 wszelako jej faktyczne obej艣cie i, co istotne,
w艂a艣nie jako takie by艂 uznawany i sankcjonowany przez prawo.
Obchodzenie regu艂y semel heres semper heres stawa艂o si臋 szczeg贸lnie wygodne
dla spadkodawc贸w wtedy, gdy dawa艂o mo偶liwo艣膰 odroczenia momentu wydania
spadku fideikomisariuszowi. Dopiero w贸wczas osi膮gano efekt czasowej institutio
heredis. Natomiast przesuni臋cie momentu, w kt贸rym spadek mia艂 zosta膰 wydany,
by艂o mo偶liwe, poniewa偶 pozwolono na do艂膮czanie do fideicommissum hereditatis
warunk贸w lub termin贸w. yr贸d艂a wielokrotnie to potwierdzaj膮9.
RODZAJE TERMIN脫W I WARUNK脫W
Gaius na wst臋pie swego wyk艂adu o zapisach powierniczych zaznaczy艂:
G.2.250: Et liberum est vel sub condicione, vel pure relinquere
fideicommissa, vel ex die certa.
Z jego przekazu wynika, 偶e opr贸cz fideikomis贸w nak艂adanych pure, a wi臋c
takich, kt贸rych fideikomisariusze mogli dochodzi膰 ju偶 w momencie nabycia spadku
przez dziedzic贸w, wolno by艂o tak偶e zostawia膰 zapisy powiernicze z warunkiem lub
z terminem wskazanym dat膮 kalendarzow膮 (dies certus). Na dalsze u艣ci艣lenia
pozwala fragment Ulpiana z 79 ksi臋gi komentarza do edyktu. Jurysta pisz膮c o stypu-
lacjach, kt贸re zawiera si臋 dla zabezpieczenia wykonania zapisu powierniczego,
nadmieni艂 co nast臋puje:
D.36.3.14 pr. Ulpianus libro septuagensimo nono ad edictum:
Haec stipulatio et in fideicommissis locum habet, sive pure fi-
deicommissum sit relictum sive ex die certa vel incerta vel sub
9
D.36.1.1.9. Ulpianus libro tertio fideicommissorum; D.36.1.10. Gaius libro secundo fidei-
commissorum; D.36.1.12. Papinianus libro vicesimo quaestionum; D.36.1.13 pr. Ulpianus libro
quarto fideicommissorum; D.36.1.23.2. Ulpianus libro quinto disputationum; D.36.1.29 pr.-1.
Africanus libro sexto quaestionum; D.36.1.32 pr. Marcianus libro nono institutionum.
98 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
condicione, sive res aliqua sive hereditas sive ius aliquod relictum
est10.
W przedstawionym tek艣cie Ulpianus podkre艣li艂, 偶e wspomniane stypulacje sk艂a-
dano zar贸wno przy fideikomisach, w kt贸rych pozostawiono tylko jak膮艣 rzecz lub
prawo, jak i przy uniwersalnych zapisach powierniczych. Nie mia艂o r贸wnie偶 zna-
czenia, czy fideikomis uniwersalny nak艂adano pure, czy pod warunkiem, czy te偶
z terminem. Jurysta m贸wi膮c jednak o terminie, nie ograniczy艂 si臋 do wspomnienia
dies certus znanego ju偶 z G.2.250. Wymieni艂 tak偶e dies incertus, a wi臋c taki, co do
kt贸rego albo nie ma pewno艣ci jedynie kiedy nast膮pi (dies certus an incertus quan-
do), albo w kt贸rym istnieje niepewno艣膰, czy nadejdzie, cho膰 nie ma w膮tpliwo艣ci co
do konkretnej daty (dies incertus an certus quando), albo w og贸le nie wiadomo, czy
i kiedy 贸w dzie艅 ma nadej艣膰 (dies incertus an certus quando). Dwa ostatnie przy-
padki dies incertus wydaj膮 si臋 wywo艂ywa膰 efekt warunku, poniewa偶 nie wiadomo,
czy w og贸le b臋d膮 mia艂y miejsce11. Tote偶 nawet, je艣li, ze wzgl臋du na za艂o偶ony przez
spadkodawc臋 element niepewno艣ci, zr贸d艂a podaj膮 dies incertus jako inny ni偶 dies
certus i condicio rodzaj klauzuli do艂膮czanej do czynno艣ci prawnej, przybiera艂 贸w
dies incertus w istocie albo charakter warunku, albo charakter terminu. Gdyby wi臋c
stara膰 si臋 w klasyfikowaniu warunk贸w i termin贸w o zachowanie odr臋bno艣ci ka偶dej
z kategorii obok condicio i dies certus nale偶a艂oby jako dies incertus wskaza膰
dies certus an incertus quando. Mo偶na by go wsp贸艂cze艣nie nazwa膰 dies incertus
sensu stricto.
Rodzi si臋 pytanie, dlaczego Gaius wspomnia艂 tylko o dies certus. Czy偶by
w og贸le nie bra艂 pod uwag臋 do艂膮czenia do fideikomisu warunku albo terminu w po-
staci dies incertus? Warto przytoczy膰 w tym miejscu lektur臋 palimpsestu wero-
ne艅skiego odmienn膮 od przedstawionej powy偶ej i podawanej przez kolejnych
wydawc贸w Instytucji Gaiusa:
Et liberum est vel sub condicione vel pure relinquere fideicommissa,
vel ex die, quod est regula12.
10
Por. te偶 C.6.43.3.3. Justinianus (531 r.).
11
Dyskusj臋 wok贸艂 dies incertus w prawie rzymskim prowadzili: E. Machelard, Examen de la
r艁gle dies incertus conditionem in testamento facit, Dissertations de droit romain et de droit fran-
鏰is , Paris 1882, s. 542-587; A. Boistel, Du dies incertus et de ses effets dans les dispositions testa-
mentaires (extrait de la Revue g閚閞ale du droit ), Paris 1885, s. 1-33; G. Brunetti, Il dies incertus
nelle disposizioni testamentarie, Firenze 1893; C. Ferrini, Sul dies incertus nei legati, giuridica> 1894, vol. 8, s. 179-195 (= , vol. IV, Milano 1930, s. 333-352); G. Segr艁, Gli
effetti del dies incertus quando nelle disposizioni di ultima volont膮, Rivista italiana per le scienze
giuridiche 1894, vol. 18, s. 316-345 (= , vol. II, Roma 1938, s. 314-348);
C. Appleton, Aper鐄s nouveaux sur le terme certain ou incertain en droit romain, Revue g閚閞ale
du droit, de la l間islation et de la jurisprudence en France et 膮 l'閠ranger 1926, vol. 50, s. 154-188
i recenzja H. Siber, ZSS 1928, vol. 48, s. 760-765; G. Grosso, I legati nel diritto romano. Parte
generale2, Torino 1972, s. 422-431; G. Sciascia, Termine (Diritto romano), Italiano>, vol. XIX, Torino 1973, s. 93-94.
12
R.G. B鰄m, 獷mendationes Gaianae III, Labeo 1978, vol. 24, s. 186-187; por. te偶
M. David, L.W. Nelson, Kommentar. Gai Institutionum Commentarii IV mit philologischen Kom-
mentar herausgegeben, Leiden 1954, s. 427-428.
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 99
Zgodnie z t膮 wersj膮, jurysta wspomnia艂 o zasadzie, i偶 pr贸cz fideikomis贸w zo-
stawianych pure, mo偶na by艂o do zapis贸w powierniczych do艂膮cza膰 warunek (con-
dicio) lub termin (dies). Gaius w og贸le nie wspomnia艂by przeto o dies incertus i nie
podejmowa艂by rozr贸偶nienia dies certus-dies incertus, kt贸re, jak ju偶 si臋 da艂o za-
uwa偶y膰, nie by艂o jednoznaczne. Jednak czytaj膮c jego wywody na temat fidei-
komis贸w, trudno nie odnie艣膰 wra偶enia, 偶e cytowane zdanie zosta艂o tylko do nich
do艂膮czone. My艣l w nim zawarta nie znajduje dalszego rozwini臋cia. Wydaje si臋 wi臋c,
偶e Gaius zamie艣ci艂 je niejako dla porz膮dku, bo czu艂 si臋 obowi膮zany da膰 czytel-
nikowi podr臋cznika, jakim by艂y Instytucje, pe艂ny obraz przedstawianej instytucji
prawnej. Nie uzna艂 jednak za stosowne wprowadza膰 go w dalsze zawi艂o艣ci, ze
wspomnianej regu艂y wynikaj膮ce. Nie ma natomiast powod贸w, by uwa偶a膰, 偶e jurysta
nie zna艂 rozr贸偶nienia dies certus-dies incertus. Tote偶 po u艣ci艣leniu dokonanym
przez Ulpiana w D.36.3.14 pr. 艂atwiej przychyli膰 si臋 w艂a艣nie do lektury: vel ex die,
quod est regula.
Dotychczasowe rozwa偶ania pozwalaj膮 na wyci膮gni臋cie wniosku, 偶e fideikomisy
mo偶na by艂o na艂o偶y膰 na spadkobierc贸w ju偶 to sub condicione, ju偶 to ex die certa
albo ex die incerta. Warto prze艣ledzi膰 zachowane w zr贸d艂ach przyk艂ady klauzul,
kt贸re pojawia艂y si臋 przy uniwersalnych zapisach powierniczych, aby pozna膰, jakie
cele pragn臋li przez ich do艂膮czenie osi膮ga膰 spadkodawcy.
Na pocz膮tek nale偶y jednak poczyni膰 pewn膮 uwag臋. Nie zawsze do艂膮czenie wa-
runku s艂u偶y艂o op贸znieniu wydania spadku fideikomisariuszowi. Zdarza艂o si臋, 偶e
mimo condicio spadkodawcy pragn臋li osi膮ga膰 zamierzony cel natychmiast. Wy-
mownym przyk艂adem by艂 warunek si non nupserit, pod kt贸rym zostawiono kobiecie
uniwersalny zapis powierniczy13. Nie wydaje si臋, 偶e testator 艂udzi艂 si臋, i偶 pozosta-
nie ona we wdowie艅stwie, aby hereditas fideicommissaria by艂a przekazana dopiero
jej dziedzicom. Mog艂a przecie偶 otrzyma膰 j膮 od razu, je艣li tylko zobowi膮za艂a si臋
w cautio Muciana do zwrotu spadku w razie powt贸rnego zam膮偶p贸j艣cia. Obie strony
mia艂y wi臋c szans臋 od razu by膰 usatysfakcjonowane: testator, 偶e zostanie z艂o偶one
dodatkowe zabezpieczenie s艂u偶膮ce realizacji zamierzonego przeze艅 celu, oraz ko-
bieta, 偶e od razu b臋dzie mog艂a korzysta膰 z d贸br spadkowych14.
13
D.36.1.67.1. Maecianus libro quinto fideicommissorum; por. te偶 D.32.14 pr. Gaius libro primo
fideicommissorum; D.35.1.62.2. Terentius Clemens libro quarto ad legem Iuliam et Papiam;
D.35.1.63 pr. Gaius libro tertio ad legem Iuliam et Papiam; D.35.1.100. Papinianus libro septimo
responsorum. Por. te偶 W. Dajczak, 獵um vir uxori si non nupserit aliquid legavit. Der Beitrag zur
Frage der condicio viduitatis, , Madrid 1994, s. 119-127.
14
Por. W. Dajczak, Nabycie legatu pod warunkiem pozostania we wdowie艅stwie w prawie
rzymskim klasycznym i poklasycznym, 1992, Prawo, vol. 32,
s. 11-22; W. Dajczak, Zapisy na rzecz 偶ony w prawie rzymskim, Toru艅 1995, s. 142-144 wraz
z om贸wieniem cautio Muciana i cytowan膮 tam literatur膮.
100 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
TERMINY
Najprostszym sposobem odroczenia momentu wydania spadku by艂o wskazanie
konkretnej daty w przysz艂o艣ci, w kt贸rej dziedzic stawa艂 si臋 zobowi膮zany do prze-
kazania swojego udzia艂u fideikomisariuszowi. Taki dies certus do艂膮czano, jak na-
le偶y s膮dzi膰, przez proste wskazanie dnia w kalendarzu15 albo po艣rednio (cho膰 nie
mniej jednoznacznie), pisz膮c np.: w dniu, w kt贸rym dana osoba sko艅czy艂aby szes-
nasty rok 偶ycia16. Podobny charakter mia艂o okre艣lenie, po up艂ywie jakiego czasu od
otwarcia lub nabycia spadku nale偶a艂o dokona膰 restitutio hereditatis17.
yr贸d艂a dotycz膮ce uniwersalnych zapis贸w powierniczych przekazuj膮, 偶e dies
wydania spadku znacznie cz臋艣ciej wyznaczano na moment 艣mierci jakiej艣 osoby.
Bywa艂 ni膮 zwykle sam dziedzic18, chocia偶 mog艂o r贸wnie dobrze chodzi膰 o dzie艅,
w kt贸rym umar艂aby osoba trzecia, np. ojciec fideikomisariusza19. Omawiana klau-
zula nie stanowi艂a dies certus, gdy偶 zawiera艂a w sobie element niepewno艣ci, przy-
najmniej co do tego, kiedy nast膮pi 艣mier膰. Wyznaczenie przeto momentu wyda-
nia post mortem20 lub r贸wnie poprawnie cum morieris21 stanowi艂o dies incertus
quando22. Czy by艂 to r贸wnie偶 dies incertus an? Pozostawienie w ten sam spos贸b
legatu zawiera艂oby niepewno艣膰, czy w og贸le 贸w dzie艅 nadejdzie. Gdyby bowiem
legatariusz ju偶 go nie do偶y艂, zapis nie by艂by wymagalny. Przy legatach klauzula cum
15
D.36.1.60.1. Papinianus libro nono responsorum.
16
D.36.1.48. Javolenus libro undecimo epistularum.
17
D.36.1.17.7. Ulpianus libro quarto fideicommissorum; D.36.1.60.2. Papinianus libro nono
responsorum; D.36.1.72 pr. Pomponius libro secundo fideicommissorum; D.36.1.80.11. Scaevola
libro vicensimo primo digestorum.
18
G.2.277; D.5.3.25.15, 16. Ulpianus libro quinto decimo ad edictum; D.22.1.3.2. Papinianus
libro vicesimo quaestionum; D.22.1.14.1. Paulus libro quarto decimo responsorum; D.31.70.3.
Papinianus libro vicesimo quaestionum; D.31.76.5. Papinianus libro septimo responsorum;
D.31.77.4, 12. Papinianus libro octavo responsorum; D.31.88.16. Scaevola libro tertio respon-
sorum; D.31.89.7. Scaevola libro quarto responsorum; D.32.41.12. Scaevola libro vicesimo se-
cundo digestorum; D.32.83 pr. Modestinus libro decimo responsorum; D.34.5.7.1. Gaius libro
primo fideicommissorum; D.35.1.72.3. Papinianus libro octavo decimo quaestionum; D.36.1.17.3.
