FIZJOLOGIA PRACY PRAKTYCZNY ZARYS HIGIENY ŚRODOWISKA PRACY SZKODLIWE ŚRODOWISKO - DZIEAO WAASNYCH RK ... CZ.1. DR HAB. PIOTR AASZCZYCA WYKAADY DLA STUDENTÓW WYśSZEJ SZKOAY ZARZDZANIA OCHRON PRACY KATOWICE 2009 ZAKRES WYKAADU BIEśACEGO 1. Toksykologia i normy toksykologiczne 2. Promieniowanie jonizujące Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 1 CHEMIA ŚRODOWISKA PRACY I śYCIA - TOKSYKOLOGIA TOKSYKOLOGIA MA ZACNE TRADYCJE Zaczęło się od ewolucji Koewolucja organizmów i trucizn obronno-zaczepnych Koszt \ycia - koszt trucia - koszt detoksykacji Człowiek jest zdolny ... O opium, alkaloidach tropinowych, cykucie, akonitynie, arsenie, ołowiu, antymonie i miedzi oraz jadach wę\y i insektów pisano w: " staroegipski papirusie Ebersa z 1550 r p.n.e. " hinduska Rigweda z 900 r p.n.e. O truciznach roślinnych i odtrutkach uczył i pisali Hipokrates (400 r p.n.e.), Arystoteles (384 r p.n.e.), Theophrastus (400 r p.n.e.), Problem był powa\ny więc lekarz Nikandros z Kalafon (150 r p.n.e.) opisał 40-60 składnikowe antidota zwane Theriaca, Alexipharmaca, Alexitheria, Bezaridica Pierwsza klasyfikacja trucizn była widać potrzebą chwili Dioskorides (50 r n.e.) - lekarz Nerona Pielęgnowano wiedzę Maimonides (Moses ben Maimon 1135-1204) Trucizny i ich odtrutki 1189 I wykorzystywano w praktyce Lukrecja Borgia, Katarzyna de Medici, markiza de Brunvillers, Hieronim Spora, Katrzyna Deshayes Wiedza ulegała poszerzeniu Alchemik Paracelsus (Phillipus Theophrastus Aureolus Bombastus von Hohenheim 1492- 1541) " autor twierdzenia: Wszystko jest trucizną i nic nią nie jest. Dawka decyduje tylko, czy coć nie jest trucizna " prekursor nowoczesnej toksykologii i toksykologii zagro\en zawodowych (opis chorób górników eksponowanych na As i Hg Burgsucht 1533-34), Mattieu Joseph Bonaventura Orfila (lekarz, Hiszpan 1787-1853) opis zale\ności między obecnoscia toksyn a efektem fizjologicznym Percivall Pott (lekarz londyński) opis zale\ności raka moszny z ekspozycją na sadze u kominiarczyków londyńskich (1775) Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 2 Globalizacja niejedno ma imię Trująca technologia historyczna " Rzym - wodociagi z rur ołowianych i cynowe naczynia - przyczyną upadku Cesarstwa? " Zieleń grynszpanowa - toksyczne ściany Zatrucia smogiem miejskim " Dolina Mozy (Belgia) 1930 " Los Angeles po raz pierwszy w VIII 1943 r. letni smog fotochemiczny, " Donora, Pensywania 26-31.10.1948, smog z inwersją termiczną przez 3 dni, 20 ofiar śmiertelnych w czasie 24 godz., 7000 hospitalizowanych (na 14 000 populacji), alternatywne zródło: 15 zmarłych i 5910 chorych powy\ej 65 r. z. w 3 dniu, znamienny wrost prawdodpodobieństwa zgonu w ciagu dalszych 9 lat " Londyn 5-9.12.1952, 4075 (5000) zmarłych wiecej ni\ oczekiwana liczba, nasilenie niezytu oskrzeli 6-12 godzin przed szczytem efekt kanarkowy , zadziwiające niskie przekroczenia zawartości toksyn (np. 10 ppm SO2) " pózniej Zagłębie Rurhry (17.01.1979), Sary " i nawet Magnitogrosk, Ślask, Karwina, Tomisoara ... Czerwone przypływy (anegdotyczny - 1530, du\e 1947, 1972, 2005) Milcząca wiosna 1962 - Rachel Carson " Minamata i Nigata - zatoka w Japonii (1956 - zrzut odpadów do zatoki, 1963 - rozpoznanie przyczyny choroby metylorteć akumulująca w rybach i owocach morza) " Itai-itai czyli boli-boli - prefektura Toyama (1964) - kadm w ry\u z pól nawo\onych ska\onym mułem /ekspoloatacja od 400 lat - maksimum obj. u kobiet powy\ej 50 r.\. " Orzeł wyłysiał w USA od DDE straty legów wskutek scienienia skorupki jaj u sokoła wedrownego, orła przedniego, pelikanów & eksponowanych na DDE (1945-1975) Wielkie katastrofy chemiczne " Seveso, Włochy (10.07.1976) w awarii w zakładach Givaudan uwolnione 3000 kg chemikaliów, w tym 2,4,5-trichlorfenol, i ok. 0,1-20 kg dioksyn (TCDD) - masowe padanie królikow, chloracne u dzieci, 37 tys. osób dotknietych, ok. 3 tys. sztuk inwentarza padło, 80 tys. sztuk prewencyjnie zabito " Bhopal, Indie, stan Madhya Pradesh (03.12.1984) izocyjanian metylu (produkcja poliuretanów) uwolniony z zakładu Union Carbide 3800 zabitych bezpośrednio, 15 000 ogółem, 150-600 tys. chorych, ok. 900 mln dolarów wydane przez UC z tytułu katastrofy " Irak (1971-1972) - ziarno zaprawione alkilortecią 500 zmarlych, 6 tys. chorych Katastrofy tankowców Torey Canion (18.03.1967 119 tys. ton ropy), Delian Apollon (1970), Olympic Brewery (24.01.1976), Amoco Cadiz (16.03.1978 230 tys. ton ropy); Exxon Valdez (24.03.1989 ok. 40 tys. ton paliw), Erica (12.1999- 3 mln galonów ropopochodnych), Jessica (16.01.2001 240 tys. galonów paliw), Prestige (20.11.2002 77 tys. ton oleju) Zjawisko imposeks i inne zaburzenia determinacji płci (1960 pierwsze obserwacje) zaburzenia detrrminacji płci i płodnosci u szkarłatnika (Nucella) pod wpływem TBT w Anglii, Francji, USA Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 3 SUBSTANCJE TOKSYCZNE Czynniki warunkujące toksyczność " Rozpuszczalność w wodzie / w lipidach " Współczynnik podziału (olej woda w 37oC, olej powietrze, woda - powietrze) wysokie wartości wskazują na gromadzenie w lipidach, ... etc " Dysocjacja " Temperatura wrzenia i parowania " Wielkość cząsteczek dyspersja " Budowa chemiczna w grupie analogów, w tym: wiązania nienasycone, reaktywne ugrupowania, izomeria - zmniejszają toksyczność związków organicznych, np.: OH (w alifatycznych), COOH, SO3H, SH - zwiększają toksyczność związków organicznych, np.: OH (w aromatycznych), CH3, NH2, NO2, NO, CN, F, Cl, B, J ... Czynniki warunkujące podatność zatruwanych " Wiek (u noworodków i młodych niska aktywność monooksygenaz związanych z cytP450 oraz niska zdolność sprzęgania z kw. glukuronowym, glicyną, glutationem ... ; po szczycie w okresie dojrzałości maleje z wiekiem) " Płeć brak jednoznacznych zale\ności, ale kobiety bardziej podatne ..., chocia\ ... " Stan fizjologiczny cią\a, rekonwalescencja, choroby (wątroby, nerek ...), obcią\enie ... " Specyficzne deficyty enzymatyczne ... " Dieta niedobory białka i witamin (C, E, PP, B2 oksydazy flawinowe, ...), mikroelementy aktywujące (Zn, Fe, Se, ...) : " Fizyczne czynniki środowiskowe przez prowokowanie towarzyszącego stresu, obcią\eń, wzrost kosztu utrzymania i zaburzenia współregulacji ...) Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 4 LOSY TRUCIZN W ORGANIZMIE WCHAANIANIE ROZMIESZCZENIE PRZEMIANA WYDALANIE + DEPONOWANIE Wchłanianie Mechanizmem biernym ... ułatwionym ... aktywnym ... Drogą pokarmową - 8m długości, 200-300 m2, (rola rozpuszczalności, wpływ pH ... ) BA = AUC(p.o.) / AUC(i.v.) wskaznik bioprzyswajalności (bioavailability) gdzie: AUC powierzchnia pod krzywą: zawartość w osoczu / czas od podania skórną (lipofilność i substancje emulgujące ...) transport transepitelairny i transfolikularny wziewną 300-500 mln pęchrzyków, 70-100 m2, (dyspersja - ! < 5 m, !!! 0,5-3 m, wentylacja ....) A = R W C T gdzie: A akumulacja przez płuca; R - współczynnik retencji (ułamek zatrzymany) W wentylacja minutowa {8-200 l/min], C stę\enie w powietrzu, T czas ekspozycji pozajelitową (penetracja ..), przez jamy ciała Rozmieszczenie Systemy transportu przepływ ... specyficzne nośniki ... Bariery (rozpuszczalność, rozmiar sita molekularnego ... < 60 kdalt) śródbłonki, komórki glejowe, ło\ysko (< 600 dalt) Przedziały (specyficzność, objętość) powinowactwo wiązania ... i pojemność wiązania ... trwałość wiązania ... , równowaga ..., kompetycja ... Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 5 Przemiany I i II fazy Etap I: Aktywacja / Zwiększenie rozpuszczalności ... system cytP450 w hepatocytach, komórkach Clarka nabłonka płuc i komórkach siateczkowo-środbłonkowych jelita utlenianie, redukcja, hydroliza ... hydroksylacja, epoksydacja, dealkilacja, deaminacja, N-oksydacja i N-hydroksylacja, S-oksydacja, desulfuracja, oksydoredukcja mikrosomalna, utlenianie alkoholi i aldehydów, hydroliza estrów, amidów, hydrazydów, nitryli, karbaminianów Etap II: Inaktywacja / Sprzęganie z kwasem glukuronowym glukuronidy z kwasem siarkowym sulfatydy z glicyną i innymi aminokwasami kwasy urowe (hipuran, salicyuran, ... , orniturany, z glutationem merkapturany ... tworzenie tiocyjanianów ( rodanki) metylacja, acetylacja ... Wydalanie i deponowanie oraz KUMULACJA Wydychanie (lotne) Z moczem (< 300-500 dalton) klirens nerkowy C = (U V)/P gdzie: C - klirens [cm3/min], U stę\enie w moczu [mg/cm3], P stę\enie w osoczu [mg/cm3], V objętość moczu [cm3/min] tylko przesączanie- inulina C = 125 cm3/min, maksymalne oczyszczanie aktywne PAH, penicylina C = 625 cm3/min, aktywne wydzielanie C = 125-625 cm3/min zwrotne wchłanianie kanalikowe C = 0-125 cm3/min (glukoza C = 0) Z \ółcią (> 300-600 dalton) 4 systemy transportu aktywnego w wątrobie anionów organicznych (m.in. glukuroniany, sulfatydy, PAH, antybiotyki ...) kationów organicznych (m.in. tubokyraryna, prokainamid ...) związków obojętnych (m.in. oubaina, digitoksyna ...) metali cię\kich Innymi drogami (ślina, pot, mleko ...) Wydalanie i deponowanie oraz KUMULACJA - c.d. Trwały depozyt (w kościach, tkance tłuszczowej ...) pozorna objętość dystrybucji (Volume of Distribution): VD = Am/Cp czyli Vd = ilość substancji w organizmie/stę\enie substancji w osoczu współczynnik nagromadzenia (np. w tkance tłuszczowej) lg WN d = -0,56 lg RW + 1,20 gdzie: WN współczynnik nagromadzenia, RW rozpuszczalność w wodzie dla DDE, PCB, HCB, DDT, Mirex WN = 10-123 współczynnik biokoncentracji - BCF (bioakumulacji - BAF) BCF = PCAB / PCEF gdzie: Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 6 PCAB zawartość ekotoksyny (polutanta) w ciele zwierzęcia (mcg/g swm), PCEF zawartość ekotoksyny (polutanta) w środowisku/paszy (mcg/g swm) biologiczny okres półtrwania T1/2 = 97% eliminacji po 5 półokresach trwania Kumulacja: materialna (depozytu) i funkcjonalna (efektu) INTERAKCJE TOKSYKOLOGICZNE " Interakcje dostępności zmieniają wielkość nara\enia " Interakcje toksokinetyczne zmieniają wielkość pobrania i rozmieszczenia dystrybucję " Interakcje toksodynamiczne zmieniają siłę działania receptorowego Interakcje toksykologiczne Efekt Efekt Synergizm Potencjacja " Addycyjny addycja " Hiperaddycyjny potencjacja Addycja - sumowanie Efektywność synegizmu oceniać mo\na przez Antagonizm Antagonizm 0% A 100% A " Funkcjonalny na poziomie czynności 100% B 0% B Skład mieszaniny - Czynnik A + B " Chemiczny neutralizacja chemiczna " Dyspozycyjny na poziomie dystrybucji " Receptorowy kompetycyjny i allosteryczny Współczynnik Synergizmu = LD50(Toksyna) / LD50(Toksyna + Synergetyk) Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 7 MECHANIZM DZIAAANIA TOKSYCZNEGO TEORIA RECEPTOROWA i działanie receptorowe (Langley 1878, Ehrlich 1900-1910, Clark 1920, Ariens 1968, Changeaux 1969-1980) ZASADA MOLEKULARNEGO DOPASOWANIA KSZTAATÓW - KLUCZ ZAMEK Agoniści i antagoniści receptora w zale\ności od: powinowactwa i aktywności wewnętrznej Działanie masowe (niereceptorowe) m.in. detergenty, rozpuszczalniki, czynniki denaturujące ... Odległe działanie trucizn Mutageneza m.in.: kwas azotowy, hydroksyloamina, iperyt azotowy, sulfonian dietylu, analogi zasad azotowych (5-BrU, 2-AP), barwniki akrydynowe, pestycydy (Dziazinon, Ziram, Benomyl ...), kolchicyna, leki (aminofenazon, steroidy, ...) ... Karcinogeneza m.in.: - związki nieorganiczne As, Cr, Ni ... , - związki organiczne (benzen, 2-naftyloamina, chlorek winylu, wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne np. B-a-P, antraceny...) - substancje zło\one sadze, smoła, oleje, włókna azbestu i krzemionki - substancje biogenne aflatoksyny, mitomycyna C, safrole, estry forbolu, nitrozoaminy Teratogeneza m.in. witaminy A i B, aminopteryna, 6-merkaptopuryna, androgeny, estrogeny, kortyzol i pochodne, insulina, kolchicyna, kofeina, etanol, karbaryl, tiuram, związki rtęci, thalidomid ... Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 8 TOKSYKOMETRIA Uniwersalne prawa nie konkurują ze sobą ZASADA TOLERANCJI SHELFORDA PRAWO WEBERA-FECHENRA OPISUJE ZALEśNOŚĆ DAWKA - EFEKT OPISUJE ZALEśNOŚĆ DAWKA - EFEKT Częstość Częstość skutku skutku S = k lgD NIEDOBÓR OPTIMUM NADMIAR Pessimum Pejus Optimum Pejus Pessimum Logarytm Dawki Logarytm Dawki Jak mówią Parcelsus, Liebig i Shelford i Babcia ... Co za mało to niezdrowo, co za du\o to niezdrowo Im więcej tym gorzej Uniwersalne prawa nie konkurują ze sobą SKUTEK ZALEśY OD DAWKI Częstość Śmiertelność Dawka Częstość skumulowana B A Brak objawów niedoboru Działanie lecznicze Toksyczność A B LD50 Dawka Dawka Ró\ne dawki - ró\ne skutki. LD50 takie same ale efekt ró\ny Toksycznosć ostra DL5, DL50, DL95 Tak\e LT50 ... etc Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 9 Klasy toksyczności ostrej (wg Hoge a i Sterne a za Seńczuk 1990) Prawdopodobna DL50 per DL50 per os CL50 inhalatio dawka letalna Stopień dermis Nazwa [g/kg m.c.] [ppm] [g] dla toksyczności [g/kg m.c.] szczur szczur dorosłego królik człowieka 70 kg Nadzwyczaj 1 < 0,001 < 0,005 < 10 ~ 0,065 toksyczna Bardzo 2 0,05 0,043 100 4 toksyczna Średnio 3 0,5 0,34 1 000 30 toksyczna Słabo 4 5,0 2,81 10 000 250 toksyczna Praktycznie 5 15,0 22,6 100 000 1000 nietoksyczna Stosunkowo 6 > 15 > 22,6 > 100 000 > 1 000 nieszkodliwa Toksyczność kumulacyjna LD50 = A-LD50 Start: D0 = 0,09 A-DL50 Co 4 dni: Dn+1 = 1,5 Dn C-DL50 Współczynnik kumulacji Kk = C-DL50 / A-DL50 Większa wartość współczynnika odpowiada mniejszemu efektowi kumulacyjnemu !! Klasy działania kumulacyjnego (wg Miedwiedia i wsp. za Seńczuk 1990, zmodyfikowane) Stopień Współczynnik Nazwa Stopień kumulacji Uwagi kumulacji kumulacji 1 Nadkumulacja < 1 > 100% bez eliminacji 2 Silna kumulacja 1-3 100-34% 3 Średnia kumulacja 3-5 33-20% 4 Słaba kumulacja > 5 < 20% znaczna eliminacja Współczynnik nagromadzenia (WN) w tkance tluszczowej w zale\ności od rozpuszczalnościw w wodzie (RW): log WN = - 0,56 log RW + 1,20 W tkance tłuszczowej t (DDT) = 3,7 lat W tkance kostnej 95% depozytu Pb, ogólnoustrojowy t (Pb) = 10 lat W korze nerek ~500 mcg CdMt/g t (Cd) = ~15 lat Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 10 Test 90 dniowej toksyczności podostrej Kryteria " Tempo wzrastania " Średni współczynnik konwersji paszy wskaznik efektywności metabolizmu " Wskazniki stanu fizjologicznego: histologiczne, hematologiczne, urologiczne, enzymatyczne, ... czynnościowe Test 2-letni toksyczności przewlekłej " NDD i NDS Testy działania rakotwórczego i mutagennego Test przesiewowy salmonellowo-histydynowy wg Amesa mutageneza u Salmonella typhimuriun szczep LT2 " Pod wpływem ksenobiotyku " Pod wpływem ksenoiotyku transformowanego w wątrobie szczura Chromotest SOS (alternatywny względem testu Amesa test genotoksycznosci na Escherichia coli aktywność 20 genow SOS repair system ), Test umu (zmian induktywności enzymu bakteryjnego -galaktozydazy u szczepu Salmonella typhimurium zale\ne od współdziałania systemu SOS), Test mikrojąderkowy (na erytrocytach), Test wymiany siostrzanych chromatyd i test CHO/HGPRT (na linii fibroblastów chomika) Comet assay Testy " Działania teratogennego, " Wpływu na płodność i rozrodczość, " Działania neurotoksycznego, " Toksyczności inhalacyjnej, " Toksyczności skórnej, " Alergenności .. Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 11 Porównanie toksyczności wybranych substancji dla człowieka i szczura LD50 p.o. [mg/kg LD50 p.o. Współczynnik Krotność toksyczności Substancja m.c.] [mg/kg m.c.] DL-H/DL-R dla człowieka człowiek 60 szczur 200 g kg Atropina 0,17 875,1 0,007 141 Strychina 0,40 16,0 0,025 40 Fluorooctan sodu 1,5 1,5 1,0 11 Parathion 1,7 4,0 0,425 2,3 Cyjanek potasowy 5,0 13,0 0,385 2,6 Chlorek barowy 10,0 444,0 0,023 44,4 Dinitrofenol 17,0 30,0 0,567 1,8 Fluorek sodowy 50,0 200,0 0,25 4,0 Cyjanowodór 83,0 177,0 0,47 2,1 Fenol 167,0 915,0 0,182 5,5 Chloran potasowy 250,0 7 000,0 0,036 28 Benzen 500,0 5 700,0 0,088 11,4 DDT 500,0 400,0 1,25 -0,8 Formaldehyd 500,0 800,0 0,652 1,6 Alkohol metylowy 1 500,0 12 880,0 0,116 8,9 Alkohol etylowy 5 000,0 13 660,0 0,37 2,7 Glikol etylenowy 1 850,0 6 122,0 0,3 3,3 METODY PRZECIWDZIAAANIA TOKSYCZNOŚCI Przez ograniczenie wchłaniania z przewodu pokarmowego Trucizna Odtrutka Działanie lub produkt nieaktywny Toksyczne sole \elaza Wodorowęglan sodowy Węglan \elazowy Azotan srebra Chlorek sodowy Chlorek srebra Nikotyna Nadmanganian potasowy Produkty utlenienia Fluorki potasowców Mleczan wapnia Fluorek wapnia Ró\ne ... Absorbent fizyczny - węgiel Absorbcja - niedostępność Rozpuszczalnik organiczne Parafina Rozpuszczenie - niedostępność Przez zmniejszenie toksyczności działania receptorowego Trucizna Odtrutka Działanie lub produkt nieaktywny Cyjanki Z. methemoglobinotwórcze Cyjanomethemoglobina - stoper Cyjanki Tiosiarczany Rodanki Metanol Etanol Blok konkurencyjny ADH Fluorooctan Octan Kompetycja o centra aktywne Heparyna Protamina Wytwarzanie kompleksu Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 12 Przez przyspieszenie eliminacji lub inaktywację Trucizna Odtrutka Działanie lub produkt nieaktywny Bromki Chlorki Zwiększenie wydalania z moczem Stront, rad wapń Zwiększenie wydalania z moczem Pb, Ni, Co, Cu, EDTA Chelatowanie - wydalanie Hg, AS, Au BAL (dimerkaptoetanol) Chelatowanie - wydalanie Cu Penicylamina Chelatowanie - wydalanie Botulina Antytoksyna Kompleks nieaktywny Organiczne fosforany Pralidoksym (PAM) Reaktywacja AChE Przez antagonistyczne działanie wobec receptora Trucizna Odtrutka Działanie lub produkt nieaktywny Morfina Nalokson, Metadon Antagonista Tlenek węgla Tlen j.w. Dikumarol i Warfaryna Witamina K j.w. Związki fosforoorganiczne Atropina j.w. Tubokuraryna Neostygmina j.w. Dieetylamid kwasu lizergowego Fenotiazyna j.w. Metreksat Kwas foliowy Obejście metaboliczne 6-metylopuryna Puryna