Główne wydarzenia
Problemem powieści jest walka faraona z kastą kapłańską o władzę w państwie:

Manewry wojskowe młodego księcia stanowiące dla niego egzamin na odpowiedzialnego wodza;
Spotkanie z Żydówką, Sarą;
Narada w pałacu i odroczenie terminu mianowania księcia dowódcą korpusu;
Napad na folwark Sary;
Podróże księcia po kraju i jego obserwacje;
Sprawa żydowskiego syna księcia i zamordowanie dziecka;
Wojna z Libią. Młody książę faraonem Ramzesem XIII;
Uroczystości pogrzebowe starego faraona;
Lykon w roli obłąkanego;
Ramzes w otwartej walce z kapłanami. Prowokacja Herhora;
Klęska i śmierć Ramzesa.

Problematyka
Powieść, ukoÅ„czona, jak gÅ‚osi data na jej rÄ™kopisie, 2 maja 1895 roku o godzinie 3 po poÅ‚udniu, byÅ‚a drukowana w “Tygodniku Ilustrowanym" od dnia 5 października 1895 roku do koÅ„ca roku nastÄ™pnego. Wydanie książkowe ukazaÅ‚o siÄ™ w roku 1897. Powieść zaskoczyÅ‚a zarówno czytelników jak i krytyków. Znano bowiem Prusa jako zdeklarowanego przeciwnika powieÅ›ci o tematyce historycznej, namiÄ™tnego natomiast obserwatora współczesnoÅ›ci, dążącego do jej poznania, zrozumienia i znalezienia dróg naprawy.
Szybko jednak przekonano się, że co prawda inspiracją do napisania utworu były zainteresowania pisarza Egiptem, ojczyzną najstarszej cywilizacji świata, ale w rzeczywistości jest on nie powieścią historyczną, lecz traktatem o państwie i władzy.
Czas i miejsce akcji
Wydarzenia toczą się w XI wieku p.n.e., w okresie panowania dwudziestej dynastii faraonów i okresie zwycięstwa nad nimi kasty kapłańskiej.
Miejscem akcji jest Egipt, egzotyczna kraina rozciÄ…gajÄ…ca siÄ™ wzdÅ‚uż Nilu, w której panuje politeizm, kult zwierzÄ…t (byk Apis, krokodyle, skarabeusze), a kapÅ‚ani sÄ… monoteistami. Powszechne przekonanie, że zniszczenie ciaÅ‚a uniemożliwia unieÅ›miertelnienie siÄ™ duszy staÅ‚o siÄ™ przyczynÄ… powstania tradycji i obrzÄ™dowoÅ›ci (balsamowanie, piramidy). Faraon uznawany jest za “syna SÅ‚oÅ„ca", a zatem istotÄ™ równÄ… bogom.
Ramzes XII i jego syn to postacie wykreowane przez pisarza (w rzeczywistości Herhor objął władzę po Ramzesie XI). W powieści Ramzes XIII jest młodszym, czwartym synem, jego starsze rodzeństwo nie wykazało potrzebnych władcy przymiotów umysłowych i fizycznych. Jedynie on, wnuk arcykapłana jest silny i mądry.
Państwo egipskie
Prus ukazuje państwo u schyłku jego świetności. Przyczyną upadku są:

wyniszczające kraj wojny (brak rąk do pracy, jałowienie ziemi, zniszczenie rzemiosła, powszechne zubożenie),
zubożenie skarbca,
niewystarczajÄ…ca liczba wojsk,
brak jedności etnicznej (Fenicjanie, Żydzi, Grecy),
rosnące zadłużenie u cudzoziemskich lichwiarzy, pociągające za sobą zależność polityczną,
wzrost potęgi ekonomicznej Fenicjan,
nadmierny rozrost biurokracji,
walka kapłanów z faraonami o władzę,
rozrzutny tryb życia możnych,

(cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4)

Społeczeństwo egipskie jest wyraźnie podzielone:

arystokracja religijna i świecka;
szlachta,
kapłani,
lud (chłopi, niewolnicy).

Bohaterowie
Chłopi (Prus nie odróżnia wyraźnie chłopów od niewolników):

są ciemni, wyzyskiwani, krzywdzeni, bici, gnębieni przez poborców podatkowych (cytat);
cierpią nędzę, głód, niedolę; muszą dźwigać całkowity ciężar utrzymania faraona, jego dworu, arystokracji i kapłanów (cytat 1, cytat 2);
pracą swoją tworzą fundament materialny dla rozwoju kultury, ale cierpią największe upokorzenia:
epizod ukazujący chłopa, który przez 10 lat kopał kanał, by zdobyć wolność osobistą. Obity popełnił samobójstwo (cytat 1, cytat 2);
po napadzie na willę Sary na więzienie skazano kilkuset niewinnych chłopów, bez udowodnienia im winy (cytat);
obrazy katowania chłopów w posiadłości wydzierżawionej przez księcia Dagonowi w zamian za pożyczkę finansową (cytat);
opis piramidy Cheopsa jako krwawego owocu pracy i niedoli setek tysięcy ludzi (cytat).

Arystokracja:

opanowała najwyższe stanowiska w administracji państwowej i wywiera wpływ na całe społeczeństwo (cytat);
dzięki autorytetowi religii ma doskonale zorganizowany aparat szpiegostwa i zdrady;
żyje w przepychu, myśli tylko o używaniu i własnych korzyściach (cytat 1, cytat 2).