Ulpianus libro quinto decimo ad edictum; D.36.1.23.4. Ulpianus libro quinto disputationum;
D.36.1.28.16. Julianus libro quadragensimo digestorum; D.36.1.35. Marcianus libro secundo regu-
larum; D.36.1.56. Papinianus libro nono decimo quaestionum; D.36.1.59 pr., 2. Papinianus libro
octavo responsorum; D.36.1.60.4, 6, 7, 8. Papinianus libro nono responsorum; D.36.1.77.1. Scae-
vola libro octavo decimo digestorum; D.36.1.80.7, 8, 10, 14, 16. Scaevola libro vicensimo primo
digestorum; D.36.1.82. Scaevola libro quinto digestorum; C.6.42.12. Philippus (244 r.); C.6.42.16.
Carus Carinus et Numerianus (283 r.); C.6.54.4 pr. Severus et Antoninus (215 r.).
19
D.36.1.23 pr. Ulpianus libro quinto disputationum.
20
D.31.88.16. Scaevola libro tertio responsorum; D.35.1.72.3. Papinianus libro octavo decimo
quaestionum; D.36.1.59 pr. Papinianus libro octavo responsorum; D.36.1.80.7. Scaevola libro
vicensimo primo digestorum.
21
D.31.76.5. Papinianus libro septimo responsorum; D.31.77.12. Papinianus libro octavo
responsorum; D.32.83 pr. Modestinus libro decimo responsorum; D.36.1.59.2. Papinianus libro
octavo responsorum; D.36.1.80.10. Scaevola libro vicensimo primo digestorum.
22
G.2.277.
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 101
morietur mia艂aby wi臋c charakter warunkowy23. Jednak w cognitio extra ordinem
fideikomisariusz uzyskiwa艂 w艂asn膮 skarg臋 o zapis powierniczy, kt贸r膮 jako element
maj膮tku przekazywa艂 dziedzicom24. Tote偶 nawet je艣liby umar艂 przed 艣mierci膮 dzie-
dzica, o fideikomis mogli wyst膮pi膰 jego spadkobiercy. Przeto bez wzgl臋du na
okoliczno艣ci dzie艅 wskazany przez spadkodawc臋 nadchodzi艂, powoduj膮c pe艂ni臋
zamierzonych przez niego skutk贸w prawnych. St膮d uzasadnione wydaje si臋 twier-
dzenie, 偶e klauzula post mortem do艂膮czana do uniwersalnych zapis贸w powierni-
czych stanowi艂a termin jako dies certus an incertus quando25.
Jak o tym wspomniano, spadkodawcy cz臋sto wyra偶ali wol臋, aby po 艣mierci ich
dziedzic贸w spadek przypad艂 wskazanym osobom. Niejeden testator wprost zwraca艂
si臋 do spadkobiercy z pro艣b膮 o wydanie maj膮tku, kiedy ten ostatni b臋dzie umiera艂.
Dyskutowany termin by艂 wszak偶e bardzo szczeg贸lny w swym charakterze. Fidei-
komis uniwersalny stawa艂 si臋 wymagalny z dies incertus, kt贸ry nadchodzi艂 w mo-
mencie, gdy osoba zobowi膮zana do wydania spadku traci艂a i mo偶liwo艣膰, i zaintere-
sowanie podejmowaniem jakichkolwiek czynno艣ci prawnych. Nasuwa to pytanie,
jak czyniono zado艣膰 偶yczeniu spadkodawcy, a tym samym jak realizowano pra-
wo fideikomisariusza do hereditas fideicommissaria. Wydaje si臋, 偶e istnia艂y w tej
mierze trzy sposoby. Dwa z nich le偶a艂y w gestii osoby, na kt贸r膮 na艂o偶ono uniwer-
salny zapis powierniczy. Pos艂uszna rogatio testatora mog艂a albo jeszcze za 偶ycia
wyda膰 spadek, albo uwzgl臋dni膰 fideikomisariusza w swym testamencie. W pierw-
szym przypadku 艣wiadczenia nie uwa偶ano za nienale偶ne jako przedwczesne. Jak
s艂usznie dowodzi艂 Vittorio Scialoja, wynika艂o to w艂a艣nie ze szczeg贸lnego charakteru
klauzuli post mortem suam26. Korzystaj膮c z drugiego sposobu nale偶a艂o zadba膰, aby
nie powstawa艂y w膮tpliwo艣ci co do tego, 偶e ustanawiaj膮c fideikomisariusza, np.
w艂asnym dziedzicem, zamierza艂o si臋 dokona膰 przekazania spadku powierniczego
cum morietur27. Natomiast je艣li osoba, na kt贸r膮 na艂o偶ono fideikomis nie zatrosz-
czy艂a si臋 o wydanie spadku, fideikomisariusz m贸g艂 go dochodzi膰 od jej spadkobier-
c贸w28. Czasami testator jedynie takie rozwi膮zanie uwa偶a艂 za po偶膮dane i nak艂ada艂
23
D.35.1.1.1-2. Pomponius libro tertio ad Quintum Mucium; D.31.12.1. Paulus libro secundo ad
Vitellium; D.36.2.13. Pomponius libro sexto ad Sabinum. Por. G. Grosso, I legati..., s. 426-427.
24
Por. F. Longchamps de B閞ier, Z bada艅..., s. 112.
25
Por. J. Declareuil, Quelques notes sur certains types de fid閕commis, ,
Paris 1907, s. 144; C. Appleton, Aper鐄s..., s. 162, 177; G. Sciascia, Termine..., s. 94; A. Murillo
Villar, El fideicomiso de residuo en derecho romano, Valladolid-Salamanca 1989, s. 102; por. te偶
X. D'Ors, A proposito de los fideicomisos 'quibus voles' y 'si sine liberis decesseris' (nueva exegesis
de D.36,1,18[17],6 - 31,77,4), SDHI 1979, vol. 45, s. 272-273.
26
D.36.1.10. Gaius libro secundo fideicommissorum; D.32.41.12. Scaevola libro vicesimo se-
cundo digestorum; C.6.42.12. Philippus (244 r.). V. Scialoja, Sulla Const. 12 de fideic. 6,42, in
relazione col fr. 10 ad sc. Treb., 36,1, , vol. I: Diritto romano, prima parte, Roma
1933, s. 292-301.
27
D.30.123 pr. Marcellus libro singulari responsorum.
28
D.32.11.6. Ulpianus libro secundo fideicommissorum; D.32.41.13. Scaevola libro vicesimo
secundo digestorum; D.36.1.28.16. Julianus libro quadragensimo digestorum; D.36.1.57.4. Papinia-
nus libro vicensimo quaestionum; D.36.1.60.8. Papinianus libro nono responsorum; D.36.1.66.2.
Maecianus libro quarto fideicommissorum; por. D.36.1.76.1. Paulus libro secundo decretorum.
102 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
uniwersalny zapis powierniczy w kodycylach, kt贸re mia艂y by膰 otwarte dopiero po
艣mierci dziedzica29. Wynika z tego, 偶e spadkodawca m贸g艂 do艣膰 swobodnie decydo-
wa膰 nie tylko o tym kiedy, ale r贸wnie偶 jak ma by膰 wydany spadek.
Najcz臋stszymi sformu艂owaniami omawianego dies incertus, kt贸re pojawiaj膮 si臋
w zr贸d艂ach, s膮 cum morietur czy cum moreretur oraz post mortem. Gaius poda艂
nast臋puj膮cy przyk艂ad tej klauzuli: cum Titius heres meus mortuus erit, volo here-
ditatem meam ad Publium Maevium pertinere30. Gdy wezmie si臋 pod uwag臋, 偶e
legat wolno by艂o zostawi膰 jedynie z klauzul膮 cum heres meus morietur, nigdy za艣
cum heres meus mortuus erit31, akceptacja mo偶liwo艣ci przekazania post mortem
suam i sankcjonowanie wszystkich trzech sposob贸w jej przeprowadzenia jawi si臋
jako kolejny dow贸d uelastycznienia prawa spadkowego, do jakiego dosz艂o na sku-
tek wprowadzenia fideikomisu uniwersalnego.
FIDEIKOMIS DE RESIDUO
Nie koniec na tym mo偶liwo艣ci, kt贸re dawa艂 testatorowi uniwersalny zapis po-
wierniczy z klauzul膮 post mortem suam. Wykszta艂ci艂 si臋 bowiem szczeg贸lny rodzaj
tego fideikomisu, kt贸rym by艂o fideicommissum eius quod supererit, zwane po-
tocznie fideikomisem de residuo32. Jego istota zawiera艂a si臋 w rogatio, w kt贸rej
29
D.31.89.7. Scaevola libro quarto responsorum; por. D.36.1.26.2. Julianus libro trigensimo
nono digestorum.
30
G.2.277.
31
G.2.232; Ulp.24.16. Por. G. Grosso, I legati..., s. 424-425. Por. te偶 G.3.100.
32
D.5.3.25.15. Ulpianus libro quinto decimo ad edictum: ...deinde alia posse dici totum quod
superest restituere eum debere; D.5.3.25.16. Ulpianus libro quinto decimo ad edictum: ...quod sibi
superfuisset ex hereditate reddere; D.22.1.3.2. Papinianus libro vicesimo quaestionum: ...ut puta si
quis rogetur post mortem suam quidquid ex bonis supererit Titio restituere; D.31.70.3. Papinianus
libro vicesimo quaestionum: ...quidquid ex hereditate supererit, post mortem suam restituere;
D.36.17.3. Ulpianus libro quarto fideicommissorum: ...quod superest ex hereditate, quam ipsam
hereditatem restituere sit rogatus; D.36.1.23.4. Ulpianus libro quinto disputationum: ...si quod
superfuisset rogata esset restituere; D.36.1.56. Papinianus libro nono decimo quaestionum: Titius
rogatus est, quod ex hereditate superfuisset, Maevio restituere; D.36.1.60.7. Papinianus libro nono
responsorum: Quod ex hereditate superfuisset, cum moreretur, restituere rogatus; D.36.1.60.8. Pa-
pinianus libro nono responsorum: Heres eius, qui bonorum superfluum post mortem suam restituere
fuerat rogatus; D.36.1.77.1. Scaevola libro octavo decimo digestorum: ...rogo te, ut id, quod ad te
ex bonis meis pervenerit, facias pervenire ad filium tuum; D.36.1.82. Scaevola libro quinto digesto-
rum: ...ut post mortem restituerent, quod ex re familiari testatoris superfuerit; C.6.42.16. Carus
Carinus et Numerianus (283 r.): ...id est, ubi heres rogatus fuerat, quidquid ex hereditate pervenerit;
por. D.31.71. Papinianus libro octavo responsorum; D.31.72. Papinianus libro vicesimo quaestio-
num. Natomiast fideikomis si quid supererit zosta艂 wprowadzony dopiero przez Justyniana Nov.108
(541 r.), por. S.W. Zimmern, Kurze Aufs鋞ze. II. Ob aus einer zu restituirenden hereditas ver鋟szert
werden d黵fe?, Archiv f黵 die Civilistische Praxis 1825, vol. 8, s. 156-157; A. Murillo Villar,
El fideicomiso..., s. 85-91.
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 103
spadkodawca prosi艂 dziedzic贸w lub fideikomisariuszy uniwersalnych, aby w mo-
mencie w艂asnej 艣mierci wydali wskazanej osobie to, co pozostanie im ze spadku33.
Wydaje si臋, 偶e ich obowi膮zek obejmowa艂 nie tylko to, co jeszcze nie zosta艂o zu偶y-
te, ale, je艣li spadkodawca nie postanowi艂 inaczej, r贸wnie偶 istniej膮ce po偶ytki, kt贸re
przynios艂a hereditas34. Ponadto dziedzic z pewno艣ci膮 nie m贸g艂 zu偶y膰 wszystkiego,
co otrzyma艂 w spadku, i by艂 pozbawiony mo偶liwo艣ci rozporz膮dzania mortis causa.
Wydaje si臋 natomiast, 偶e ocen臋 dysponowania inter vivos przez spadkobierc臋
w okresie od nabycia spadku (przez fideikomisariusza uniwersalnego od przyj臋cia
fideikomisu) do wydania opierano na kryteriach bona fides i arbitrium boni viri35.
A. Murillo Villar wskaza艂 na trzy szczeg贸lne okoliczno艣ci, kt贸re towarzysz膮c
fideikomisom de residuo, pozwoli艂y ju偶 w prawie klasycznym odr贸偶ni膰 je od po-
zosta艂ych zapis贸w powierniczych. Fideikomisariuszowi de residuo, jak ka偶demu
innemu fideikomisariuszowi, wolno by艂o za偶膮da膰 satisdatio na zabezpieczenie
ilo艣ci, o kt贸r膮 b臋dzie m贸g艂 pozywa膰 na podstawie zapisu powierniczego. Normalnie
satisdatio s艂u偶y艂a zagwarantowaniu wydania ca艂ego spadku. Zreszt膮 spadkobierca
sk艂ada艂 j膮 nie tylko w celu zapewnienia, 偶e b臋dzie restytuowa艂 spadek we w艂a艣ci-
wym momencie. Przy jej braku bowiem grozi艂o mu missio in bona, kt贸rego udzie-
lano fideikomisariuszowi. Natomiast nawet je艣li z艂o偶ono zabezpieczenie przy fidei-
komisie de residuo, nie obejmowa艂o ono d贸br alienowanych przez dziedzica, oczy-
wi艣cie w granicach bona fides i arbitrium boni viri36.
Druga zasadnicza r贸偶nica wskazana przez autora dotyczy艂a momentu, w kt贸rym
nabywa艂o si臋 zapis powierniczy. Zazwyczaj prawo do niego przys艂ugiwa艂o ju偶
w chwili otwarcia spadku, chyba 偶e fideikomis na艂o偶ono pod warunkiem lub z ter-
minem wtedy odpowiednio p贸zniej. A. Murillo Villar dowi贸d艂, 偶e przy fidei-
33
V. Arangio-Ruiz, La successione testamentaria secondo i papiri greco-egizii, Napoli 1906,
s. 96-97; G. Coppola, Osservazioni sul regime dei frutti nel fedecommesso de residuo, pagna>, vol. I: Scritti di diritto romano, Milano 1982, s. 187-188; A. Murillo Villar, El fidei-
comiso..., s. 51.
