MINISTERSTWO EDUKACJI
i NAUKI
Ligia Tuszyńska
Zapobieganie degradacji i dewastacji gleb
311[24].Z4.03
Poradnik dla ucznia
Wydawca:
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2005
___________________________________________________________________________
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
Recenzenci:
prof. dr hab. Jan Żelazo
mgr. inż. Barbara Korecka
Opracowanie redakcyjne:
mgr inż. Katarzyna Maćkowska
Konsultacja:
dr hab. Barbara Baraniak
Korekta:
mgr inż. Teresa Sagan
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 311[24].Z4.03.
Zapobieganie degradacji i dewastacji gleb zawartego w programie nauczania dla zawodu
technik ochrony środowiska.
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji  Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
1
SPIS TREÅšCI
1. Wprowadzenie 4
2. Wymagania wstępne 5
3. Cele kształcenia 6
4. Materiał nauczania 7
4.1. Wpływ zanieczyszczeń przemysłowych i rolniczych na stan gleb 7
4.1.1. Materiał nauczania 7
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 10
4.1.3. Ćwiczenia 11
4.1.4. Sprawdzian postępów 12
4.2. Degradacja gleb w Polsce 13
4.2.1. Materiał nauczania 13
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 16
4.2.3. Ćwiczenia 17
4.2.4. Sprawdzian postępów 18
4.3. Sposoby ochrony gleb 19
4.3.1 Materiał nauczania 19
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 21
4.3.3. Ćwiczenia 21
4.3.4. Sprawdzian postępów 22
4.4. Zabiegi chroniÄ…ce gleby przed erozjÄ… 23
4.4.1. Materiał nauczania 23
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 24
4.4.3. Ćwiczenia 25
4.4.4. Sprawdzian postępów 26
4.5. Zalesiania i zadrzewiania śródpolne 27
4.5.1. Materiał nauczania 27
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 28
4.5.3. Ćwiczenia 29
4.5.4. Sprawdzian postępów 30
4.6. Sposoby przeciwdziałania chemicznej degradacji gleb 31
4.6.1. Materiał nauczania 31
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 32
4.6.3. Ćwiczenia 32
4.6.4. Sprawdzian postępów 33
4.7. Przyczyny przesuszenia i zawodnienia gleb 34
4.7.1. Materiał nauczania 34
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 34
4.7.3. Ćwiczenia 35
4.7.4. Sprawdzian postępów 35
4.8. Rekultywacja gruntów i gleb zdewastowanych 36
4.8.1. Materiał nauczania 36
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 37
4.8.3. Ćwiczenia 37
4.8.4. Sprawdzian postępów 38
4.9. Akty prawne w zakresie ochrony gleb przed zanieczyszczeniami 39
4.9.1. Materiał nauczania 39
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 41
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
2
4.9.3. Ćwiczenia 41
4.9.4. Sprawdzian postępów 42
4.10. Sposoby rekultywacji terenu 43
4.10.1. Materiał nauczania 43
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce 46
4.10.3. Ćwiczenia 46
4.10.4. Sprawdzian postępów 47
5. Sprawdzian osiągnięć 48
6. Literatura 52
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy o zapobieganiu degradacji
i dewastacji gleb.
W poradniku zamieszczono:
- wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś
bez problemów mógł korzystać z poradnika,
- cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem,
- materiał nauczania,  pigułkę wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania
treści jednostki modułowej,
- zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści,
- ćwiczenia pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować
umiejętności praktyczne,
- sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu
potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności
z zakresu tej jednostki modułowej,
- literaturę uzupełniającą.
Przy wyborze odpowiednich treści pomocny będzie nauczyciel, który wskaże Ci akty
prawne dotyczÄ…ce rekultywacji gleb oraz potrzebne informacje dotyczÄ…ce degradacji gleb.
Z rozdziałem Pytania sprawdzające możesz zapoznać się:
 przed przystąpieniem do rozdziału Materiał nauczania  poznając przy tej okazji
wymagania wynikające z potrzeb zawodu, a po przyswojeniu wskazanych treści,
odpowiadając na te pytania sprawdzisz stan swojej gotowości do wykonywania ćwiczeń,
 po zapoznaniu się z rozdziałem Materiał nauczania, by sprawdzić stan swojej wiedzy,
która będzie Ci potrzebna do wykonywania ćwiczeń.
Kolejny etap poznawania przez Ciebie materiału to wykonywanie ćwiczeń, których celem
jest uzupełnienie i utrwalenie informacji o zapobieganiu degradacji gleb.
Wykonując ćwiczenia przedstawione w poradniku lub zaproponowane przez nauczyciela,
będziesz poznawał materiał, dotyczący zapobiegania degradacji gleb między innymi na
podstawie informacji podanych w materiale nauczania i w instrukcjach ćwiczeń.
Po wykonaniu zaplanowanych ćwiczeń, sprawdz
poziom swoich postępów, wykonując
test Sprawdzian postępów, zamieszczony zawsze po podrozdziale Ćwiczenia. W tym celu:
 przeczytaj pytania i odpowiedz na nie,
 podaj odpowiedz
wstawiajÄ…c X w podane miejsce,
 wpisz TAK, jeśli Twoja odpowiedz
na pytanie jest prawidłowa,
 wpisz NIE, jeśli Twoja odpowiedz
na pytanie jest niepoprawna.
Odpowiedzi NIE wskazują luki w Twojej wiedzy, informują Cię również jakich
elementów materiału nauczania jeszcze dobrze nie poznałeś. Oznacza to także powrót do
treści, które nie są dostatecznie opanowane.
Poznanie przez Ciebie wszystkich lub określonej części wiadomości o badaniu gleb
będzie stanowiło dla nauczyciela podstawę przeprowadzenia sprawdzianu poziomu
przyswojonych wiadomości i ukształtowanych umiejętności. W tym celu nauczyciel posłuży
się Zestawem testów zawierającym różnego rodzaju zadania. W rozdziale 5 tego poradnika
jest zamieszczony przykład takiego testu Zestaw zadań testowych, zawiera on:
 instrukcję, w której omówiono tok postępowania podczas przeprowadzania sprawdzianu,
 przykładową kartę odpowiedzi, w której, w wolnych miejscach wpisz odpowiedzi na
pytania  zadania. Będzie to stanowić dla Ciebie trening przed sprawdzianem
zaplanowanym przez nauczyciela.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
4
2. WYMAGANIA WST
PNE
Przystępując do realizacji programu nauczania jednostki modułowej powinieneś umieć:
- rozpoznawać różne rodzaje gleb,
- posługiwać się podstawowymi pojęciami z zakresu procesów glebotwórczych, typów
gleb,
- dokonywać analizy procesów glebotwórczych,
- określać czynniki wpływające na żyzność gleby,
- określać strukturę gleby,
- dokonywać analizy typowych profili glebowych,
- charakteryzować przyczyny niszczenia i ubytku gleb,
- określać przyczyny i skutki zanieczyszczenia gleb,
- sklasyfikować gleby, dobrać metody badania gleby,
- określać wpływ zanieczyszczenia gleb na środowisko i życie człowieka,
- organizować stanowisko pracy zgodnie z wymaganiami ergonomii, zasadami
bezpieczeństwa i higieny pracy oraz ochrony przeciwpożarowej,
- popróbować próbki gleby do badania,
- posługiwać się aparaturą pomiarową do badania gleby,
- badać właściwości fizyczne i chemiczne gleby,
- oceniać wartość pokarmową gleby,
- interpretować wyniki badań gleby w odniesieniu do obowiązujących wymagań,
- ocenić wpływ czynników środowiska na stan gleby,
- opracowywać wyniki badań, wykorzystując techniki komputerowe,
- stosować przepisy bezpieczeństwa i higieny pracy podczas pobierania próbek i badania
gleby,
- obsługiwać komputer na poziomie podstawowym,
- korzystać z różnych z
ródeł informacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
5
3. CELE KSZTAA
CENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć:
- określić czynniki wpływające na degradację gleb,
- określić przyczyny dewastacji gleb,
- określić główne kierunki działań na rzecz ochrony gleb,
- dobrać zabiegi chroniące gleby przed erozją,
- zaplanować zadrzewienia śródpolne,
- dobrać sposoby przeciwdziałania chemicznej degradacji gleb,
- zaplanować działania ograniczające rolnicze zanieczyszczenia gleb,
- zastosować biologiczne metody ochrony roślin,
- zaplanować prawidłową gospodarkę wodno-powietrzną w glebie,
- zaplanować zagospodarowanie zdewastowanego terenu,
- dobrać metody rekultywacji gleb,
- zaplanować rekultywację zanieczyszczonego terenu,
- posłużyć się aktami prawnymi w zakresie ochrony gleb.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
6
4. MATERIAA
NAUCZANIA
4.1. Wpływ zanieczyszczeń przemysłowych i rolniczych na stan
gleb
4.1.1. Materiał nauczania
Degradacja środowiska to niekorzystne zmiany równowagi ekologicznej i struktury
przestrzennej spowodowane nierolniczą i nieleśną działalnością gospodarczą 
budownictwem, przemysłem, energetyką, górnictwem, motoryzacją i transportem.
Degradacja może być potęgowana nadmiernymi wylesieniami i nieefektywną
działalnością rolniczą, powodującymi tym samym techniczno-rolniczą degradację struktury
ekologicznej.
Degradacja gleby polega na spadku jej urodzajności, spowodowanym takimi czynnikami
środowiska, które pogarszają warunki życia i plonowania roślin uprawnych, wpływają trwale
na skład gatunkowy roślinności, zmniejszają wartość użytkową płodów rolnych i leśnych oraz
pogarszają ekologiczną funkcję pełnioną w ekosystemach przez pokrywę glebowo-roślinną.
Zanieczyszczenia gleb mogą powstawać w wyniku:
 nieodpowiedniej uprawy gleby,
 nieodpowiedniego zmianowania,
 mechanizacji,
 melioracji,
 chemizacji,
 działalności przemysłowej,
 likwidacji lasów i wprowadzania upraw rolniczych,
 zakwaszania gleb,
 zbyt intensywnego wykorzystywania terenów rolnych,
 stosowania pestycydów jako środków ochrony roślin,
 nawozów mineralnych,
 nieodpowiedniego nawożenia gnojowicą,
 stosowania ścieków do nawożenia terenów rolnych itp.
Wynikiem zanieczyszczeń przemysłowych i rolniczych gleb może być:
 obniżenie jakości i ilości próchnicy w glebie,
 wymywanie niezbędnych mikroelementów,
 zakwaszenie gleby,
 niszczenie struktury gleby,
 spadek zasobności gleby,
 spadek żyzności gleby.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
7
PRZEMYSA
OWE ZANIECZYSZCZENIA GLEB
ÅšCIEKI PYA
Y ODPADY
Rys 1. Zanieczyszczenia gleb
Zanieczyszczenia gleb to przede wszystkim wynik niewłaściwej działalności ludzkiej,
prowadzÄ…cej do ich degradacji.
W wyniku niewłaściwej działalności rolniczej do gleb i gruntów przedostają się
zanieczyszczenia pochodzące z użytych w nadmiarze nawozów mineralnych i organicznych.
Szczególnie niebezpieczne związki pochodzące z tej gałęzi gospodarki to pestycydy i inne
środki ochrony roślin. Bardzo szkodliwe działanie dla środowiska mają wszelkie
zanieczyszczenia nawozów mineralnych. Przykładem może tu być kadm występujący
w nawozach fosforowych.
Najbardziej zanieczyszczone gleby występują w pobliżu dróg i autostrad. Zawierają
zwiększone ilości niebezpiecznych związków ołowiu i tlenków azotu.
Na skutek posypywania powierzchni dróg solami, gleby i grunty w pobliżu szlaków
komunikacyjnych sÄ… silnie zasolone.
Szkodliwe substancje zmieniają w znaczny sposób odczyn gleb. Zwiększone zakwaszenie
lub alkalizacja gleb negatywnie wpływa na stan mikrofauny i mikroflory glebowej. Na skutek
tego zmniejsza się szybkość rozkładu organicznych szczątek roślinnych i zwierzęcych
i tworzenia humusu. Ograniczony rozwój bakterii azotowych powoduje zmniejszenie tempa
nitryfikacji (utlenianie NH3 do NO2-, głównie przez bakterie z grupy Nitrosomonas)
i denitryfikacji (redukcja azotanów do NH3 lub azotu cząsteczkowego N2, najczęściej przez
bakterie z grupy Pseudomonas lub Nitrocallus). Zmniejsza się ich wartość użytkowa. Gleby o
zmienionym odczynie stają się mniej urodzajne, co ujawnia się w zmniejszonej ilości i jakości
plonów. Na zmniejszenie odczynu pH gleby (zwiększenie kwasowości) mają wpływ również
tzw. kwaśne deszcze, będące konsekwencją nadmiernego zanieczyszczania powietrza
atmosferycznego.