Obejście metaboliczne 5-fluorouracyl Tymidyna Obejście metaboliczne Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 13 NORMOWANIE ZAGROśEC SUBSTANCJAMI TOKSYCZNYMI W HIGIENIE PRZEMYSAOWEJ Dla przpomnienia zasad ogólnych Organizm wykazuje względem bodzca - czynnika: TOLERANCJ - nieograniczony czas nara\enia, bodziec optymalny, często korzystny, - środowisko normalne OPORNOŚĆ - ograniczony czas nara\enia bez szkodliwych skutków, bodziec ucią\liwy - UCIśLIWOŚĆ ŚRODOWISKOWA BRAK OPORNOŚCI - następuje nieodwracalna zmiana stanu pod działaniem bodzca, bodziec szkodliwy - SZKODLIWOŚĆ ŚRODOWISKOWA objęta normami np. NDS Podstawy normowania szkodliwości środowiskowych wg klasyfikacji WHO: " CZYNNIKI PROGOWE (intensywnościowe - skutek niezale\ny od czasu ekspozycji) " CZYNNIKI KUMULATYWNE (chronointensywnościowe - skutek narasta, sumuje się ze wzrostem czasu ekspozycji) " CZYNNIKI NIENORMOWALNE (o długim okresie utajenia, o nieprzewidywalnych skutkach, wysokim wskazniku ryzyka) Praktyczne wskazniki toksyczności i normy higieniczne Polacy nie gęsi - swoje normy mają NDS - Najwy\sze Dopuszczalne Stę\enie (natę\enie) czynnika (średnia wa\ona), które działając przez 8 godzin dziennie w nieograniczonym czasie (praktycznie przez cały okres aktywności zawodowej) nie powoduje wykrywalnych zaburzeń zdrowia u pracownika i jego potomstwa, NDSCh, (GWS) - NDS Chwilowe = Graniczna Wartość Dopuszczalna (chwilowa) Stę\enia (natę\enia) czynnika, obliczona jako średnia, które przy krótkotrwałym, 30 minutowym, nara\eniu nie powoduje wykrywalnych zaburzeń zdrowia pracownika i jego potomstwa. NDSP - NDS Progowe - niedopuszczalne w \adnym czasie trwania DSB - Dopuszczalne Stę\enie w materiale Biologicznym (średnie) dla chemicznego czynnika szkodliwego: wykrywane w materiale biologicznym (krew, mocz, kał, włosy, bioptaty) stę\enie czynnika, przy którym nie obserwuje się jeszcze objawów szkodliwości. Wg American Conference of Governmental and Industrial Hygiene TLV threshold limit values [ppm w powietrzu] lub [mg/m3] dopuszczalna ekspozycja chemiczna w środowisku pracy TLV-TWA time weighted average (8 godzin dziennie, 5 dni w tygodniu NDS w RP) TLV-STEL short time exposure limit (15 min, nie więcej ni\ 4 razy dziennie z godzinną przerwą ąNSDCh w RP) TLV-C ceiling concentration (NSDmax w RP) BEI biological exposure indices (DSB w RP) Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 14 ADI, AWI - Acceptable Daily (Weekly) Intake = Dopuszczalne Dzienne (Tygodniowe) Pobranie - wg FAO, WHO: 100-krotnie pomniejszona najwy\sza dawka czynnika, która działając codziennie przez cały okres \ycia na testowe gatunki zwierząt nie powodowała u nich szkodliwych skutków (ocenionych na zasadzie znanych i dostępnych faktów) NDS-EWG - OEL (Occupational Exposure Limit) - 27 uzgodnionych wskazników w EWG 1997 NOEL - no observed effect level najwy\sza dawka nie powodująca \adnych dostrzegalnych skutków NOAEL - no observed adverse effect level - najwy\sza dawka nie powodująca \adnych dostrzegalnych skutków szkodliwych LOAEL - lowest observed adverse effect level - najni\sza dawka powodująca jeszcze dostrzegalne skutki szkodliwe (równowa\ne NOAEL - gdy ten wskaznik nieoznaczalny) RfD - dawka referencyjna, wyliczana według wzoru z dawki NOAEL RfD = NOAEL (UF MF) gdzie: UF - uncertanity factor, MF - modyfying factor UF = H A S L N zródła niepewności uwzględnione we współczynniku niepewności: H - zró\nicowanie populacji ludzkiej, A - ekstrapolacja ze zwierząt na ludzi, S- ekstrapolacja wyników z badań krótszych ni\ \ycie, L - u\ycie LOAEL zamiast NOAEL, N - niekompletność danych. Obecnie w badaniach ekotoksykologicznych zalecane stosowanie w miejsc wskazników NOEL, NOAEL wskazników efektywności lub toksyczności na poziomie 1 lub 5 centyla i 95 lub 99 centyla, zatem: EC1 lub EC5 dla dolnego progu efektu i LC1 lub LC5 dla dolnego progu śmiertelności Oraz EC95 lub EC99 dla dolnego progu efektu i LC95 lub LC99 dla dolnego progu śmiertelności Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 15 NDS dla stę\eń substancji chemicznych w powietrzu (Jethon i wsp. 1982, Koradecka i wsp.1998) Substancja Polska DU 1976, Czechy USA GOST EWG nr. 13., 77 ACGIH 841-70 1993 [mg/m3] NDS WGS NDS WGS TLV OEL NDS -TWA Aldrin 0,01 0,1 - - 0,25 0,01 Alkohol etylowy 1000 2000 1000 5000 1900 1000 Alkohol metylowy 100 200 100 500 260 54 260 Azotu tlenki (NO2) 5 9 35 9 5 30 Benzyna 200 500 500 2500 2000 100 Chlor 1,5 3 3 6 1 3 Cyjanowodór 0,3 5 3 15 5 0,3 DDT 0,1 1 - - 1 0,1 Dwutlenek siarki 20 25 - - 13 10 Dwutlenek węgla - - 9000 45000 9000 - 9000 Fosgen 0,8 - 2 4 0,4 0,5 Kadm 0,1 0,1 0,1 0,5 0,05 0,1 Malation 15 - - - 10 0,5 Nikotyna 0,1 0,5 - - 0,5 - 0,5 Ołów 0,05 0,15 0,05 0,25 0,15 0,01 Ozon 0,1 0,2 - - 0,2 0,1 Rtęć nieorganiczna 0,05 0,1 0,05 0,25 0,01 0,01 Selen 0,1 0,2 - - 0,2 - Tlenek węgla 20 50 50 200 55 30 DSB w Polsce (przed 2003) W moczu W surowicy/krwi w Kale Zn 0,6 mg/24 h 80-140 mcg/100 ml - (9,17 mcmol/d) (12,2-21,4 mcmol/l) ALAD 0,34-2,70 mg/g - - (2,6-62 mcmol/d) Mn - 4-20 mcg/100 ml 1,5-5 mg/24 h (0,72-3,64 mcmol/l) (27-91 mcmol/d) Cu 0-100 mcg/100 ml 80-160 mcg/100 ml - (0-1,6 mcmol/d) (12,6-25,2 mcmol/l) Pb <80 mcg/l <50 mg/100 ml - (<0,386 mcmol/l) (<2,4 mcmol/l ) Hg <20 mg/24 h - - (<0,1 mcmol/d) za Vademecum lekarza ogólnego 1986 Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 16 JAK SPAPRAĆ USTAW - DZIENNIK USTAW NR 121. POZ. 571. STR. 2564-2571. Rozporządzenie Ministra Zdrowia i Opieki Społecznej (R.J.śochowskiego) z dnia 11.09.1996 WYKAZ CZYNNIKÓW RAKOTWÓRCZYCH DLA LUDZI A. Substancje chemiczne i mieszaniny Nazwa Nr CAS 1. Aflatoksyny: 1162-65-8 Aflatoksyna B1 7220-81-7 Aflatoksyna B2 1165-39-5 Aflatoksyna G1 7241-98-7 Aflatoksyna G2 2. 92-67-1 4-aminobifenyl (i jego sole) 3. Arsen i zw. Arsenu 4. 446-86-6 Azatiopryna (Azathioprine) 5. 1332-21-4 Azbest (aktynolit, amozyt, antofilit, chryzotyl, krokidolit, tremolit) 6. 71-43-2 Benzen 7. 92-87-5 Benzydyna (i jej sole) 8. 542-88-1 bis(chlorometylowy) eter 107-30-2 techniczny eter chlorodimetylowy 9. Beryl i zw. berylu 10. 55-98-1 Busulfan (Busulfan) 11. 305-03-3 Chlorambucyl (Chlorambucil) 12. 49-40-31 Chlornafazyna (Chlornaphazine) 13. Chromu sześciowartościowego zw. (chromiany, dwuchromiany-i trójtlenek chromu) 14. 50-18-0 Cyklofosfamid (Cyclophosphamide) 15. 79217-60-0 Cyklosporyna (Cyclosporine) 16. 56-53-1 Dietylstylbestrol (diethylstilbestrol) 17. Doustne środki antykoncepcyjne stosowane w terapii sekwencyjnej 18. Doustne zło\one środki antykoncepcyjne 19. Estrogenami terapia substytucyjna 20. Estrogeny niesterydowe 21. Estrogeny sterydowe 22. 75-21-8 Etylenu tlenek 23. 505-60-2 Iperyt (2,2 -dichlorodietylowy siarczek) 24. Kadm i jego zw. 25. Leki zło\one przeciwbólowe zawierające fenacetynę 26. 148-82-3 Melfalan (Melphalan) 27. Metanol = alkohol metylowy (od 1999) 28. 298-81-7 Metoksalen (Methoxalen) z jednoczesnym naświetlaniem prom. nadfioletowym 29. 7644-93-9 Mgły kw. siarkowego 30. MOPP (Mechloretamina, Vinkrystyna, Prokarbazyna, Prednizolon i in. chemioter. *) 31. 91-59-9 2-naftyloamina (i jej sole) 32. Niklu sole (gł. tlenki i siarczki niklu w procesie rafinacji niklu, ale tak\e inne sole) 33. 92-93-3 4-nitrobifenyl 34. 68308-34-9 Oleje łupkowe 35. 8012-95-1 Oleje mineralne nierafinowane lub słabo rafinowane 36. 65996-93-2 Paki węglowe 37. Sadze kominowe i in., z wyjątkiem sadz techn. 38. 8007-45-2 Smoły węglowe 39. 14807-96-6 Talk zawierajacy włókna azbestowe 40. 52-24-4 Tiotepa (Thiotepa) 41. 299-75-2 Treosulfan (Treosulphane) 42. 95-01-4 Winylu chlorek Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 17 Objasnienia do tabeli: * - inne chemioterapie związkami alkilującymi B. Czynniki fizyczne Promieniowanie jonizujace C. Czynniki biologiczne 1. Wirus zapalenia wątroby typu B 2. Wirus zapalenia wątroby typu C D. Procesy produkcyjne, w toku których dochodzi do zanieczyszczenia środowiska pracy substancjami i czynnikami rakotwórczymi (w nawiasach podano zidentyfikowane dotychczas czynniki kancerogenne) Nazwa procesu produkcyjnego 1. Aluminium produkcja (wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne) 2. Auraminy produkcja (auramina techniczna) 3. Gumowy przemysł (aminy aromatyczne, benzen i rozpuszczalniki zanieczyszczone benzenem, zespół czynników występujący na stanowiskach wulkanizacji, odwa\ania składników mieszanin, mieszania ich, walcowania oraz konfekcjonowania gotowych wyrobów gumowych) 4. Izopropylowego alkoholu produkcja metodą mocnego kwasu (siarczan diizopropylowy, oleje izopropylowe, mgły kwasu siarkowego i in. czynniki dotychczas niewyjaśnione) 5.Koksu produkcja (wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne, benzen, 2-naftyloamina) 6. Magenty (fuksyny) produkcja [magenta i jej prekursory: o-toluidyna,4,4 -metyleno-bis-(2- metyloanilina) i o-nitrotoluen] 7. Meblarski przemysł i stolarstwo meblowe (pył drewna twardego - bukowe, dębowe, niektóre zw. chem. stosowane do konserwacji drewna, np. polichlorowane fenole lub wiele in. zw. chem. stosowanych w procesach wykończeniowych) 8. Obuwia produkcja i naprawa (pył skóry, rozpuszczalniki zanieczyszczone benzenem) 9. Podziemne kopalnictwo związane z nara\eniem na radon 10. Węgla gazyfikacja (wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne) 11. śelaza i stali odlewnictwo (m.in. wielopierścieniowe węglowodory aromatyczne) ZUPELNIE POWAśNE PYTANIE DLA ANALIZUJCYCH WYKAZ: KTO I DLACZEGO UMIEŚCIA NATURALNY, WAśNY I NIEZBEDNY SKAADNIK ORGANIZMU KOBIETY NA LIŚCIE ZAKAZANYCH CZYNNIKÓW RAKOTWÓRCZYCH I CO Z TEGO WYNIKA POZA OŚMIESZENIEM PRAWA I POZA PANIK NA TLE RAKA PIERSI Problem jest oczywiście znacznie bardziej złozony i wcią\ jest przedmiotem badań i kontrowersji. Na początek jego wyjaśniania nale\y przywołać ZASAD TOLERANCJI SHELFORDA i przypomnieć, \e substancje te (estrogeny) jako leki ordynuje nie kowal tylko fachowiec - lekarz. Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 18 WYKAZ CZYNNIKÓW PRAWDOPODOBNIE RAKOTWÓRCZYCH DLA LUDZI A. Substancje chemiczne i mieszaniny Nazwa Nr CAS 1. 76-06-1 Akrylamid 2. 107-13-1 Akrylonitryl 3. Antygoryt włóknisty 4. 320-67-2 Azacytydyna (Azacitidine) 5. 56-55-3 Benz(a)antracen 6. 50-32-8 Benzo(a)piren 7. Benzydynowe barwniki: 1937-37-7 Czerń bezpośrednia meta 2902-46-2 Błękit bezpośredni 2B 16071-86-6 Brunat helionowy HRSL 8. Bifenylu pochodne chlorowane: 53469-21-9 o zawartości chloru 42% 11097-69-1 o zawartości chloru 54% 9. 106-99-0 1,3-butadien 10. 56-75-7 Chloramfenikol (Chloramphenicol) 11. 55-86-7 Chlormetyna (Chlormethine) 12. 95-69-2 p-chloro-o-toluidyna i jej sole mocnych kwasów 13. 54749-90-5 Chlorozotocyna (Chlorozotocin) 14. 15663-27-1 Cysplatyna (Cisplatin) 15. 53-70-3 Dibenz(a.h)antracen 16. 126-72-7 tris(2,3-dibromopropylo)fosforan 17. 64-67-5 Dietylowy siarczan 18. 79-44-7 Dimetylokarbamylowy chlorek 19. 77-78-1 Dimetylowy siarczan 20. 23214-92-8 Doksorubicyna (Doxorubicin) 21. 106-89-8 Epichlorohydryna 22. 106-93-4 Etylenu bromek (1,2-dibromoetan) 23. 62-44-2 Fenacetyna (Phenacetin) 24. 50-00-0 Formaldehyd 25. 2425-06-1 Kaptafol 26. 154-93-8 Karmustyna (Carmustine) 27. 7631-86-9 Krzemionka krystaliczna (dwutlenek krzemu krystaliczny) 28. 13010-47-4 Lomustyna (Lomustine) 29. 484-20-8 5-metoksypsolaren (5-Methoxypsolaren) 30. 101-14-4 4,4 -metyleno-bis(2-chloroanilina) (MOCA) 31. 70-25-7 N-metylo-N -nitro-N-nitrozoguanidyna (MNNG) 32. 55-18-5 N-nitrozodietyloamina 33. 62-75-9 N-nitrozodimetyloamina 34. 759-73-9 N-nitrozo-N-etylomocznik 35. 684-93-5 N-nitrozo-N-metylomocznik 36. 434-07-1 Oksymetolon (Oxymetholone) 37. 366-70-1 Prokarbazyna (Procarbazine) 38. 75-56-9 Propylenu tlenek 39. Smoły węglowej frakcje destylacyjne i ich mieszaniny (m.in. olej impregn. kreozoty) 40. Spaliny silnika Diesla 41. 96-09-3 Styrenu tlenek 42. 58-22-0 Testosteron (Testosterone) 43. 127-18-4 Tetrachloroetylen 44. 79-01-6 Trichloroetylen 45. 96-18-4 1,2,3-trichloropropan 46. 593-60-2 Winylu bromek 47. 75-02-5 Winylu fluorek Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 19 B. Procesy produkcyjne, w toku których dochodzi do zanieczyszczenia środowiska pracy nie zidentyfikowanymi dotychczas dostatecznie substancjami i czynnikami rakotwórczymi (w nawiasach podano czynniki prawdopodobnie wywołujące nowotwory) Rafinacja ropy naftowej (lekkie i cię\kie destylaty pró\niowe, pozostałości po krakowaniu i rafinacji). Centralny rejestr czynników rakotwórczych prowadzi Instytut Medycyny Pracy im. Prof. dra. J.Nofera CAS - Chemical Abstract Service PO ANALIZIE LISTY CZYNNIKÓW POTENCJALNIE RAKOTWORCZYCH WRACA POPRZEDNI PROBLEM TYM RAZEM W KONTEKŚCIE ANDROGENÓW JAKO PRZYCZYN PANIKI NA TLE RAKA PROSTATY. Wyjaśnienia jak poprzednio ... Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 20 JAK TO POWINNO WYGLADAĆ - DZIENNIK USTAW NR 280. POZ. 2771. STR. 20078. Dziennik Ustaw 2004, Nr 280, str. 20078, Poz. 2771 ROZPORZDZENIE MINISTRA ZDROWIA z dnia 1 grudnia 2004 r. (& tekstrozporządzenia & ) Załączniki do rozporządzenia Ministra Zdrowia z dnia 1 grudnia 2004 r. (poz. 2771) Wykaz substancji, preparatów, czynnników i procesów technologicznych o działaniu rakotwórczym lub mutagennym Załacznik nr 1 Wykaz 1 Substancje i preparaty Lp. Mumer Nazwa substancji Numer Numer Kategoria Noty dotyczace Stę\enie indeksowy WE CAS rakotwórczości / klasyfikacji graniczne % mutagenności substancji jako w substancji rakotwórczej w preparacie 1 2 3 4 5 6 7 8 1 004-001-00-7 beryl 231-150-7 7440-14-7 Rakotw. Kat. 2. 0,1 50 601-032-00-3 benzo[a]piren 200-028-5 50-32-8 Rakotw. Kat. 2. 0,1 benzo[d,e,f]chryzen Muta. Kat. 2 818 650-013-00-6 azbest - 12001-28-4 Rakotw. Kat. 1. 0,1 I w ten sposób 819 pozycji + komentarz + indeks alfabetyczny Wykaz 2 Czynniki fizyczne 1. Promieniowanie jonizujace Wykaz 3 Czynniki biologiczne 1. Wrus zapalenia wątroby typu B 2. Wrus zapalenia wątroby typu C Wykaz 4 Procesy technologiczne, w których dochodzi do uwalniania & (& ) Oraz Załacznik nr 2 WZÓR INFORMACJA O SUBSTANCJACH, PREPARATACH, CZYNNIKACH LUB PROCESACH TECHNOLOGICZNYCH O DZIALANIU RAKOTWÓRCZYM LUB MUTAGENNYM A. DANE IDENTYFIKACJNE (& ) Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 21 Dziennik Ustaw 63.22.116. (z dnia 28 maja 1963) Ustawa z dnia 21 maja 1963 o substancjach trujących Dziennik Ustaw 64.2.9. (z dnia 21 stycznia 1964) Rozporządzenie z dnia 28 grudnia 1963 w sprawie wykazu trucizn i środków szkodliwych, z pózniejszymi ze zmianami z Dz.U.65.40.252.; Dz.U.67.16.78.; Dz.U.73.05.34.; Dz.U.81.15.72.; Dz.U.83.13.67.; Dz.U.83.75.343. WYKAZ TRUCIZN (A) 1. Acetonu cyjanohydryna 26. Ester O,O-dwuetylowo- S-2,5- 45. Kantarydyna 2. Agarycyna dwuchlorofenylomerkaptometylowy kwasu 46. Kolchicyna i jej sole 3. Akonityna i jej sole dwutiofosforowego (Phencapton) 47. Koniina i jej sole 4. Apomorfina i jej sole 27. Ester O,O-dwuetylowo-S-2-etylotioetylowy 48. Krotonowy olej 5. Arekolina i jej sole kwasu dwutiofosforowego (Ekatin, 49. Kurary alkaloidy 6. Arsenu związki, tak\e organiczne, z wyjątkiem Dwutiodemeton) 50. Kwas cyjanowodorowy (pruski) i jej sole (cyjanki) siarczanów arsenu 28. Ester O,O-dwuetylowo-O-p-nitrofenylowy kwasu 51. Kwas fluorokrzemowy i jego sole 7. Atropina (hyoscamina) i jej sole tiofosforowego (Paration, Tiofos) (fluorokrzemiany) 8. Baru związki, z wyjątkiem siarczanu baru i 29. Ester O,O-dwumetylowo-O-2,2- 52. Kwas fluorooctowy, jego sole (fluorooctany) i węglanu baru dwuchlorowinylowy kwasu fosforowego estry 9. Benzaldehydu cyjanohydryna (Dichlorfos, DDVP) 53. Kwas fluorowodorowy i jego sole (fluorki), z 10. Bezwodnik kwasu octowego i kwas octowy o 30. Ester O,O-dwumetylowo-O-2-etylotioetylowy wyjątkiem fluorku wapnia stę\eniu ponad 80% kwasu tiofosforowego (Metasystox) 54. Lobelina i jej sole 11. Bromocyjan 31. Ester O,O-dwumetylowo-O-p-nitrofenylowy 55. Naparstnicy glikozydy 12. Bromek metylu kwasu tiofosforowego (Metyloparation, Wofatox, 56. Nikotyna i jej sole 13. Brucyna i jej sole Metafos) 57. Nitrogliceryna 14. Cebuli morskiej (Scilla maritima) glikozydy 32. Ester czteroetylowy kwasu pirofosforowego 58. Nitroprusydki 15. Chlorocyjan (Nifos,TEPP) 59. Pikrotoksyna 16. Cyjanek bromobenzylu 33. Ester czteroetyowy kwasu dwutiopirofosforowego 60. Pilokarpina i jej sole 17. Cyjanek etylu (propionitryl) 34. Ester sześcioetylowy kwasu czterofosforowego 61. Rtęci związki, tak\e organiczne, z wyjątkiem 18. Cyjanek metylu (acetonitryl) (Bladan) siarczku rtęci i chlorku rtęciowego (kalomel) 19. Cyjanek winylu (akrylonitryl) monomer 35. Estry kwasu cyjanomrówkowego 62. Selenu związki 20. Cykliczny siarczyn 1,2,3,4,7,7 -sześciochloro-5,6- (cyjanowęglowodorowego) np. Cyklon 63. Skopolamina (hyoscyna) i jej sole dwu(hydroksymetylo)-bicyklo(2,2,1)heptenu-2 36. Estry kwasu cyjanooctowego 64. Sporyszu alkaloidy i ich sole 21. Dwunitroalkilofenole i ich estry 37. Etylenu cyjanohydryna (3-hydroksypropionitryl) 65. Strofantyny 22. Dwunitrokrezole 38. Fizostygmina (eseryna) i jej sole 66. Strychnina i jej sole 23. Dwunitrobutylofenol 39. Fosforki metali 67. Sześciochloro-epoksy-sześciohydro- 24. Emetyna i jej sole 40. Fosfor biały w mieszaninach powy\ej 2% dwumetanonaftalen (Dieldrin) 25. Ester O,O-dwuetylowo-O-(bądz S-)2- 41. Homatropina i jej sole 68. Sześciochloro-sześciohydro-dwumetanonaftalen etylotioetylowy kwasu tiofosforowego (Systox, 42. Jad wę\ów (Aldrin) Demeton, Merkaptofos) 43. Jochimbina i jej sole 69. Talu związki 44. Jodocyjan 70. Weratryna i jej sole. Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 22 WYKAZ ŚRODKÓW SZKODLIWYCH (B) 1. Acetanilid (antyfebryna) 43. Chloropikryna 78. Fenylo-acetyloetylo-hydroxykumaryna (Warfarin, 2. Alkohol allilowy 44. Chlorotoluidyny Coumadin) 3. Alkohole amylowe 45. Chromu trójtlenek (kwas chromowy) 79. Formaldehyd w r-rach ponad 5% 4. Aminofenole 46. Cynku związki oprócz tlenku cynku 80. Fosforan trójortokrezylu 5. Amoniak o stę\eniu ponad 9% 47. Czterochlorek węgla (tetra) 81. Fosforu pięciobromek 6. Anilina, jej pochodne N-alkilowe i jej sole 48. Czterochloroetan 82. Fosforu pięciochlorek 7. Antymonu związki 49. Czterochloroetylen 83. Fosforu pięciotlenek 8. Arsen metaliczny 50. Dwuaminoetylen 84. Fosforu tlenochlorek 9. Arsenu siarczki (realgar i aurypigment) 51. Dwubromoetan 85. Fosforu trójbromek 10. Bar metaliczny 52. Dwubromoetylen 86. Fosforu trójchlorek 11. Baru węglan 53. Dwuchlorobenzeny 87. Glikol dwuetylenowy 12. Benzen 54. Dwuchloro-dwufenylo-trójchloroetan (DDT, Azotox) 88. Glikol etylenowy 13. Benzydyna 55. Dwuchlorometan 89. Glikol trójetylenowy 14. Beryl metaliczny i jej związki 56. Dwunitrochlorobenzeny 90. Gorzknika kanadyjskiego (Hydrastis canadensis) korzenie 15. Bezwodnik kwasu octowego (bezwodnik octowy) 57. Dwuchlorooctan 91. Gwajakol 16. Bielunia (Datura stramonium) liście 58. Dwu-p-metoxyfenylo-trójchloroetan (Metoxychlor) 92. Hydrochinon 17. Bób kalabarski (Physostigma venenosum) 59. Dwumetylodwuksantogen (Dimexan) 93. Izorodanek allilu (izosiarkocyjanian allilu) 18. Bób św. Ignacego (Strychnos Ignatii) 60. Dwunitrobenzeny 94. Jad pszczeli 19. Brom 61. Dwunitrotiocyjanobenzen (DNRB) 95. Jalapy (Eksogenium purga, Ipomoea purga) bulwy i 20. Bromek ksylilu 62. Dwusiarczek czterometylotiuramu \ywica 21. Bromek tionylu 63. Dwusiarczek węgla 96. Jochimbe (Corynanthe yochimbi, Pausynystalia 22. Bromoacetofenon 64. Efedryna i jej sole yochimbe) kora 23. Bromoaceton 65. Ester bu1-in-3-ylowy kwasu chlorokarbanilowego (BiPC) 97. Jod 24. Bromoform 66. Ester dwumetylowy kwasu hydroksy 98. Kadmu związki, z wyjątkiem siarczku kadmu i 25. Cebula morska (Scilla, Urginea sp.) trójchloroetylofosforowego (Dipterax) siarczkoselenku kadmu 26. Ciemierzycy (Helleborus sp., Veratrum sp.) kłącza 67. Ester O,O-dwuetylowo-O-izopropylo-metylo- 99. Karbazol 27. Chinolina pirymidynylowy kwasu tiofosforowego (Diazinon) 100.Kolokwinty (Citrullus colocynthidis) 28. Chloral i jego wodzian (chloralhydrat) 68. Ester O,O-dwumetylowo-O-m-chloro-nitrofenylowy 101.Konwalatoksyna 29. Chlorek acetylu * kwasu tiofosforowego (Chlorotion) 102.Kreozyt 30. Chlorek etylu 69. Ester O,O-dwumetylowo-O-trójchlorofenylowy kwasu 103.Kreozole (trójkreozol) 31. Chlorek fenylokarbylaminy tiofosforowego (Ronnel) 104.Ksylenole 32. Chlorek tionylu 70. Ester O,O-dwumetylowo-S-dwukarbetoksyetylowy kwasu 105.Kulczyby (Strychnos nux-vomica) nasiona 33. Chloroaceton dwutiofosforowego (Malation) 106.Ksyleny (tak\e solwent-nafta) 34. Chloroacetofenon 71. Ester O,O-dwumetylowo-S(N-metylokarbamylo- 107.Ksylidyny (dwumetyloaniliny) 35. Chloroaniliny (tak\e dwuchloroaniliny) metylowy) kwasu dwutiofosforowego (Dimethoat) 108.Kwas azotowy 36. Chlorobenzen 72. Eter etylowy 109.Kwas bromowodorowy o stę\eniu ponad 15% 37. 4-chlorobenzenosulfonian 4-chlorofenylu (Chlorfeson) 73. Etylenochlorhydryna (Alkohol 2-chloroetylowy) 110.Kwas chlorowy i jego sole (chlorany) 38. Chloroetylen 74. Etylenu tlenek 111.Kwas 2,4-dwuchlorofenoksyoctowy 39. 2-chloro-4-etyloamino-6-izopropyloamino-S-triazyna 75. Fasola trująca (Phaseolus lunatus - Fasola birmańska, 112.Kwas fosforowy o stę\eniu ponad 20% 40. 2-chloro-4-bis-etyloamino-S-triazyna Rangun) 113.Kwas mlekowy o stę\eniu ponad 50% 41. Chloroform 76. Fenol (kwas karbolowy) 114.Kwas nadchlorowy 42. Chloronitrobenzeny (tak\e dwuchloronitrobenzeny) 77. Fenylenodwuaminy 115.Kwas naftylooctowy, sole i estry Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 23 116.Kwas octowy i bezwodnik kwasu octowego o stę\eniu 153.Paproci (Dryopteris filix-mas, D. marginalis, Aspidium) 190.Tojadu (Aconitum napellus) bulwy ponad 80% * kłącza 191.Toluen 117.Kwas pikrynowy 154.Pietrasznika plamistego (Conicum maculatum) ziele i 192.Toluidyny 118.Kwas siarkowy o stę\eniu ponad 15% owoce 193.Toluilenodwuaminy (dwuaminotolueny) 119.Kwas solny o stę\eniu ponad 10% 155.Pięciochloroetan 194.Trional 120.Kwas szczawiowy i jego sole 156.Pięciochloronitrobenzen 195.Trójchloroetylen (Tri) * 121.Kwas 2,4,5-trójchlorofenoksyoctowy, sole i estry (2,4,5- 157.Piwalilo-indandion (Pivalyn) 196.Uranu związki T) 158.Pirydyna 197.Wapnia fluorek 122.Kwasu azotawego sole i jego estry (azotyny) * 159.Pokrzyku (Atropa beladonna) korzenie i liście 198.Wilczego łyka (Daphne mezereum) kora 123.Kwasu azotowodorowego sole (azydki) 160.Potas metaliczny 199.Wodorek litowo-glinowy 124.Kwasu bromooctowego estry 161.Potasu wodorotlenek i jego r-ry (ług potasowy) o st. 200.Wodorotlenek trójfenylocynowy 125.Kwasu chloromrówkowego (chlorowęglowego) estry ponad 5% 201.Wymiotnicy (Uragoga ipecacuanha, Cephaelis 126.Kwasu 2-metylo-4-chlorofenoksyoctowego sole i estry 162.Pyretryny ipecacuanha) korzenie (MCPA) 163.Rezorcyna 202.Ziemowitu (Colchicum autumnale) bulwy 127.Kwasów N-alkilo-dwutiokarbaminowych sole cynkowe i 164.Rotenon i elstrakty korzenia Derris 203.Złocienia (Chrysanthemum cinerariaefolium, Ch. roseum) \elazowe (Zineb, Ziram, Ferbam) 165.Rtęć metaliczna koszyczki (proszek perski) w mieszaninach powy\ej 30% 128.Kwasy chlorooctowe 166.Rtęciowy chlorek (kalomel) 204.śelazicyjanki 129.Lit metaliczny 167.Rybitrutki (Anamirta cocculus) owoce 205.śelazocyjanki. 130.Lulka (Hyoscyamus niger) liście 168.Sabadyli (schoenocaulon officinalis) nasiona 131.Merkaptan trójchlorometylowy 169.Sałaty dzikiej (Lactuca virosa) ziele i sok 132.Metaldehyd 170.Santonina 133.Metanol (alkohol metylowy) * 171.Siarczan dwuetylowy (siarczan etylu) 134.Miedzi związki 172.Siarczan dwumetylowy (siarczan metylu) 135.Miłka wiosennego (Adonis vernalis) ziele 173.Siedmio- (bądz ośmio)- chloro-sześciohydro-metanoinden 136.Nadtlenek wodoru o st. powy\ej 20% (Chlordan, Heptachlor) 137.Naftol beta 174.Skamonium (Ipomoea orisabensis) kłącza i \ywica 138.Naftyloaminy 175.Sodu amidek 139.Naftylomocznik 176.Sodu wodorek 140.Naftylotiomocznik-alfa (ANTU) 177.Sodu wodorotlenek i jego roztwory (ług sodowy) o 141.Naparstnicy (Digitalis sp.) liście stę\eniu ponad 5% 142.Narceina i jej sole 178.Sód metaliczny 143.Narkotyna i jej sole 179.Sparteina i jej sole 144.N-cyklooktylo-N ,N -dwumetylo-mocznik (OMU) 180.Sporysz (Secale cornutum) 145.Nitroaniliny (tak\e dwunitroaniliny) 181.Srebra związki, z wyjątkiem chlorku srebra i bromku 146.Nitrobenzen (olejek mirbanowy) w mieszaninach powy\ej srebra 5% 182.Strontu związki 147.Nitrofenole (tak\e dwunitrofenole) 183.Sulfonal 148.Nitrokrezole (tak\e dwunitrokrezole) 184.Szaleju (Cikuta virosa) ziele 149.Nitroksyleny 185.Sześciochlorobenzen 150.Nitrotolueny (tak\e dwunitrotolueny) 186.Sześciochloro-cykloheksan (Gamexan, Lindan, HCH) 151.Olejek komosy (Chenopodium ambrosioides) 187.Terpeny chlorowane (Toxafen, Strobano, Terpenol) 152.Ołowiu związki nieorganiczne i organiczne (czteroetylek 188.Tetronal ołowiu) 189.Tiosemikarbazyd Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 24 KARTY CHARAKTERYSTYKI SUBSTANCJI NIEBEZPIECZNYCH Ang: Material Safety Data Sweet Material safety data sweet (Wikipedia) " An example MSDS in a US format provides guidance for handling a hazardous substance and information on its composition and properties. " "MSDS" redirects here. For the video game, see MapleStory DS. " A material safety data sheet (MSDS) is a form containing data regarding the properties of a particular substance. An important component of product stewardship and workplace safety, it is intended to provide workers and emergency personnel with procedures for handling or working with that substance in a safe manner, and includes information such as physical data (melting point, boiling point, flash point, etc.), toxicity, health effects, first aid, reactivity, storage, disposal, protective equipment, and spill handling procedures. The exact format of an MSDS can vary from source to source within a country depending on how specific is the national requirement. Fragment jednej z kart. Dostepne na stronach dytrybutorow substancji niebezpiecznych Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 25 Karty charakterystyki substancji niebezpiecznych skad uzykać Np. POCh Gliwice http://www.poch.com.pl/1/karty-charakterystyk,0,0 płyta CD-ROM z całym zestawem zbioru kart - 50 zł (bez VAT) np. CIOP Przykładowe zbiory informacji o właściwościach niebezpiecznych substancji chemicznych Karty dostępne w formacie Adobe PDF Pełna Baza danych do kart charakterystyk substancji niebezpiecznych (wersja 8.0, 645 substancji) dostępna jest na płycie CD http://www.ciop.pl/3789.html Tak\e: Sigma-Aldrich http://www.sigmaaldrich.com/poland.html MSDS SYMBOLIKA ZAGROśEC Dz.U.2005.201.1674 - Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 28 września 2005 r. w sprawie wykazu substancji niebezpiecznych wraz z ich klasyfikacją i oznakowaniem Zwroty bezpieczeństwa Zwroty S (ang. Safety phrases) Lista zwrotów S S1 Przechowywać pod zamknięciem. S2 Chronić przed dziećmi. S3 Przechowywać w chłodnym miejscu. S4 Nie przechowywać w & Zwroty ryzyka Zwroty R (ang. Risk phrases) & . Toksyczne - "T" Dla oznaczeń "T": R25 Działa toksycznie po połknięciu. Oznacza się, gdy: DL50, droga pokarmowa, szczur: 25 < DL50 d" 200 mg/kg. R24 Działa toksycznie w kontakcie ze skórą. Oznacza się, gdy: DL50 po naniesieniu na skórę, szczur lub królik: 50 < DL50 d" 400 mg/kg. & Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 26 NIE TYLKO W PRACY Trucizny na stole i trucizny na spacerze Za Deryło A. (red): Biologiczne aspekty zatruć grzybami, roślinami wy\szymi i jadami zwierzęcymi. Skrypt. Cz. I i II. Wyd. ŚlAM w Katowicach. 