Kapłani:

dzięki religii utrzymują w posłuszeństwie klasy panujące i uciskane (cytat 1, cytat 2);
elitarny charakter nauki sprawia, że mogą wykorzystywać ją dla spotęgowania swojej władzy (znajomość astronomii pozwala im wytyczać kierunek podróży okrętów, budowę kanałów, wykorzystywać zaćmienie słońca dla potrzeb politycznych; znajomość prawa pozwala Mentezufisowi bezkarnie zabijać jeńców pod nieobecność faraona, aby wzbudzić tym nienawiść Libijczyków do władcy; znajomość mediumizmu pozwala wykorzystać do swych celów Lykona) (cytat 1, cytat 2, cytat 3);
skupili olbrzymi majątek (od wieków gromadzony w Labiryncie), którym mogą dysponować według woli;
są egoistyczni, samolubni; mają ogromne doświadczenie w zarządzeniu sprawami państwowymi.

Herhor: ambitny, wykwintny i opanowany polityk, nie kryje żądzy władzy; w jego przekonaniu interes państwa łączy się z interesem kapłaństwa; umie precyzyjnie i przebiegle obmyślać i realizować swe plany (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4).
Mefres: jeden z najbliższych współpracowników Herhora; uparty, okrutny i mściwy starzec; nie przebiera w środkach, by zniszczyć znienawidzonego Ramzesa XIII (on nakazuje Lykonowi zabić faraona) (cytat 1, cytat 2, cytat 3).
Mentezufis: drugi współpracownik wielkiego kapłana; zręczny polityk (cytat).
Pentuer: jedna z najszlachetniejszych postaci kasty kapłańskiej; syn chłopski; bezinteresowny obrońca ludu; sympatyzuje z młodym faraonem i służy mu radą (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6, cytat 7).

Ramzes XIII
Młody następca tronu jest reformatorem: pragnie bronić ludu, którego los i krzywda żywo go porusza; chce przywrócić Egiptowi dawną potęgę, mając do wyboru pogodzić się z kastą kapłanów i podporządkować ich woli lub rozpocząć z nimi walkę, wybiera drogę konfrontacji; uniezależnić się od oligarchii kapłańskiej i znaleźć oparcie u szlachty i niższych urzędników i kapłanów, planuje sięgnięcie do skarbów Labiryntu, by spożytkować je dla dobra kraju (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6, cytat 7, cytat 8, cytat 9);
Popada w otwarty konflikt z kapłanami ( czyni Herhorowi uwagi odnośnie ureusza zdobiącego jego głowę (cytat), Pentuer odmawia mu swego współudziału w walce z kapłanami (cytat), kapłani odmawiają mu pożyczki (cytat), wykorzystują sobowtóra jako narzędzia skompromitowania Ramzesa).
Decydująca rozgrywka ma nastąpić dnia 23 Paofi (wydobycie skarbów z Labiryntu i zbrojne wystąpienie wiernego wojska, ludu i niższych kapłanów; Ramzes liczy też na przyjaźń Pentuera i Tutmozisa).
Wystąpienie kończy się klęską: zaćmienie słońca (cytat), śmierć Ramzesa XIII (cytat).
Młody faraon przegrał ponieważ:
nie docenił roli nauki, a wierzył tylko w siłę oręża (lekceważy doniesienie uczonego Menesa) (cytat),
jest bezmyślny, porywczy, niecierpliwy, zmysłowy, lekkomyślny i gwałtowny; kierował się emocjami zamiast rozwagą i trzeźwym przewidywaniem taktyki.
W historii zapisał się jako nieodpowiedzialny młodzieniec i "łowca kobiet". Pozostanie niedoceniony i bezimienny, ale jego idea pozostanie - reformy, o które walczył, zostaną przeprowadzone przez Herhora (cytat).

Wątki miłosne
Sara, Żydówka, postać bardzo szlachetna. Miłość do Ramzesa stała się treścią jej życia; nie pamięta mu upokorzenia i odepchnięcia, dla ratowania ukochanego przyjmuje na siebie domniemaną zbrodnię i umiera obłąkana (cytat 1, cytat 2, cytat 3, cytat 4, cytat 5, cytat 6).
Kama, kapłanka fenicka, to zawistna, próżna i ambitna kobieta, która chce upokorzyć rywalkę (cytat 1, cytat 2).
Hebron, córka króla Teb jest lekkomyślną i próżną dziewczyną, dbającą tylko o własne korzyści (cytat).


Opisy
ziemia Gosen (cytat)
pałac Faraona (cytat 1, cytat 2)
Nil (cytat)
dzielnica cudzoziemców (cytat)
miasto (cytat)
droga do miasta Pi-Bast (cytat)
pustynia i oaza (cytat)
piramidy (cytat)
Sfinks (cytat)
balsamowanie zwłok (cytat)
zaćmienie słońca (cytat)


Zagadnienia do omówienia

"Faraon" jako powieść historyczna.
Środowisko arystokracji i kapłanów.
Walka o władzę w państwie egipskim - działalność Ramzesa III.
Życie obyczajowe Egiptu.
Wątki miłosne w powieści.