34
W ostatnich latach prowadzona by艂a o偶ywiona dyskusja wok贸艂 tego, czy w fideicommissum de
residuo r贸wnie偶 uzyskane owoce stawa艂y si臋 przedmiotem restytucji. Dyskusj臋 t臋 wywo艂a艂y prob-
lemy egzegetyczne powsta艂e w zwi膮zku z analiz膮 dw贸ch fragment贸w dzie艂 Papiniana, w kt贸rych
zosta艂y podane przeciwne rozwi膮zania: D.22.1.3.2. libro vicesimo quaestionum oraz D.36.1.60.7.
libro nono responsorum. Por. G. Coppola, Osservazioni..., s. 189-222; A. Murillo Villar, El fidei-
comiso..., s. 120-135 oraz jego recenzje G. Coppola, IURA 1989, vol. 40, s. 129-131 i M. Tala-
manca, BIDR 1991-1992, vol. 94-95, s. 648-649; por. te偶 E. Hoffmann, Ueber das Recht des Fidu-
ciars und Fideicommissars an den Fr點hten einer mit einem Universalfideicommis belasteten
Erbschaft, Zeitschrift f黵 Civilrecht und Prozess [Neue Folge] 1845, vol. 1, s. 112-116. Natomiast
obowi膮zek pozostawienia do restitutio hereditatis kwarty wprowadzi艂a dopiero Nov.108.1. (541 r.);
por. A. Murillo Villar, El fideicomiso..., s. 75-78.
35
A. Murillo Villar, El fideicomiso..., s. 51-75, 153-154. O arbitrium boni viri, pojawiaj膮cym si臋
w zwi膮zku z fideikomisami, pisali m.in.: S. Riccobono, L arbitrium boni viri nei fedecommessi,
, vol. II, Paris 1926, s. 310-347; E. Albertario, L'arbitrium boni viri nell onerato
di un fedecommesso, , Milano 1927, s. 31-63; G. Grosso, Le clausole si puta-
veris , si aestimaveris , e simili, nei fedecommessi, e la dottrina dell'arbitrium boni viri, SDHI
1935, vol. 1, s. 83-107; A. Torrent, Fideicommissum familiae relictum, Oviedo 1975, s. 42-48.
36
A. Murillo Villar, El fideicomiso..., s. 96.
104 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
commissum de residuo nale偶y mie膰 na uwadze subtelne rozr贸偶nienie: w momencie
otwarcia spadku uzyskiwano jedynie ekspektatyw臋 nieokre艣lonej ilo艣ci d贸br; do-
piero wraz ze 艣mierci膮 dziedzica fideikomisariusz nabywa艂 prawo do tego, co ze
spadku pozosta艂o37.
Ostatnia obserwacja dotycz膮ca odmienno艣ci, kt贸re zarysowa艂y si臋 ju偶 w prawie
klasycznym, odnosi艂a si臋 do wygasania d艂ug贸w i wierzytelno艣ci. W zapisie powier-
niczym de residuo mi臋dzy spadkodawc膮 a osob膮, na kt贸r膮 na艂o偶one by艂o fidei-
commissum eius quod supererit, wygasa艂y wszystkie wierzytelno艣ci i d艂ugi. Wy-
nika艂o to, zdaniem autora, z przyznania tej osobie pe艂nego w艂adztwa nad dobrami
fideikomisarnymi. Do wyga艣ni臋cia dochodzi艂o wraz z aditio hereditatis lub przy-
j臋ciem fideikomisu uniwersalnego i nie by艂o szans na powt贸rne pojawienie si臋
wierzytelno艣ci oraz d艂ug贸w po wydaniu spadku. Natomiast przy pozosta艂ych fidei-
komisach do wyga艣ni臋cia zobowi膮za艅 dochodzi jedynie w razie confusio tych偶e
w r臋kach heres, a wi臋c ju偶 nie fideikomisariusza uniwersalnego obci膮偶onego dal-
szym zapisem powierniczym de residuo. Ponadto przy wydaniu spadku mog艂o
nast膮pi膰 odrodzenie wygas艂ych zobowi膮za艅38.
Wskazane okoliczno艣ci, kt贸re pozwalaj膮 na wyr贸偶nienie fideicommissum eius
quod supererit spo艣r贸d pozosta艂ych uniwersalnych zapis贸w powierniczych, wi膮za艂y
si臋 艣ci艣le z tre艣ci膮 rogatio stanowi膮cej jego istot臋. Spadkodawca zwraca艂 si臋 do
swego sukcesora uniwersalnego mortis causa, aby przekaza艂 tylko to, co pozostanie
ze spadku w momencie 艣mierci nast臋pcy co do ca艂o艣ci praw. Jaki cel przy艣wieca艂
testatorom w sporz膮dzeniu takiej dyspozycji? Wydaje si臋, 偶e by艂 on przede wszyst-
kim alimentacyjny i to nie tyle w stosunku do fideikomisariusza, co w stosunku do
osoby, na kt贸r膮 贸w zapis powierniczy na艂o偶ono. Ponadto, skoro maj膮tek spadkowy
pozostawa艂 w jej gestii, ale nie mog艂a go przekaza膰 na wypadek 艣mierci, w interesie
dziedzic贸w domowych le偶a艂o dbanie o to, aby 偶y艂a jak najd艂u偶ej. Nie mogli go
otrzyma膰, ale mieli szans臋 po艣redniego korzystania z d贸br spadkowych.
Nale偶y zastanowi膰 si臋 nad charakterem pozycji prawnej osoby obci膮偶onej fidei-
komisem de residuo. A. Murillo Villar s艂usznie dowodzi艂, 偶e od otrzymania spadku
do 艣mierci by艂a ona rzeczywistym fiducjariuszem powiernikiem, kt贸rego uczci-
wo艣ci poruczono zachowanie i wydanie eius quod supererit39. Figura ta jednak tylko
w cz臋艣ci oddaje specyfik臋 pozycji prawnej tej osoby, poniewa偶 ka偶dy, kogo zobo-
wi膮zano do przekazania spadku, mia艂 go zachowa膰 i wyda膰 we wskazanym czasie.
Fiducjariusz de residuo m贸g艂 za艣 z powierzonych d贸br korzysta膰, zu偶ywa膰 je
i alienowa膰, a fideikomisariuszowi pozostawa艂o roszczenie jedynie o to, co z nich
pozosta艂o. Uprawnienia fiducjariusza inter vivos by艂y faktycznie nieograniczone, bo
za wszelkie nadu偶ycia stwierdzone na podstawie kryterium bona fides i arbitrium
boni viri odpowiedzialno艣膰 materialn膮 ponosili dopiero jego spadkobiercy. Autor
wzbrania艂 si臋 jednak przed przyznaniem, 偶e w艂adztwo fiducjariusza stanowi艂o pro-
prietas ad tempus, podnosz膮c czysto dogmatyczny argument, i偶 prawo rzymskie
37
Ibidem, s. 96-107.
38
Ibidem, s. 107-117.
39
Ibidem, s. 61-63.
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 105
w og贸le nie zna艂o w艂asno艣ci czasowej40. Dotychczasowe do艣wiadczenia z zapisami
powierniczymi ucz膮 wszelako, 偶e rzeczywisto艣膰 prawna z nimi zwi膮zana bywa艂a
niezwykle bogata. Tote偶 stwierdzenia, odnosz膮ce si臋 do prawa cywilnego i w sto-
sunku do niego prawdziwe, nie zawsze s艂u偶y艂y jej zadowalaj膮cemu opisaniu. Przeto
nale偶a艂o stale rozwa偶a膰 rzeczywisty efekt, na kt贸rego osi膮gni臋cie pozwala艂o spadko-
dawcom fideicommissum hereditatis.
Je艣li por贸wna si臋 swobod臋 w dysponowaniu dobrami dawan膮 przez fideikomis
de residuo z zakresem uprawnie艅 dziedzica lub fideikomisariusza uniwersalnego,
na kt贸rego na艂o偶ono ka偶dy inny zapis powierniczy, wida膰 wyraznie ogromn膮 r贸偶ni-
c臋. Oczywi艣cie w艂adztwo ad tempus fiducjariusza nie by艂o w艂asno艣ci膮 sensu stricto,
cho膰by ze wzgl臋du na zakaz ca艂kowitego zu偶ycia i niemo偶no艣膰 dysponowania
mortis causa. Trzeba jednak pami臋ta膰, i偶 tak偶e proprietas ad tempus doznawa艂a ze
swej istoty przynajmniej czasowego ograniczenia. W艂adztwo fiducjariusza de resi-
duo nie daje si臋 jednoznacznie opisa膰 jako ususfructus, poniewa偶 przy korzystaniu
z rzeczy i owoc贸w, nie mia艂 on obowi膮zku zachowania substancji materialnej w sta-
nie nie zmienionym41. Gdyby jednak kto艣 poszukiwa艂 w prawie rzymskim w艂asno艣ci
ad tempus, musia艂by zwr贸ci膰 baczn膮 uwag臋 na sytuacj臋 prawn膮 maj膮tku spadko-
wego w fideikomisie eius quod supererit.
Mo偶na by postawi膰 pytanie, czy w og贸le s艂uszne s膮 pr贸by wt艂oczenia zapisu po-
wierniczego de residuo w dogmatyczne ramy innych instytucji. Por贸wnanie z nimi
wydaje si臋 jednak w艂a艣ciwe, gdy偶 pozwala lepiej zrozumie膰 i opisa膰 jego istot臋 oraz
uchwyci膰 specyfik臋. Wydaje si臋 ponadto, 偶e nie powsta艂by on, a z pewno艣ci膮 nie
rozpowszechni艂by si臋 tak, je艣li nie odpowiada艂by jakim艣 szczeg贸lnym potrzebom
i gdyby te same skutki udawa艂o si臋 osi膮ga膰 dost臋pnymi ju偶 艣rodkami. Trzeba przeto
stale mie膰 przed oczyma wygod臋 zastosowania i szerokie mo偶liwo艣ci, jakie dawa艂
spadkodawcy, kt贸ry pragn膮艂 zapewni膰 fiducjariuszowi do偶ywotnio 艣rodki utrzy-
mania.
WARUNKI
Innym dies incertus, kt贸ry stosunkowo cz臋sto do艂膮czano do uniwersalnych
zapis贸w powierniczych, by艂 wym贸g osi膮gni臋cia przez fideikomisariusza okre艣lo-
nego wieku42. Zdarzenie, od kt贸rego uzale偶niono mo偶liwo艣膰 wyst膮pienia o dokona-
nie wydania spadku, mia艂o nast膮pi膰 w znanym co do daty dniu. Nie by艂o wszak偶e
40
Ibidem, s. 61.
41
D.7.1.1. Paulus libro tertio ad Vitelium: Usus fructus est ius alienis rebus utendi salva rerum
substantia. (= I.2.4 pr.).
42
D.22.1.3.3. Papinianus libro vicesimo quaestionum; D.33.1.21.2. Scaevola libro vicesimo
secundo digestorum; D.36.1.48. Javolenus libro undecimo epistolarum; D.36.1.76.1. Paulus libro
secundo decretorum; D.36.1.80.12, 15. Scaevola libro vicensimo primo digestorum.
106 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
pewno艣ci czy fideikomisariusz go do偶yje. Przeto w zasadzie do艂膮czenie wymogu
certae aetatis stanowi艂o dies incertus an certus quando, kt贸ry mia艂 charakter wa-
runku43. Natomiast spadkodawca wskazywa艂 termin, je偶eli u偶y艂 dnia uko艅czenia
przez fideikomisariusza na przyk艂ad 16 roku 偶ycia, niezale偶nie od tego, czy do偶yje
tych urodzin tak do艂膮czona klauzula stanowi艂a dies certus an certus quando44.
Wymagany od fideikomisariusza wiek ustalano na 1545, 2046 lub nawet 2547 lat,
a wi臋c nie tylko zaraz po osi膮gni臋ciu pubertas, lecz nawet po pewnym czasie od
uzyskania pe艂nej zdolno艣ci do czynno艣ci prawnych. Spadkodawca z D.33.1.21.2
poleci艂 wstrzyma膰 si臋 z restytucj膮 spadku a偶 do osi膮gni臋cia przez fideikomisariusza
wieku, w kt贸rym uwa偶ano do艣wiadczenie 偶yciowe m艂odego cz艂owieka za wystar-
czaj膮ce, tak i偶 nie potrzebowa艂 pomocy kuratora, ani nie m贸g艂 korzysta膰 z dobro-
dziejstw lex Laetoria. Przeto testator, kt贸ry pragn膮艂 przekaza膰 spadek osobie nie-
dojrza艂ej, ustanawia艂 dziedzicem kogo艣, komu nie ba艂 si臋 powierzy膰 swego maj膮tku.
Prosi艂 przy tym, aby przekaza艂 go fideikomisariuszowi, gdy ten b臋dzie w stanie sam
nim gospodarowa膰. Do艂膮czaj膮c dies certus quando, testator nie pozostawia艂 jednak
swobodnej ocenie dziedzica zdolno艣ci fideikomisariusza do przyj臋cia i samodziel-
nego zajmowania si臋 maj膮tkiem spadkowym.
Dla jeszcze pe艂niejszego obrazu sprawy warto zacytowa膰 fragment D.22.1.3.3
pochodz膮cy z 20 ksi臋gi quaestionum Papiniana.
D.22.1.3.3. Papinianus libro vicesimo quaestionum: Cum Polli-
dius a propinqua sua heres institutus rogatus fuisset filiae mulieris
quidquid ex bonis eius ad se pervenisset, cum certam aetatem
puella complesset, restituere, idque sibi mater ideo placuisse
testamento comprehendisset, ne filiae tutoribus, sed potius neces-
situdini res committerentur, eundemque Pollidium fundum reti-
nere iussisset: praefectis praetorii suasi fructus, qui bona fide
a Pollidio ex bonis defuncti percepti essent, restitui debere, sive
quod fundum ei tantum praelegaverat sive quod lubrico tutelae
fideicommissi remedium mater praetulerat.
Testatorka ustanowi艂a spadkobierc膮 swego krewnego Pollidiusa, zostawiaj膮c mu
tak偶e grunt w praelegatum. W rogatio zobowi膮za艂a go do wydania spadku jej c贸rce,
gdy osi膮gnie okre艣lony wiek. Matka zaznaczy艂a w testamencie, 偶e uczyni艂a tak, aby
nie powierza膰 spraw c贸rki tutorom. Gdyby bowiem ustanowi艂a j膮 dziedzicem, za-
rz膮d spadkiem przej臋liby opiekunowie ustawowi, kt贸rzy przed osi膮gni臋ciem przez
c贸rk臋 zdolno艣ci do sporz膮dzenia testamentu, ustawowo dziedziczyliby po niej48.
43
D.36.2.21. Paulus libro secundo ad Vitellium; D.36.2.22 pr. Pomponius libro quinto ad Quin-
tum Mucium.
44
D.36.1.48. Javolenus libro undecimo epistolarum. Por. s. 98.
45
D.36.1.80.12. Scaevola libro vicensimo primo digestorum.
46
D.36.1.76.1. Paulus libro secundo decretorum; D.36.1.80.15 Scaevola libro vicensimo primo
digestorum.
47
D.33.1.21.2. Scaevola libro vicesimo secundo digestorum.