1991 Toksyny grzybowe: Amanitotoksyny = amatoksyny = amatotoksyny z Amanita sp.: alfa - epsilon -amamnityna i amanina - dwucykliczne oligopeptydy, HDL = 0,1 mg/kg m.c., blokery polimerazy kwasy rybonukleinowego, powodują rozpad chromatyny, nieodwracalna hepatotoksyna Faloidyna (składnik falotoksyny) - septapeptyd (Hyle-Hypro-Try-Ala-Cys-Tre-AlloTre), HDL = 1 mg/kg m.c., jad błonowy - mitochondrialny, hepatotoksyna, hemolityk, Giromitryna z piestrzenicy (Gyromitra esculenta): N-metylo-N-formylohydrazon aldehydu octowego, hepato- i nefrotoksyna Orelanina z zasłonaka rudego (Cortinarius orellanus): mieszanina oligopeptydów, silny reduktor, nefrotoksyna, z silnie opóznionym działaniem letalnym (do 1 m.-ca). Muskaryna z Amanita muscaria, strzępiaków (Inocybe sp.), lejkówek (Clitocybe sp.), krowiaka (Paxillus sp.): czwartorzędowa zasada azotowa z rdzeniem furanowym, cholinomometyk Alkaloidy klawinowe z buławinki (Claviceps purpurea = Secale cornutum): ergometryna i ergotamina - odpowiedzailne za taniec św. Wita Toksyny roślin wy\szych: Amygdalina i izoamygdalina - alkaloidy cyjanogenne - z nasionach czereśni (do 2%), moreli (8%) i brzoskwini (6,6%), czeremchy (2,5%), HDL(HCN) = 1 mg/kg m.c. Koniina, gamma-koniceina - alkaloidy pirydynowe baldachokwiatowych: szczwół plamisty (Conium maculatum), tak\e w blekocie, działanie nikotynowe na AUN i płytki motoryczne, HDL (koniiny) = 0,4-0,6 mg/kg m.c. Poliiny - w tym: etuzyna i etuzanol (obok koniiny) z blekotu (Aethusa cynapium) Cykutotoksyna i cytkutol z szaleju jadowitego (Cicuta virosa) z grupy poliin (poliacetylanów) - działanie podobne do pikrotoksyny Morfina, kodeina, naroktyna, papaweryna oraz tebaina z maku lekarskiego - ... no coments L-hioscyamina z wawrzynka wilcze łyko (Atropa belladonna), bielunia (Datura stramonium), lulka (Hyoasyamus niger) ... Skopolamina (1/3 alkaloidów Datura stramonium) - alkaloid tropanowy Toksyny zwierzęce: Holuturyna strzykw (trepang) - hemolityczna, neurotoksyczna Jady ślimaków Conus, Murex i Terebra Jady pająków ptaszników: Avicularia, Actinopus, Atrox - neurotoksyny działające na ukł. siatkowaty - zahamowanie funkcji nerwowych, utrata koordynacji ruchowej, senność, stopniowe osłabienie akcji serca i akcji oddechowej Jady pająków Latrodectus (L. mactans - cz.wdowa, L. tredecimguttatus - karakut) - mo\liwa utrata przytomności, amnezja, agrafia, abulia (zanik woli działania), zaburzenia mowy. Jady krzy\aków Aranea - hemolizyny, hemorrhagina, tak\e epeirotoksyna - neurotrop obwodowy i centralny, mo\e powodować asfiksję. Jad tarantul Lycosa - głównie hemolizyny, niewiele neurotropów. Jady skorpionów Buthus, Tityus i Heteromerus. Jady wijów Scolopendra - hemolizyny, histamina, serotonina, hialuronidaza, białka, Jady chrząszczy kusakowatych i majkowatych, np. majki Lytta sp - kandarydyna (z grupy folikulosteronów) HDL - 20 mg/kg m.c. Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 27 Jady rybie: TTX - u Diodontidae, Tetraodontidae fugu i sushi Ichtiotoksyna, ichtyohemotoksyna, Jady gadzie - wę\owe zawierają: neurotoksyny, hemolizyny, cytolizyny, koaguliny, kardiotoksyny, hemoraginy, antykagulanty, w tym: " Colubridae (połozowate) - bardzo jadowity Dispholidus, wę\o\erna musurana (Pseudoboa clelia) - w Polsce niejadowity gniewosz, w.eskulapa i zaskroniec " Elaphidae (zdradnicowate) - nocne: wą\ kralowy (Micrurus), tajpan (Oxyranus), wą\ tygrysi (Notechis), okularnik = kobra indyjska (Naja), kobra królewska (Opiophagus), mamba (Dendroaspis) " Hydrophidae (w.morskie) " Viperidae - hemostatyczne i hemolityczne działanie jadu, rodzaje Vipera i Bitis " Crotalidae (grzechotnikowate) Trucizny wtórnie akumulowane w pokarmie typu owoce morza omółki, ostrygi & - pierwotnie pochodzace z glonów morskich " saksitoksyna: -Alexandrium sp. (parali\), " kw. okaidowy Dinophysis sp. (obj. pokarmowe) " kwas doumowy (= domoic acid) -Pseudo-nitzchaia i Chondria (amnezja) " brewetoksyna Karenia (= Gymnodinium) (zapalenia skóry, obj. neurotropowe) " ciguatoksyna/maitotoksyna Gambierdiscus (obj. pokarmowe, nerwowe i sercowe) Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 28 Dziennik toksykologiczny Rozpuszczalniki zagra\ają płodności. Nauka w Onet PAP, mf /2001-09-11 07:05:00 Rozpuszczalniki organiczne zmniejszają płodność mę\czyzn. GW w Internecie PAP, mtz (12-09-01 17:39) Mę\czyzni nara\eni na częsty kontakt z rozpuszczalnikami organicznymi ponad dwukrotnie częściej mają obni\ony poziom plemników w nasieniu - informuje pismo "Occupational and Environmental Medicine" W badaniach ponad 1200 robotników, którzy z powodu niepłodności odwiedzali kanadyjskie kliniki pomiędzy 1972 a 1991 rokiem, naukowcy z University of Albert w Kanadzie pwykazali, \e nara\enie na rozpuszczalniki powoduje dwukrotnie częstsze ni\ w grupie kontrolnej obni\enie liczebności i \ywotności plemników w nasieniu. Wśród nara\onych na wysoki (przekraczający normę) poziom rozpuszczalników kłopoty z nasieniem obserwowano nawet trzykrotnie częściej. Szczególnie nara\eni na działanie tych substancji są drukarze, pracownicy budowlani, malarze i dekoratorzy. Do szkodliwych rzopuszczalników nale\y np. aceton, benzen, toluen, czterochlorek węgla oraz etery: eter monoetylowy glikolu (Cellosolve), eter metylowy i butylowy glikolu, glikol dietylenowy, czyli eter B-dihydroksyetylowy (z tlenku etylenu i glikolu), eter dimetylowy glikolu etylenowego. Czy benzyna bezołowiowa zabija wróble? Onet Nauka NAI/2000-09-14 16:31:32 Denis Summers-Smith (brytyjski ornitolog - specjalista biologii wróbli) twierdzi, \e dwa związki występujące w benzynie bezołowiowej, benzol i MTBE, mogą być przyczyną zmniejszenia miejskiej populacji wróbli, nara\onej na zanieczyszczenia powietrza powodowane przez samochody. Dziennik toksykologiczny - cd. Ołów zagra\a zdrowiu dzieci. Nauka w Onet PAP/ 2001-03-23 09:13:25 Co dziesiąte polskie dziecko ma niebezpiecznie podwy\szony poziom ołowiu we krwi stwierdzono w czwartek we Wrocławiu na konferencji "Ska\enia ołowiem i innymi metalami cię\kimi na Dolnym Śląsku". Wśród 84 tys. dzieci z 18 dolnośląskich gmin ponad 12 tys. wymagało leczenia sanatoryjno- rehabilitacyjnego, a 10 tys. leczenia ambulatoryjnego z powodu zwiększonej zawartości ołowiu we krwi. Ołów odkłada się w mózgu, nerkach, czerwonych krwinkach i kościach. Wpływa negatywnie na szybkość przewodzenia impulsów przez układ nerwowy, obni\ając szybkość reakcji oraz inteligencję. Ołów zmniejsza inteligencję nieodwracalnie Nauka w Onet za PAP 2001.05.10 Leki obni\ające poziom ołowiu we krwi nie odwracają niekorzystnego wpływu tego pierwiastka na inteligencję. Takie są wyniki amerykańskich badań ogłoszone w "New England Journal of Medicine". Wysoki poziom ołowiu we krwi obni\ą inteligencje i przyspiesza starzenie. Ju\ poziom pomiędzy 10 a 20 mikrogramów na decylitr krwi zmniejsza współczynnik inteligencji o 1-3 punkty. Metoda leczenia polegająca na podawaniu leków wią\ących ołów (preparat Succimer) została wprowadzona w USA 10 lat temu u dzieci, w przypadku których stę\enie ołowiu we krwi przekraczało 45 mikrogramów na decylitr. Lead accelerates ageing process years after exposure. Neurology October 24, 2000 Lead exposure on the job can cause progressive declines in memory and learning abilities nearly two decades later, according to a study in the issue of, the scientific journal of the American Academy of Neurology. Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 29 Dziennik toksykologiczny - cd. 2 Zagadka największego zatrucia w dziejach Europy. Nauka PAP, mf /2001-09-20 06:20:00 Substancja podobna do paracetamolu mogła wywołać masowe zatrucia w Hiszpanii sprzed 20 lat - twierdzą tamtejsi naukowcy. O wynikach badań informuje "New Scientist". Największe w dziejach współczesnej Europy masowe zatrucie miało miejsce 20 lat temu, ale dopiero teraz udało się ustalić jego mo\liwą przyczynę. W roku 1981 w Hiszpanii ponad 20 tys. ludzi zachorowało na dziwną chorobę uszkadzającą mięśnie. Zmarło od 300 do 400 osób. Około 17 tys. nadal choruje. Przyczyną był przemysłowy olej rzepakowy, sprzedawany jako oliwa z oliwek. Producentów aresztowano w roku 1983. Znaleziona w oleju anilina nie powoduje stwierdzanych u ofiar zatrucia wysypek i zaniku mięśni. Zespół Margarity Ladony z instytutu biomedycznego w Barcelonie wykazał, \e przyczyną zatrucia mógł być produkty degradacji aniliny - chinonoiminy oraz 3-fenyloaminopropano-1,2- diol (w skrócie PAP) i 4-aminofenol. Dziennik toksykologiczny - cd. 2 Mamy cynk o talu. Wojciech Mikołuszko. GW 16-06-01 str. 16. Dr hab. Krzysztof Dmowski z Zakładu Ekologii U.W, z dr Anną Kozakiewicz i prof. Michałem Kozakiewiczem, wykazali wysokie zawartości talu (do 150 ppm) w szlamach z osadnika poflotacyjnego rud w kopalni Bolesław. W okolicy osadnika wykazano zawartość talu ponad normę (<0,01-0,1 ppm) i sięgającą od 10 ppm w igłach sosny, tkankach pająków i owadów do 20 ppm w tkankach jaszczurek i gryzoni oraz ponad 50 ppm w jajniku \aby. Du\e ilości zawierała te\ pietruszka i sałata z przydomowych ogródków w Bolesławiu i Bukownie. Wysokie stę\enie talu wykazał Dmowski w tkankach zwierząt z Szopienic. Zawartość talu w tkankach roślin i zwierząt w warunkach naturalnych nigdy nie przekracza 1 ppm. Wszystkie rozpuszczalne w wodzie związki talu są silnie trujące. Dawniej stosowano je do zwalczania gryzoni i robactwa. Powoduje wypadanie włosów. Zbadają tal w "Bolesławie". GW w Internecie Bartosz Mleczko (04-09-01 17:29) "Gazeta" dotarła do naukowców, którzy uwa\ają, \e okolice huty cynku w Bukownie są ska\one niebezpiecznym pierwiastkiem - talem. Po naszych publikacjach Małopolski Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska zdecydował \e konieczne będą badania gleby, powietrza i roślin Wojewódzki Inspektor Ochrony Środowiska w woj. małopolskiem, dr. Konrad Turzański odnosi się sceptycznie do wyników dr Dmowskiego. Jerzy Wertz, dyrektor wydziału ochrony środowiska w małopolskim urzędzie wojewódzkim twierdzi, \e wyniki badań AGH z lat 90 wskazują brak zagro\enia talem w okolicy Bukowna, choć jego stę\enia są tam podwy\szone. Wojewoda małopolski, Ryszard Masłowski: - Wykonane ekspertyzy nie potwierdzają faktu istnienia zagro\enia talem. Dr Jerzy Cabała z Uniwersytetu Śląskiego twierdzi, \e "znaczne nagromadzenie wielu pierwiastków śladowych w odpadach poflotacyjnych stwarza realne zagro\enie dla całego rejonu olkuskiego, poniewa\ najdrobniejsze frakcje są łatwo transportowane na znaczne odległości". Dr Barbara Godzik z PAN, wykryła nawet kilkadziesiąt ppm talu w roślinach w pobli\u hałdy. Dr Andrzej Wojciechowski, kierownik Sekcji Aparatury Specjalnej w Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej oznaczył metodą absorpcyjnej spektrometrii atomowej, w wodzie uzdatnionej, zaczerpniętej kilkanaście kilometrów od Bukowna, stę\enie talu równe 0,0011 mg/l, a w wodzie surowej - 0,002 mg/l. Normah w krajach Europy Zachodniej (0,002 mg/l)! Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 30 STRACH MA PROMIENIUJCE OCZY TYPY PROMIENIOWANIA JONIZUJCEGO: elektromagnetyczne: kosmiczne, ł, X, UV, korpuskularne: , p+, ą, N Przenikliwość i absorbowalność promieniowania są odwrotnie proporcjonalne, efekt zale\y od pochłaniania: przenikliwość: kosmiczne > X, ł > > N > ą 1 < 1,7 < 2-10 < 10 QA = współczynnik pochłaniania Droga swobodna w powietrzu ą 3 MeV 1,7 cm 30 000 par jonów/cm 3 MeV 13 m 75 par jonów/cm Półokresy trwania i energie rozpadu 214 210 131 140 103 89 95 3 210 137 226 14 238 Po Bi J Ba Rn Sr Zr H Pb Cs Ra C U 1,4 5 8 12,8 40 54 65 12,1 22 30 1 622 5 730 4,5 10-4 s dni dni dni dni dni dni lat lat lat lat lat mld lat , ł 608 1,5 19 156 keV MeV keV keV Co się rozpada Izotopy u\ywane do reakcji jądrowej w bombach i reaktorach 233 U ; 235U , 238U , 2325Th , 239Pu , 240Pu, 241Pu & .. Kilka typowych rozpadów (nuclear fission) łańcuchowych 235 U + 1n 236U 94Sr + 140Xe +2 1n + Q 235 U + 1n 236U 92Kr + 141Ba + 3 1n + Q 235 U + 1n 236U (70-100)X + (130-160)Y + a 1n + Q (X, Y = Ba, Br, Ce, Cs, La, Mo, Nb, Pr, Rb, Ru, Sr, Te, Xe, Zr, & ) lub powolnych, naturalnych 239 235 Pu U + ą T1/2 = 24 360 lat 14 N + 1n 14C + 1H & ... 14C + 1H 14N + e + ve T1/2 = 5 740 lat 20 kt teoretycznie 1 kg materiału 235U (praktycznie mniejsza wydajność); 10 Mt teoretycznie 550 kg materiału 235U & . 66 500 MCi (5,1% 90Sr) Anihilacja pozytonu zastosowanie w NMR e+ + e 2 ł (2 0,5 MeV) Tak\e synteza termojądrowa (nuclear fusion) (& ) Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 31 MIERZENIE NARAśENIA Aktywność zródła (liczba rozpadów): A = [Bq] = [s-1] 1 Ci = 3,7 1010 Bq Aktywność właściwa: A / m. = [Bq/kg] Energia promieniowania: E = h = [J] 1 eV = 1,602 10-19 J X (Rtg) = 300 - 500 keV ą, ł, = 30 keV 40 MeV, ą, p+ < 10 MeV n = 5 keV - 10 MeV 1 Bq 1 h + 1-2 (ą, , n, p+) E = A Ł k h 1 Bq ! 5 10-15 J - 300 10-12 J Dawka pochłonięta: D = [Gy] = [J/kg] 1 rad = 10-2 Gy Równowa\nik dawki pochłoniętej: H = D Q = [Sv] [Gy] ! [Sv] 1 rem = 10-2 Sv gdzie QA = 1 - 10 (X, ł << ą, N) absorbowalność Dawka ekspozycyjna - efekt jonizacyjny (mierzony dla suchego powietrza) : I = [C/kg] 1 R 2,58 10-4 C/kg ([R] = [Rtg]) 1 R H" 10 mGy i 1 rad X, ł 1 rem 1 R (Rtg) SKUTKI (Zgodnie z hipotezą liniową) NDN napromieniowania ogólnego [rem] w grupie A (nara\onych zawodowo) próg 1 raz 3 m-ce 1 rok 5 lat 10 lat grupa A 25 12 1,3 (F) 5 12 25 3,0 (M) dawka maleje z czasem ekspozycji [rem] ! 1 rad dla X, ł ! 1 Rtg dla X, ł NDNmax napromieniowania miejscowego w [rem] dla wieku 18 lat: Narząd gonady i szpik tk.miękkie kości, tarczyca, skóra kończyny Dawka - D 0,5 15 30 (wiek - 18) 30 75 Skutki dawki ostrej promieniowania jonizującego [rem] ! 1 rad dla X, ł ! 1 Rtg dla X, ł bez o.hematolog próg 50% ch. 100% ch. LD50 LD100 objawów . choroby poprom. poprom poprom. 0-25 25-50 75-100 100-200 200-400 400-600 600-800 Aysienie: 1000 mSv (jednorazowa dawka) = 0,1 rad Karcinogeneza: 0.7-2 przypadku /106/1 rad - poprawnie jako dawka [rem] ! 100 Sv Mutageneza: +1% częstości /1 rad Plemniki mutacje spontaniczne z częstością 1 : 105 , po napromieniowaniu 5 000 rad wzrost ok. 100-krotny; do 100 rad zale\ność liniowa ??? Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 32 137 DSB ogólne Cs 30 mcCi = 1,110 MBq ! 5 10-9 Sv - 300 10-6Sv 238 Pu 0,3 mcCi = 11 kBq ! 50 10-12 Sv - 3 10-6 Sv Promieniowanie tła głównie z rozpadu naturalnego izotopu potasu (40K) oraz Ra, Rn, U i Th. Śr. 3,3 mSv/rok/osobę - 39K - 2,5% masy skorupy ziemskiej, 40K - 0,0117% K w przyrodzie, t1/2 = 1,28 miliarda lat. Promieniowanie kosmiczne na szer. geogr. Polski, ok. 1,5 m nad pow. gleby wytwarza: ok. 1,7 jonów w ciągu 1 sekundy w 1 cm3 powietrza 25 nGy/godz. Przeciętnie w Polsce tło naturalne (ł) w powietrzu, ok. 1,5 m nad pow. gleby [19 528 punktów pomiarowych, 1996 rok; wg dr E.Droste, Świerk] 2,3 do 140,6 nGy/godz. śr. 34,1 nGy/h. śyciowa (70 lat) dawka promieniowania tła w [mSv] (100 Sv:! 1 rem ! 1 rad) : " zakres - od 1,0 do 200 mSv ze średnią 2,4 mSv (170 mSv ?) " w Norwegii - średnio: 365 mSv, maksymalnie 1500 mSv " w Finlandii - średnio 525 mSv " w stanie Kerala w Indiach - 2 500 mSv " we niektórych regionach Francji - 6 000 mSv, " w Iranie - średnio do 3000 mSv, maksymalnie 10 000 mSv, " w mieście Ramsar (Iran) - 17000 mSv " na pla\ach Brazylii - do 50 000 mSv. Jednorazowe dawki " w Hiroshimie i Nagasaki - 6000 mSv. " w ewakowanych rejonach ZSRR po po\arze czarnobylskim - ok. 350 mSv. " w Europie środkowej po po\arze czarnobylskim - ok. 0,03 mSv. Wra\liwość tkanek na promieniowanie przenikliwe zale\y od nasilenia procesów namna\ania komórek (tempa odbudowy i wymiany): szpik, krew > nabłonki przewodu pokarmowego > skóra ... Mechanizm śmierci popromiennej: u szczurów i myszy śmierć w skutek: " zniszczenia układu krwiotwórczego w 10-14 dniu po dawce 800-900 rad (80-90 tys. Sv) " uszkodzeń układu pokarmowego - w 3-4 dniu po dawce rzędu 10 000 rad " uszkodzeń układu nerwowego - w 3-4 dniu po dawce powy\ej 10 000 rad " uogólnionych uszkodzeń - śmierć natychmiastowa po dawce 160 000 rad Choroba popromienna u ludzi: " objawy napromienienia ze strony układu krwiotwórczego do ok. 50 rad (5 tys. Sv) " choroba popromienna z objawami po kilku tygodniach, z reguły bez zgonów do 200 rad " śmiertelność LD10 = 300 rad, LD50 = 450 rad, LD90 = 600 rad " prawie 100% śmiertelności w czasie 2-4 tygodni 600 rad i powy\ej (60 tys. Sv) Hipoteza liniowa kontra zasada tolerancji Shelforda W 1995 po konferencji UNSCEAR odrzucono hipotezę liniową zalezności dawka - efekt ddla promieniowania jądrowego. Obowiązuje zasada tolerancji Shelforda. Tym niemniej, zasady ochrony radiologicznej w są nadal oparte o hipotezę liniową Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 33 Ile tracisz wskutek promieniotwórczosci Na