Bardzo groz
nymi dla roślin zanieczyszczeniami gleb są azotany. Powodują one znaczne
zmniejszenie odporności roślin na choroby i szkodniki. Rośliny pochodzące
z zanieczyszczonych terenów zawierają toksyczne substancje. Po spożyciu mogą, więc
powodować u ludzi zatrucia pokarmowe.
Głównym z
ródłem zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi (Cd, Cu, Ni, Zn) są
przemysłowe emisje pyłów i gazów. Nadmierna kumulacja metali ciężkich w warstwie
powierzchniowej gleb stanowi jedną z podstawowych chemicznej degradacji właściwości
gleb. Nagromadzenie w glebach metali ciężkich, szczególnie w formie łatwo dostępnej dla
roślin może być przyczyną ich nadmiernego pobierania przez rośliny i stanowić poważne
zagrożenie dla ludzi i zwierząt.
O dostępności metali ciężkich dla roślin decyduje wiele cech gleb, przy czym trzy z nich
mają znaczenie szczególne, są to:
1) skład granulometryczny gleby (kształtuje zdolności sorpcyjne gleby, ograniczając
dostępność metali ciężkich dla roślin),
2) odczyn pH gleby (większość metali ciężkich jest łatwo pobierana przez rośliny
w warunkach kwaśnego odczynu gleby),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
8
3) zasobność gleby w próchnicę (zawartość substancji organicznych ogranicza
rozpuszczalność metali ciężkich zmniejszając ich dostępność dla roślin).
W zależności od składu granulometrycznego, zakwaszenia i zawartości substancji
organicznych wyróżnia się trzy grupy jakości gleb:
Jakość A
 gleby bardzo lekkie, zawierające do 10% frakcji spławialnej (grudki < 0,02 mm),
niezależnie od pH;
 gleby lekkie zawierające 11  20 % frakcji spławialnej (grudki < 0,02 mm), bardzo kwaśne
(pH< 4,5), kwaśne (pH 4,6  5,5 ) i słabo kwaśne (pH 5,6  6,5 );
Jakość B
 gleby lekkie, zawierające 11  20 % części spławialnych (< 0,02 mm ), odczyn obojętny
(pH> 6,4 );
 gleby średnie, zawierające 21  35 % części spławialnych (< 0,02 mm ), bardzo kwaśne
(pH < 4,5 ) i kwaśne (pH 4,6  5,5 );
 gleby ciężkie, zawierające > 35 % części spławialnych (< 0,02 mm ), bardzo kwaśne
(pH <4,5 ) i kwaśne (pH 4,6  5,5 );
 gleby mineralno-organiczne zawierające 6  10% substancji organicznej, bez względu na
pH;
Jakość C
 gleby średnio ciężkie, zawierające 21  35 % części spławialnych (< 0,02 mm) i ciężkie
zawierające 21  35 % części spławialnych (< 0,02 mm ), słabo kwaśne (pH 5,6  6,5) lub
obojętne ( pH>6,5);
 gleby organiczno-mineralne i organiczne zawierajÄ…ce ponad 10% substancji organicznej,
bez względu na pH.
Frakcja spławialna  zbiór ziaren gleby o najmniejszej średnicy.
Stopień zanieczyszczenia gleb w mg/kg gleby
Metal Grupa
gleb
0 I II III IV V
Ołów  Pb A 30 70 100 500 2500 >2500
B 50 100 250 1000 5000 >5000
C 70 200 500 2000 7000 >7000
Cynk  Zn A 50 100 300 700 3000 >3000
B 70 200 500 1500 5000 >5000
C 100 300 1000 3000 8000 >8000
Miedz
 Cu A 15 30 50 80 300 >300
B 25 50 80 100 500 >500
C 40 70 100 150 750 >750
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
9
Nikiel  Ni A 10 30 50 100 400 >400
B 25 50 75 150 600 >600
C 50 75 100 300 1000 >1000
Kadm Cd A 0,3 1,0 2,0 3,0 5,0 >5,0
B 0,5 1,5 3,0 5,0 10,0 >10,0
C 1,0 3,0 5,0 10,0 20,0 >20,0
Tabela 1 Graniczne zawartości metali ciężkich w 0  20 cm warstwie gleb (Raport o stanie środowiska w
Wielkopolsce 2004, BIP, WWW.bip.gov.pl)
O  zawartość naturalna (gleby nie zanieczyszczone)
I  zawartość podwyższona,
II  słabe zanieczyszczenie,
III  średnie zanieczyszczenie,
IV  silne zanieczyszczenie,
V  bardzo silne zanieczyszczenie
4.1.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Na czym polega degradacja środowiska?
2) Na czym polega degradacja gleby?
3) Jakie sÄ… z
ródła zanieczyszczeń przemysłowych gleb?
4) Jakie sÄ… z
ródła zanieczyszczeń rolniczych gleb?
5) Jaki jest wpływ zanieczyszczeń przemysłowych na stan gleb?
6) Jaki wpływ na stan gleb mają zanieczyszczenia rolnicze?
7) Jakie są główne z
ródła zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi?
8) Jakie czynniki glebowe wpływają na dużą przyswajalność metali ciężkich przez rośliny?
9) Jakie grupy gleb wyróżniamy w zależności od stopnia zanieczyszczenia metalami
ciężkimi?
10) W jakich jednostkach określa się stopień zanieczyszczenia gleby?
11) Która z trzech grup jakości gleby i który stopień zanieczyszczenia wskazują na gleby nie
zanieczyszczone?
12) Która z trzech grup jakości gleby i który stopień zanieczyszczenia wskazują na gleby
bardzo silnie zdegradowane?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
10
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opracuj plakat informujący o zanieczyszczeniach gleb metalami ciężkimi na terenie
Polski.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) odszukać w roczniku statystycznym dane o zanieczyszczeniu metalami ciężkimi gleb
w Polsce,
2) zanotować informacje o glebach najbardziej zanieczyszczonych na terenach Polski,
3) wykonać plakat na podstawie zdobytych informacji,
4) zaprezentować efekt swojej pracy kolegom w klasie.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- tablice poglÄ…dowe, dotyczÄ…ce wskaz
ników oceny zanieczyszczeń gleb metalami ciężkimi,
- rocznik statystyczny  ochrona środowiska,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Wskaż trzy grupy jakości gleb pod względem zanieczyszczenia kadmem  Cd.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacji o grupach jakości gleb,
2) zanotować zdobyte informacje,
3) krótko scharakteryzować grupy jakości gleb.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
- tablice poglÄ…dowe, dotyczÄ…ce wskaz
ników oceny zanieczyszczeń gleb metalami ciężkimi.
Ćwiczenie 3
Wymień i zanotuj czynniki glebowe wpływające na dostępność metali ciężkich dla roślin.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wyszukać w literaturze informacje o czynnikach glebowych wpływających na dostępność
metali ciężkich dla roślin,
2) zanotować odnalezione informacje w punktach.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
11
4.1.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) zdefiniować termin degradacja środowiska?
2) zdefiniować termin degradacja gleby?
3) wskazać z
ródła zanieczyszczeń przemysłowych gleb?
4) wskazać z
ródła zanieczyszczeń rolniczych gleb?
5) scharakteryzować wpływ zanieczyszczeń przemysłowych na stan gleb?
6) opisać wpływ zanieczyszczeń rolniczych na stan gleb?
7) wskazać główne z
ródła zanieczyszczenia gleb metalami ciężkimi?
8) określić czynniki glebowe wpływające na dostępności metali
ciężkich dla roślin?
9) wyróżnić trzy grupy jakości gleb w zależności od stopnia ich
zanieczyszczenia?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
12
4.2. Degradacja gleb w Polsce
4.2.1. Materiał nauczania
Na stan gleb w Polsce wpływ ma:
- działalność rolnicza ,
- działalność pozarolnicza.
y
ródła degradacji gleb w Polsce to:
a) procesy erozji gleb:
Erozja wodna i wietrzna sÄ… procesami naturalnymi, geomorfologicznymi, jednak
użytkowanie rolnicze gruntów, głównie orne, wyraz
nie przyspiesza te procesy. Według ocen,
około 39% obszaru Polski zagrożone jest erozją wodną i około 28% powierzchni gruntów
ornych erozjÄ… wietrznÄ….
Silną i średnią erozją wodną zagrożonych jest łącznie około 16% powierzchni. Dotyczy to
głównie terenów górskich i górzystych, a także terenów wyżynnych. Są to: Beskidy
Wschodnie i Środkowe, Wyżyna Lubelska, Roztocze, wschodnia i środkowa część Pogórza
Środkowobeskidzkiego, Niecka Nidziańska, wschodnia część Wyżyny Kielecko
Sandomierskiej i południowa część Wyżyny Śląskiej. Na erozję wodną narażone są także
pojezierza.
Tereny te wymagają zabiegów, tj.:
 zmiana struktury użytkowania,
 stosowanie uprawy w poprzek stoku.
b) ingerencja człowieka w stosunki wodne terenu
Wiele gleb Polski uległo daleko idącym przekształceniom pod wpływem melioracji
odwadniających. Najmniejsze i w większości korzystne zmiany pod wpływem melioracji
nastąpiły w gruntach ornych. Prawidłowo, bowiem wykonane melioracje usuwają wadliwość
tych gleb nie naruszając w istotny sposób stosunków wodnych terenu. Inaczej natomiast
przedstawia się sprawa w przypadku melioracji użytków zielonych (często osuszanie bagien).
Użytkowanie rolnicze (łąkowe) uwarunkowane jest na ogół uprzednią regulacją
(odwodnieniem) torfowiska. Konsekwencją tego jest postępujący proces, tzw. murszenia
i mineralizacji, z czego wynika ubytek masy glebowej, powodujący spłycanie się tych gleb,
aż do ich zupełnego zaniku. Tempo tych zmian jest uzależnione od warunków klimatycznych
i stopnia (głębokości) odwodnienia. W warunkach Polski roczne obniżanie się powierzchni
zmeliorowanych złóż torfowych, użytkowanych jako łąki, wynosi około 1 cm na rok. Przy
nadmiernym przesuszeniu i łąkowym użytkowaniu ubytek roczny wynosi 1,3 1,5 cm, a przy
użytkowaniu polowo-warzywnym do 3 cm/rok.
Duże zmiany warunków hydrologicznych gleb (zawodnienie lub przesuszenie) powoduje
górnictwo oraz czerpanie wód wgłębnych dla celów przemysłowych i komunalnych. Pogarsza
to stosunki wodne gleb i często prowadzi do ich degradacji (np. rejon kopalni "Bełchatów").
c) chemiczna degradacja gleb spowodowana pierwiastkami chemicznymi:
y
ródła pierwiastków chemicznych wprowadzanych do gleb stanowią przemysłowe emisje
gazów i pyłów. Pierwiastki anionowe, jak: azot, siarka, fluor i bor nie są zatrzymywane
w glebach. Przemieszczane w głąb gleb wraz z roztworem powodują jednak ich zakwaszenie.
W pokrywie glebowej Polski duży udział stanowią gleby bardzo lekkie i lekkie, z natury
swojej kwaśne. Ich pierwotne zakwaszenie było efektem działania naturalnych procesów
glebotwórczych. W ostatnich dziesięcioleciach proces zakwaszenia gleb ulega dużemu
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
13
nasileniu. Na użytkach rolnych zostało to w części spowodowane wzrostem dawek nawozów
mineralnych, z których część stanowi sole kwasów. Największy jednak wpływ na
zakwaszenie gleb majÄ… gazowe zanieczyszczenia powietrza dwutlenkiem siarki i tlenkami
azotu, docierające do szaty roślinnej, gleb i wód w postaci kwaśnych deszczów i tzw. suchego
opadu. Średnio na hektar opada rocznie około 200 kg dwutlenku siarki. Efektem tego jest
postępujący z dużym nasileniem proces zakwaszania gleb. Ostatnie badania wykazują, że
60% użytków rolnych (61% gruntów ornych i 52% użytków zielonych) ma odczyn kwaśny.
Gleby o odczynie bardzo kwaśnym, uznać należy za chemicznie zdegradowane. Zakwaszenie
przyspiesza wiele procesów, których następstwem jest zubożenie gleb w jony zasadowe
(wapń, magnez i potas) oraz uwolnienie składników szkodliwych dla roślin (glin, mangan),
a także wzrost mobilności i dostępności dla roślin metali ciężkich.