48
Por. szczeg贸艂ow膮 analiz臋 tekstu u U. Manthe (Das senatus consultum Pegasianum, Berlin
1989, s. 148-149).
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 107
Wynika st膮d r贸wnie偶, 偶e wskazanym przez testatork臋 wiekiem dziewczynki by艂o
przynajmniej uko艅czenie 12 roku 偶ycia49. Zgadza艂oby si臋 to z dotychczasowymi
spostrze偶eniami dotycz膮cymi warunku certae aetatis.
Papinianus, przedk艂adaj膮c prefektowi pretorian贸w w艂asn膮 opini臋 w tej sprawie,
podkre艣li艂: quod lubrico tutelae fideicommissi remedium mater praetulerat. Jurysta
uzna艂 uniwersalny zapis powierniczy z odpowiednio do艂膮czonym dies incertus an
certus quando za spos贸b unikni臋cia niebezpiecznej opieki, co zgadza艂o si臋 z in-
tencj膮 spadkodawczyni. Dowodzi to, 偶e w praktyce fideikomis pozwala艂 na wy-
znaczenie zarz膮dcy d贸br spadkowych na czas okre艣lony. Jak pokaza艂 rozwa偶any
stan faktyczny, istnia艂a zawsze mo偶liwo艣膰 wynagrodzenia mu trud贸w zwi膮zanych
z ich administrowaniem. Nawet gdyby spadkodawca nie mia艂 zamiaru z niej skorzy-
sta膰, prawo spadkowe przewidywa艂o dla zarz膮dcy kwart臋 pegazja艅sk膮.
Ze sposobno艣ci powierzenia spadku na czas, w kt贸rym fideikomisariusz nie by艂
w stanie sam dysponowa膰 przeznaczonymi dla艅 dobrami, korzystali testatorzy tak偶e
w nieco innych okoliczno艣ciach. Ustanawiaj膮c dziedzic贸w, zobowi膮zywali ich do
restytucji, gdy fideikomisariusz stanie si臋 cz艂owiekiem wolnym50 lub osob膮 sui
iuris51. Gdy spadkobierc膮 wyznaczono niewolnika, spadek przypada艂 jego w艂a艣ci-
cielowi, kt贸ry swobodnie i bezterminowo dysponowa艂 nabytym maj膮tkiem. Je艣li
jednak testator zobowi膮za艂 fideikomisarnie w艂a艣ciciela do przekazania d贸br spad-
kowych po wyzwoleniu, zmusza艂 go do zachowania substancji i pozwala艂 z niej
korzysta膰 tylko do momentu ziszczenia si臋 warunku. Podobnie mia艂a si臋 sprawa
z osob膮 alieni iuris. Spadek, kt贸ry jej pozostawiano, przypada艂 pater familias. Je艣li-
by potem zosta艂a emancypowana, nie musia艂a niczego ze艅 otrzyma膰. Pozostaj膮c
suus heres i dziedzicz膮c po pater familias, mog艂a jej w og贸lnym rozrachunku przy-
pa艣膰 tylko jaka艣 jego cz臋艣膰, je艣li osoby tej nie wydziedziczono, a spadek do tego
czasu nie zosta艂 zu偶yty. Natomiast fideikomis uniwersalny ustanowiony pod warun-
kiem dawa艂 testatorowi pewno艣膰, i偶 fideikomisariusz otrzyma przynajmniej trzy
czwarte spadku.
Gaius zaproponowa艂 niezwykle ciekawe i bardzo praktyczne po艂膮czenie dies
incertus, kt贸rym jest wym贸g osi膮gni臋cia przez fideikomisariusza okre艣lonego wie-
ku, z warunkiem uzale偶niaj膮cym restytucj臋 spadku od uzyskania przez niego wol-
no艣ci.
G. 2.276: Item, cum senatus consulto prohibitum sit proprium
servum minorem annis triginta liberum et heredem instituere,
plerisque placet posse nos iubere liberum esse, cum annorum
triginta erit, et rogare, ut tunc illi restituatur hereditas.
W cytowanym tek艣cie Gaius wspomnia艂 bli偶ej nieznane senatus consultum
uchwalone prawdopodobnie za czas贸w Hadriana albo Antonina Piusa52. Zakazy
49
I.1.22 pr.
50
D.36.1.26.1. Julianus libro trigensimo nono digestorum.
51
D.36.20 pr. Paulus libro tertio ad Sabinum; D.36.1.23 pr. Ulpianus libro quinto disputa-
tionum; D.36.1.52. Papinianus libro undecimo quaestionum.
52
E. Volterra, 玈enatus consulta nr 168, , vol. XVI, Torino 1969,
108 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
wa艂o ono wyzwalania w testamencie i ustanawiania dziedzicami w艂asnych nie-
wolnik贸w, kt贸rzy nie uko艅czyli trzydziestego roku 偶ycia. Nikt nie m贸g艂 by膰 pewien,
偶e do偶yje momentu, w kt贸rym b臋dzie m贸g艂 wybran膮 niewolnic臋 lub niewolnika
ustanowi膰 spadkobierc膮. Jurysta podsun膮艂 pomys艂, jak ten cel mimo wszystko osi膮g-
n膮膰. Jego zdaniem nale偶a艂o na艂o偶y膰 dwa fideikomisy: pierwszy zobowi膮zuj膮cy
dziedzica do wyzwolenia, gdy niewolnica lub niewolnik uko艅cz膮 wymagany wiek;
drugi nakazuj膮cy w贸wczas restytucj臋 spadku wyzwolenicy lub wyzwole艅cowi.
Uniwersalny zapis powierniczy ustanawiano tym samym bezpo艣rednio tylko pod
warunkiem osi膮gni臋cia wolno艣ci, po艣rednio jednak z dies incertus uko艅czenia
30 roku 偶ycia, kt贸ry znalaz艂 si臋 w fideicommissum libertatis. Przedstawione przez
Gaiusa rozwi膮zanie pozwala艂o na zapewnienie wolno艣ci, obywatelstwa i sukcesji
uniwersalnej przy dochowaniu wierno艣ci oraz okazaniu szacunku postanowieniom
uchwa艂y senatu.
Uniwersalny zapis powierniczy pozwala艂 realizowa膰 plany spadkodawc贸w nie
tylko w stosunku do fideikomisariuszy, lecz r贸wnie偶 co do heredes. Powszechnie
znany jest zakaz ius civile dotycz膮cy ustanawiania spadkobiercy ex re certa53. Za
pomoc膮 fideicommissum hereditatis faktycznie mo偶na by艂o osi膮gn膮膰 ten sam efekt.
Chodzi oczywi艣cie o sytuacje, w kt贸rych zamierza艂o si臋 dokona膰 w艂a艣nie takiego
rozporz膮dzenia mortis causa (cz臋sto przecie偶 wspomniany zakaz powodowa艂 nie-
wa偶no艣膰 testament贸w ze wzgl臋du na wadliw膮 institutio heredis). Wystarczy艂o nato-
miast zobowi膮za膰 dziedzica do restytucji, pod warunkiem, 偶e zatrzyma sobie dany
grunt54 lub okre艣lone rzeczy55 albo je艣li zostanie mu zap艂acona lub cho膰by przez
niego zatrzymana pewna suma56. W ten spos贸b wskazane przez testatora dobra
pozostawa艂y przy spadkobiercy, gdy reszt臋 maj膮tku otrzymywa艂 fideikomisariusz
jako sukcesor uniwersalny spadkodawcy57. Fideicommissum hereditatis nie zmie
s. 1075.
53
Por. K. Neuner, Die Heredis institutio ex re certa, Giessen 1853; A. Suman, 獸avor testa-
menti..., s. 41-65; M. David, Studien zur heredis institutio ex re certa im klassischen r鰉ischen
und justinianischen Recht, Leipzig 1930; P. Voci, Diritto..., vol. II, s. 142-158; M. Kaser, Das
r鰉ische Privatrecht2, vol. I, M黱chen 1971, s. 687-688; W. Wo艂odkiewicz, M. Zab艂ocka, Prawo
rzymskie. Instytucje, Warszawa 1996, s. 186-187.
54
D.31.77 pr. Papinianus libro octavo responsorum; D.36.1.1.16. Ulpianus libro tertio fidei-
commissorum; D.36.1.74. Pomponius libro quarto fideicommissorum; D.36.1.83. Paulus imperia-
lium sententiarum in cognitionibus prolatarum ex libris VI libro primo seu decretorum libro II.
55
D.36.1.28.14. Julianus libro quadragensimo digestorum; D.36.1.58. Papinianus libro septimo
responsorum; por. D.36.1.30. Marcianus libro quarto institutionum (= I.2.17.3).
56
D.31.77 pr. Papinianus libro octavo responsorum; D.35.1.109. Scaevola libro vicesimo di-
gestorum; D.35.2.30.7. Maecianus libro octavo fideicommissorum; D.35.2.93. Papinianus libro
vicesimo quaestionum; D.36.1.1.17,21. Ulpianus libro tertio fideicommissorum; D.36.1.24. Julianus
libro trigensimo nono digestorum; D.36.1.60.3. Papinianus libro nono responsorum; D.36.1.65.6.
Gaius libro secundo fideicommissorum. Por. te偶 D.36.1.11 pr. Ulpianus libro quarto fidei-
commissorum; D.36.1.28.15. Julianus libro quadragensimo digestorum.
57
Gdyby jednak dziedzic nie zatrzyma艂 dla siebie rzeczy lub sum wskazanych przez testatora,
lecz przekaza艂 je razem z reszt膮 spadku, na fideikomisariusza przechodzi艂y pow贸dztwa tak偶e ich
dotycz膮ce, por. D.36.1.65.3. Gaius libro secundo fideicommissorum. Je艣liby natomiast przyj膮艂
spadek na iussum pretora, w og贸le traci艂 prawo do ich zatrzymania, por. D.36.1.28.14. Julianus libro
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 109
nia艂o tu jednak porz膮dku, jaki dla institutio heredis przewidzia艂o prawo cywilne:
osoba, na kt贸r膮 nak艂adano zapis powierniczy, musia艂a by膰 nadal we w艂a艣ciwy spo-
s贸b ustanowiona dziedzicem (je艣li nie by艂a spadkobierc膮 beztestamentowym lub
fideikomisariuszem uniwersalnym). Fideikomis powodowa艂 natomiast faktyczne
zniesienie kolejnej bariery dla swobodnego kszta艂towania dziedziczenia po sobie,
jak膮 spadkodawcy napotykali w zakazie institutio ex re certa. Wynika z tego po raz
kolejny, 偶e efekt niemo偶liwy do osi膮gni臋cia pod rz膮dami prawa cywilnego, bywa艂
uzyskiwany dzi臋ki fideicommissum hereditatis.
Wskazywano ju偶 dlaczego dies incertus w postaci wymogu osi膮gni臋cia przez
fideikomisariusza okre艣lonego wieku mia艂 charakter warunku. Jeszcze bardziej
oczywisty przyk艂ad condicio stanowi艂o zastrze偶enie, 偶e uniwersalny zapis powier-
niczy b臋dzie nale偶ny tylko w贸wczas, gdy ta osoba, na kt贸r膮 go na艂o偶ono, nie do偶yje
pewnego wieku58. Spadku oczywi艣cie 偶膮dano w贸wczas od jej dziedzic贸w. Na do-
chodzenie fideicommissum hereditatis pozwala艂a w tym przypadku 艣mier膰 przed
wskazan膮 dat膮, podczas gdy poprzednio 艣mier膰 fideikomisariusza odbiera艂a jemu
i jego heredes prawo do sukcesji uniwersalnej po spadkodawcy.
Postawiony warunek zosta艂 sformu艂owany w spos贸b negatywny i jego spe艂nienie
by艂o niezale偶ne od zainteresowanych stron. yr贸d艂a wskazuj膮, 偶e wiek osoby ob-
ci膮偶onej fideikomisem wyznaczano nierzadko na osi膮gni臋cie pubertas59. Wydaje
si臋, i偶 w ten spos贸b spadkodawcy zastrzegali pewien porz膮dek sukcesji uniwer-
salnej na wypadek, gdyby ich nast臋pca co do ca艂o艣ci praw nie by艂 jeszcze w stanie
sam o nim zadecydowa膰. Nawet ustalenie jego wieku na znacznie p贸zniejszy, np.
na lat 3060, s艂u偶y艂o, jak si臋 wydaje, podobnemu celowi. Testator okre艣la艂 bowiem,
kiedy wed艂ug jego szacunku osoba ta b臋dzie zdolna do podejmowania m膮drych
i niezale偶nych decyzji. Na w艂asny u偶ytek przesuwa艂 wi臋c granic臋 dojrza艂o艣ci dalej,
ni偶 przewidywa艂o to prawo.
W razie 艣mierci sukcesora uniwersalnego w m艂odym wieku, nabyty przez niego
spadek przypada艂by beztestamentowo krewnym a nie dzieciom, kt贸rych jeszcze nie
mia艂. Dla unikni臋cia rozproszenia maj膮tku w艣r贸d cz艂onk贸w rodziny testator m贸g艂 od
razu dzi臋ki fideicommissum hereditatis ustali膰, komu ma przypa艣膰 sukcesja uniwer-
salna61. Oznacza艂oby to, 偶e czyni艂 wyj膮tek dla potomstwa osoby, na kt贸r膮 nak艂ada艂
fideikomis, co mog艂o by膰 prawdziwe tak偶e przy ustaleniu warunku a偶 na 30 lat. Za
tak膮 motywacj膮 spadkodawc贸w przemawia艂oby istnienie w zr贸d艂ach innego con-
quadragensimo digestorum.
58
D.31.69.2. Papinianus libro nono decimo quaestionum; D.35.1.102. Papinianus libro nono
responsorum; D.35.2.15.3. Papinianus libro tertio decimo responsorum; D.35.2.95.1. Scaevola libro
vicesimo primo digestorum.
59
D.31.69.2. Papinianus libro nono decimo quaestionum; D.35.2.95.1. Scaevola libro vicesimo
primo digestorum.
60
D.35.1.102. Papinianus libro nono responsorum.
61
Oczywi艣cie chodzi o sukcesj臋 uniwersaln膮 po testatorze, a nie po osobie, na kt贸r膮 na艂o偶ono
fideikomis uniwersalny. Ta bowiem mog艂a w swym maj膮tku mie膰 opr贸cz otrzymanego spadku r贸w-
nie偶 inne dobra.
110 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
dicio. Uzale偶niano w nim wymagalno艣膰 uniwersalnego zapisu powierniczego od
bezdzietnej 艣mierci osoby, na kt贸r膮 na艂o偶ono fideicommissum hereditatis, przed
osi膮gni臋ciem 2062 albo 3063 roku 偶ycia.