podstawie ksią\ki A Hrynkiewicz ENERGIA - wyzwanie XXI wieku WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU JAGIELLOCSKIEGO, KRAKÓW 2002 LICZBA DNI, O KTÓRE MOśE ZOSTAĆ SKRÓCONE MOJE śYCIE : LLE LOSS OF LIFE EXPECTANCY LLE - Przyczyna - - - 3070 - urodzić się mę\czyzną, a nie kobietą 2000 - być kawalerem 1600 - być panną 1110 - praca w kopalni 1600 - palenie papierosów 1 paczka dziennie 1300 - nadwaga ~30 % 210 - wypadki samochodowe 130 - alkohol przeciętne spo\ycie (USA) 40 - wypadki pieszych 40 - utonięcie 30 - po\ary 12 - praca zawodowa, ze zródłami promieniotwórczymi, od ~19 roku \ycia do ~ 65 roku \ycia - od matury do emerytury 6 - rentgenowska diagnostyka medyczna 0,4 - mieszkanie, przez całe \ycie, w pobli\u elektrowni jądrowej DZIEKI UPRZEJMOŚCI DR E.DROSTE (IBJ, ŚWIERK) A ile zyskujesz? (& ) Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 34 NASZE PROMIENIOWANIE POWSZEDNIE Wielkie awarie jądrowe z emisją 131J, 90Sr, 137Cs, tak\e Pu, U, ... " Windscale (GB 1955) " Three Mile Island (Harrisburg, USA 1979) " Czernobyl (Kijów, Ukraina 1986) 50-100 mln Ci (kiurów) = 2-4 1018 Bq (tryliony bekereli) " oraz bli\ej nieznana liczba ośrodków wojskowych i wraków okrętów podwodnych Nie tylko eneregetycy i wojskowi ... Bekerele w mieszkaniu. Onet Nauka. NAI/2000-09-07 17:58:32 Naturalne stę\enie radonu (Rn) w powietrzu odpowiada około 5 Bq/m3 powietrza. Wg zaleceń Unii Europejskiej dawka promieniowania w pomieszczeniach mieszkalnych nie powinna przekraczać 200 bekereli, jeśli przekracza 400 bekereli pomieszczenie nie nadaje się do zamieszkania i nale\y je wyremontować. W trakcie międzynarodowej konferencji w Monachium (300 ekspertów z 47 krajów) wygłoszono (sic!) pogląd, \e nara\enie na radon jest przyczyną 15% śmiertelnych przypadków raka płuc w Niemczech. Kalendarium głupoty Roger M.Macklis: Wielki skandal w terapii. ŚN 1993, 10(26): 68. Eben M.Byers zmarł w r. 1932 na skutek za\ywania od r.1927 do r. 1930 ok. 1000- 1500 butelek Radithoru, preparatu zawierającego ok. 2 mcCi 226Ra i 228Ra (w 15 ml r-ru), głównie zródła promieniowania alfa. Była to dawka przekraczająca 3 razy jednorazową DL. Preparat produkował i rozpowszechniał jako panaceum hochsztapler William Bailey. Sam te\ go stosował lecz zmarł dopiero w wieku lat 64 (w roku 49) na raka pęcherza. W latach 1925- 1930 dzięki agresywnej, pseudonaukowej reklamie sprzedał oficjalnie 400 000 butelek preparatu, a po roku 1932 i zakazie sprzeda\y rozprowadzał inne znachorskie rekwizyty zawierające zródła promieniotwórczości. Zbigniew Jaworowski: Dobroczynne promieniowanie. Wiś 1997, 3: 20. E.M.Byers zmarł w skutek chronicznego za\ywania Radithoru (po ok. 80 000 Bq 226 Ra i 228Ra w 30 ml r-ru) zakumulowawszy łącznie ok. 370 MBq 226Ra. Setki ludzi, którzy za\yli łączne dawki mniejsze ni\ 2 MBq nie wykazywało jednak zaburzeń zdrowia i nowotworzenia. Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 35 Co za mało to niezdrowo ... Zbigniew Jaworowski: Dobroczynne promieniowanie. Wiś 1997, 3: 20. Dowody na hormezę radiacyjną - dwufazowy efekt rosnących dawek. " dobroczynne skutki niskich dawek u roślin - G.F.Atkinson (1898) " obni\ona o 30% częstość białaczki, raków mięsaków u 3 miesięcznych myszy po 1 Gy od 137 Cs (zakres 0 - 6 Gy) - Maisin i wsp. (1988) " zmniejsza o ok. 40% rozrodczość pantofelków w hodowli po obni\eniu promieniowania tła przez osłony ołowiane 5 - 10 cm grubośc) - Panel i wsp. (1987) " u dzieci ofiar Hiroshimy i Nagasaki, które otrzymały dawki 400-600 mSv - zmalały zgony w okresie okołoporodowym (z 7,35 do 7,08%), - mniej abberacji chromosomowych (z 0,31% do 0,22%), - mniej mutacji liczbowych (z 0,30% do 0,23%), - mniej mutacji białek krwi (z 6,4 x 10-6 do 4,5 x 10-6) - - Yoshimoto et al. (1991), Awa et al. (1989), Neel at al. (1988). " mniejsza śmiertelność nawet o >40% (śr. 25%) we wszystkich grupach wiekowych (30- >80 lat) u kobiety z Nagasaki, które otrzymały >10 mSv wzgl. kobiet napromieniowane <5 mSv. " po 100-190 mGy od RTG ok. 20% mniejszą śmiertelność z powodu gruzlicy, po 300-390 mGy od RTG ok. 20% wzrost śmieretlności ponad tło wśród 31 710 kobiet kanadyjskich po dawkach od 0 do >10 000 mGy - Miller et al. (1989). Czarnobyl - prawda i wrzask wokół ... Zbigniew Jaworowski: Czarnobyl nie szkodzi. GW Wt 2.01.2001. str. 12. Wg raportu Komitetu Naukowego Narodów Zjednoczonych ds. Skutków Promieniowania Atomowego (UNSCEAR) dawki promieniowania otrzymane podczas awarii w Czarnobylu: " pracownicy elektrowni - do 16 000 mSv w czasie kilku minut lub kilku dni ostra chorobę popromienną. " likwidatorzy skutków katastrofy (ok. 381 tysiąca osób) - nieco ponad 100 mSv. " mieszakńcy najsilniej ska\onych terenów w okresie od 1986 do 1995 - od 30 do 80 mSv - średnio 8 mSv (wobec około 21 mSv ze zródeł naturalnych) Rocznica katastrofy w Czarnobylu. Nauka w Onet za PAP 2001-04-25 19:54:55 Komitet Naukowy ONZ d/s Skutków Promieniowania Atomowego (UNSCEAR - 100 naukowców z 21 krajów, tak\e z Polski) opublikował we wrześniu 2000 r. liczący ponad 1200 stron raport na temat sytuacji zdrowotnej po katastrofie w Czarnobylu. Stwierdza on, \e: " nie wystąpiło zagro\enie zdrowia ludności ska\onych rejonów Białorusi, Rosji i Ukrainy. " jedynym wskaznikiem, który wyraznie się podwy\szył, jest wzrost przypadków raka tarczycy (około 1800 przypadków, lecz wzrost wcześniej ni\ się spodziewano ju\ po roku, a nie po 10, w tym zmarła jedna osoba). " nie wykazano wzrostu zachorowań i zgonów na nowotwory złośliwe " wbrew oczekiwaniom nie wzrosła częstość białaczek, nawet wśród uczestników akcji ratunkowej " nie wzrosła czestość chorób nienowotworowych, które mogłoby wywołać promieniowanie Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 36 10 razy więcej raka tarczycy po Czarnobylu Nauka w Onet za PAP 2001-04-26 Dziesięciokrotny wzrost zachorowań na raka tarczycy wśród mieszkańców Polski północno- wschodniej po katastrofie w Czarnobylu wykazali białostoccy naukowcy w trakcie swoich 11-letnich badań nad jej zdrowotnymi skutkami. W materiałach na Zjazd Europejskiego Towarzystwa Tyrologicznego prof. Ida Kinalska, z Kliniki Endokrynologii A. M. w Białymstoku, stwierdza: "Rozró\nienie tego, co zale\ało od Czarnobyla, a co od zmiennych poziomów jodu, jest bardzo trudne. Wa\niejszym sposobem jest wykazanie wzrostu zachorowań na rodzaj raka tarczycy, który na pewno jest zale\ny od promieniowania. Myśmy wykazali ewidentny wzrost raków. Przypuszczamy, \e to była sprawa zale\na od Czarnobyla" - powiedziała prof. Kinalska. - "O tych dawkach nikt na świecie nie jest w stanie powiedzieć, czy były rzeczywiście zabójcze dla organizmu, czy te\ nie" Dzieci ratowników z Czarnobyla mają zmienione DNA Nauka w Onet za PAP 2001.05.10 Dzieci ratowników z Czarnobyla mają zmienione DNA mtz, pap Nauka w GW 2001.05.10 Izraelscy i ukraińscy naukowcy twierdzą, \e nawet niskie dawki promieniowaniapo awarii w Czarnobylu mogły spowodować zmiany w ludzkim DNA, przekazywane następnym pokoleniom "Proceedings of the Royal Society of London: Biological Sciences" podaje, \e wśród dzieci urodzonych po roku 1986 (poczetych przez uczestników akcji ratunkowej) stwierdzono 7-krotny wzrost częstości mutacji. Tymczasem tak dramatyczne wydarzenia, jak zrzucenie bomb atomowych na Hiroszimę i Nagasaki, nie spowodowały znaczącego zwiększenia częstości defektów genetycznych. W tych przypadkach jednak osoby, które prze\yły wybuch, były nara\one raczej na silne, lecz krótkotrwałe promieniowanie gamma, ni\ na działanie promieniotwórczych izotopów. Wybuch w Czarnobylu przyczyną wielu przypadków raka. Nauka w Onet IAR, ms /2001- 10-24 06:33:00 Co najmniej 2 tysiące stwierdzonych w Europie przypadków raka tarczycy jest związanych z katastrofą w Czarnobylu - oświadczył profesor Dillwyn Williams z uniwersytetu w Cambridge. Nadal pojawiają się nowe przypadki choroby, spowodowane katastrofą. Na obradującej w Lizbonie konferencji, poświęconej walce z chorobami nowotworowymi, profesor Williams powiedział, \e 4 lata po katastrofie wyraznie wzrosła liczba przypadków raka tarczycy wśród dzieci. Ciągle wykrywa się nowe przypadki tej choroby u ludzi, którzy byli wtedy dziećmi. Zdaniem Williamsa, dzieci były po katastrofie szczególnie nara\one na raka tarczycy, gdy\ gruczoł ten wchłaniał du\o promieniotwórczego izotopu jodu, który wydzielał się ze zniszczonego reaktora w Czernobylu. Według doktor Elaine Ron z amerykańskiego Narodowego Instytutu Raka, ryzyko zachorowania na raka tarczycy będzie największe 15-19 lat po katastrofie, do której doszło w 1986 roku. DOBRE PYTANIE NA ZAKOCCZENIE śarnowiec, Klempicz ... kontra Turów, Bełchatów, Rybnik, ...etc. Co więcej szkodzi i bardziej zaszkodziłoby politykom? Bo zle wykształcony elektorat zawsze mo\na zmanipulować. Szkodliwosci srodowiskowe I dr hab. Piotr Aaszczyca UŚ 2003 37