W niektórych regionach kraju, a szczególnie w regionach południowych i południowo-
zachodnich znaczne obszary gleb uległy i nadal ulegają degradacji chemicznej na skutek
nagromadzenia w warstwach powierzchniowych nadmiernych ilości pierwiastków śladowych.
Najważniejszym z
ródłem zanieczyszczeń gleb tymi pierwiastkami jest opad pyłowych
zanieczyszczeń atmosfery, powodowany emisją przemysłową. Obecnie należy się liczyć
z ryzykiem zanieczyszczenia gleb następującymi pierwiastkami: kadmem, ołowiem, cynkiem
i miedzią. Incydentalnie i lokalnie występują zanieczyszczenia rtęcią, niklem, chromem
i borem, a także i innymi pierwiastkami, w zależności od specyfiki produkcji przemysłowej.
Dotychczasowe rozpoznanie zawartości pierwiastków śladowych w glebach całego kraju
pozwala na stwierdzenie, że ponad 95% powierzchni użytków rolnych wykazuje zawartości
tych pierwiastków mieszczące się w przedziale przyjętym jako zawartości naturalne. Około
4% powierzchni użytków rolnych wykazuje podwyższone zawartości metali ciężkich, które
kwalifikować można jako słabe zanieczyszczenie.
Powierzchnia użytków rolnych kwalifikująca się jako chemicznie zdegradowana
(w różnym stopniu) wynosi łącznie w kraju około 150 tysięcy hektarów, tj. poniżej 1%
powierzchni użytków rolnych, zaś obszary skażone w takim stopniu, że konieczne stało się
ich wyłączenie z upraw rolniczych nie przekraczają 60 tysięcy hektarów (nie licząc
powierzchni tzw. stref ochronnych przy zakładach produkcyjnych).
Największym obszarem o najbardziej zanieczyszczonych glebach jest teren województwa
śląskiego, a szczególnie obszar Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.
Dane procentowe wg Ministerstwa Ochrony Åšrodowiska. http://www.mos.gov.pl/
4.2.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Jakie główne czynniki mają wpływ na stan gleb w Polsce?
2. Jakie sÄ… z
ródła degradacji gleb w Polsce?
3. Jaki procent powierzchni Polski zagrożony jest erozją wodną?
4. Jaki procent powierzchni Polski zagrożony jest erozją wietrzną?
5. Które obszary Polski zagrożone są erozją wodną?
6. Jakich zabiegów wymagają tereny będące pod wpływem erozji?
7. Czym spowodowany jest ubytek masy glebowej w Polsce?
8. Jakie sÄ… z
ródła pierwiastków chemicznych zanieczyszczających gleby w Polsce?
9. Jaki procent gleb w Polsce stanowiÄ… gleby zakwaszone?
10. Jaki procent powierzchni użytków rolnych w Polsce wykazuje zawartość pierwiastków
śladowych (Hg, Ni, Cr i B)?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
16
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zanotuj z
ródła degradacji gleb w Polsce.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym, dotyczącym zanieczyszczenia gleb w Polsce,
2) zanotować główne z
ródła degradacji gleb.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Wykonaj mapę  plakat prezentujący obszar Polski zagrożony erozją wodną.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje o degradacji gleb w Polsce,
2) skopiować mapę Polski z atlasu,
3) zaznaczyć na mapie kolorem tereny podlegające zagrożeniu erozją wodną gleb,
4) zanotować na plakacie nazwy krain geograficznych zagrożonych erozją wodną gleb.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
- atlas,
- kredki,
- karton.
Ćwiczenie 3
SporzÄ…dz
tabelę pierwiastków chemicznych wpływających na degradację gleb oraz z
ródeł
ich pochodzenia.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wyszukać w literaturze informacje o pierwiastkach chemicznych zanieczyszczających
gleby w Polsce,
2) wyszukać z
ródła zanieczyszczeń poszczególnymi pierwiastkami,
3) zanotować w tabeli symbole pierwiastków chemicznych zanieczyszczających glebę
i odpowiadające każdemu z
ródło pochodzenia.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- notes,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
17
4.2.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wymienić czynniki mające wpływ na degradację gleb w Polsce?
2) określić z
ródła degradacji gleb w Polsce?
3) wskazać procent powierzchni Polski, który zagrożony jest erozją wodną?
4) wskazać procent powierzchni Polski, który zagrożony jest erozją wietrzną?
5) wymienić przyczyny ubytku masy glebowej w Polsce?
6) scharakteryzować z
ródła pierwiastków chemicznych wprowadzanych
do gleb?
7) wskazać procent gleb w Polsce o odczynie kwaśnym?
8) wskazać region Polski o najbardziej zdegradowanych glebach?
9) wymienić pierwiastki chemiczne zanieczyszczające gleby Polski?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
18
4.3. Sposoby ochrony gleb
4.3.1. Materiał nauczania
OCHRONA GLEBY
WALKA Z
ZANIECZYSZCZENIAMI
ZADRZEWIANIE REKULTYWACJA
- poprzez wysadzanie drzew
- zwiększanie wilgotności powietrza;
To cały zespół zabiegów, które
i krzewów wzdłuż tras
- zmniejszenie parowania z gleb;
polegają na ukształtowaniu
komunikacyjnych;
- regulacja temperatury i stosunków
technicznym powierzchni
- poprzez stosowanie
wodnych w glebie;
zniszczonego terenu, następnie na
odpowiednich nawozów (tzw.
- zmniejszenie spływu
mechanicznej uprawie gruntu,
biologicznych, czyli
powierzchniowego i
bogatym nawożeniu i uprawie roślin
zawierajÄ…cych drobnoustroje
przeciwdziałanie erozji wodnej;
próchnicotwórczych.
glebowe);
- zapora dla wiatrów  zmniejszenie
- zastępowanie ciężkich maszyn
erozji wietrznej;
mniejszymi, wielofunkcyjnymi.
- zapobieganie powodziom.
Rys. 2 Główne sposoby ochrony gleb
Przez niszczenie gleb rozumiemy ich dewastacjÄ™ i degradacjÄ™.
W przypadku dewastacji gleb mamy do czynienia z całkowitym zniszczeniem gleb,
któremu towarzyszy silne przekształcenie, a nawet spustoszenie terenu. Sytuacja taka
występuje tam, gdzie ziemię zabrano pod budownictwo, lub gdzie przykryto ją warstwą
asfaltu. Podobne zmiany występują na terenach przemysłowych, gdzie duże powierzchnie
ziemi zostały pokryte zwałowiskami odpadów kopalnianych, hutniczych lub innych.
Doprowadza się w ten sposób do powstania trwałych nieużytków, których zagospodarowanie
jest niezwykle trudne.
Przez degradację gleb należy rozumieć pogorszenie ich właściwości i spadek wartości, co
przejawia się przede wszystkim obniżeniem żyzności. Granica między dewastacją
a degradacją gleb jest płynna, gdyż daleko posunięta degradacja jest równoznaczna ze
zniszczeniem gleby.
Grunt zdegradowany to grunt, którego wartość użytkowa (rolna, leśna) zmalała na skutek
pogorszenia się warunków przyrodniczych, albo w wyniku zmian środowiska, działalności
przemysłowej, a także wadliwej działalności rolnej.
Grunt zdewastowany oznacza grunt, który utracił całkowicie swe wartości użytkowe .
Użytkując grunty, należy zapewnić ochronę gleb przed:
- erozjÄ…,
- zanieczyszczeniem substancjami szkodliwymi dla człowieka, roślin i zwierząt.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
19
Ochrona przed erozjÄ…:
a) zalesianie wzgórz piaszczystych,
b) tworzenie pasów wiatrochronnych,
c) właściwa agrotechnika,
d) kształtowanie optymalnych stosunków wodnych,
e) rekultywacja gruntów zanieczyszczonych,
f) stosowanie stabilizatorów glebowych, tj. chemicznych środków przeciwerozyjnych, które
zlepiają cząstki piasku lub lessu w większe i bardziej stabilne aglomeraty.
Ochrona przed zanieczyszczeniem substancjami szkodliwymi dla człowieka, roślin
i zwierzÄ…t:
a) stosowanie środków chemicznych i biologicznych w ilościach i w sposób nie naruszający
równowagi przyrody,
b) prowadzenie eksploatacji złóż kopalin przy zastosowaniu środków niezbędnych do
ochrony zasobów złóż, ochrony powierzchni ziemi oraz wód powierzchniowych
i podziemnych,
c) prowadzenie rekultywacji terenów poeksploatacyjnych,
d) zapewnienie optymalnej równowagi substancji chemicznych w glebie poprzez działania
agrotechniczne:
 uzupełnianie wyczerpanych substancji,
 wyrównywanie proporcji poszczególnych pierwiastków chemicznych,
 korygowanie odczynu gleby.
e) zapobieganie wyczerpywaniu się składników troficznych (pokarmowych) poprzez:
 nawożenie gleb odpowiednimi nawozami w optymalnych ilościach, z zachowaniem
praw nawożenia: prawa minimum (Liebiega), prawa zwrotu składników pokarmowych
(Voisina), prawa równowagi substancji mineralnych (Loeba) i prawa maksimum
(Mitscherlicha),
f) prowadzenie zabiegów powodujących wzrost areału gruntów rolnych i leśnych poprzez:
 rekultywację i zagospodarowywanie nieużytków powstałych w wyniku działalności
człowieka,
 zagospodarowywanie odłogów i różnego rodzaju nieużytków naturalnych (np. terenów
zabagnionych i zawodnionych),
 odkwaszanie gleb,
 odkamienianie gleb.
Rekultywacja gruntów zdewastowanych i zdegradowanych przez przemysł to działanie
mające na celu nadanie, im lub przywrócenie wartości użytkowej. Rekultywacja obejmuje:
 kształtowanie rzez
by terenu oraz regulowanie stosunków wodnych,
 odtwarzanie gleb metodami technicznymi (np. pokrycie terenu warstwą ziemi próchniczej,
użyz
nienie materiałami odpadowymi),
 budowę dróg dojazdowych,
 neutralizację utworów glebowych silnie zanieczyszczonych,
 użyz
nienie utworów jałowych,
 wprowadzenie roślinności odtwarzającej warunki biologiczne w glebie i hamującej erozję.
Kierunek rekultywacji i zagospodarowania nieużytków może być:
 rolniczy  z przeznaczeniem terenu pod grunty orne, użytki zielone, sady, ogrody,
 leśny  zalesienia i zadrzewienia ochronne oraz produkcyjne,
 wodny  budowa stawów i zbiorników,
 rekreacyjny  urządzenie terenów wypoczynkowych i turystycznych,
 infrastrukturowy  budowa zakładów przemysłowych, obiektów komunikacyjnych
i gospodarki komunalnej.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
20
Wybór kierunku rekultywacji gruntu zależy od cech użytku, np. rzez
by terenu, składu
mechanicznego gruntu, warunków wodnych, potencjalnej produkcyjności, toksyczności
gruntu.
4.3.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Jakie zabiegi służą ochronie gleb przed zanieczyszczeniem substancjami szkodliwymi dla
człowieka, roślin i zwierząt?
2) Na czym polega ochrona gleb przed erozjÄ…?
3) Jakie znaczenie dla ochrony gleb ma wprowadzania zadrzewień?
4) Jakie działania agrotechniczne zapewniają optymalną równowagę substancji chemicznych
w glebie?
5) Jakie zabiegi powodują wzrost areału gruntów rolnych i leśnych?
6) Jakie działania obejmuje rekultywacja gruntów zdewastowanych i zdegradowanych przez
przemysł?
7) Jakie są kierunki rekultywacji i zagospodarowania nieużytków?
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaplanuj przeprowadzenie podstawowych zabiegów chroniących glebę przed erozją
w ogrodzie szkolnym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem w Poradniku ucznia, dotyczącym ochrony gleb przed erozją,
2) zanotować zabiegi chroniące glebę przed erozją,
3) wykonać szkic ogrodu szkolnego,
4) sporządzić kalendarium zabiegów agrotechnicznych.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- materiały dotyczące zabiegów agrotechnicznych,
- papier w kratkÄ™,
- linijka,
- ołówek,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Zaplanuj kierunek rekultywacji terenu zdegradowanego.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje o kierunkach rekultywacji terenu,
2) odszukać na mapie dostarczonej przez nauczyciela teren o glebie zdegradowanej,
3) wybrać właściwy kierunek rekultywacji dla danego terenu,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
21
4) zastanowić się, jakie zabiegi rekultywacyjne można na nim wykonać,
5) uzasadnić swój wybór.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
- mapa terenu,
- atlas roślin stosowanych do zadrzewień,
- ołówek,
- notes.