Nie ma natomiast w膮tpliwo艣ci, 偶e pe艂nemu osi膮gni臋ciu takiego celu s艂u偶y艂o
do艂膮czanie warunku si sine liberis decesserit64. W贸wczas fideikomisariusz m贸g艂
dochodzi膰 spadku, je艣li tylko osoba obci膮偶ona zapisem powierniczym zmar艂a bez-
potomnie, to znaczy wtedy, gdy nie pozosta艂o przy 偶yciu cho膰by jedno jej dziecko65.
By艂o za艣 bez znaczenia kiedy nast膮pi艂a jej 艣mier膰. Przy condicio si sine liberis
decesserit r贸wnie偶 dopiero dziedzice tej osoby byli zobowi膮zani do wydania spad-
ku. Na fideikomisariuszy wyznaczano bardzo cz臋sto cz艂onk贸w rodziny. Oznacza-
艂oby to, 偶e g艂贸wnym powodem za艂膮czania omawianego condicio by艂o zdecydowanie
o losach spadku w razie, gdyby nie przypad艂 on dzieciom dziedzica lub fideikomisa-
riusza uniwersalnego. Je艣li doda膰 do tego, 偶e bardzo cz臋sto na fideikomisariuszy
wyznaczano krewnych, wida膰 i偶 klauzula si sine liberis decesserit z powodzeniem
s艂u偶y艂a zachowaniu maj膮tku spadkowego w r臋kach cz艂onk贸w rodziny66. Mog艂o si臋
to wyda膰 konieczne niejednemu spadkodawcy, skoro przy braku dziedzicz膮cego
zazwyczaj potomstwa, dobra nie pozosta艂yby w niej w spos贸b naturalny. Dlatego
tak cz臋sto pod warunkiem si sine liberis decesserit ustanawiano fideikomis familij-
ny (fideicommissum familiae relictum).
62
D.36.1.80.5. Scaevola libro vicensimo primo digestorum.
63
D.36.1.80.4. Scaevola libro vicensimo primo digestorum.
64
D.30.123 pr. Marcellus libro singulari responsorum; D.36.1.3.4. Ulpianus libro tertio fidei-
commissorum; D.36.1.18.4, 5, 8. Ulpianus libro secundo fideicommissorum; D.36.1.23.4. Ulpianus
libro quinto disputationum; D.36.1.26.2. Julianus libro trigensimo nono digestorum; D.36.1.33.
Celsus libro vicesimo digestorum; D.36.1.34. Marcianus libro octavo institutionum; D.36.1.59.1.
Papinianus libro octavo responsorum; D.36.1.64 pr. Scaevola libro quarto responsorum; D.36.1.79
pr.-1. Scaevola libro vicensimo digestorum; D.36.1.83. Paulus imperialium sententiarum in cogni-
tionibus prolatarum ex libris VI libro primo seu decretorum libro II; PS.4.1.13; C.6.42.5. Antoninus
(224 r.); C.6.46.1. Severus et Antoninus (197 r.); C.6.50.10. Gordianus (241 r.). O warunku si sine
liberis decesserit pisali: J.A.C. Thomas, Perpetuities and Fideicommissary Substitutions, RIDA
1958, vol. 5, s. 584-587; W. Gordon, Roman and Scots Law The Conditiones Si Sine Liberis
Decesserit, The Juridical Review. The Law Journal of Scottish Universities 1969, s. 108-127;
A. Torrent, Fideicommissum..., s. 52-60, 106-109, 110-122 (= The Nature of the Fideicommissum
Si Sine Liberis Decesserit , TR 1975, vol. 43, s. 73-83); X. D'Ors, A proposito..., s. 266-288.
65
D.35.1.101.1. Paulus libro octavo responsorum; por. D.50.16.84. Paulus libro secundo ad
Vitelium; D.50.16.148. Gaius libro octavo ad legem Iuliam et Papiam; D.50.16.220 pr., 2. Cal-
listratus libro secundo quaestionum.
66
D.30.123 pr. Marcellus libro singulari responsorum; D.36.1.3.4. Ulpianus libro tertio fidei-
commissorum; D.36.1.18.5. Ulpianus libro secundo fideicommissorum; D.36.1.26.2. Julianus libro
trigensimo nono digestorum; D.36.1.59.1. Papinianus libro octavo responsorum; D.36.1.64 pr.
Scaevola libro quarto responsorum; D.36.1.79 pr.-1. Scaevola libro vicensimo digestorum;
D.36.1.83. Paulus imperialium sententiarum in cognitionibus prolatarum ex libris VI libro primo
seu decretorum libro II; C.6.46.1. Severus et Antoninus (197 r.); C.6.50.10. Gordianus (241 r.).
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 111
FIDEIKOMIS FAMILIJNY
Fideicommissum quod familiae relinquitur67 jako szczeg贸lny typ zapisu powier-
niczego ukszta艂towa艂 si臋 prawdopodobnie dopiero w II wieku po Chrystusie. Naj-
wcze艣niejsza wzmianka o nim zachowa艂a si臋 w 39 ksi臋dze digestorum Juliana68.
Datowanie takie pozostawa艂oby te偶 w zgodno艣ci ze wszystkim, co wiadomo o pro-
cesie rozwoju zapisu powierniczego jako instytucji prawnej. Celem przy艣wiecaj膮-
cym spadkodawcom przy ustanawianiu fideikomisu familijnego by艂o zatrzymanie
poszczeg贸lnych d贸br lub ca艂ych spadk贸w w ramach familia, nomen familiae czy
nomen testatora69. Istot臋 ka偶dego fideikomisu stanowi艂a wyra偶ona w rogatio wola
zobowi膮zania os贸b, kt贸rym przypad艂y jakie艣 dobra spadkowe. W fideicommissum
familiae relictum testator, kt贸ry prosi艂 o zatrzymanie przez osoby po艂膮czone wi臋-
zami rodzinnymi poszczeg贸lnych przedmiot贸w lub ca艂ego maj膮tku, objawia艂 wol臋
uczynienia ich niezbywalnymi poza kr臋giem podmiot贸w kontynuuj膮cych jego r贸d.
Tote偶 dzi臋ki zapisowi powierniczemu powodowa艂 bezskuteczno艣膰 rozporz膮dze艅
dokonywanych przez dziedzic贸w, legatariuszy i fideikomisariuszy, przez co unika艂
rozproszenia patrimonium. Fideikomis familijny m贸g艂 by膰 zwyk艂ym albo uniwer-
salnym zapisem powierniczym. Wydaje si臋 jednak, 偶e fideikomisy familijne, kt贸-
rych przedmiot stanowi艂y ju偶 to ca艂e spadki, ju偶 to ich cz臋艣ci wyra偶one u艂amkiem,
nabiera艂y szczeg贸lnego znaczenia. W konsekwencji pozbawienia kolejnych fidei-
komisariuszy prawa do dysponowania nabyt膮 hereditas nie przechodzi艂a ona na
ich dziedzic贸w testamentowych albo beztestamentowych, lecz dostawa艂a si臋 w r臋ce
os贸b wskazanych przez zmar艂ego70.
Spadkodawca z du偶膮 swobod膮 regulowa艂 sukcesj臋 uniwersaln膮 po sobie, na-
k艂adaj膮c familijny zapis powierniczy pure albo z warunkiem lub z terminem
zw艂aszcza post mortem i si sine liberis decesserit. M贸g艂 wskaza膰 jednego fideiko-
misariusza, m贸g艂 ustanowi膰 ich wielu. Wolno mu by艂o wyznaczy膰 poszczeg贸lne
osoby, ale mia艂 te偶 prawo pozostawi膰 ich wyb贸r, zawsze spo艣r贸d krewnych, dzie-
dzicom lub kolejnym fideikomisariuszom71. Wida膰 wi臋c, 偶e wola zmar艂ego wi膮za艂a
osoby korzystaj膮ce z d贸br spadkowych na d艂ugo po jego 艣mierci. Prawo nie po-
zwala艂o, aby trwa艂o to ad infinitum, o czym 艣wiadczy fragment zaczerpni臋ty z dzie-
wi膮tej ksi臋gi regularum Modestyna.
67
O fideicommissum familiae relictum pisali: B. Brugi, s.v. Fedecommesso (Diritto romano,
intermedio, odierno), , vol. XI: Parte prima, Torino 1895, s. 592-593, 602-605;
J. Declareuil, Quelques notes, s. 148-155; A. Torrent, Fideicommissum...; por. te偶 X. D'Ors, A pro-
posito..., s. 266-288.
68
D.36.1.26.2. Julianus libro trigensimo nono digestorum.
69
Por. szczeg贸艂ow膮 analiz臋 u: A. Torrent, Fideicommissum..., s. 18-24.
70
Por. ibidem, s. 16, 25-26, 61-105.
71
D.36.1.18.6. Ulpianus libro secundo fideicommissorum; D.34.5.7.1. Gaius libro primo fidei-
commissorum; D.36.1.59.2. Papinianus libro octavo responsorum; D.31.67 pr. Papinianus libro
nono decimo quaestionum; por. te偶 D.30.75 pr. Ulpianus libro quinto disputationum; D.31.24.
Ulpianus libro secundo fideicommissorum; D.31.67.7. Papinianus libro nono decimo quaestionum;
D.32.11.7-8. Ulpianus libro secundo fideicommissorum. Por. E. Albertario, L arbitrium..., s. 42-47.
112 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
D.31.32.6. Modestinus libro nono regularum: In fideicommisso
quod familiae relinquitur hi ad petitionem eius admitti possunt,
qui nominati sunt, aut post omnes eos exstinctos qui ex nomine
defuncti fuerint eo tempore, quo testator moreretur, et qui ex his
primo gradu procreati sint, nisi specialiter defunctus ad ulteriores
voluntatem suam extenderit.
Z cytowanego tekstu wynika, 偶e do otrzymania spadku na podstawie fidei-
commissum familiae relictum uprawnione by艂y przede wszystkim osoby wskazane
imiennie przez zmar艂ego. Po nich, zazwyczaj po ich 艣mierci, dobra spadkowe mogli
przej膮膰 偶yj膮cy jeszcze w贸wczas krewni, kt贸rzy urodzili si臋 przed 艣mierci膮 spadko-
dawcy, lub ich dzieci. Tote偶 fideikomis familijny wi膮za艂 jedynie osoby ex nomine
defuncti, kt贸re 偶y艂y w momencie jego 艣mierci, oraz ich zst臋pnych w pierwszym
stopniu. Ewentualne emancypacje nie stanowi艂y w tym zakresie 偶adnej prze-
szkody72.
Ostatni fragment D.31.32.6, rozpoczynaj膮cy si臋 od s艂贸w nisi specialiter, wska-
zywa艂by, i偶 zmar艂y m贸g艂 uprawni膰 do fideikomisu familijnego jeszcze inne osoby.
Poza wymienionymi pozostawali jednak tylko zst臋pni dalszego stopnia, personae
incertae lub postumus alieni. Senatus consultum powzi臋te z inicjatywy cesarza
Hadriana zakaza艂o fideikomis贸w na rzecz dw贸ch ostatnich kategorii podmiot贸w73.
Mo偶liwo艣膰 sporz膮dzania zapis贸w powierniczych dla postumus alieni przywr贸co-
no natomiast w prawie justynia艅skim74. R贸wnie偶 dopiero Justynian rozci膮gn膮艂
prawo do fideicommissum familiae relictum na zst臋pnych do czwartego stopnia po-
krewie艅stwa75. S艂usznie przeto kwestionuje si臋 klasyczne pochodzenie tej cz臋艣ci
D.31.32.676.
Prawne zakre艣lenie kr臋gu uprawnionych do fideikomisu familijnego nios艂o ze
sob膮 dwie konsekwencje. Pierwsz膮 stanowi艂o ustanowienie si艂膮 rzeczy porz膮dku,
w kt贸rym kolejne osoby wyst臋powa艂y o dobra z zapisu powierniczego. Druga kon-
sekwencja mia艂a charakter strukturalny. Pozwalaj膮c, aby dobra spadkowe przejmo-
wali wszyscy 偶yj膮cy krewni lub ich dzieci, odwracano uwag臋 od po偶膮danej przez
zmar艂ego mo偶liwo艣ci zaspokajania przez konkretne osoby w艂asnych potrzeb dzi臋ki
spadkowi. Uwypukli艂 si臋 natomiast w fideicommissum familiae relictum zakaz
alienowania d贸br, kt贸re mia艂y pozostawa膰 w r臋kach cz艂onk贸w rodziny, niezale偶nie
od tego, czy by艂y im u偶yteczne. Nast膮pi艂a przeto swoista instytucjonalizacja tego
fideikomisu, co m.in. potwierdzi艂o s艂uszno艣膰 wyr贸偶nienia go jako odr臋bnego typu
zapisu powierniczego.
72
D.31.69.4. Papinianus libro nono decimo quaestionum. Przyk艂ady na fideicommissum familiae
relictum otrzymywanego przez zst臋pnych w stopniu pierwszym zawieraj膮: D.31.77.32. Papinianus
libro octavo responsorum; D.32.11.9. Ulpianus libro secundo fideicommissorum.
73
G.2.287; por. F. Longchamps de B閞ier, Fideikomis uniwersalny..., s. 140-143.
74
C.6.48.1. Justinianus (528-529 r.); I.2.20.28; I.3.9 pr.; por. F. Longchamps de B閞ier, Fidei-
komis uniwersalny..., s. 142.
75
Nov. 159.2 (555 r.).
76
Por. Index Interpolationum, vol. II, Weimar 1931 (adhl.); oraz A. Torrent, Fideicommissum...,
s. 27-28.
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 113
Dzi臋ki fideicommissum familiae relictum spadkodawca m贸g艂 okre艣li膰 ca艂y porz膮-
dek uniwersalnego nast臋pstwa. Nawet po jego wyczerpaniu spadek przez jaki艣 czas
pozostawa艂 w rodzinie i dopiero ostatni 偶yj膮cy z uprawnionych odzyskiwa艂 swobod臋
rozporz膮dzania nim. W praktyce zmar艂y decydowa艂 wi臋c o losach swego maj膮tku na
d艂ugie lata, je艣li nie na dziesi臋ciolecia. Opr贸cz wp艂ywu w tak ogromnym przedziale
czasowym spadkodawca cieszy艂 si臋 mo偶liwo艣ci膮 nieskr臋powanego ustalania kolej-
no艣ci fideikomisariuszy. Uderza zw艂aszcza jego prawo do pozostawienia fideikomi-
sariuszowi wyboru kolejnego nast臋pcy co do ca艂o艣ci praw. Gdy doda si臋 do tego, 偶e
zmar艂y m贸g艂 poprzez fideikomis podstawia膰 dziedzic贸w sobie nawzajem77, mo偶na
twierdzi膰, i偶 cieszy艂 si臋 on praktycznie dowolno艣ci膮 w rozporz膮dzaniu swoim ma-
j膮tkiem mortis causa, oczywi艣cie je艣li w prawid艂owy spos贸b korzysta艂 z mo偶li-
wo艣ci, jakie stwarza艂y mu regulacje prawne.