4.3.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wymienić zabiegi chroniące glebę przed zanieczyszczeniem
substancjami szkodliwymi dla człowieka, roślin i zwierząt?
2) zdefiniować termin rekultywacja?
3) wskazać sposoby ochrony gleb przed erozją?
4) wymienić działania agrotechniczne zapewniające
optymalną równowagę substancji chemicznych w glebie?
5) wskazać zabiegi powodujące wzrost areału gruntów
rolnych i leśnych?
6) scharakteryzować działania rekultywacji gruntów zdewastowanych
i zdegradowanych przez przemysł?
7) wymienić kierunki rekultywacji i zagospodarowania nieużytków?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
22
4.4. Zabiegi chroniÄ…ce gleby przed erozjÄ…
4.4.1. Materiał nauczania
Erozja to naturalne zjawisko mechanicznego niszczenia powierzchni skorupy ziemskiej 
zarówno skał, jak i gleb, poprzez różne czynniki zewnętrzne.
Erozja wodna  polega na wymywaniu czÄ…steczek gleby przez wody opadowe
i powierzchniowe.
Erozja wietrzna  polega na zwiewaniu wierzchniej warstwy gleby oraz szlifowaniu skał
przez niesione przez wiatr ziarna piasku.
Ochrona gleb przed erozją polega na prowadzeniu rozmaitych zabiegów uprawowych,
techniczno-melioracyjnych i biologiczno  gospodarczych.
Mechaniczna uprawa i nawożenie poprawiają zdolności gromadzenia w glebie zarówno
wody, jak i składników pokarmowych. Równie ważne jest podnoszenie zawartości próchnicy
poprzez stosowanie nawozów organicznych lub innych zabiegów agrotechnicznych.
Zabiegi chroniÄ…ce gleby przed erozjÄ… wodnÄ…
Szkodliwość erozji wodnej polega na niszczeniu wierzchniej, a często i głębszych warstw
gleby oraz na przemieszczaniu cząstek glebowych i składników mineralnych, zawartych
w glebie, do wód powierzchniowych. Szczególne zagrożenie dla jakości wód stanowią
składniki biogenne  azot i fosfor. Ochrona gleb przed erozją służy ochronie zasobów
wodnych.
1. Na gruntach podatnych na erozję należy prowadzić określony sposób gospodarowania
i stosować specjalne zabiegi przeciwerozyjne:
- grunty na stokach o nachyleniu powyżej 20% (12 0 ) powinny być trwale zadarnione
lub zalesione;
- na gruntach o nachyleniu 10 20% (6 0  12 0 ) można prowadzić gospodarkę polową,
ale przy regularnym stosowaniu zabiegów przeciwerozyjnych;
- grunty położone na stokach o nachyleniu do 10% (do 6 0 ), zwłaszcza na długich
skłonach, s ą słabiej zagrożone przez erozję wodną, ale wskazany jest tutaj specjalny
sposób uprawy roli;
- drogi spływu wód opadowych należy zadarnić, a ruń trawiastą kosić przynajmniej
dwukrotnie w okresie wegetacji.
2. Erozję można w znacznym stopniu ograniczyć stosując płodozmiany przeciwerozyjne,
w których skład powinny wchodzić rośliny motylkowe i ich mieszanki z trawami oraz
rośliny ozime tzw.  zielone pola . W grupie roślin ozimych szczególnie polecane są
rzepak, żyto i pszenżyto, które tworzą zwartą okrywę już w okresie jesiennym.
3. Nieobsiane powierzchnie gleb ornych zaleca się przykrywać na okres jesienno-zimowy,
np.: słomą, liśćmi. Materiały te chronią glebę przed niszczeniem przez krople deszczu,
zatrzymują śnieg i ograniczają wymywanie wiosenne gleby.
4. Na gruntach ornych, położonych na stokach, wszystkie zabiegi uprawowe powinny być
dokonywane w kierunku poprzecznym do nachylenia stoku. Orkę najlepiej wykonać
pługiem obracalnym lub uchylnym odkładając skiby w górę stoku.
5. Przy uprawie gleby położonej na zboczach korzystne jest zastąpienie uprawy płużnej
przez uprawę bezorkową. Do uprawy gleby stosuje się wówczas kultywator z szerokimi
łapami (gruber), a do uprawy przedsiewnej bierne zestawy uprawowe, składające się z
brony lub kultywatora i wału strunowego lub pierścieniowego.
6. Na glebach zagrożonych erozją w stopniu silnym, jako dodatkowy zabieg
przeciwerozyjny, poleca się głęboszowanie. Zabieg ten polega na dokonywaniu
głębokich nacięć w glebie i spulchnianiu, co zwiększa pojemność wodną gleby i ułatwia
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
23
wsiąkanie wody do głębszych jej warstw. Głęboszowanie wykonuje się w odstępach 3 4
letnich.
7. Zalesianie wzgórz piaszczystych.
8. Kształtowanie optymalnych stosunków wodnych.
9. Rekultywacja gruntów zniszczonych.
10. Stosowanie stabilizatorów glebowych, tj. chemicznych środków przeciwerozyjnych, które
zlepiają cząstki piasku lub lessu w większe i bardziej stabilne aglomeraty.
11. Większość zabiegów agrotechnicznych, chroniących glebę przed erozją wodną,
zapobiega również erozji wietrznej.
Zabiegi chroniÄ…ce gleby przed erozjÄ… wietrznÄ…:
Szkodliwość erozji wietrznej polega na zwiewaniu wierzchniej warstwy gleby,
mechanicznym niszczeniu roślin i odsłanianiu ich systemu korzeniowego oraz
zanieczyszczaniu cząstkami gleby wód i powietrza. Cząstki gleby niosą ze sobą składniki
mineralne i organiczne, a także pozostałości środków ochrony roślin. Ochrona gleb przed
erozją wietrzną stanowi zatem równocześnie ochronę powietrza i wód.
1. Do najskuteczniejszych zabiegów ograniczających erozję wietrzną zalicza się :
- zakładanie i pielęgnowanie śródpolnych pasów zadrzewień i zakrzaczeń,
- stałe utrzymywanie gleby pod okrywą roślinną (rośliny wieloletnie,  zielone pola ),
- tworzenie pasów wiatrochronnych,
- przykrywanie na okres wczesnej wiosny powierzchni gleb przeznaczonych pod rośliny
póz
nego siewu lub sadzenia (ziemniak, kukurydza)  jednak zabieg ten może być
stosowany jedynie na wybranych i niewielkich powierzchniach.
2. Występujące na terenie gospodarstwa wydmy powinny być zalesiane lub zakrzaczane, aby
zapobiec powiększaniu ich obszaru.
3. Na glebach i terenach szczególnie zagrożonych przez erozję wietrzną zaleca się stosować
uprawę bezorkową (bez odwracania gleby), a tam gdzie pozwala na to wyposażenie
techniczne gospodarstwa  również siewy bezpośrednie. Należy natomiast unikać
stosowania narzędzi aktywnych, np. glebogryzarki.
4.4.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Na czym polega erozja wodna?
2) Na czym polega erozja wietrzna?
3) Jakie sÄ… zabiegi chroniÄ…ce gleby przed erozjÄ… wodnÄ…?
4) Jakie sÄ… zabiegi chroniÄ…ce gleby przed erozjÄ… wietrznÄ…?
5) Na jakich gruntach należy prowadzić trwałe zadarnianie lub zalesianie?
6) W jaki sposób powinny być dokonywane zabiegi uprawowe na gruntach ornych,
położonych na stokach?
7) Czym są płodozmiany przeciwerozyjne?
8) Co oznacza termin głęboszowanie?
9) Na czym polega szkodliwość erozji wietrznej?
10)Na czym polega uprawa bezorkowa?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
24
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Opisz zabiegi chroniące gleby przed erozją wodną i przedstaw ich krótki opis.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem w Poradniku ucznia na temat zabiegów chroniących gleby przed
erozjÄ…,
2) zanotować zabiegi przeciwerozyjne,
3) opisać, na czym polegają te zabiegi.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Opisz jeden z zabiegów chroniących glebę przed erozją wietrzną lub wodną.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wybrać zabieg chroniący glebę przed erozją, który będzie opisywać,
2) odszukać w trzech z
ródłach informacje na temat wybranego działania przeciwerozyjnego,
3) zapoznać się z wszystkimi informacjami,
4) zanotować opis wybranego zabiegu na podstawie odnalezionych informacji.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
- Internet.
Ćwiczenie 3
Dobierz zabiegi chroniÄ…ce glebÄ™ przed erozjÄ….
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem, dotyczącym erozji gleb,
2) zapoznać się z mapką terenu narażonego na erozję,
3) określić rodzaj erozji na tym terenie,
4) dobrać zabiegi chroniące gleby przed erozją,
5) uzasadnić swój wybór.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
- mapa terenu zdegradowanego.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
25
4.4.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) zdefiniować termin  erozja wodna?
2) zdefiniować pojęcie  erozja wietrzna?
3) wskazać zabiegi chroniące glebę przed erozją wodną?
4) wskazać zabiegi chroniące glebę przed erozją wietrzną?
5) wyjaśnić termin płodozmian przeciwerozyjny?
6) zdefiniować termin  głęboszowanie?
7) opisać następstwa erozji wietrznej?
8) opisać następstwa działania erozji wodnej?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
26
4.5. Zalesiania i zadrzewiania śródpolne
4.5.1. Materiał nauczania
Zadrzewienia śródpolne to pojedyncze drzewa i krzewy lub ich skupienia nie będące
zbiorowiskami leśnymi. W skład, których wchodzi zajmowany teren, jego szata roślinna oraz
fauna.
Zalesienia polegają na zakładaniu upraw leśnych na terenach nieleśnych (np. gruntach
porolnych).
Lasy są zbiorowiskami naturalnymi lub zbliżonymi do naturalnych. Pełnią one ważną
funkcję w krajobrazie, a w miarę potrzeby mogą być uzupełniane różnego rodzaju
zadrzewieniami.
Do krajobrazu z niedostateczną lub niewłaściwie rozmieszczoną roślinnością drzewiastą
powinno się wprowadzać zadrzewienia rzędowe, pasowe lub kępowe. Ponieważ sposób ich
usytuowania może i powinien być dostosowany do potrzeb rolnictwa, należy uznać je za
najważniejszą formację drzewiastą, szczególnie w krajobrazie słabo zalesionym.
Rola zadrzewień i zalesień:
a) mikroklimatyczna:
 hamowanie prędkości wiatru średnio o 15%  26%, maksymalnie 50% 70%,
 ograniczenie strat wody w skutek parowania z gleby średnio o 25%, co wpływa na
Å‚agodzenie wysychania gleby latem, a zimÄ… jej przemarzania,
 zwiększenie wilgotności powietrza w warstwie przygruntowej, czyli zwiększenie
kondensacji pary wodnej w roślinach i na ich powierzchni oraz w glebie, także dzięki
większej ilości opadów poziomych,
 ograniczenie erozji wietrznej,
 ograniczenie parowania i odpływu wody w czasie suszy latem,
 ograniczenie erozji wodnej, czyli spływu powierzchniowego wody na korzyść
podziemnego,
 zwolnienie tempa topnienia śniegu wiosną około 5%,
 zmniejszenie dobowych amplitud temperatury powietrza, w tym częstości
występowania przymrozków wiosną,
 podwyższenie temperatury gleby do głębokości 20 cm średnio o 0,2 st. C,
 ograniczenie przemieszczania się z jednych pól na inne niepożądanych związków
chemicznych, będących następstwem stosowania nawozów mineralnych oraz
pestycydów.
b) biocenotyczna:
 wzbogacenie gatunkowe pól,
 poprawienie warunków egzystencji organizmów glebowych,
 stworzenie korzystnych warunków dla organizmów żyjących na danym terenie,
 stworzenie miejsca rozrodu owadów, korzystnie wpływających na roślinność pól,
 zapewnienie miejsc schronienia i gniazdowania dla płazów i ssaków,
 dostarczenie ptakom dogodnych miejsc do gniazdowania i żerowania, co znacznie
ogranicza występowanie szkodników owadzich pól uprawnych.
c) produkcyjna
 bezpośrednia: produkcja drewna, grzybów, owoców, ziół, miodu,
 pośrednia: korzystny wpływ na produkcję rolną (zboża w zasięgu mikroklimatycznego
oddziaływania zadrzewień dają plon średnio o 5  15% wyższy niż w terenie
niezadrzewionym, otwartym),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
27
d) rekreacyjna,
 obecność zalesień i zadrzewień w rejonach o małej lesistości wpływa korzystnie na
rozwój turystyki, zachęca ludzi z miast do wypoczynku na wsi.
Rodzaje zadrzewień:
 zadrzewienia śródpolne tworzące kępy lub pasy wśród pól, wzdłuż brzegów pól i użytków
zielonych,
 zadrzewienia wokół zabudowań  przy budynkach mieszkalnych i gospodarczych,
 zadrzewienia nadwodne  wzdłuż różnego rodzaju cieków i zbiorników wodnych,
 zadrzewienia parkowe tworzÄ…ce parki i cmentarze.
Wyraz
nie korzystny wpływ zadrzewień śródpolnych na sąsiadujące z nimi pola
stwierdzić można szczególnie wtedy, gdy tworzą one pasy położone prostopadle do kierunku
dominujących wiatrów, a jeszcze lepiej, gdy tworzą system obramowujący pola.
Zadrzewienia pasowe wskazane jest rozmieszczać w odległości ok. 32 wysokości drzew
od siebie. Przy długości pasa 1km i wysokości drzew 15 m obszar oddziaływania
zadrzewienia obejmuje ok. 50 ha użytków rolnych przy wysokości drzew 10 m 
odpowiednio 32 ha, a przy pasie krzewów wysokości 2 m  6,5 ha.
Kształtowanie, tworzenie zadrzewień śródpolnych wymaga sporej wiedzy. W zależności
od rodzaju zadrzewienia i ogólnego celu, jaki ma ono spełniać ustala się, czy będzie to
nasadzanie rzędowe pasowe, czy grupowe, określa usytuowanie w terenie, dobiera się gatunki
drzew i krzewów oraz sposób ich zmieszania i rozmieszczenia w zadrzewieniu.
W doborze gatunków trzeba uwzględnić, m. in. zdolność do hamowania prędkości wiatru;
drzewa o wiotkich gałęziach czynią to skuteczniej niż o gałęziach sztywnych, zimą
skuteczniejsze są iglaste niż liściaste. Efektywne hamowanie wiatru ma miejsce tylko wtedy,
gdy drzewa i krzewy tworzą ścianę od powierzchni gruntu, aż po wierzchołki najwyższych
drzew. Rolę taką najlepiej spełniają zadrzewienia dwu lub trzypiętrowe.
Niewiele gatunków drzew leśnych nadaje się do zadrzewień. Pasy lub kępy zadrzewień
tworzy się przede wszystkim z drzew liściastych. Ze względu na rolę mikroklimatyczną
i biocenotyczną drzew iglastych (są ostoją wielu gatunków ptaków) są one bardzo pożądane
w zadrzewieniach w małych grupach lub pojedynczo.
4.5.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Jaka jest definicja zadrzewień śródpolnych?
2) Co oznacza termin zalesianie?
3) Jaką rolę pełnią zadrzewienia i zalesienia śródpolne?
4) Na czym polega mikroklimatyczna rola zalesień i zadrzewień śródpolnych?
5) Na czym polega biocenotyczna rola zalesień i zadrzewień śródpolnych?
6) Na czym polega produkcyjna rola zalesień i zadrzewień śródpolnych?
7) Jakie są rodzaje zadrzewień?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
28
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Zaprojektuj pas zadrzewień śródpolnych dla terenu w Twojej okolicy.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym, dotyczącym zalesień i zadrzewień śródpolnych,
2) odszukać w dostarczonej przez nauczyciela literaturze dodatkowych informacji na temat
zalesień i zadrzewień śródpolnych,
3) zapoznać się z mapą terenu,
4) wykonać projekt pasa zadrzewień śródpolnych,
5) dobrać odpowiednie gatunki roślin,
6) uzasadnić wybór gatunków roślin.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- mapa terenu,
- atlas roślin stosowanych do zadrzewień,
- literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Przedstaw na wykresie rozmiar zalesień w Polsce w ostatnich dziesięciu latach.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wyszukać w Roczniku statystycznym (GUS) dane o zalesieniach,
2) zanotować dane z ostatnich dziesięciu lat,
3) zaznaczyć na osi Y powierzchnię zalesień,
4) zaznaczyć na osi X kolejne lata,
5) nanieść dane i wykonać wykres.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
- Rocznik statystyczny Ochrona środowiska (GUS)
- linijka,
- notes,
- ołówek.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
29
4.5.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wyjaśnić termin  zadrzewienia śródpolne?
2) zdefiniować termin zalesienia?
3) wymienić role pełnione przez zalesienia i zadrzewienia śródpolne?
4) scharakteryzować mikroklimatyczną rolę zalesień i zadrzewień
śródpolnych?
5) opisać biocenotyczną rolę zalesień i zadrzewień
śródpolnych?
6) wyjaśnić różnicę między pośrednią i bezpośrednią rolą produkcyjną
zalesień i zadrzewień śródpolnych?
7) scharakteryzować rekreacyjną rolę zalesień i zadrzewień
śródpolnych?
8) wskazać rodzaje zadrzewień śródpolnych?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
30
4.6. Sposoby przeciwdziałania chemicznej degradacji gleb
4.6.1. Materiał nauczania
Typowa degradacja chemiczna gleb ma miejsce w przypadku ich zanieczyszczenia
szkodliwymi substancjami chemicznymi. Do substancji tych należą:
 metale ciężkie
 węglowodory wielopierścieniowe
 pozostałości doglebowo stosowanych chemicznych środków ochrony roślin
Zanieczyszczenie gleb może nastąpić w wyniku:
 oddziaływania przemysłu
 oddziaływania ruchu samochodowego
 niewłaściwego stosowania osadów ściekowych do nawożenia gleb.
Gleby zdegradowane chemicznie to: gleby silnie zakwaszone i o bardzo niskiej
zawartości przyswajanych składników pokarmowych.
Do sposobów chroniących glebę przed chemiczną degradacją ze strony przemysłu należą:
1. Ograniczenie emisji pyłowo-gazowych.
2. Budowa osłon biologicznych (fitosanitarnych) w postaci pasów zieleni  zwarte i wysokie
osłony w znacznym stopniu redukują zanieczyszczenia chemiczne gleby i roślin.
3. Właściwe składowanie odpadów przemysłowych (hutniczych, górniczych) i komunalnych;
4. Wykorzystywanie gleb najsłabszych na cele budownictwa, przemysłu, komunikacji.
5. Dostosowanie użytkowania terenów i produkcji roślinnej do panujących warunków
w strefie degradującego działania zanieczyszczeń.
Do sposobów chroniących glebę przed chemiczną degradacją ze strony rolnictwa
zaliczamy:
1. Niedopuszczanie do silnego zakwaszenia gleb lub bardzo znacznego ich wyczerpania z
rezerw przyswajalnych form składników pokarmowych. Gleby takie wykazują małą
produkcyjność i z trudem ulegają wzbogaceniu w składniki, nawet po zastosowaniu
dużych dawek nawozów.
2. Racjonalne i umiarkowane stosowanie środków ochrony roślin oraz nawozów
mineralnych. Stosując chemiczne środki ochrony roślin należy unikać wolno
rozkładających się, o małej selektywności oraz takich, które muszą być stosowane
w dużych dawkach.
3. Stosowanie nawozów naturalnych (kompostu, obornika, biohumusu) w nawożeniu gleby
4. Stosowanie biologicznych i mechanicznych metod ochrony roślin.
5. Wprowadzenie i stosowane na szerszÄ… skalÄ™ metod ekologicznej produkcji rolnej.
6. Kontrola zawartość pH gleby i w razie potrzeby przeprowadzanie wapniowania gleby.
Badania odczynu gleby należy zlecać Stacji Chemiczno-Rolniczej w regularnych
odstępach czasu, nie rzadziej jednak, niż co 4 6 lat. Wyniki badań przekazywane są
rolnikowi w postaci mapek odczynu i potrzeb wapnowania gleb. Dawki nawozów
wapniowych ustala siÄ™ na podstawie potrzeb wapnowania oraz kategorii agronomicznej
gleby (gleby bardzo lekkie, lekkie, średnie i ciężkie). Przy takich samych potrzebach
wapnowania większe dawki nawozów zalecane s ą na gleby cięższe, niż na gleby lżejsze.
7. Nawozy wapniowe nie mogÄ… siÄ™ znalez
ć w bezpośrednim kontakcie z nawozami
naturalnymi. W wyniku reakcji chemicznych zachodzą wówczas straty amoniaku, który
zanieczyszcza atmosferÄ™, a po dostaniu siÄ™ na powierzchniÄ™ gleby, powoduje jej
zakwaszenie.
8. Konieczne jest optymalne zaopatrzenie gleb w podstawowe składniki pokarmowe, azot,
fosfor, potas i magnez oraz w mikroelementy, bor, cynk, mangan, miedz
, molibden.
Należy jednocześnie unikać nadmiaru tych składników w glebie, gdyż może wówczas
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
31
wystąpić ich wymywanie, powodujące zanieczyszczenie wód gruntowych i następnie
wód powierzchniowych.
9. Powinno się zlecać Stacji Chemiczno Rolniczej badania:
 zawartości przyswajalnych form fosforu, potasu i magnezu w glebie, w odstępach 4 6
letnich,
 zawartości azotu mineralnego, corocznie w okresie wczesnej wiosny,
 badanie gleb na zawartość mikroelementów.
10. Dawki nawozów azotowych powinny odpowiadać potrzebom pokarmowym roślin,
z uwzględnieniem ilości azotu działającego, pochodzącego z nawozów naturalnych,
opadu atmosferycznego i wiÄ…zanego biologicznie. Nadmierne dawki azotu prowadzÄ… do
strat składnika w formie gazowej (do atmosfery) i w formie azotanów (do wód
gruntowych i powierzchniowych), co stwarza zagrożenie ekologiczne.
11. Żywienie roślin musi być zrównoważone, to znaczy każdy składnik powinien być
dostarczony w optymalnej ilości, a wszystkie składniki muszą do siebie pozostawać
w optymalnym stosunku. Niedobór lub nadmiar jednego, czy kilku składników powoduje
ograniczenie wielkości i jakości plonu roślin, oraz niekorzystnie oddziałuje na
środowisko.
4.6.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Na czym polega chemiczna degradacja gleb?
2) Jakie substancje prowadzÄ… do degradacji chemicznej gleb?
3) Jakie czynniki powodujÄ… do degradacji chemicznej gleb?
4) Jakie są sposoby chroniące glebę przed degradacją chemiczną ze strony przemysłu?
5) Jakie sÄ… sposoby chroniÄ…ce glebÄ™ przed degradacjÄ… chemicznÄ… ze strony rolnictwa?
6) Jakie badania powinno się zlecać Stacji Chemiczno-Rolniczej?
4.6.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Oceń wpływ środków ochrony roślin na żyzność gleby.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) na trzech próbach gleby wysiać po 10 ziaren rzeżuchy (w jednakowych odstępach),
2) zostawić próby na siedem dni,
3) codziennie zraszać i obserwować próby,
4) zapisywać w tabeli wyniki obserwacji kontrolnych,
5) po siedmiu dniach podać liczbę i wysokość wykiełkowanych roślin w poszczególnych
próbach,
6) przedstawić wnioski.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- próby gleby (250 gram) w jednakowych pojemnikach:
Pierwsza próba  próba kontrolna (gleba bez nawozu),
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
32
Druga próba  próba z dodatkiem pestycydów
Trzecia próba  próba wzbogacona próchnicą ogrodową,
- nasiona rzeżuchy,
- tabela wyników,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Dobierz sposoby przeciwdziałania chemicznej degradacji gleby na wskazanym terenie
rolniczym.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z próbką gleby oraz jej opisem,
2) zbadać pH gleby,
3) na podstawie Poradnika ucznia dobrać sposób przeciwdziałania tego typu
zanieczyszczeniu gleby,
4) uzasadnić wybrany sposób przeciwdziałania chemicznej degradacji tej gleby.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
- próba gleby o wysokim zakwaszeniu,
- paski testowe do badania pH.
4.6.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wymienić substancje prowadzące do degradacji chemicznej gleb?
2) zdefiniować termin  degradacja chemiczna gleb, określić czynniki
powodujÄ…ce degradacjÄ™ chemicznÄ… gleb?
3) wskazać sposoby chroniące glebę przed degradacją chemiczną
ze strony przemysłu?
4) wskazać sposoby chroniące glebę przed degradacją chemiczną
ze strony rolnictwa?
5) wymienić rodzaje badań gleb zlecanych Stacji Chemiczno-Rolniczej?
6) scharakteryzować sposoby chroniące glebę przed degradacją chemiczną
ze strony przemysłu?