SUBSTYTUCJA FIDEIKOMISARNA?
Spo艣r贸d instytucji prawa cywilnego tylko skutek substytucji pupilarnej dawa艂 si臋
por贸wnywa膰 z efektem osi膮ganym dzi臋ki fideikomisowi, w kt贸rym przez do艂膮czenie
warunku lub terminu odsuwano w czasie moment restytucji78. Dzi臋ki substitutio pu-
pillaris spadkodawca m贸g艂 zdeterminowa膰 losy spadku tak偶e po aditio hereditatis,
gdy偶 jej istota wyra偶a艂a si臋 w ustanowieniu dziedzica dla w艂asnego spadkobiercy.
Prawo pozwala艂o jednak na tak膮 interwencj臋 w przysz艂o艣膰 wy艂膮cznie, gdy spadko-
bierc膮 by艂 niedojrza艂y zst臋pny testatora. W stosunku do heredes extranei ustano-
wionych dziedzicami takie podstawienie by艂oby niewa偶ne. Zauwa偶y艂 to Gaius:
G. 2.184: Extraneo vero heredi instituto ita substituere non pos-
sumus, ut, si heres exstiterit et intra aliquod tempus decesserit, alius
ei heres sit, sed hoc solum nobis permissum est, ut eum per fidei-
commissum obligemus, ut hereditatem nostram totam vel ex parte
restituat. Quod ius quale sit, suo loco trademus.
77
D.30.123 pr. Marcellus libro singulari responsorum; D.36.1.3.4. Ulpianus libro tertio fidei-
commissorum; D.36.1.59.1. Papinianus libro octavo responsorum; D.36.1.79 pr. Scaevola libro
vicesimo digestorum; D.36.1.80.4. Scaevola libro vicesimo primo digestorum.
78
Na temat substitutio pupillaris pisali: E. Costa, Sopra la natura giuridica della sostituzione
pupillare nel diritto romano, BIDR 1893, vol. 6, s. 245-332; G. La Pira, La sostituzione pupillare,
, vol. III, Milano 1930, s. 271-347; H.J. Wolff, Die Pupillarsubstitution. Eine
Untersuchung zur Geschichte des 'Heres' Begriffs und der r鰉ischen Rechtswissenschaft, Riccobono>, vol. III, Palermo 1936, s. 435-470; J. V醻ny, Note critiche ed esegetiche alla sosti-
tuzione pupillare, BIDR 1940, vol. 47, s. 31-62; B. Perrin, La substitution pupillaire 膮 l'閜oque de
Cic閞on (閠ude de quelques textes), RHDFE 1949, vol. 27, s. 335-376, 518-542; S. Solazzi, 玌num
testamentum duarum hereditatum, Labeo 1955, vol. 1, s. 190-194; P. Voci, La sostituzione pu-
pillare nel diritto romano, Archivio Giuridico 1955, vol. 149, s. 3-60; G. Finazzi, Heredem esse
in tutelam suam venire: riflessioni sulla struttura della sostituzione pupillare, BIDR 1991-1992,
vol. 94-95, 105-156.
114 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
Przedstawiony fragment Instytucji stanowi zako艅czenie wyk艂adu na temat sub-
stitutio pupillaris G. 2.179-184. Jurysta zaproponowa艂, aby zastosowa膰 uniwersalny
zapis powierniczy w sytuacji, gdy podstawienie nie wywiera艂o skutk贸w, poniewa偶
institutus nie by艂 niedojrza艂ym zst臋pnym spadkodawcy. W nauce przyj臋艂o si臋 nawet
m贸wi膰 o tak zwanej substytucji fideikomisarnej, kt贸ra znajdowa艂a zastosowanie ju偶
to do spadk贸w, ju偶 to do legat贸w79. W tym kontek艣cie za szczeg贸lny przypadek
takiego podstawienia powierniczego uwa偶ano fideicommissum familiae relictum80.
W prawie klasycznym okre艣lenie substitutio fideicommissaria wydaje si臋 obce
zr贸d艂om81. Je艣li terminy substitutio lub substituere pojawia艂y si臋 w zwi膮zku z fidei-
commissum hereditatis, z pewno艣ci膮 nie u偶ywano ich w znaczeniu technicznym82.
Wida膰 to cho膰by z jednoznacznej wypowiedzi Gaiusa, kt贸ry wyraznie przeciwstawi艂
niemo偶liwemu podstawieniu mo偶liwy fideikomis uniwersalny. Substytucj膮 na-
zywano za艣 zw艂aszcza takie zapisy powiernicze, w kt贸rych dawano dziedzicowi
pewn膮 swobod臋 wyboru fideikomisariusza83. Jednak skutki osi膮gane dzi臋ki fidei-
komisowi r贸偶ni艂y si臋 znacznie od efekt贸w dawanych przez substitutio vulgaris
lub substitutio pupillaris84. Przy podstawieniu pospolitym substitutus wchodzi艂
w miejsce institutus, kt贸ry nie m贸g艂 b膮dz nie chcia艂 przyj膮膰 spadku. Substytut sta-
wa艂 si臋 wi臋c bezpo艣rednio dziedzicem testatora. Natomiast w podstawieniu pupi-
larnym by艂 on dopiero spadkobierc膮 pupila i tylko w贸wczas, gdy ten ostatni zmar艂
przed osi膮gni臋ciem dojrza艂o艣ci. Ka偶da z substytucji dawa艂a przeto sukcesj臋 co do
ca艂o艣ci praw po kim艣 innym. Fideikomis pozwala艂 na osi膮gni臋cie skutku odmien-
nego w stosunku do obu podstawie艅85. Przez zobowi膮zanie dziedzica do wydania
spadku wskazanej osobie powodowa艂, 偶e stawa艂a si臋 ona sukcesorem uniwersalnym
79
Por. A. Rudoff, Pflichttheilsverlsverletzung durch gegenseitige Fideicommiszsubstitution des
Ueberlebenden, an einem Rechtsfall erl鋟tert, Jahrbuch des gemeinen deutschen Rechts 1862,
vol. 5, s. 261-270; S. Perozzi, Istituzioni di diritto romano, vol. II, Roma 1928, s. 712-714;
M. Bartoaek, Senatusconsultum Trebellianum, Praha 1945, s. 201-207; B. Biondi, Successione...,
s. 476; J. Iglesias, Estudios. Historia de Roma. Derecho romano. Derecho moderno, Madrid [1968],
s. 166-169; P. Voci, Diritto..., vol. II, s. 244-245; P. J鰎s, W. Kunkel, L. Wenger, R鰉isches Recht4,
Berlin-Heidelberg-New York-London-Paris-Tokyo 1987, s. 499.
80
Por. np. S. Perozzi, Istituzioni..., s. 713.
81
C. Maynz, Cours de droit romain, vol. III, Bruxelles 1877, s. 573, przyp. 96; M. Bartoaek,
Senatusconsultum..., s. 202; B. Biondi, Successione..., s. 478.
82
Por. D.31.77.13. Papinianus libro octavo responsorum; D.36.1.59.2. Papinianus libro octavo
responsorum; D.36.1.64.1. Scaevola libro quarto responsorum; D.36.1.78. Scaevola libro nono
decimo digestorum; C.6.42.5. Alexander (224 r.).
83
M. Bartoaek, Senatusconsultum..., s. 202.
84
O substitutio vulgaris pisali: S. Solazzi (玍ulgaris substitutio, SDHI 1950, vol. 16, s. 1-12;
Postilla a 玽ulgaris substitutio, SDHI 1950, vol. 16, s. 285-286), U. Robbe (Il diritto di ac-
crescimento e la sostituzione volgare nel diritto romano classico, Milano 1953), P. Voci (Esegesi di
IP.3.4B.4,5, , vol. I, Napoli 1964, s. 510-514), G. Negri (Sostituzione
ordinaria (diritto romano), , vol. XLIII [Milano] 1990, s. 126-137)
i A.D. Manfredini (La volont膮 oltre la morte. Profili di diritto ereditario romano, Torino 1991,
s. 55-58).
85
Fideikomis uniwersalny pod warunkiem, 偶e dziedzic nie do偶yje okre艣lonego wieku, pozwala艂
m.in. osi膮gn膮膰 efekt najbardziej zbli偶ony do substytucji pupilarnej, por. s. 101-102, 111.
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 115
testatora, tak jak w substitutio vulgaris, ale dopiero po pewnym czasie, jak mia艂o to
miejsce w substitutio pupillaris. Z t膮 wszak偶e r贸偶nic膮, 偶e op贸znienie w przekazaniu
spadku mo偶na by艂o okre艣li膰 na rozmaite sposoby, a nie tylko warunkiem: je艣li pu-
pillus umrze przed osi膮gni臋ciem pubertas. Spadek przypada艂 najpierw dziedzicowi,
a nast臋pnie, cz臋sto dopiero po jego 艣mierci, fideikomisariuszowi. Zreszt膮 zapis
powierniczy mo偶na by艂o nak艂ada膰 na kolejnych fideikomisariuszy, przez co osi膮-
gano szereg nast臋pc贸w zmar艂ego co do ca艂o艣ci praw. Ponadto podstawienia stoso-
wano tylko w dziedziczeniu testamentowym, gdy fideikomisarnie zobowi膮zywano
r贸wnie偶 spadkobierc贸w ab intestato. Przeto uniwersalne zapisy powiernicze dawa艂y
ogromne mo偶liwo艣ci w por贸wnaniu z oboma rodzajami substytucji. Nie powinno
jednak uj艣膰 uwadze, i偶 fideicommissum hereditatis nie s艂u偶y艂o osi膮ganiu dok艂adnie
tych samych cel贸w. Znalaz艂o w艂asn膮 nisz臋 prawn膮 i nie pr贸bowa艂o wypiera膰 ani
substitutio vulgaris, ani substitutio pupillaris. Otwiera艂o natomiast przed spadko-
dawcami nowe, szerokie perspektywy swobodnego dysponowania maj膮tkiem na
wypadek 艣mierci i pozwala艂o na interwencje w przysz艂o艣膰 w zakresie, kt贸rego nie
dawa艂a 偶adna inna instytucja prawna.
Wskazane odmienno艣ci stwarzaj膮 podstawy do odr贸偶nienia efektu osi膮ganego
przy zastosowaniu uniwersalnego zapisu powierniczego od pospolitej i od pupilar-
nej substytucji. Przynajmniej w prawie klasycznym nie ma powodu, aby upiera膰 si臋
przy istnieniu nowego rodzaju podstawienia. Wystarczy bowiem pami臋ta膰 o mo偶li-
wo艣ci kolejnego wyznaczania sukcesor贸w uniwersalnych, jak膮 stwarza艂o fidei-
commissum hereditatis. Osi膮gano co prawda w ten spos贸b skutek swoistego pod-
stawienia, ale by艂 on w swej istocie znacznie bardziej z艂o偶ony. I nie powinno to
dziwi膰, skoro tak wieloaspektowa by艂a rzeczywisto艣膰 prawna uniwersalnego zapisu
powierniczego.
WNIOSKI
Na koniec wypada przypomnie膰 pytanie o nowe funkcje, jakie w por贸wnaniu
z istniej膮cymi ju偶 instytucjami prawnymi, spe艂nia艂 fideikomis uniwersalny. Prze-
prowadzone rozwa偶ania pozwoli艂y na wskazanie kilku cel贸w, kt贸re spadkodawcy
osi膮gali dzi臋ki fideicommissum hereditatis. Wykazano, 偶e mogli czyni膰 swoimi
sukcesorami uniwersalnymi nie tylko podmioty, kt贸re zgodnie z prawem cywilnym
mia艂y zdolno艣膰 do przyjmowania przysporze艅 mortis causa. Tote偶 dzi臋ki uniwersal-
nemu zapisowi powierniczemu nast臋pcami pod tytu艂em og贸lnym zostawa艂y muni-
cipia i civitates, Latyni junia艅scy i kobiety obj臋te regulacj膮 lex Voconia, a w pew-
nych okresach historycznych r贸wnie偶 peregryni, incertae personae, postumi alieni,
caelibes i orbi86.
86
F. Longchamps de B閞ier, Fideikomis uniwersalny..., s. 137-158.
116 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
Najp贸zniej w czasach Antonina Piusa podporz膮dkowano ostatecznie uchwa艂om
trebelia艅skiej i pegazja艅skiej fideicommissum hereditatis, nak艂adane na dziedzic贸w
ab intestato. Stworzy艂o to spadkodawcom wiele udogodnie艅. Mogli dzi臋ki niemu
unika膰 niebezpiecze艅stw, jakie dla rozporz膮dze艅 na wypadek 艣mierci stawarza艂o
post臋powanie contra tabulas. Spadek powierniczy chroni艂 ich te偶 przed zawi艂o艣cia-
mi prawnymi zwi膮zanymi ze sporz膮dzeniem testamentu oraz pozwala艂 na wskazanie
nast臋pcy pod tytu艂em og贸lnym, gdy istnia艂a obawa, 偶e nie uda si臋 dope艂ni膰 wyma-
ganej formy heredis institutio. Fideikomis, w kt贸rym zobowi膮zywano dziedzic贸w
beztestamentowych do wydania okre艣lonej u艂amkiem cz臋艣ci spadku, pozwala艂
r贸wnie偶 na ograniczenie udzia艂贸w, jakie przewidywa艂o dla nich prawo spadko-
we. Ponadto, dzi臋ki fideicommissum hereditatis nak艂adanemu ab intestato, spad-
kodawcy zyskiwali mo偶liwo艣膰 prze艂amania akcesoryjno艣ci uniwersalnego zapisu
powierniczego. Byli bowiem w stanie uniezale偶ni膰 jego istnienie od zachowania
dziedzica testamentowego. Mia艂o to znaczenie zw艂aszcza na wypadek, gdyby
spadkobierca zmar艂 przed adito hereditatis87.
Na realizacj臋 wielu zamiar贸w zwi膮zanych z losami maj膮tku po 艣mierci pozwa-
la艂o spadkodawcom do艂膮czanie do fideikomisu uniwersalnego dies certus, dies
incertus lub condicio. I tak, termin cum morieris umo偶liwia艂 zaopatrzenie w 艣rodki
do 偶ycia przede wszystkim dziedzica, cho膰 m贸g艂 spe艂nia膰 cel alimentacyjny r贸wnie偶
w stosunku do kolejnych fideikomisariuszy uniwersalnych. Przez postawienie wa-
runku osi膮gni臋cia przez fideikomisariusza okre艣lonego wieku spadkodawca 偶膮da艂
przekazania mu spadku dopiero wtedy, gdy b臋dzie w stanie 艣wiadomie i samo-
dzielnie nim gospodarowa膰. W tym przypadku, nak艂adaj膮c fideikomis uniwersalny,
wskazywano w osobie dziedzica zarz膮dc臋 spadku na pewien okres. Z powo-
dzeniem mo偶na by艂o tak post臋powa膰, gdy fideikomisariusz nie osi膮gn膮艂 jeszcze
dojrza艂o艣ci. Unikano wtedy umniejsze艅 maj膮tku, jakie mog艂o przynie艣膰 rozporz膮-
dzanie nim przez tutor贸w. Podobnie spadkodawca m贸g艂 powierza膰 dziedzicowi rol臋
zarz膮dcy , gdy osoba, kt贸r膮 pragn膮艂 widzie膰 swym sukcesorem uniwersalnym, nie
sta艂a si臋 jeszcze wolna lub sui iuris. W贸wczas, je艣li tylko warunek zosta艂 spe艂niony,
istnia艂a pewno艣膰, 偶e spadek powierniczy zostanie wydany i przypadnie tej osobie.
Dziedzic za艣 nie pozostawa艂 bez wynagrodzenia za sprawowany zarz膮d nawet
je艣li nic dla niego nie przewidziano, otrzymywa艂 kwart臋 pegazja艅sk膮.
Uzale偶nienie restitutio hereditatis od tego, czy spadkobierca do偶yje okre艣lonego
wieku, mia艂o zgo艂a inny cel. Dzi臋ki takiemu warunkowi spadkodawca ustala艂 po-
rz膮dek sukcesji uniwersalnej po sobie na wypadek, gdyby dziedzic nie osi膮gn膮艂
dojrza艂o艣ci do podejmowania m膮drych i niezale偶nych decyzji w sprawie los贸w
maj膮tku, kt贸ry odziedziczy艂. Zastrze偶eniu okre艣lonego porz膮dku nast臋pstwa po
spadkodawcy s艂u偶y艂 r贸wnie偶 warunek si sine liberis decesserit. By艂 on, podobnie
jak klauzula cum morieris, ch臋tnie stosowany w fideikomisach familijnych. Celem
ich ustanawiania by艂o skuteczne zatrzymanie spadku w ramach familia czy nomen
testatora, a przy tym unikanie rozproszenia maj膮tku w r臋kach wielu cz艂onk贸w rodzi-
ny, kt贸rym przypad艂by on w dziedziczeniu beztestamentowym. Ponadto, spadko-
87
F. Longchamps de B閞ier, Rzymski fideikomis...
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 117
dawca podaj膮c w fideicommissum familiae relictum kolejno艣膰 nast臋pstwa zyskiwa艂
pewno艣膰, 偶e po jego 艣mierci wskazane osoby b臋d膮 mia艂y zapewnione 艣rodki do
偶ycia.
W fideikomisie familijnym spadkodawca cieszy艂 si臋 nieskr臋powan膮 swobod膮
w ustalaniu porz膮dku sukcesji. M贸g艂 wzajemnie podstawia膰 sobie dziedzic贸w
i fideikomisariuszy. Zdarza艂o si臋 nawet, 偶e dziedzicom lub kolejnym fideikomi-
sariuszom pozostawia艂 wyb贸r nast臋pnego sukcesora zwykle jednak spo艣r贸d
z g贸ry wskazanego kr臋gu podmiot贸w. Decyzje spadkodawcy, zw艂aszcza te zawarte
w fideicommissum familiae relictum, wi膮za艂y na wiele lat, a nawet dziesi臋cioleci po
jego 艣mierci. Jest to najbardziej wymowny przyk艂ad na to, jak bardzo wskutek za-
stosowania fideikomisu uniwersalnego potrafiono os艂abi膰 pozycj臋 dziedzica. Dot膮d
jej zale偶no艣膰 od woli spadkodawcy ogranicza艂a si臋 do wyznaczenia dziedzica,
ewentualnych podstawie艅 oraz do umniejsze艅 maj膮tku, kt贸re stawa艂y si臋 skuteczne
wraz z przyj臋ciem spadku. Uniwersalny zapis powierniczy dawa艂 natomiast mo偶li-
wo艣膰 skutecznego wezwania spadkobiercy do restitutio hereditatis na rzecz osoby,
kt贸r膮 wolno by艂o zobowi膮za膰 do dalszego wydania spadku. Dziedzicowi co prawda
pozostawa艂 tytu艂 heres, czasem kwarta pegazja艅ska, iura sepulchrorum czy actiones
operarum88. Jednak nak艂adaj膮c fideicommisum hereditatis, spadkodawca faktycznie
osi膮ga艂 skutki czasowej heredis institutio, a w艂adztwo spadkobiercy nad dobrami
spadkowymi zbli偶a艂o si臋 w贸wczas w swym charakterze do proprietas ad tempus.
Dziedzic niejednokrotnie stawa艂 si臋 w艂a艣ciwie tylko powiernikiem maj膮cym za-
chowa膰 i przekaza膰 spadek osobie, kt贸r膮 testator pragn膮艂 widzie膰 swym sukcesorem
uniwersalnym. Pozycja heres zale偶a艂a wi臋c od woli spadkodawcy w stopniu nie-
por贸wnanie wi臋kszym, ni偶 mia艂o to miejsce kiedykolwiek przed udzieleniem za-
skar偶alno艣ci uniwersalnym zapisom powierniczym.
W kodycylach, tak偶e tych sporz膮dzanych beztestamentowo, decydowano o suk-
cesji uniwersalnej w艂a艣nie dzi臋ki fideikomisom uniwersalnym. Prze艂omem sta艂a si臋
mo偶liwo艣膰 zamieszczania klauzul kodycylarnych, zgodnie z kt贸rymi ustanowienie
dziedzica w niewa偶nym czy nieskutecznym testamencie nale偶a艂o traktowa膰 jako
fideicommissum hereditatis. W贸wczas bowiem spe艂nienie woli zmar艂ego 艣wi臋ci艂o
sw贸j najwi臋kszy triumf: osoba, kt贸ra nie zosta艂a nast臋pc膮 pod tytu艂em og贸lnym jako
heres, i tak stawa艂a si臋 sukcesorem uniwersalnym jako fideikomisariusz. 呕膮dano
jednak od testatora, aby wyraznie objawia艂 intencj臋 w tym wzgl臋dzie. Wym贸g ten
mia艂 charakter formalny. Nie utrudnia艂 korzystania z prawa do obci膮偶enia dzie-
dzic贸w ab intestato fideikomisem uniwersalnym. Nie przynosi艂 wi臋c uszczerbku
wolno艣ci spadkodawc贸w do rozporz膮dzania mortis causa. Pozwala艂 natomiast unik-
n膮膰 chaosu prawnego i zatarcia regulacji ius civile. Dawa艂 te偶 pewno艣膰, 偶e spadko-
dawca pragn膮艂 z tej wolno艣ci skorzysta膰89.
Fideicommissum hereditatis wywar艂o istotny wp艂yw na zasady i prawid艂owo艣ci
rz膮dz膮ce prawem spadkowym. W prawie cywilnym, kto raz zosta艂 dziedzicem zmar-
艂ego, pozostawa艂 nim na zawsze. Uniwersalny zapis powierniczy formalnie nie naru-
88
F. Longchamps de B閞ier, Z bada艅..., s. 117-118, 137-144.
89
F. Longchamps de B閞ier, Rzymski fideikomis...
118 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
szy艂 regu艂y hereditas adimi non potest, inaczej formu艂owanej w s艂owach semel
heres semper heres. De facto jednak stanowi艂 jej obej艣cie, nawet je艣li nak艂adano go
tylko pure, to znaczy bez do艂膮czenia warunku lub terminu.
Podobnie mia艂a si臋 rzecz z institutio heredis ex re certa, kt贸ra w prawie cywil-
nym by艂a zakazana. Wszelako przez zobowi膮zanie spadkobiercy do wydania spad-
ku, pod warunkiem, 偶e zatrzyma sobie grunt, sum臋 pieni臋dzy lub inne dobra,
faktycznie osi膮gano skutek ustanowienia dziedzica do poszczeg贸lnych przedmio-
t贸w.
Fideicommissum hereditatis dawa艂o mo偶liwo艣膰 ingerowania w sukcesj臋 uniwer-
saln膮 mortis causa, nawet gdy do sukcesji tej dochodzi艂o beztestamentowo. Uniwer-
salny zapis powierniczy, nak艂adany ab intestato, umo偶liwia艂 osi膮gni臋cie efektu
sprzecznego z zasad膮, kt贸r膮 wyra偶a si臋 w paremii: nemo pro parte testatus pro
parte intestatus decedere potest. Co wi臋cej, stanowi艂 on rozwi膮zanie o charakterze
ca艂o艣ciowym, to znaczy nie stwarza艂 sytuacji wyj膮tkowej, gdy偶 mogli si臋 nim pos艂u-
giwa膰 wszyscy spadkodawcy. Nie naruszano przy tym samej roz艂膮czno艣ci kon-
strukcyjnej mi臋dzy powo艂aniem ex testamento i ab intestato. Po zaakceptowaniu
fideicommissum hereditatis ab intestato trudno jednak m贸wi膰 o istnieniu przeci-
wie艅stwa mi臋dzy tymi dwoma rodzajami dziedziczenia. Wynika z tego, 偶e naj-
wyrazniej nie widziano ju偶 sensu w sztywnym trzymaniu si臋 regulacji prawa cy-
wilnego. Obstawanie przy nieprzekraczalno艣ci jego niekt贸rych zasad musia艂o si臋
wydawa膰 przejawem nadmiernego i nieuzasadnionego formalizmu90.
Podkre艣lano niejednokrotnie, 偶e fideikomis uniwersalny nie narusza艂 porz膮dku
ius civile. Formalnie zosta艂y zachowane zar贸wno regu艂y semel heres semper heres
oraz nemo pro parte testatus pro parte intestatus decedere potest, jak i zakaz in-
stitutio ex re certa. Praktycznie jednak, dzi臋ki fideicommissum hereditatis, uda艂o
si臋 pokona膰 wynikaj膮ce z nich ograniczenia. Wydaje si臋, 偶e taki rezultat sta艂 si臋
mo偶liwy przede wszystkim dzi臋ki wybraniu cognitio extra ordinem jako post臋po-
wania, w kt贸rym udzielano ochrony uniwersalnym zapisom powierniczym. W kon-
sekwencji tego wyboru okazywano respekt prawu cywilnemu, cho膰 艣wietnie ra-
dzono sobie z powodowanymi przez nie niedogodno艣ciami, a przy tym za偶egny-
wano niebezpiecze艅stwo powstania niekontrolowanego wy艂omu w istniej膮cych
regulacjach, kt贸ry m贸g艂by prowadzi膰 nawet do rozpadu ca艂ego dotychczasowego
porz膮dku prawa spadkowego.
Szczeg贸lnego znaczenia dla rozwa偶a艅 o roli fideikomisu uniwersalnego nabra艂o
wydanie przez senat uchwa艂y apronia艅skiej91. Nie dlatego wszak偶e, 偶e dzi臋ki niej
uniwersalny zapis powierniczy sta艂 si臋 jedynym sposobem uczynienia municipium
lub civitas nast臋pc膮 co do ca艂o艣ci praw przez kogo艣, kto nie by艂 ich wyzwole艅cem.
Uchwalenie senatus consultum Apronianum to przede wszystkim wyraz uznania dla
fideicommissum hereditatis jako instytucji prawnej oraz dow贸d, 偶e nie traktowano
go jako z艂a koniecznego czy prawnego usankcjonowania praktyki, kt贸rej nie uda-
wa艂o si臋 opanowa膰 inaczej, jak przez uj臋cie jej w ramy prawne. Ulpianus, u偶ywaj膮c
90
Ibidem.
91
F. Longchamps de B閞ier, Fideikomis uniwersalny..., s. 152-157.
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 119
uchwa艂y apronia艅skiej jako argumentu za przyznaniem municypiom prawa do wy-
st臋powania o bonorum possessio, da艂 dow贸d, 偶e nie tylko dzia艂ania cesarzy i senatu,
ale r贸wnie偶 aktywno艣膰 jurysprudencji rzymskiej nie zmierza艂a do wt艂oczenia fidei-
komisu uniwersalnego w sztywne ramy wymaga艅 prawa cywilnego. Przeciwnie,
zacz臋to go z pe艂n膮 艣wiadomo艣ci膮 u偶ywa膰 jako instrumentu s艂u偶膮cego rozszerzaniu
swobody dysponowania maj膮tkiem mortis causa.
Nowa instytucja prawna, jak膮 w pocz膮tkach pryncypatu by艂o fideicommissum
hereditatis, zrodzi艂a si臋 z potrzeb obrotu. Najwyrazniej wi臋c unormowania sukcesji
mortis causa, istniej膮ce w czasach republiki, nie dotrzymywa艂y ju偶 kroku wymogom
praktyki prawnej dnia codziennego. Udzielenie ochrony uniwersalnemu zapisowi
powierniczemu pozwoli艂o znacznie uelastyczni膰 regulacje prawa spadkowego oraz
umo偶liwia艂o pragmatyczne ich kszta艂towanie w przysz艂o艣ci. Podstawow膮 zalet臋
fideicommissum hereditatis nale偶a艂oby upatrywa膰 w tym, 偶e mo偶na by艂o dzi臋ki
niemu usuwa膰 istniej膮ce przeszkody, kt贸re stwarza艂y stare normy, oraz na bie偶膮co
dostosowywa膰 istniej膮ce prawo do stale pojawiaj膮cych si臋 nowych potrzeb.
Efekty niemo偶liwe do osi膮gania pod rz膮dami prawa cywilnego, bywa艂y uzyski-
wane dzi臋ki uniwersalnemu zapisowi powierniczemu, po kt贸ry tak cz臋sto si臋gano
ze wzgl臋du na wielorak膮 u偶yteczno艣膰 rozwi膮zania. To on bowiem otworzy艂 przed
spadkodawcami nowe, szerokie perspektywy swobodnego dysponowania maj膮tkiem
mortis causa i pozwoli艂 na interwencje w przysz艂o艣膰 w zakresie, jakiego nie da-
wa艂a 偶adna inna, znana dot膮d instytucja prawna.
ZAKOCCZENIE
Dotychczasowe badania92 mia艂y na celu znalezienie odpowiedzi na dwa za-
sadnicze pytania: czym by艂 fideikomis uniwersalny jako instytucja prawna? oraz do
osi膮gania jakich cel贸w m贸g艂 on pos艂u偶y膰 tym, kt贸rzy pragn臋li zdecydowa膰 o losach
w艂asnego maj膮tku na wypadek 艣mierci? Odpowiedz na pierwsze z nich nie ko艅czy
si臋, wbrew pozorom, na przedstawieniu konstrukcji dogmatycznej fideicommissum
hereditatis. Trzeba si臋gn膮膰 znacznie g艂臋biej, do samej istoty uniwersalnego zapisu
powierniczego, poniewa偶 nie uda si臋 zrozumie膰 kolejnych regulacji prawnych;
podobnie jak nie spos贸b by艂o interpretowa膰 dyspozycje pozostawione przez zmar-
艂ych, je艣li nie mia艂o si臋 艣wiadomo艣ci, 偶e fideikomis uniwersalny by艂 wyra偶on膮 przez
spadkodawc臋 wol膮 zobowi膮zania nast臋pcy mortis causa pod tytu艂em og贸lnym do
wydania spadku osobie, kt贸ra w ten spos贸b mia艂a sta膰 si臋 sukcesorem uniwer-
92
F. Longchamps de B閞ier, Origo fideicommissorum,
1996, vol. 1853, Prawo 249, s. 17-37; F. Longchamps de B閞ier, Fideicommissum hereditatis
w zr贸d艂ach rzymskiego prawa klasycznego, Prawo Kanoniczne 1998, vol. 41, nr 1-2, s. 223-238;
F. Longchamps de B閞ier, Z bada艅..., s. 107-147; F. Longchamps de B閞ier, Fideikomis uniwer-
salny..., s. 137-158; F. Longchamps de B閞ier, Rzymski fideikomis..., s. 155-172.