7) scharakteryzować sposoby chroniące glebę przed degradacją chemiczną
ze strony rolnictwa?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
33
4.7. Przyczyny przesuszenia i zawodnienia gleb
4.7.1. Materiał nauczania
Duże zmiany w środowisku przyrodniczym, a w tym i w pokrywie glebowej zachodzą
pod wpływem ingerencji człowieka w stosunki wodne terenu. Mogą one polegać na
nadmiernym przesuszeniu oraz zawodnieniu gleb.
Przesuszenie gleby polega na obniżeniu wilgotności gleby spowodowanym czynnikami
środowiskowymi oraz antropogenicznymi.
Naturalne przyczyny przesuszenia gleb:
 temperatura,
 wiatr,
 obniżenie poziomu wód gruntowych.
Antropogeniczne przyczyny przesuszenia gleb:
 kopalnie głębinowe i odkrywkowe,
 obniżenie poziomu wody w rzece,
 wycinanie lasów (korzenie drzew, ściółka zatrzymują wodę),
 pobieranie wody dla celów komunalnych większych miast,
 nadmierne odwodnienie na skutek niewłaściwie prowadzonych melioracji.
Zawodnienie gleby polega na nadmiernej zawartości w glebie wody, przekraczających
zdolności absorpcyjne gleby. Podobnie jak w przypadku przesuszenia gleby zawodnienie
powodowane jest czynnikami środowiskowymi oraz antropogenicznymi.
Naturalne przyczyny zawodnienia gleb:
 nadmierne opady atmosferyczne,
 intensywne roztopy,
 powodzie,
 podtapianie gruntów przez sąsiadujące zbiorniki wodne,
 podwyższenie poziomu wód gruntowych.
Antropogeniczne przyczyny zawodnienia gleb:
 niewłaściwie prowadzone melioracje.
Melioracje to zabiegi techniczne polegających na odprowadzeniu nadmiaru wód lub
nawodnieniu terenów o niedoborze wodnym. Melioracje dotyczą ściśle określonych terenów.
Często wpływają negatywnie na tereny sąsiednie.
Negatywny wpływ melioracji:
 obniżanie poziomu wód podziemnych,
 przesuszenie i niszczenie gleb leśnych,
 odwodnienie jednych obszarów i nadmiar wód na innym obszarze,
 przyspieszone odprowadzanie cennych zasobów wód do rzek i mórz.
4.7.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega przesuszenie gleb?
2. Na czym polega zawodnienie gleb?
3. Jakie sÄ… przyczyny przesuszenia gleb?
4. Jakie sÄ… przyczyny zawodnienia gleb?
5. Na czym polegajÄ… melioracje?
6. Jaki wpływ na gleby mają nieprawidłowo prowadzone melioracje?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
34
4.7.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wymień i opisz przyczyny przesuszenia i zawodnienia gleb.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym na temat przyczyn przesuszenia
i zawodnienia gleb,
2) zanotować, jakie czynniki są przyczynami przesuszenia i zawodnienia gleb,
3) opisać przyczyny zawodnienia i przesuszenia gleb.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
KorzystajÄ…c z kilku z
ródeł, sporządz
definicjÄ™ terminu melioracje.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wyszukać w kilku z
ródłach informacje na temat melioracji,
2) zanotować odnalezione definicje,
3) na podstawie notatek sporządzić wyczerpującą definicję terminu  melioracje.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- dostęp do Internetu,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
4.7.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wyjaśnić na czym polega przesuszenie gleb?
2) wyjaśnić na czym polega zawodnienie gleb?
3) wymienić przyczyny przesuszenia gleb?
4) wskazać przyczyny zawodnienia gleb?
5) zdefiniować termin melioracje?
6) scharakteryzować negatywny wpływ melioracji na glebę?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
35
4.8. Rekultywacja gruntów i gleb zdewastowanych
4.8.1. Materiał nauczania
Rekultywacja to usunięcie zanieczyszczeń z gleb w celu doprowadzenia ich do stanu
określonego standardami jakości. Ustawowy obowiązek rekultywacji nie może być nałożony
w odniesieniu do gleb i terenów z natury zasobnych w pierwiastki toksyczne. W przypadku
terenów zanieczyszczonych metalami ciężkimi i związkami organicznymi oznacza to
konieczność usunięcia tych pierwiastków z gleby.
Rekultywacja gruntów polega na nadaniu lub przywróceniu gruntom wartości
użytkowych przez:
 właściwe ukształtowanie rzez
by terenu,
 poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych,
 uregulowanie stosunków wodnych,
 odtworzenie gleb,
 umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie niezbędnych dróg,
 zagospodarowanie wyrobisk piasku, żwiru, gliny i innych kopalin.
Celem współczesnych metod rekultywacji gleb jest przywrócenie przede wszystkim
użytków produkcyjnych oraz ograniczanie rozprzestrzeniania się zanieczyszczeń.
Kierunek rekultywacji i zagospodarowania nieużytków może być:
 rolniczy  z przeznaczeniem terenu pod grunty orne, użytki zielone, sady, ogrody,
 leśny  na zalesienia i zadrzewienia ochronne oraz produkcyjne,
 wodny  pod budowę stawów i zbiorników,
 rekreacyjny  na urządzenie terenów wypoczynkowych i turystycznych,
 infrastrukturowy  budowa zakładów przemysłowych, obiektów komunikacyjnych
i gospodarki komunalnej.
Wybór kierunku rekultywacji gruntu zależy od cech użytku, np. rzez
by terenu, składu
mech. gruntu, warunków wodnych, potencjalnej produkcyjności, toksyczności gruntu.
Wybrane zabiegi stosowane do rekultywacji gleb i gruntów zdewastowanych :
 zastosowanie pionowych i poziomych ekranów wodonieprzenikliwych odcinających
dopływ wód ze stref znajdujących się powyżej wyrobisk,
 melioracje odwadniajÄ…ce stosowane z jednoczesnym nawadnianiem oraz przebudowÄ…
struktury gleby,
 wapniowanie i magnezowanie gleb,
 uzupełnianie poziomu niezbędnych składników gleby,
 uzupełnianie poziomu próchnicy,
 nawożenie masą roślinną i gnojowicą,
 nawożenie mineralne,
 nawożenie organiczne,
 kształtowanie rzez
by terenu oraz regulowanie stosunków wodnych,
 odtwarzanie gleb metodami technicznymi (np. pokrycie terenu warstwą ziemi próchniczej,
użyz
nienie materiałami odpadowymi),
 budowa dróg dojazdowych,
 neutralizacja utworów glebowych silnie zanieczyszczonych,
 użyz
nienie utworów jałowych,
 wprowadzenie roślinności odtwarzającej warunki biologiczne w glebie i hamującej erozję.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
36
4.8.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Na czym polega rekultywacja gleb?
2) Jakie mogą być stosowane kierunki rekultywacji i zagospodarowania nieużytków?
3) Od jakich czynników zależy wybór kierunku rekultywacji gleb?
4) Jakie są zabiegi stosowane do rekultywacji gleb i gruntów zdewastowanych?
5) Jak zagospodarować nieczynne wyrobisko piasku, żwiru lub gliny?
4.8.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wskaż, poprzez jakie zabiegi rekultywacyjne można nadać lub przywrócić gruntom
wartości użytkowe.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym na temat Rekultywacji gruntów i gleb
zdewastowanych w Poradniku ucznia,
2) zanotować odszukane informacje,
3) wymienić podstawowe zabiegi rekultywacyjne gruntów.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
SporzÄ…dz
plan zagospodarowania nieczynnego wyrobiska gliny.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z mapą terenu i podkładem geodezyjnym,
2) wyszukać w poradniku ucznia sposoby zagospodarowania powierzchni terenu w obrębie
leja depresji (wyrobiska),
3) zdecydować, jak zagospodarować powierzchnię nierolniczą, biorąc pod uwagę
samorekultywacjÄ™,
4) zaznaczyć na podkładzie geodezyjnym granice i podać wymiar powierzchni do
zagospodarowania,
5) nanieść lokalizację drzew i krzewów oraz niskiej roślinności na mapę sytuacyjną
wysokościową (podkład geodezyjny).
Wyposażenie stanowiska pracy:
- mapa terenu,
- podkład geodezyjny,
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
37
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
- Poradnik ucznia,
- ołówek, linijka.
4.8.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wyjaśnić termin rekultywacja gleb?
2) wskazać zabiegi nadania lub przywrócenia gruntom wartości
użytkowych?
3) wskazać kierunki rekultywacji i zagospodarowania nieużytków?
4) wymienić czynniki determinujące wybór kierunku rekultywacji gleb?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
38
4.9. Akty prawne w zakresie ochrony gleb przed
zanieczyszczeniami
4.9.1. Materiał nauczania
Aktami prawnymi, dotyczÄ…cymi ochrony gleb przed zanieczyszczeniami sÄ…:
- Ustawa  Prawo ochrony środowiska,
- Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych,
- Rozporządzenie w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi,
- przepisy o rolnictwie ekologicznym.
Prawo Ochrony Åšrodowiska
RozwiÄ…zania dotyczÄ…ce ochrony powierzchni ziemi  w tym gleb wprowadzono
w ustawie z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska (Dz. U. Nr 62, poz. 627
z póz
n. zm.) stanowi nowość w polskim systemie prawnym.
Ustawa mówi o:
 zasadzie ochrony powierzchni ziemi, która polega, między innymi, na utrzymaniu jakości
gleby co najmniej na poziomie określonym przez szczegółowe zalecenie (rozporządzenie),
bÄ…dz
na doprowadzeniu jej do wymaganego stanu, gdy na skutek degradacji jakość gleby
uległa pogorszeniu,
 ocenie jakości gleby i ziemi oraz obserwacji zmian dokonywanych w ramach
państwowego monitoringu środowiska
 na podstawie wyników badań gleb ustala się priorytety i kolejność realizacji zadań
w zakresie rekultywacji, które starosta określa w powiatowym programie ochrony
środowiska,
 programy ochrony środowiska mają na celu doprowadzenie do przestrzegania standardów
jakości środowiska.
W programie ustala się między innymi:
 naruszenie standardów jakości środowiska wraz z podaniem zakresu tego naruszenia 
przez co należy rozumieć określenie przestrzennego zasięgu degradacji,
 podstawowe kierunki i zakres działań niezbędnych do przywracania standardów jakości
środowiska, odpowiadającego wymaganym kryteriom,
 dodatkowe obowiązki podmiotów korzystających ze środowiska w tym obowiązek
prowadzenia pomiarów wielkości emisji lub poziomów substancji lub energii
w środowisku,
 harmonogram rzeczowo-finansowy planowanych działań,
 podmioty, do których skierowane są obowiązki ustalone w programie, w tym np.
obowiÄ…zki rekultywacji,
 obowiązki podmiotów do przekazywania, ze wskazaną częstotliwością, wyników
prowadzonych pomiarów oraz informacji dotyczących przestrzegania wymagań
określonych w posiadanych pozwoleniach,
 kolejność realizowania przez starostę zadań w zakresie rekultywacji (art.111).
Z zapisów tych jednoznacznie wynika, że poprzez programy ochrony środowiska, będące
aktem prawa lokalnego, można zobowiązać podmioty korzystające ze środowiska do
prowadzenia badań gleb nie tylko w sytuacji, gdy nastąpiło udokumentowane przekroczenie
standardów (art.107), ale również w celu zapobiegania ich przekroczeniu, w sytuacji, gdy
charakter działalności i wielkość emisji stwarza takie ryzyko.
Artykuł 102 Ustawy zobowiązuje władającego powierzchnią ziemi, na której występuje
zanieczyszczenie gleby, do przeprowadzenia rekultywacji.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
39
Zgodnie z artykułem 103 Ustawy, rekultywacja zanieczyszczonej gleby polega na
przywróceniu do stanu wymaganego standardami jakości, dla aktualnego lub planowanego
(wg planu zagospodarowania przestrzennego) kierunku wykorzystania gruntu. Jeżeli
władający powierzchnią ziemi wykaże, iż zanieczyszczenie gleby spowodował inny podmiot,
to obowiÄ…zek rekultywacji spoczywa na wskazanym podmiocie.
Prawo ochrony środowiska tworzą regulacje określające obowiązki poszczególnych
podmiotów i organów ochrony środowiska w zakresie ochrony gleb przed zanieczyszczeniem
oraz w odniesieniu do ich rekultywacji.
Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych
Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych z dnia 3 lutego 1995 r.(Dz.U.z 2004 r.
Nr 121, poz. 1266 z póżn. zm.) jest aktem znacznie wcześniejszym w stosunku do ustawy
o prawie ochrony środowiska, który w szczególny sposób reguluje zasady prowadzenia spraw
ochrony gleb użytkowanych rolniczo i gleb pod lasami.
Przez ochronę gruntów rozumie się tutaj  podobnie jak w ustawie Prawo ochrony
środowiska  zapobieganie procesom degradacji i dewastacji powstającym wskutek
działalności nierolniczej oraz rekultywację terenów zdegradowanych.
Rekultywacja gruntów obejmuje nadanie lub przywrócenie gruntom zdegradowanym albo
zdewastowanym wartości użytkowych lub przyrodniczych przez właściwe ukształtowanie
rzez
by terenu, poprawienie właściwości fizycznych i chemicznych, uregulowanie stosunków
wodnych, odtworzenie gleb, umocnienie skarp oraz odbudowanie lub zbudowanie
niezbędnych dróg. Ustawa ta nie ma odniesienia do standardów jakości gleb jako wskaz
nika
zanieczyszczenia gleby, niemniej należy przyjąć, że wymóg ten jest jednoznacznie zawarty
w określeniu  przywrócenie wartości przyrodniczych i użytkowych . Podobnie jak w ustawie
Prawo ochrony środowiska, obowiązek rekultywacji gruntów rolnych i leśnych spoczywa na
podmiocie, który spowodował szkodę lub zmniejszył wartość użytkową gleb.
Rozporządzenie w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi
W Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 9 września 2002 r. (Dz.U. Nr 165,
poz.1359) w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi zostały
określone dopuszczalne zawartości różnych szkodliwych substancji, przede wszystkim
pochodzenia antropogenicznego. Uwzględniono trzy rodzaje gruntów, według kryterium ich
aktualnego i planowanego sposobu użytkowania:
grupa A :
a) nieruchomości gruntowe wchodzące w skład obszaru poddanego ochronie na podstawie
przepisów ustawy Prawo wodne,
b) obszary poddane ochronie na podstawie przepisów o ochronie przyrody;
grupa B :
grunty zaliczane do użytków rolnych z wyłączeniem gruntów pod stawami i rowami, grunty
leśne oraz zadrzewione i zakrzewione, nieużytki, a także grunty zabudowane i zurbanizowane
z wyłączeniem terenów przemysłowych, użytków kopalnych oraz terenów komunikacyjnych;
grupa C:
tereny przemysłowe, użytki kopalne, tereny komunikacyjne.
Podane w Rozporządzeniu  wartości standardowe wprowadzają podział gleb i ziemi na:
a) nie zanieczyszczone,
b) zanieczyszczone
 gleba/ziemia zanieczyszczona  to taka, w której zawartości stwierdzono przekroczenie
standardów dla co najmniej jednej substancji spośród substancji nieorganicznych
(metale ciężkie oraz cyjanki) i organicznych (węglowodory, środki ochrony roślin 
pestycydy oraz inne zanieczyszczenia organiczne).
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
40
W przypadku ustalenia zanieczyszczania gleby, zachodzi obowiÄ…zek rekultywacji danego
gruntu.
Przepisy dotyczÄ…ce rolnictwa ekologicznego
Określają one dopuszczalne stężenia metali ciężkich w glebach znajdujących się na
terenach gospodarstw, w których może być prowadzona produkcja rolna metodami
ekologicznymi.
4.9.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Jakie sÄ… akty prawne dotyczÄ…ce ochrony gleb przed zanieczyszczeniami?
2) Jakie przepisy dotyczące gleb znajdują się w Ustawie Prawo ochrony środowiska?
3) O czym mówi Ustawa o ochronie gruntów rolnych i leśnych?
4) Jakich aspektów z zakresu ochrony gleb dotyczy Rozporządzenie w sprawie standardów
jakości gleby oraz standardów jakości ziemi?
5) Jakie trzy rodzaje gruntów wyróżnia Rozporządzenie w sprawie standardów jakości gleby
oraz standardów jakości ziemi?
6) Jaka jest definicja gleb/ziemi zanieczyszczonej według Rozporządzenia w sprawie
standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi?
4.9.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Wymień trzy akty prawne dotyczące ochrony gleb przed zanieczyszczeniami.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym, dotyczącym aktów prawnych w zakresie
ochrony gleb przed zanieczyszczeniami,
2) zanotować akty prawne, dotyczące ochrony gleb przed zanieczyszczeniami.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Wymień najważniejsze zagadnienia, dotyczące ochrony gleb, zawarte w Rozporządzeniu
w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z Rozporządzeniem w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów
jakości ziemi,
2) wynotować z materiału z
ródłowego najważniejsze informacje,
3) zapisać wybrane informacje w formie listy punktów,
4) odczytać listę.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
41
 Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
- materiały z
ródłowe  akty prawne.
4.9.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wymienić akty prawne dotyczące ochrony gleb przed
zanieczyszczeniami?
2) wymienić główne aspekty dotyczące ochrony gleb zawarte
w Ustawie Prawo ochrony środowiska?
3) wymienić główne zapisy Ustawy o ochronie gruntów rolnych i leśnych?
4) wskazać główne kwestie z zakresu ochrony gleb poruszone
w Rozporządzeniu w sprawie standardów jakości gleby oraz
standardów jakości ziemi?
5) scharakteryzować trzy rodzaje gruntów wyróżnionych
w Rozporządzeniu w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów
jakości ziemi?
6) zdefiniować termin ziemia zanieczyszczona zgodnie w Rozporządzeniem
w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
42
4.10. Sposoby rekultywacji terenu
4.10.1. Materiał nauczania
Metody stosowane w rekultywacji gleb zanieczyszczonych metalami:
- metody techniczne,
- metody biologiczne.
- Metody techniczne i biologiczne stosuje siÄ™:
- bez przemieszczania gleby ( in situ ),
- poprzez usunięcie zanieczyszczonej warstwy gleby, a następnie poddanie jej procesowi
oczyszczania w innym miejscu ( ex situ ).
Kryteria decydujÄ…ce o zastosowanej metodzie:
- wielkość powierzchni zanieczyszczonej i lokalizacja,
- właściwości gleby,
- poziom i rodzaj zanieczyszczenia,
- przyszły sposób zagospodarowania obiektu,
- dostępne środki finansowe i techniczne,
- względy społeczne.
Rekultywacja gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi:
a) Techniczne metody rekultywacji gleb
Metody  ex situ 
 Usuwanie gleby
Metoda ta polega na usunięciu zanieczyszczonej warstwy gleby, a następnie pokryciu
terenu czystą glebą i wprowadzeniu roślinności. Usunięta gleba najczęściej wymaga
dodatkowych działań zanim zostanie bezpiecznie składowana. Metoda ta ma
zastosowanie do rekultywacji niewielkich powierzchni. Dodatkowym ograniczeniem
jest brak wystarczających ilości czystej gleby na terenach zanieczyszczonych.
 Przesiewanie gleby
Metoda ta polega na rozdzieleniu usuniętej gleby na frakcje o różnym rozmiarze.
Usuwa się najdrobniejszą frakcję gleby (ił koloidalny), ponieważ przede wszystkim
ona pochłania metale.
 Wymywanie metali z gleby
Metoda polega na wymywaniu metali z usuniętej gleby przy użyciu roztworów
ekstrahujących  roztworów kwasów nieorganicznych, związki organiczne. Roztwór
ekstrahujący jest przepuszczany przez warstwę gleby do momentu pełnego
oczyszczenia gleby. Oczyszczona w ten sposób gleba wymaga dalszych zabiegów
w celu przywrócenia jej odpowiedniego układu właściwości fizykochemicznych
i funkcji biologicznych.
Metody  in situ
 Techniczna stabilizacja metali
Metoda technicznej stabilizacji metali polega na stosowaniu barier na powierzchni
gleby uniemożliwiających infiltrację wód opadowych oraz erozję gleby, co ogranicza
przechodzenie metali z zanieczyszczonych powierzchniowych warstw do poziomów
głębszych i wód gruntowych oraz zmniejsza dyspersję zanieczyszczeń wraz z
czÄ…stkami gleby. Stosowane sÄ… warstwy z asfaltu, czystej gleby (przynajmniej 60 cm),
minerałów ilastych lub ich kombinacje. Dodatkowo, poniżej zanieczyszczonej
warstwy gleby mogą zostać rozmieszczone warstwy iłu. Inne techniczne metody
stabilizacji metali w glebie obejmujÄ… stosowanie cementu lub techniki
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
43
tzw. witryfikacji  polegajÄ…cej na stapianiu gleby w wysokiej temperaturze (1600
 2000°C).
b) Biologiczne metody rekultywacji gleb
Metody  in situ 
 Fitoekstrakcja metali
Metoda ta polega na usuwaniu metali z gleby poprzez wykorzystanie roślin
o naturalnych zdolnościach do pobierania, akumulacji i tolerancji dużych ilości metali.
Niektóre gatunki roślin, zwane hiperakumulatorami akumulują ponad 1% Zn lub Ni
oraz ponad 0,1% Cd. Rośliny te wykazują dużą selektywność w pobieraniu metali,
tzn. hiperakumulatory cynku nie pobierają w dużych ilościach niklu czy miedzi.
Dodatkową zaletą fitoekstrakcji jest możliwość odzysku metali po spaleniu roślin i ich
wyekstrahowaniu z popiołu.
 Fitoulatnianie
Metoda ta polega na pobieraniu przez rośliny jonów, takich pierwiastków, jak Hg, As,
Se, a następnie przekształceniu ich w związki lotne, które uwalniane są do atmosfery.
Metoda ta ma ograniczone zastosowanie ze względu na małą efektywność procesu
oraz możliwość wtórnego zanieczyszczenia atmosfery.
 Fitostabilizacja (unieruchomienie) metali
Metoda ta ma na celu usuwanie metali z gleby. Polega na inaktywacji metali w glebie
poprzez zastosowanie różnych materiałów i substancji, powodujących zmniejszenie
biodostępności metali, a następnie wprowadzenie roślinności. Celem fitostabilizacji
metali jest zmniejszenie ryzyka wystąpienia negatywnego wpływu zanieczyszczenia
na środowisko. W przypadku gleb bardzo silnie zanieczyszczonych celem jest
ograniczenie dostępności metali w głąb gleby i zapewnienie pokrywy roślinnej,
ograniczającej degradację gleby i dyspersję metali w środowisku. W przypadku gleb
w mniejszym stopniu zanieczyszczonych celem jest ograniczenie ilości pobieranych
metali śladowych przez rośliny. Do stabilizacji metali w glebie mogą być używane
różne materiały, takie jak nawozy fosforowe, wapno w różnej postaci, materiały
zawierające tlenki żelaza i komposty.
Rekultywacja gleb zanieczyszczonych zwiÄ…zkami organicznymi:
a) Techniczne metody rekultywacji gleb:
Metody  ex situ
 Desorpcja termiczna
Metoda ta polega na usunięciu zanieczyszczonej warstwy gleby i poddaniu jej
procesowi termicznemu. Podgrzewanie gleby prowadzi do ulatniania siÄ™ z niej lotnych
zanieczyszczeń. Gleba poddana temu procesowi wymaga dodatkowych zabiegów
przywracających jej aktywność biologiczną. Utlenianie chemiczne polega na
stosowaniu środków utleniających, które miesza się z zanieczyszczoną glebą w celu
rozkładu chemicznych struktur związków organicznych. Termiczna metoda
oczyszczania gleby polega na poddaniu zanieczyszczonego materiału działaniu
wysokich temperatur: 870 1200°C, co prowadzi do spalenia zwiÄ…zków organicznych.
Proces ten odbywa się przy dostępie tlenu. Ma zastosowanie do szerokiej grupy
związków organicznych w tym pestycydów.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
44
Metody  in situ
 Ekstrakcja par
Metoda ta jest szeroko stosowanÄ… metodÄ… dla gleb zanieczyszczonych zwiÄ…zkami
lotnymi, np. niektórymi chlorowanymi rozpuszczalnikami. Polega ona na fizycznym
odsysaniu z gleby par związków organicznych. Przydatna jest do stosowania na
glebach lekkich.
 Przedmuchiwanie
Metoda ta stosowana jest w miejscach, gdzie ze względu na niedostatek tlenu rozkład
związków organicznych zachodzi w bardzo ograniczonym zakresie. Polega ona na
wtłaczaniu do gleby powierza oraz składników odżywczych, których obecność
powoduje aktywizację mikroflory glebowej uczestniczącej w procesach rozkładu
związków organicznych.
b) Biologiczne metody rekultywacji gleb:
Metody  ex situ
 Kompostowanie
W metodzie tej zanieczyszczoną glebę miesza się, np. z korą, słomą lub obornikiem
i poddaje procesowi kompostowania. Zapewnienie odpowiedniej wilgotności jak
również utrzymywanie optymalnego stosunku węgla do azotu w czasie procesu
kompostowania powoduje zwiększenie aktywności bakterii termofilnych, również
i tych szczepów, które rozkładają związki organiczne.