120 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
salnym. Dopiero poznawszy istot臋 uniwersalnego zapisu powierniczego, mo偶na
dalej opisywa膰 t臋 instytucj臋, m贸wi膮c, 偶e testator prosi艂 w niej dziedzica o przeka-
zanie fideikomisariuszowi spadku lub jego cz臋艣ci wyra偶onej u艂amkiem; 偶e spadko-
dawcy wzywali tak偶e fideikomisariuszy uniwersalnych do dalszego przekazywania
spadk贸w powierniczych; 偶e generalnie nie by艂o ogranicze艅 co do liczby kolejnych
fideikomisariuszy uniwersalnych, cho膰, jak si臋 wydaje, w prawie klasycznym mogli
si臋 nimi stawa膰 tylko 偶yj膮cy, a jedynie w fideicommissum familiae relictum, opr贸cz
os贸b ex nomine defuncti, kt贸re 偶y艂y w momencie 艣mierci testatora, spadek powier-
niczy otrzymywali ich zst臋pni w pierwszym stopniu; 偶e fideikomisariuszami zosta-
wa艂y tak偶e osoby pozbawione tak zwanej testamenti factio passiva czy capacitas;
偶e od czas贸w Antonina Piusa spadkodawcy z pe艂n膮 swobod膮 nak艂adali fidei-
commissum hereditatis nie tylko na dziedzic贸w ex testamento, lecz r贸wnie偶 na po-
wo艂anych do spadku ab intestato; wreszcie, 偶e w zasadzie bez ogranicze艅 wolno
by艂o do艂膮cza膰 warunki lub terminy do uniwersalnych zapis贸w powierniczych.
Upatrywanie istoty fideikomisu uniwersalnego w woli zobowi膮zania wydaje si臋,
nawet dzisiaj, koncepcj膮 niezwykle nowoczesn膮. Oparcie jej na rzeczywistej in-
tencji zmusza艂o za ka偶dym razem do rozwa偶enia, czy w danym o艣wiadczeniu woli
zamys艂 spadkodawcy znalaz艂 sw贸j pe艂ny wyraz. Opr贸cz sceptycyzmu w interpretacji
akt贸w ostatniej woli, kt贸ry nakazywa艂 rozpatrywa膰 je przy uwzgl臋dnieniu mo偶liwie
najszerszego ich kontekstu i wszystkich towarzysz膮cych im okoliczno艣ci, przedk艂a-
danie rzeczywistej woli zobowi膮zania ponad jej o艣wiadczenie rodzi艂o skutki og贸l-
niejszej natury. Pierwszym z nich by艂o okazanie szacunku zmar艂emu. Mia艂o to
wymiar nie tylko moralny. Z jednej strony by艂o to s艂uszne i sprawiedliwe z uwagi
na pami臋膰 o nim oraz ze wzgl臋du na przyznanie pierwsze艅stwa prawdzie o jego
偶yczeniach. Z drugiej strony, staranne wype艂nienie woli zmar艂ego, a zw艂aszcza
krzewienie przekonania o konieczno艣ci takiego zachowania, pozwala艂o potencjal-
nym spadkodawcom 偶ywi膰 uzasadnion膮 nadziej臋, 偶e r贸wnie偶 ich wola co do los贸w
maj膮tku mortis causa zostanie spe艂niona.
Kolejny skutek mia艂 ju偶 charakter czysto praktyczny. Oparcie istoty uniwer-
salnego zapisu powierniczego na rzeczywistej intencji spadkodawcy pozwala艂o
unikn膮膰 pokusy ustanowienia dla fideikomisu prawem przepisanej formy. Ta za艣
grozi艂a zniewoleniem: w pewnych przypadkach mog艂a prowadzi膰 do przedk艂adania
jej samej ponad prawd臋 o woli zmar艂ego. W zwi膮zku z tym jednak pojawia si臋
znacznie og贸lniejszy wniosek: poniewa偶 od pocz膮tku nie stawiano przy fideiko-
misie wymaga艅 co do formy, jego zaistnienie pokaza艂o, 偶e tendencja sprzeciwiaj膮ca
si臋 formalizmowi czynno艣ci prawnych dosz艂a do g艂osu r贸wnie偶 w procesie prawo-
tw贸rczym.
Szacunek dla 偶ycze艅 zmar艂ego znajdowa艂 wyraz nie tylko w interpretacji o艣wiad-
cze艅 woli podejmowanej przez cesarzy lub jurysprudencj臋. Pe艂niejszemu posza-
nowaniu intencji spadkodawc贸w s艂u偶y艂a tak偶e dzia艂alno艣膰 senatu. Wydane przez
niego senatus consulta Trebellianum i Pegasianum mia艂y przecie偶 fundamentalne
znaczenie dla realizacji zamierze艅 spadkodawc贸w, kt贸rzy decydowali si臋 na skorzy-
stanie z uniwersalnych zapis贸w powierniczych. Zamierzeniem tw贸rc贸w obu uchwa艂
by艂o przygotowanie ju偶 to norm, ju偶 to form wydania spadku powierniczego. Do-
WARUNKI, TERMINY I FIDEIKOMIS UNIWERSALNY... 121
piero dzi臋ki ich stworzeniu fideikomisariusz m贸g艂 si臋 znalez膰 heredis loco i w贸w-
czas w pe艂ni stawa艂a si臋 mo偶liwa sukcesja uniwersalna mortis causa na podstawie
fideicommissum hereditatis.
Odpowiedz na pytanie: czym by艂 uniwersalny zapis powierniczy? stanowi za-
sadnicz膮 wskaz贸wk臋 dla okre艣lenia cel贸w, do jakich osi膮gania m贸g艂 on pos艂u偶y膰
spadkodawcom. Z tre艣ci woli zobowi膮zania, kt贸ra stanowi艂a istot臋 fideicommissum
hereditatis, wynika, 偶e spadkodawca wskazywa艂 w fideikomisariuszu uniwersalnym
swego nast臋pc臋 mortis causa pod tytu艂em og贸lnym. Wyznaczenie sukcesora
uniwersalnego przez zapis powierniczy musia艂o by膰 szczeg贸lnie cenne wtedy, gdy
偶adnym innym sposobem nie mo偶na by艂o tego osi膮gn膮膰. I tylko fideicommissum
hereditatis pozwala艂o wskaza膰 kolejnych sukcesor贸w uniwersalnych, decyduj膮c
o nast臋pstwie nawet na d艂ugie dziesi臋ciolecia.
Zwracano ju偶 uwag臋 na poszczeg贸lne funkcje, jakie w praktyce spe艂nia艂 fidei-
komis uniwersalny. Przedstawiono wi臋c w gruncie rzeczy do czego wykorzystano
nowo艣膰 tej instytucji prawnej. W tym miejscu godzi si臋 dokona膰 jeszcze oceny
fideicommissum hereditatis. Przedstawione rozwa偶ania wydaj膮 si臋 dowodzi膰, 偶e nie
zawiod艂o pok艂adanych w nim nadziei. Dzi臋ki elastyczno艣ci uniwersalnego zapisu
powierniczego udawa艂o si臋 za jego pomoc膮 realizowa膰 coraz to nowsze cele i za-
spokaja膰 kolejne potrzeby praktyki prawnej. Fideikomis uniwersalny musia艂 bardzo
dobrze spe艂nia膰 swoj膮 rol臋, a przy tym by膰 rzeczywi艣cie 艂atwy w zastosowaniu,
skoro spadkodawcy okazywali mu tak wielkie zainteresowanie i tak powszechnie
z niego korzystali.
Podejmuj膮c si臋 oceny zapisu uniwersalnego jako instytucji prawnej, trudno
unikn膮膰 konfrontacji z pewn膮 w膮tpliwo艣ci膮. Podnosi si臋 j膮 jako swoisty zarzut: czy
g艂贸wnym powodem ogromnej popularno艣ci fideikomisu nie by艂o stworzenie prze-
ze艅 okazji do omijania obowi膮zuj膮cego prawa. By膰 mo偶e wi臋c fideicommissum,
w tym tak偶e fideicommissum hereditatis, zawdzi臋cza艂o swoje powstanie po prostu
wybitnej sk艂onno艣ci 贸wczesnego spo艂ecze艅stwa do obchodzenia prawa93.
Pierwsze zastrze偶enie nasuwa si臋 w zwi膮zku ze sformu艂owaniem zarzutu. Omija-
nie obowi膮zuj膮cego prawa mog艂o by膰 przyczyn膮 szerokiego zainteresowania, kt贸-
rym cieszy艂 si臋 fideikomis uniwersalny. Jednak absurdalne zdaje si臋 podejrzenie, 偶e
udzielenie mu zaskar偶alno艣ci mia艂o na celu stworzenie sta艂ego sposobu na obcho-
dzenie prawa. Podniesiona w膮tpliwo艣膰 nabiera jednak g艂臋bszego sensu, gdy ujawni
si臋 ukryte w niej przekonanie, 偶e jedynym prawem godnym tego miana by艂o
prawo cywilne. Tote偶 wszystko, co nie pozostawa艂o z nim w pe艂nej zgodno艣ci,
stanowi艂o element obcy, dzia艂aj膮cy wbrew istniej膮cemu porz膮dkowi. Wydaje si臋, 偶e
u zr贸de艂 takiego sposobu my艣lenia stoi przekonanie o istnieniu tak zwanej prawdy
formalnej, kt贸rej wyrazem jest afirmacja zastanych unormowa艅 (w tym przypadku
regulacji prawa cywilnego), niezale偶nie od tego, czy ich wynik jest sprawiedliwy,
czy niesprawiedliwy; po偶膮dany czy szkodliwy dla praktyki prawnej; u偶yteczny czy
przynosz膮cy straty podmiotom uczestnicz膮cym w 偶yciu spo艂ecznym albo w samym
93
P. J鰎s, W. Kunkel, L. Wenger, R鰉isches Recht..., s. 497.
122 FRANCISZEK LONGCHAMPS DE B蒖IER
tylko obrocie gospodarczym. Wydaje si臋, 偶e przy przekonaniu tym, podobnie jak
przy stawianym zarzucie, trudno si臋 rozs膮dnie upiera膰.
Rzeczywi艣cie fideicommissum hereditatis pozwala艂o osi膮ga膰 cele, kt贸re pod
rz膮dami ius civile by艂y nieosi膮galne. Czasami dzia艂o si臋 tak dlatego, 偶e prawo cy-
wilne ustanawia艂o w danej dziedzinie zakazy. Cz臋sto jednak nie przewidywa艂o po
prostu pewnych rozwi膮za艅, a w konsekwencji nie dawa艂o 偶adnych 艣rodk贸w praw-
nych do ich realizacji. Nigdy wszak偶e poprzez fideikomis uniwersalny nie zniesiono
norm ius civile, cho膰 niejednokrotnie modyfikowano ich zakres. W wi臋kszo艣ci
przypadk贸w uniwersalny zapis powierniczy pozwala艂 na realizacj臋 nowych zamie-
rze艅. Dlatego m.in. nie prowadzi艂 do wyparcia istniej膮cych ju偶 instytucji (by膰 mo偶e
z wyj膮tkiem legatum partitionis, cho膰 i to nie jest ca艂kiem pewne).
Fideicommissum hereditatis przesta艂o by膰 tylko zjawiskiem spo艂ecznym, gdy偶
znalaz艂o w艂asn膮 nisz臋 prawn膮 oraz wol臋 prawodawcy, kt贸ry zdecydowa艂 si臋 udzieli膰
sankcji prawnej. Niew膮tpliwie istnia艂o ogromne zapotrzebowanie na tak nowo-
czesn膮 instytucj臋. Wiadomo m.in., 偶e nie pr贸bowano jej wt艂aczy膰 w ramy w艂a艣ciwe
dotychczasowym regulacjom prawa cywilnego. Przeto przyznanie jej zaskar偶alno艣ci
nie mo偶e zosta膰 uznane za wynik przypadku lub nieuwagi prawodawcy. Nale偶y
w nim raczej upatrywa膰 naturaln膮 odpowiedz na konkretne potrzeby spo艂eczne.
Przypadek fideikomisu pokazuje, 偶e prawo rzymskie by艂o w stanie da膰 j膮 nie-
zw艂ocznie. I dzi臋ki istnieniu w nim takich mechanizm贸w mog艂o nadal efektywnie
spe艂nia膰 sw膮 rol臋, polegaj膮c膮 na organizowaniu relacji powstaj膮cych mi臋dzy ludzmi
oraz na zapewnieniu 偶yciu spo艂ecznemu porz膮dku i bezpiecze艅stwa.
Po fideikomis uniwersalny si臋gano ze wzgl臋du na wygod臋 pos艂ugiwania si臋 nim
oraz na u偶yteczno艣膰 rozwi膮za艅, jakie dawa艂. Dzi臋ki tej instytucji zosta艂y otwarte
szerokie perspektywy swobodnego dysponowania maj膮tkiem na wypadek 艣mierci.
By艂o to widocznie zgodne z oczekiwaniami i d膮偶eniami spo艂ecze艅stwa rzymskiego
okresu klasycznego. Sw膮 popularno艣膰 zawdzi臋cza艂 wi臋c fideikomis uniwersalny
przede wszystkim temu, 偶e dawa艂 mo偶liwo艣膰 interwencji w przysz艂o艣膰 , na jak膮
nie pozwala艂a 偶adna inna instytucja prawna. Rezultaty osi膮gane przez jego stoso-
wanie i egzekwowanie wyraznie odpowiada艂y poczuciu sprawiedliwo艣ci 贸wczes-
nego spo艂ecze艅stwa i by艂y zgodne z fides. Nie niszczy艂y istniej膮cego porz膮dku
prawnego. Przeciwnie, istnienie fideicommissum hereditatis nadawa艂o mu elastycz-
no艣膰, przez co regulacje prawa spadkowego stawa艂y si臋 bardziej dro偶ne i mog艂y
lepiej odpowiada膰 potrzebom praktyki.
Wyszukiwarka