Metody  in situ 
 Bioremediacja
Metoda ta jest techniką, która wykorzystuje naturalne mikroorganizmy glebowe
(bakterie, grzyby i promieniowce) w procesach rozkładu zanieczyszczeń organicznych
do związków mniej toksycznych lub nietoksycznych. Bioremediacja polega na
wspomaganiu mikroorganizmów rozkładających zanieczyszczenia, poprzez
utrzymywanie optymalnych warunków dla ich wzrostu. O powodzeniu bioremediacji
decydują, takie czynniki, jak: obecność szczepów aktywnych w procesach rozkładu
określonych grup zanieczyszczeń organicznych, warunki glebowe i klimatyczne jak
również zawartość i toksyczność zanieczyszczeń.
 Biostymulacja
Jest to metoda, w której zwiększa się aktywność naturalnej mikroflory glebowej,
a tym samym rozkład zanieczyszczeń organicznych poprzez dodatkowe, intensywne
napowietrzanie i nawożenie gleby.
Fitostymulacja
Polega na wykorzystaniu naturalnych procesów zachodzących w strefie korzeniowej
roślin. Rośliny poprzez wydzieliny korzeniowe stymulują aktywność
mikroorganizmów glebowych, również i tych szczepów, które uczestniczą
w rozkładzie zanieczyszczeń organicznych. Prowadzi to do powstawania związków
mniej toksycznych lub całkowitej mineralizacji zanieczyszczeń. Fitostymulacja nie
jest procesem intensywnym, dlatego też przy jej stosowaniu zaleca się wykonanie
dodatkowych prac agronomicznych, które mają na celu uprawę i nawożenie gleby.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
45
 Fitoulatnianie
Metoda ta znalazła zastosowanie do oczyszczania gleb ze związków, takich, jak np.
trichloroetan. Rośliny pobierają zanieczyszczenia z gleby i w nie zmienionej formie
uwalniajÄ… je do atmosfery.
4.10.2. Pytania sprawdzajÄ…ce
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1) Na czym polegajÄ… metody rekultywacji gleby  in situ ?
2) Na czym polegajÄ… metody rekultywacji gleby  ex situ ?
3) Jakie kryteria bierze siÄ™ pod uwagÄ™ wybierajÄ…c metodÄ™ rekultywacji gleby?
4) Na czym polega różnica między metodami rekultywacji gleb  in situ i  ex situ ?
5) Jakie są techniczne metody rekultywacji gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi?
6) Jakie są biologiczne metody rekultywacji gleb zanieczyszczonych metalami ciężkimi?
7) Na czym polega metoda przedmuchiwania w rekultywacji gleb?
8) Na czym polega fitostymulacja w rekultywacji gleb?
4.10.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Dobierz właściwą metodę rekultywacji gleb dla zdegradowanego terenu.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym na temat rekultywacji gruntów i gleb
zdewastowanych,
2) przeczytać dostarczony przez nauczyciela opis zdewastowanego terenu,
3) dobrać właściwą metodę rekultywacji gleby,
4) uzasadnić swój wybór.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
- opis zdegradowanego terenu:
np. terenu o glebach nie zanieczyszczonych, na którym wystąpiło miejscowe
zanieczyszczenie poprzez wyciek paliwa do gleby.
Ćwiczenie 2
Przygotuj plakat przedstawiajÄ…cy schemat metod stosowanych w rekultywacji gleb.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) zapoznać się z materiałem dydaktycznym na temat rekultywacji gruntów i gleb
zdewastowanych,
2) naszkicować wstępny projekt schematu,
3) zastanowić się nad klarownym przedstawieniem metod biologicznych i technicznych
rekultywacji gleb,
4) sporządzić schemat,
5) przenieść opisany schemat na plakat,
6) zaprezentować plakat kolegom w klasie.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
46
 Wyposażenie stanowiska pracy:
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
- Poradnik ucznia,
- notes,
- marker,
- karton.
Ćwiczenie 3
Zaprojektuj pryzmę kompostową, która dostarczy nawóz dla ogródka działkowego
o powierzchni 150 m2.
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie powinieneś:
1) wyszukać w materiałach dydaktycznych informacje na temat kompostowania,
2) przedstawić schemat pryzmy kompostowej,
3) wymienić najważniejsze składniki kompostu,
4) uzasadnić wpływ kompostowania na stan gleby.
Wyposażenie stanowiska pracy:
- Poradnik ucznia,
- literatura zgodna z punktem 6 poradnika dla ucznia,
- notes.
4.10.4. Sprawdzian postępów
Tak Nie
Czy potrafisz:
1) wyjaśnić, na czym polegają metody rekultywacji gleby  in situ ?
2) wyjaśnić, na czym polegają metody rekultywacji gleby  ex situ ?
3) wskazać kryteria brane pod uwagę przy wyborze metody
rekultywacji gleby?
4) wyjaśnić różnicę między metodami rekultywacji gleb
 in situ i  ex situ ?
5) wymienić techniczne metody rekultywacji gleb
zanieczyszczonych metalami ciężkimi?
6) wymienić biologiczne metody rekultywacji gleb
zanieczyszczonych metalami ciężkimi?
7) scharakteryzować techniczne metody rekultywacji gleb
zanieczyszczonych metalami ciężkimi?
8) scharakteryzować biologiczne metody rekultywacji gleb
zanieczyszczonych metalami ciężkimi?
9) wyjaśnić, na czym polega metoda kompostowania?
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
47
5. SPRAWDZIAN OSI
GNI
Ć
INSTRUKCJA DLA UCZNIA
1. Przeczytaj uważnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartÄ™ odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem pytań testowych.
4. Test zawiera 9 pytań. Do każdego pytania dołączone są 4 możliwości odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi tylko na załączonej karcie odpowiedzi stawiając w odpowiedniej
rubryce znak X. W przypadku pomyłki należy błędną odpowiedz
zaznaczyć kółkiem,
a następnie ponownie zakreślić odpowiedz
prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Kiedy udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóż jego rozwiązanie
na póz
niej i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiÄ…zanie testu masz 30 min.
Powodzenia!
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
48
ZESTAW ZADAC
TESTOWYCH
1. Czynniki wpływające na degradację gleb to:
a) usuwanie zanieczyszczeń chemicznych z gleby dla poprawy warunków bytowania
roślin,
b) nieodpowiednia uprawa gleby, działalność przemysłowa, zakwaszanie gleb,
c) usuwanie metali ciężkich z gleby i jej wyjaławianie,
d) melioracje odwadniajÄ…ce i inne zabiegi pogarszajÄ…ce stan gleby.
2. Przyczynami dewastacji gleb sÄ…:
a) procesy erozji gleb, ingerencja człowieka w stosunki wodne terenu, zanieczyszczenia
chemiczne,
b) wapnowanie i magnezowanie gleb,
c) stosowanie zadrzewień śródpolnych i ekranów ochronnych,
d) zakwaszanie, wapnowanie, nawożenie mineralne,
3. Główne kierunki działań na rzecz ochrony gleb to:
a) zalesianie, zadarnianie, tworzenie pasów wiatrochronnych,
b) nawadnianie, spulchnianie i meliorowanie,
c) wapnowanie, magnezowanie, odchwaszczanie,
d) stosowanie środków ochrony roślin, nawożenie.
4. Planując zadrzewienia śródpolne, należy brać pod uwagę:
a) funkcjÄ™ rekreacyjnÄ… i sadowniczÄ…,
b) funkcjÄ™ produkcyjnÄ… i rezerwatowÄ…,
c) cele zadrzewienia, powierzchnię terenu, gatunki roślin,
d) rolÄ™ mikroklimatycznÄ… i indykacyjnÄ….
5. Do najskuteczniejszych sposobów przeciwdziałania chemicznej degradacji gleb należą:
a) zadrzewienia śródpolne, uprawa roślin wieloletnich, tworzenie pasów wiatrochronnych,
b) stosowanie biologicznych metod ochrony roślin i pestycydów,
c) właściwe składowanie odpadów przemysłowych i komunalnych, stosowanie ekranów
dz
więkochłonnych,
d) wyrąb lasów i nawożenie mineralne.
6. Gleby zdegradowane chemicznie cechuje:
a) duża ilość nie rozłożonej próchnicy,
b) erozja wodna i ekstrakcja par,
c) mała wilgotność i wysokie pH,
d) silne zakwaszenie i niska zawartość przyswajalnych składników pokarmowych.
7. Do sposobów chroniących glebę przed degradacją ze strony przemysłu należą:
a) zalesianie, budowa ekosystemów wodnych, składowanie odpadów i ochrona atmosfery,
b) ograniczenie emisji pyłów i gazów, budowa pasów zieleni, właściwe składowanie
odpadów, dostosowanie użytkowania terenów do warunków degradującego działania
zanieczyszczeń,
c) zakładanie użytków rolnych i leśnych, w celu stworzenia nowych biocenoz
i mikroklimatu,
d) żadna odpowiedz
nie jest poprawna.
8. Aktem prawnym dotyczÄ…cym rekultywacji gleb jest:
a) Kodeks Cywilny,
b) Kodeks Karny,
c) Rozporządzenie w sprawie standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi,
d) Kodeks Pracy.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
49
9. Planując rekultywację zanieczyszczonego terenu w kierunku rolniczym, należy zastosować
następujące zabiegi:
a) uzupełnianie poziomu próchnicy, wapnowanie i magnezowanie, użyz
nianie gleb
jałowych, wprowadzanie roślin hamujących erozję,
b) usuwanie zanieczyszczeń gleb w celu doprowadzenia ich do stanu określonego
standardami,
c) przeciwdziałanie zakwaszeniu gleb zapobieganie zanieczyszczeniom metalami ciężkimi,
d) badanie stopnia zanieczyszczenia gleb i terenów leśnych, ocena stopnia
zanieczyszczenia metalami ciężkimi.
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
50
KARTA ODPOWIEDZI
ImiÄ™ i nazwisko ...............................................................................
Zapobieganie degradacji i dewastacji gleb
Zakreśl poprawną odpowiedz
.
Nr
Odpowiedz
Punktacja
zadania
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
Razem:
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
51
6. LITERATURA
1. Baranowicz W.: Wytyczne w zakresie ochrony przeciwpożarowej oraz wzór instrukcji
bezpieczeństwa pożarowego dla obiektów szkół. MEN, Warszawa 1997
2. Grochowicz E., Korytkowski J.: Ochrona gleb. WSiP, Warszawa 1997
3. Hansen A.: Bezpieczeństwo i higiena pracy. WSiP, Warszawa 1998
4. Jerzak M.: Bezpieczeństwo i higiena pracy w budownictwie. PWN, Warszawa 1980
5. Jones A., Duck R., Reed R., Weyers J.: Nauki o środowisku. Ćwiczenia praktyczne.
PWN, Warszawa 2002
6. Karczun Zb., Indeka.: Ochrona środowiska. Aries, Warszawa 1999
7. Kozak D., Chmiel B., Nieko J.: Ochrona środowiska. Wydawnictwo UMCS, Lublin 2001
8. A
opata K. Rudnik E.: Tajemnice gleby  Chroń swoje środowisko. WSiP, Warszawa
1997
9. Miłaszewski R.: Interdyscyplinarne podstawy ochrony środowiska przyrodniczego.
Ossolineum, Wrocław 1993
10. Myślińska E.: Laboratoryjne badania gruntów. PWN, Warszawa 1998
11. Pawelczyk-Szpilowa E.: Biologia i Ekologia. Wydawnictwo Politechniki Wrocławskiej,
1999
12. Raport o stanie środowiska w Wielkopolsce 2004, BIP, www.bip.gov.pl
13. Stępczak K.: Ochrona i kształtowanie środowiska. WSiP, Warszawa 1995
14. Rocznik statystyczny, Ochrona środowiska, GUS 2005
Czasopisma specjalistyczne: Przyroda Polska
Akty prawne, dotyczące ochrony środowiska w Polsce:
 USTAWA z dnia 27 kwietnia 2001 r.  Prawo ochrony środowiska (Dz.U. Nr 62, poz. 627)
 USTAWA z dnia 3 lutego 1995 r. o ochronie gruntów rolnych i leśnych tj. Dz. U. z 2004 r.
Nr 121, poz. 125\66 z póżn. zm., Dz. U. 95.16.78 z dnia 22 lutego 1995 r.)
 ROZPORZ
DZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA z dnia 9 września 2002 r. w sprawie
standardów jakości gleby oraz standardów jakości ziemi (Dz. U. Nr 165, poz. 1359)
Internet: www.mos.gov.pl, www.bip.gov.pl
 Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego
52